Состояние дух человека ингушский язык мустафа гани

   СОСТОЯНИЕ ДУХ ЧЕЛОВЕКА (ингушский язык)  Мустафа Ганижев
 


                ХАЛАРЧЕ –

                САГА СИНААЛА
                /СОСТОЯНИЕ –  ДУХ ЧЕЛОВЕКА/
                /шоллаг1а дола жай философех/


                ЧУДОАЛАДАР
                /введение/

      «Халарче» хилар ба шерра ма1ан долаш г1алг1ай къаман наь- ха философи долаш сакхетама. Из яхилга фуд аьлча? Халларчеца торо хилар долаш: сага саг хила; даь-наьна во1 хила; къаман г1а-г1т1ахо (защитник) хила; эздел долаш хила; визза к1ант (къонах) хила; хьашт (потреб-сть) хила, диа (дуне) даа, дийнал (жизнь) ло- рае; сакхетам хинна 1илмаш довза; гонахьарча наха нийсса ваха-лела;
        Лакхе 1одийцар лорадеш, саго шийха махбарца, саг хила дез-аш дог дарца. Цу тайпара дунегар (мировоззрение), ший  дидовза, боккха лерх1ам хиннаб вайнаьха сага: г1алг1ачо, нахчочо, аьккхе-  чо, маьлхечо. Цул совг1а из наьха фурт1ах (фунах) саг хьаваьнна-вале, ший овла бовзаш вайнахалах хилар дийзад: туш-бацо, турке е 1арбе хинна вайнаьха саг хилар д1адовц. К1еззига диса а, белга-лгаляла, «халарче» (состояние) хул цунга.
        Шерра наьха дух д1ахьаш боаг1а овла, шира замашкар денца, ужаш протонахаш хилара, царех хуррити аггахе (цивил-ция) шер- ра яьржа  хилар: З1амаг1а Азии, Юххера  Азии, Шинахина Юкъе (Месопотами), Кавказ д1алаьцца хинна нахаш, хьабаьнна, баьха а моттигаш йолаш.
       Цу даькъа гойтам ба, г1алг1ай къаман истории а, цох беррига нахски этнос овла хьагойташ болх ба. Цигар халларче хиналга да, нахаш хьабена никъ, гучадоалача историс, метто хоамаш ма дара, тохкамо гойт хьалха замашка цу наьха каялар е ка ца ялар.
        Цу хьалхарча хана тротонахи кайоалаш а, ца йоалаш а вахар хиннад кхыча къаман викалий мо. Х1аьта цу замашка хиннар ис-торига  г1олла тохкам а беш довзийта доаг1а, цига гучадяьннача халарчен (состояние) лерх1амболаш махоттабе доаг1а.
       Г1алг1ашта, нохчашта даима духьаллаьттад, шоай овлаш ца1-аш хилара, хаттараш дувлаш: молаш да вай? мичара да вай – оал-аш? Цу тайпара хаттараш массадолча къамашта хьалхиша а латт.
Х1анза нахашца (г1алг1ай, нохчи кхы а) къоргга бувзам аьтта до-ккха къам да эрссий дар.
      Ха-замано д1адийссаяь «халарче» (состо-яние) я из, х1аьта цу ийдама (отношение) хоадам болаш гучадаьнна доаг1ача тайпара яьздаь истории дац, далее а дерригаш бесса-беса хьехамаш хилар доацар, махбе йишйолаш.
       Нестор, оалаш эрссий летопись яьздаь дина игумен хинна ва-ле а, тахан маьхен ваьнна Геродот вац, Нестору яьздаьр корадаьд-ац, х1аьта а из ваьха ха села гаьнара ца хилара, цол хьалха яьздаь белхаш хиннад дуккха а. Массала Хьалче Жай /Книга Бытие/ яьз-даь ха дуккха хьалхаг1а хиннай.

