Туныктышын кидыште - ончыкылык тукым

Шинчымаш корно
Туныктышын кидыште – ончыкылык тукым
Вашмутланымаш: Эрик Петров – Римма Катаева

2023ий Российыште Педагог ден наставникын идалыкше семын палемдалтын. Тидын дене кылдалтын ме журналеш икмыняр статья ден интервьюм савыктышна. Ынде иктешлымаш семын Марий Эл Республикын 1998-2001 ийласе  образований министрже, Марий кугыжаныш пединститутын 2003-2008 ийласе проректоржо, «Марий ушемын» йыжы;ъе;же, марий калыклан кумдан палыме общественный деятель Римма Катаева дене интервьюм темлена.

– Римма Григорьевна, айста тошто й;лам пудыртыде, мутланымашнам кушан шочын-кушмыда, ача-авада, руш манмыла, кушан да кунам «тынеш пурымыда» гыч т;;алына.
– Мый Волжский районын ;дырж; улам. Юлсер кундемысе Шарача (Новые Параты) селаш 1946 ий пеледыш (июнь) тылзын шочынам. Ачам, Григорий Лаврентьевич, Кугу Отечественный сарын участникше, кумшо степенян Слава орден да икмыняр медаль дене наградитлалтше, сар деч вара колхозышто тыглай колхозникланат, трактористланат пашам ыштен. Авам, Лидия Михайловна, тылын труженицыже, сар годым окоп к;нчашат, чодыра пашашкат кошташыже верештын, ;мырж; мучко ветеринар пашам шуктен шоген. Ожныжо вет яллаште медицине пашае;жат, ветеринаржат ситен огытыл, сандене авамлан самырыкше годым уло кундем мучко манме гай кошташыже логалын, вольыкым гына огыл, е;-шамычымат эмлен. «Айдеме ден вольыкын чержат, к;ргарвержат ик сынанак улыт» манын ойлымыжым ик гана веле огыл колынам. Куш полшаш ;жыныт, вуйым шупшын огыл, эре каен. Ачам ден авам коктынат ялысе илышым т;затымаште чот тыршеныт, чын коммунист лийыныт, сандене мемнамат, ныл шочшыштым, тыгак шуарен куштеныт. Пеш кугун каласыме семын шокта гынат, мемнам ача-авана, туныктышына-влак тыгай девиз дене илаш туныктеныт: «Ондак Элын куатше нерген шоно, вара гына – шке нергенет»… 
– Молан Те шке жапыштыже лач туныктышо профессийым ойыренда? Кунам тиде лийын? Туныктымо паша мо дене сымыстарен?
– Туныктышо профессийым ойырен налмаште эн ончыч ешыште, родо-тукымышто улшо туныктышо-влакын темлымашыштым шотыш налынам. Авам могырым Зой акай, Зоя Михайловна Казлова, туныктышо ыле, эше авамынак ш;жарже Мария Михайловна Васильева Кукшэ;ер т;;алтыш школышто ;мырж; мучко манаш лиеш, пенсийыш лекмекыжат туныктышылан тыршен. Сандене колын веле огыл, шинчам дене ужынак учитель пашан могай улмыжым паленам. Мыйын изиракем жапыште туныктышо-влак школышто тунемше-шамыч дене веле огыл, эре калык коклаште лийыныт, ятыр мероприятийым эртареныт, шуктымо пашашт дене кугу пагалымашым сулен налыныт. Авам могырым акай-влак веле мо, ачай ден авай шкештат изирак улмем годсекак школ дене гына серлагаш огыл, умбакыжат тунемаш темленыт. Вараже школышто туныктышына-влак шкеныштын койышышт, шинчымашышт, чылажымат ыштен моштымашышт дене тиде профессийлан сымыстареныт. Нуно мемнан дене туге тыршен пашам ыштеныт, эсогыл лу классым тунем пытарымекына коло кандаш выпускник гыч лач пелыже, латнылытынже, пединститутыш тунемаш кайышна. Школ директорлан тунам Андрей Васильевич Исаев пашам ыштен, пелашыже Августа Михайловна руш йылмым туныктен, нунат кугурак класслаште тунемше-влакым туныктышын профессийжым налаш ш;ма‰ден моштеныт, тидлан таратен шогеныт. Моло туныктышынат шинчымашым пуымо дене пырля ученик-влакын койыш-шоктышыштым шуареныт, шке пашашт деке лишемденыт.