                - 1 –





      Нестор яьздаьр д1адоадаьд оалаш, яьздаь нийссалу, Маномаха ло1амца игумен Сильвестарас. Цу т1а нийссадала мегар нахский къамашца ийдам (отнош-ие) хилар а. Из эрссий хетара бола бух а овла хилар гуш хила мегар, х1анза гипотетически хьехам бе а ца безаш.
       Иштта, историца дукха хетараш а, моттараш хул, цудухьа до-аг1а ларх1а истори хетара кертера букъ т1аьхкашта, дулх д1ат1а а дехкаш дег1 хьадеш моттигаш я. Массала Библи яьзъю жугти ис- тори д1анийссалуш а болх бац, израильски архиологиаш баьчох, дукха хана денна, цига г1алай лар кхоряг1ац Дауде, Сулейме хана
хиннай яхараш.
       Нагахьа цу эрссий исторен торо нийссалоре, вайнаьха истори а цхьацца моттигаш гуш хила мегар. Х1анза г1алг1ай истори, ми-фологи, мотт тахкар толашха хала доаг1ар. Цудухьа, хаттараш ув-таде доаг1а тротонахи истори хьагучадаккха. Из истори хьадола-далар хурриташ хилар протонахаш хьагойташ.
       1илманхоша ма яхха протонахаш хурриташ хиналга, гучадув-лаш цхьацца хинна факташ я. Цула совг1а, цу даькъа гучадоалаш нахски мотт къаьнаг1ачарел къаьна болга, цу метто хьабелгалдар цхьанна къамай доацар метта, цунца сакхетамо хьадахьа аламетт (философи), вайнаьха дидовзар гуш. Из нахский метто хьадена да истории, философи, мифологи.
      Меттах дар гойташ, массала, «х1ама» яхаш г1алг1ай меттацар дош да. Цу деша торонаш я кхыдола дешма1анаш (термины) хьа-халийта, 1илмашта эшаш дола.
       Духхьал мотт бувца аьттача эрссий меттал хьакхувла дезаш хул дешма1анаш. Цудухьа «х1ама» яхилга эрссий меттал «вещь» яхилга хулаш эквивалентах. Х1аьта, цунга хьажача, г1алг1ай ме-тта эша дешма1анаш хьаде доаг1аш.
      Цу цхьана дешо «х1ама» оалачо, кхоачам бу эшаш дола деш-ма1анаш хьаде. Уж дешма1анаш хьа ца дахара г1алг1ай метта то-ронаш янна д1аяьнна х1ама мо, метта пайдабеш  яц. Цудухьа, из «х1ама» яхача дешах хьадедеза эшашдола дешма1анаш.
      Из да, г1алг1ай мотт шерра наьха вахаре юкъе ца балар, вахар-ца нийссалац бувцабеза г1алг1ай мотт. Массала, «х1ама» яха деш-аг1а хьадоал эрссий меттаца нийссалу эвиваленташ: х1амче – ма-терия, х1амчера – материальный, х1амилда – предмет, х1амал – материальность, х1ама шийна – вещь себе, х1ама вайна – вещь для нас.
        Цхьан дешах ялх дешма1ан даьлар. Из ца1 мара мичад дош а, х1ара г1алг1ай метта дешах, иштта дег1аба йишйолаш. Мела г1а-
лг1ай метта 1унал де торо хургъяр 1илмашта.
       Д1ахо, г1алг1ай метта торо белгалъеш, эшача керда ма1анаш а доахаш, цхьана хана И. Канта нимци метта даьхача мо. Иштта мифологица д1адолалуш х1анзар вахарга кхоачаш, 1илмашта нов-

                2




къостала, «аламетт» (философи) хьадийнадеш  г1алг1ай меттаца хургдолаш, сага уйлае, кхыдола  1илмаш  г1алг1ай  меттага дига.
       Къаман мотт дийнабалара г1ойле хургъяр, г1алг1ай метта ал-аметт (философи) даларе. Цудухьа, метта торонаш я, къаман сакх-етаман йола торонаш, довзартега (к познанию) кхача.
      Цудухь, керда дешма1ан доаккха вай: Халарче, оалаш. Из ях- илга да Хьалхилар, Торохилар, эрссий меттал оалаш хилча –  сос-тояние. Хьалхилар, аьнна 1е йиш яр, Хьал яха дош 1арбий деца-ре. Д1ахо аламетта (философи) дале а, философех аламет ца оал-аш философи ала доаг1а, из къамашта юкъара дешма1ан (термин) доладаь.
         Дош хьахула  деша овла болаш  Хала е Халар, цуна чаккхе т1акхетарца Халарче.  Цуна ма1ан  хулаш, лакхе ма алар – саги, къаман, паччахьалкхен  торонаш  хилар, низ  кхачар уйла е, ваха-лела магара, рузкъага кхача ка ялар, говзал хилар, наьха  къаман барт хилар, паччапхь волаш гармони оттар, 1илмаш довзар, сага ший истории хар, дин хилар, бусалба саго Аллах1а кхераш г1ул-акх дар, из деррига белгалдеш. Из  я  Халарче – Наьха Синаала, эрссий меттал (состояние духа и тела), из хьехам ба Халарчизм.
       Цох ала доаг1а г1алг1ай меттал Аламетт, дезаш ала, доаг1ача ала дош, грекаш оалаш хиннача тайпара (фило + софи = любовь к мудрости).
       Из аламетт хиларо протонахи духь хьадоладалчахьа белгалде доаг1а нахски сакхетам, Халарчех торонаш хилар доаг1аш х1ара сага: ваха, саг хила, шийна доаг1ар хьадаккха, цох махбеш, нахс-ки аггахе (цевелизация) дег1аяргахьа хьажжа.
       Х1аьта а истории моттигаш готтаяь хиннай тротонахи вахар дег1адара, цхьацца халарчен торонаш таплхара. Дукха къиза бар-бархой (варвары) т1аахара: ассирхой, персянаш, жалти (греки), туркой иштта кхы а.
     Юххера протонахаш хилар да х1анзарча вайнаьха къамий овла из хилар, цох къаман дагалоацаме уйла (национальная идея) ху-лаш сатувса довзаргахьа г1алг1ай, нохчи цхьа фурт хилар совг1а, довза шоай истории, кхыч къамашта духьале хинна д1а ца отташ.
       Халарче (состояние) хиннай нахски къамай торонаш гуш, ме-ла протонахи, иштта х1анзарча г1алг1ай, нохчи бахар хьал белга-лдеш, цу наьха хинна ийдам (отношение) кхыча маьхкашца, низ, сийле хилара махбеш.
       Халарче, г1алг1ай къаман сакхетама бух ба, шоай «аламетт» (философи) довза, цигарча торонех вайнаьха торо хулаш къаман дагалоацаме уйла дийнаяь д1агойта. Цунца да г1алг1ай бусалба динаг1а хилар а. Аллах1о т1ехье беркате хайла цар!
       Ханаш массихана цхьатарра хьаихаяц, ше ше ханаш белгаля-ла хулаш, дукхаг1ачох баьде ханаш хиннай оалаш, уж хьалха д1а-яхараш…      