– Тендан шонымаште, туныктышын пашажым ойырен налше е; могайрак лийшаш, иктаж-мо дене ойыртемалтшаш мо?
– Маньым вет, туныктышо эре калык шинча ончылно. Мый ялыште кушкынам гын, туштыжо тиде утларакак палдырна. Тыгеже олаштат туныктышым йоча-влак веле огыл, нунын ача-авашт, пошкудыштат эре эскератак. Сандене тудын чиемжат, причёскыжат, шкем кучен моштымашыжат, койыш-шоктышыжат келшен толшо лийшаш, туныктышын л;мжым т;;алтыш жап гычак, студент улмо годсекак к;шн; кучаш тыршыман. Тыгодымак шкендым верысе калык деч утыжым ойырен кучыман огыл, «мый к; улам» манынат нерым кадыртен кошташ шотлан ок тол. Мый тыге шонем. 
 Изиракем годым самырык туныктышо, утларакше ;дыр-влак, ий еда гаяк мемнан школыш толыт ыле: ондаксышт кок-кум ий пашам ыштымек я ;рдыж велыш марлан лектыт, я вес школыш куснат. Ялыште нуно изирак кугытан ешыш але шкет илыше кува деке квартирантлан пурен илат ыле, сандене тыгай илышат шерыштым темен. Тунам вет пашаш распределений почеш колтеныт, а ялысе школлаште илыме вер пешыжак уке ыле. Школ кум-вич ийлан ик п;ртым чо;ен кертын гынат, тудыжымат ятыр жап пашам ыштыше туныктышылан пуэн але т;шкагудо семын кучылтын. Туштыжат пеш шыгырыште илаш верештын. Туге гынат самырык туныктышо-влак тидым калык ;мбак луктын ончыктен огытыл, шкеныштым эре тыматлын кученыт, кумылын т;шка пашаш ушненыт. Ялысе клубышто ик концертат, спектаклят туныктышо-влак деч посна эртен огыл. Нуно тугакак агитатор семын ялозанлыкысе пашае;-шамыч деке верлашке лектеден коштыныт, м;ндыр яллаште илыше тунемше-влакын м;;гышкыштат миен савырненыт. Ме, тунемше-шамыч, тунамсе пагытыште туныктышо-влакын илышлан ;пкелалтын ойлымыштым ик ганат колын огынал, сандене шкежат нунын деч тунемаш, нунынла кояш тыршенна.
– Кузе шонеда, туныктышын пашаштыже мо о;айже уло? Кузе да кушто Те туныктышылан пашам ышташ т;;алында?
– Кеч-могай туныктышын илышыштыже, пашаштыже о;ай с;ретше кажне кечын манме гаяк вашлиялтеш. Тунемше-шамыч пеш писе ушан улыт, иктаж пырт йо;ылышетымат ужын шуктат. Тыгодым туныктышо тунемшыже-влаклан урокшо о;ай, вучымо лийже манын, пеш шуко палышаш, шагал огыл ыштен моштышаш. Икшыве-влак, кеч-могай ийготан лийышт, талантан да чыла могырымат виян туныктышо улметым шижыт да пален налыт гын, тиде нуным тунемашат чотак кумыла;да. Туныктышо чыла шотыштат уста айдеме, чынжымак юзо дене кылден моштышо лийшаш. 
Мый кумшо курсыш вончымо годым туныктышылан пашам ышташ т;;алынам. Амалже шийвундо ч;дылыкышт; лийын. Ик могырымжо, колхозышто тунам вет пашадаржымат окса дене огыл, утларакше озанлыкыште ончен-куштымо шурно, олым, шудылык дене т;леныт. Вес велымже, ачам, кыдалаш школым тунем лекмекем, мыйым Казаньыш, медицинский институтыш, тунемаш пеш чот колтынеже ыле. Мыйже мутшым колыштын омыл, Йошкар-Олаш каенам, пединститутыш, физматыш тунемаш пуренам. Тыге йышт ыштымемлан ачам моткоч чот сырен да «Мый дечет ик копек полышымат ит вучо, кузе шонет, туге тунем иле…» манын, туманлен вурсен. Ачам мутшылан оза лийын, умбакыже нимо денат полшен огыл. Авам гына кунамыште ик гана йышт оксам пуэн. Икымше курсыштак, йєн лекмеке, физмат гыч истфилфакыш куснышым. Содыки мє‰гє гыч полыш пеш ч;дє лиймылан кєра 1965 ийыште заочный отделенийыш куснышымат, Волжский районысо образований отдел мыйым Упшер школыш йот (немыч) йылмым тунемаш колтыш. Тушто ик жап гыч мыйым, самырык туныктышетым, эше верысе колхозышто комсомол организацийын секретарьжылан, а икмыняр жап гыч комсомол Волжский райкомын членжыланат сайлышт. Вес ийынже ВЛКСМ Марий обкомын членжылан пе‰гыдемдышт. Туныктышо ден тунемше коллектив, тыгак верысе самырык ;дыр-рвезе-влакым чумырен, кажне пайремлан т;рлє мероприятийым, тыгак концертым, спектальым ямдыленна, уло Упшер кундем мучко, тушко тунам куд ял ден кум посёлко пуреныт, калыкым куандарен коштынна. Шуэн огыл пошкудо кундемлашкат концерт программе але спектакль дене лектеденна. Мый шкежат эре гаяк сценыш мураш, я почеламутым лудаш лектынам, спектакльлаште рольым модынам. Тыге мый тусо самырык-влак, калык деке лишемым, вашкылна вия‰е. Ялысе туныктышо кызытат тыгаяк лийшаш, шонем. Упшер кундемыште кызытат йєратен мурымо «Ош пеледыш» мурылан мутым возышым, тунам ик жап почеламутымат возкалем ыле, семжым пений предметым туныктышо Андрей Николаевич Гаврилов келыштарыш. Мурыжым ондак шкет, вара хор денат мурена. Тусо калык мыланем вашкен гына «мурышо кайык» л;медышымат тушкалтен шындыш. Упшер школышто кокымшо ий туныктымо годым, 1966 ийыште, мыйым чылт шкеныштынланак шотлаш т;‰альыч да ялсоветыш депутатланат сайлышт. Тунамак тунемше-шамыч дене веле огыл, калык денат ик ойыш шуын пашам ыштен моштымем шижым. Ончыкыжым комсомол да партий пашаш ушнышашлыкем лач тушечак т;‰алын, очыни. Ныл ий Упшер школышто тыршен пашам ыштыме жапыште пединститутымат тунем лектым да вес ийынже, 1969 ийыште, мыйым шочмо Шарача  селашкем кыдалаш школым вуйлаташ колтышт. Туныктышо лияш веле огыл, директор пашамат шукташ логалын. А пашажым шкемым ты кыдалаш школышто ончыч туныктышо-влак дене пырля ышташ верештын. Тидыже мо тыгай, умыледа? Кажне кечын ончылнышт директор пашам шуктен моштымемлан экзаменым кучаш пернен. Тиде гына мо, пошкудем, родо-тукымем-влакын йочаштым туныкташ логалын… 
– Римма Григорьевна, а кызыт шарнеда мо, кузе туныктышо семын икымше гана классыш пуренда, кузе икымше урокым эртаренда?
– Тидлан тынар ятыр пагыт эртен гынат, тудо нигунамат огеш мондалт, очыни.  Икымше гана туныктышо семын классыш пурымемат, урокым кузе эртымым кызытат пеш сайын шарнем. Тунам чотак тургыжланышым. Икымше урокем визымше классыште лийын. Йот йылмым тунам визымше класс гыч тунемаш т;‰алыт ыле. Мыланем туге чучын, пуйто икшыве-влак кажне йолтошкалтышем эскерат, шинчашкем путырак т;ткын онченыт. Кызытше икымше гана классыш пурымемат, тунам урокым эртарымемат йомакысе семын веле чучеш.
– Школышто пашам ыштыме деч вара илыш корныда умбакыже кузе савырнен? Тудым п;рымаш манаш лиеш мо?
– Шарача кыдалаш школышто директорлан пашам ыштымем годым, 1970 ийыште мый коммунист партий радамыш пурышым, тунам мыланем 24 ият темын огыл ыле. Тудо ийынак ВЛКСМ Марий обкомын отчёт да сайлыме конференцийышкыже Волжский район деч делегатлан сайлышт. Перерыв жапыште мыйын гаемак самырык делегат-влакым изиш куандараш манын, трибуныш лектын шогальымат, залыште шинчыше-влакым кок т;шкалан шелын, шкешотан муро конкурсым эртараш темлышым. Комсомол нерген муро-шамычым кудо командыже утларак пала манын, ик куплет дене мураш пижна. Тыге перерыв жапат шижде эртен кайыш, а ме тугак мурен толашена. Конференцийым в;дышє-влак президиумыш верланаш т;‰альыч, мый тыгодым партий обкомын икымше секретарьже Виктор Петрович Никонов деч т;‰алме мурынам мурен пытараш йодым. Тудо тореш ыш лий. Вес перерыв мучаште Виктор Петрович мыйым шкеж деке ;жыктышат, Кужэ;ер райисполком председательын алмаштышыжлан шогалташ мутланен келшыме нерген увертарыш. «Школышто экзамен тургымым мучашлан к;леш» манын торешланаш толашышым, но тунам вет партий мом каласен, тудо лийын. Тыге вучыдымын школ паша дене чеверласаш логале. 1972–1977 ийлаште Марий комсомол обкомын секретарьжылан пашам ыштенам. Тушечак КПСС ЦК пеленысе к;шыл партшколыш тунемаш колтышт. 1979 ийыште, тунем лекмеке, КПСС Оршанке райкомын секретарьжылан сайлышт. Умбакыже Историй памятник-влакым аралыме Всероссийский обществын Марий АССР-ысе отделенийыштыже, Марий ССР ден Марий Эл Республик Правительствын аппаратыштыже т;рлє должностьлаште пашам ышташ логалын…   
Тидым п;рымаш манаш лиеш мо – тачат раш каласен ом керт. Очыни, тыгат манаш лиеш, вет мыйын ачам ден авамат коммунист лийыныт, адакше родо-тукымыштем партий пашаште вуйлатышат лийын. Авам могырым ч;ч;й, Григорий Егорович Егоров, 1920-шо ийлаште Оршанке кантонын икымше вуйлатышыжлан тыршен. Тыгеже мыйын нерген родо-тукымем-шамыч самырыкем годсекак «Римма ч;ч;жын корныжым тошка» манын ойлат ыле…
– Римма Григорьевна, лач Тендан Марий Эл Республикын образований министрже улмыда годым кундемыштына ИГЭ-м, ЕГЭ-м шы;дараш т;;алме. Кызыт м;;геш тошто семын экзаменым эртараш темлат. Тидын шотышто шкеже кузе шонеда?
 – 1990-ше ийла кыдалне, утларакше кокымшо пелыштыже, Россий экономике неле кризисыш логалын ыле. Тиде йєсє пагыт Марий Элымат єрдыжеш коден огыл. Тыгай неле жапыште республикнан президентше Вячеслав Александрович Кислицын мыланем Марий Эл Республикын туныктымо паша шотышто министржылан шогалаш темлыш. Тунам мый министрын алмашвуйжо улам ыле, сандене республикысе образований системыште могай нелылык улмым ужынам веле огыл, манмыла, коваштем дене шижынак паленам. Вячеслав Александровичын кокымшо гана темлымыже деч вара содыки министр лияш кєнышым.
Единый госэкзамен шотышто тыге палемдем. Тунам Марий Эл Республике ЕГЭ-м шы‰дарыме шотышто экспериментальный площадкылан шотлалтын. Тудым Россий образований министерстве тугакат республикыштына шы‰дара ыле, но верысе школлаште туныктышо да тыгак ача-ава-шамыч ЕГЭ-м шєрын ончен, тудын ваштареш лийын вашлийыч. Тунам мыйым вурсеныт да кызытат коклан тидын шотышто єпке шомакым колаш логалеш. ЕГЭ-м шы‰дарымаш туныктышо ден тунемше-влаклан полшаш шонымаш дене шукталтын. Тунам, мутлан, ялысе йоча-влак шукын мо Моско але Ленинградысе, моло олаласе тунемме заведенийлашке, кугу конкурсым эртен, пурен кертыныт? А ЕГЭ дене к;леш наре баллым поген, кажне йоча шканже келшыше вузышко тунемаш пурен кертше манын шонымаш дене тудо шы‰даралтын. Умылыдымашыже, ЕГЭ нерген уда шонышыжо школ илышым, тушто мом туныктымым палыдыме е‰-шамычын экзаменлан контрольно-измерительный материалым ямдылымашышт гыч лектын. Посна ойырен налме предметым келгын туныктымо школ ден тыглай школым кузе та‰астараш лиеш? А ЕГЭ-лан йодыш-влак предметым келгын тунемше йоча-влаклан келыштаралтше лийыныт. Мутат уке, тыгай дене мыят ом келше. Тидын шотышто Россий образований министерствыш серыш денат лектынна. Кызытсе ЕГЭ системе денат келшен ом керт. Тунемше тестым ончен, чын вашмутым гына ойырышаш огыл. Тудо кажне вашмутым пуымыж годым шонышаш, шонышыжым ойленат моштышаш. Школым тунем лекше-влак кызыт уэш сочиненийым возаш т;‰алыныт, мыят тидым чын ошкыллан шотлем.   
– Паледа вет, 2023 ийым Педагог ден наставникын идалыкышт семын увертарыме. Те образований системыште туныктышыланат, школ директорланат, образований министерствыштат консультант, образований министрын алмашвуйжо, вараже министрланат тыршенда, Марий кугыжаныш пединститутышто проректорат лийында. Теат педагог ден наставник улыда. Педагог-наставник могай лийшаш, ты шотышто мом каласен кертыда?
– Мыйын шонымаште, тудо кажныжымат умылен моштышо, т;рл; ш;рынан, тыгодымак изи огыл чытышан лийшаш. Туныктышын пашажым куштылго сомыл манаш огеш лий. Чыла тидым педагог-наставник самырык туныктышо дене мутланымыже годым шотыш налшаш. Эшеже вет пытартыш жапыште туныктышын т;рлє «кагазым возымо» пашаже шукем толеш, но тиде тыге лийшаш огыл. Туныктышо утларак жапым йоча-влаклан ойырышыш. Илыш вашталтме, пашашке у технологийым шы;дарыме дене образований системыштат паша куштылемшаш. Педагог-наставник самырык туныктышым тидлан кумыла;дышаш.   
Туныктышылан тунем лекше самырык е; кеч ожнат, кызытат, кеч-могай саманыштат икшыве-влакым уло ш;м-чонжо дене й;ратышаш. Тидланже тудым педагог-наставникат кумыла;ден шогышаш. Ондаксе семын кызытат школлаште самырык туныктышо пелен наставникым пе;гыдемдат. Туныктышо эн ончычак тунемше-влаклан уш-акылыштым вия;ден тунемаш й;ным ыштышаш, таратен шогышаш. Икшыве-шамыч сайын тунемышт манын, тудо кеч-кунамат тыршен пашам ыштышаш. Шке предметым, профессийым чынжымак й;ратет гын, йоча-влак садак тунемаш кумыла;ыт. Ача-ава денат пе;гыде кылым кучыман. Туныктышо урокышто веле огыл, чыла шотыштат тунемшылан эреак пример лийшаш, илыш дене т;р ошкылшаш. Чын туныктышо, педагог-наставник лияш - тиде кугу талант веле огыл, эше кугу усталык. Вет тудо шке опытшым да шинчымашыжым йоча-влакланат, самырык туныктышыланат пуэн моштышаш. Тыгай опытан туныктышын тунемшыже илышыште шке корныжым муэш гын, очыни, тиде туныктышылан кугу лектыш. А кажне туныктышылан эн кугу куанже – тунемше-влакын тау мутышт.
– Кузе шонеда, туныктышын л;мжым к;шн; кучаш манын, тудлан мом ыштыман, шкем кузе кучыман?
– Туныктышо ма, воспитатель лийже, йоча-влак дене пашам ыштыше кажне е;, эн ончычак йоча-влакымат, шуктымо пашажымат й;ратышаш. Тунам веле йоча-шамычат пагалаш т;;алыт. Адакше туныктышын, образований системыште пашам ыштыше айдемын шкенжын пе;гыде самодисциплиныже, пашам лийже манынак шуктен ыштышыже лийшаш, тылеч посна системный мышлений манмат к;леш, векат. Туныктышо л;мым к;шн; кучаш манын, тунемше да коллеге-влак коклаште пагалымашым сулаш лийын, шке ончылан палемдыме пашам, цельым шынден гына сай лектышыш шуын керташ лиеш. Кызыт туныктышо деке веле огыл, образований сферыште тыршыше кажне специалист деке йодмаш пеш кугу. Тидлан к;ра нуно шке пашаштым сайын палышаш, кажне икшыве, нунын ача-авашт дене кузе мутланаш к;лмым шижын моштышаш улыт.
– Тачысе тунемше-влак тунамсе, коло-кумло ий ончычсо-влак деч ятырлан ойыртемалтыт мо?
– Чынже денак кызытсе тунемше-влак ондакысе деч ятырлан ойыртемалтыт. Мыйын школышто пашам ыштымем годым икшыве-влак утларак тыматле, шыпрак улыт ыле. Тунам вет наглядный пособийжат пырдыжеш сакалтыме кагаз ластык але муляж веле лийын. Кызыт чыланат компьютер, интернет дене пайдаланат. Тачысе тунемше-влак й;ршын вес т;рл; улыт – шуко палыше, тичмаш вий-куатан. Шинчымашымат вашке налыт, проектымат возен моштат, т;шканат пашам ыштен кертыт. Кызытсе тунемше-влак шуэн огыл научно-практический конференцийлаште, олимпиадылаште вийыштым тергат. Тыгай тунемше-влак дене пашам ышташат о;ай. Нунын дене пырля туныктышо-влак шкештат кушкыт, вет нуно тунемшышт деч эре ик вуйлан к;шнырак лийшаш улыт.
– Тендан шонымаште, пеш виян ончыко чымыше тачысе саманыште туныктышо йоча-влак ончылно эре поро але шкенжым пе‰гыдын кучен моштышо лийшаш?
– Тунемше-влак дене пашам ыштымаште туныктышо шкенжым утларакше пе‰гыде могырым ончыктышаш, очыни. Но тыгодымак порылык деч поснат огеш лий, вет икшывым порылык дене гына шке велыш вашкерак савыраш лиеш. Т;‰жє тыште: туныктышо икшыве-влаклан эре кугурак йолташ семын лийын кодшаш.
– Тачысе тунемше-влакын ондакысе деч чотак ойртемалтмышытым, вес т;рлє койышан улмыштым кузе умылтареда?
– Кызытсе саманыште тунемше-влак пеш писе, чылажымат вашкен ыштен моштышо улыт. Тидыжым кызытсе компьютер саман дене умылтараш шотеш толеш. Илышна путырак виян ончыко чыма. Эше теве коло-коло вич ий ончычат, мутлан, икшыве-шамыч яра жапыштым утларакше уремыште эртараш тыршеныт. Тунам ялысе гына мо, оласе йоча-влакат издер дене мунчалтеныт, ече дене коштыныт, т;рл; модыш дене уремыште модыныт, кап-кылыштым пе‰гыдемденыт. Кызытше ынде телым ялысе уремыштат йочам от уж, п;ртышт; телефонышто я компьютерыште «шинчат», тудын полшымо денак урокым ыштат. Но тидыжын уда могыржо гына огыл, пайдажат шуко уло вет.
– Римма Григорьевна, тыгай й;н лиеш гын, тачысе образованийыште мом вашталтеда ыле? Ончыкылык образований системым могайым ужнеда?
– Ончыкылык образований системым кызытсе гаяк эре у деч ум илышыш шы;дарышым ужам. Тачысе кечын уста, талантан икшыве–влаклан почмо ик Сириус образовательный р;держак мом шога! Школышто т;;ж; вет туныктышо ден тунемше улыт. Тиде вашкыл ваш ужын мутланен шукталтшаш, а дистанционно огыл...

Педагог ден наставникын идалыкше шотышто ме Римма Григорьевна дене ныл шагат утла мутланенна да тидым диктофоныш возен налме. Тылеч посна тудо образований ситеме нергенат шагал огыл кагаз материалым пуэн. Чаманаш веле кодеш, чылажым ик изирак интервьюшко пуртен огына се;е.