                3







                ХЬАЛХАРА  КОРТА

                САКХЕТАМАН ОВЛА

        Г1алг1ай меттал философи хуларе махбаь вала йишйоацаш башха з1ыагар хургдар, дунегар (мировоззрение) гучадоалаш, из  къаман дидовзар, торонаш хилар белгалдаларца.
     Дукха хаттараш доалаш болх-моттигаш (случаи) нийссалургъ-яр г1алг1ай вахарах, сакхетамца философи хьагойташ. Цу тайпар никъ д1абахьа хьажача тохкамхочо. Къаман сакхетам бовзар сов-г1а, цуна хьашташ лорадеш, уж довзара, дукха ира моттигаш лох-аш вахарах, исторех, психологех, мифологех халарче торонаш а гойташ, цох къаман философи дийналуш.
      Къаман истори цунца сакхетам ца хилача далац, х1аьта г1ал-г1ай къаман из д1аяьзде лостамбеш белхаш де дезаш латт. Исто-рех хаьдда эзар, шиъ эзар шу хьалха хинначо дила сурташ дац, цу ханар замаш йовзийташ г1алг1айлла е нохчелла – хиннад ала.
      Жалти (греки) къама тарра, цар ца дайзийтар довза торо к1ез-зига йолаш. Цо оал жалти (греческий) фурт яьха хилар толамаш а доахаш, ший истории долаш д1аяьздаь. Цар шоай (элинни) хьад-аьд, цох кхыча къамашта г1о хиннад истории довзийта. Цул сов-г1а дунен д1аяйзийтай шоай культура, искусства, цунаг1а лерх1-ам байташ.
       Цудухьа цхьацца йолачап моттигашка довзар дезаш хул ист-ори кхыча къамашта из жалти далее а. Маллаг1ча къаман тохкам-хо мара ца хилара цу ханар истори, философи, фу яьздаьд ха хьо-жаш хул.
       Истории тохкаш хилча къаьстта г1алг1ай тохкамхочо хьажа доаг1а фу аьннад ший хана: Геродота, Старбона, Филона, Солона,
Иосиф Флавии иштта кхычар а.
      Г1алг1а хилар да историк хулаш хаттар увтаде, в1алла йисте цавоалаш, цхьаккха моттиг ца юташ теркам ца беш:   мичара да тхо, оалаш? Жоп дала хьажача, из бокъонца дола жоп доацаш ху-ле а, хьана аьлча хетараш дукха хилара, бе-бе ма1ан хилара къов-самашца.
      Иштта эттача хьала вайнаьха, шоаш протонахаш хилара атта-г1а да кхыча къамичул. Из аьттув ба нахски мотт хилара г1алг1-аша лелабер. Х1аьта нахски метташ дашхар дир совг1а, нийсса жопаш даьха дукха моттигаш нийссалу истори тохкачар. Тхьовра шира замашкахьа хиннача вахар белгалонаш гуш, ма1анаш а до-ахаш.
       Г1алг1ай шоай къаман мотт хилар бахьан хинна, цуна г1онца
истории, философи дег1адоаладе торонаш я. Толамаш гойта къа-хьегараш, 1илмаш къоаргаг1а ховш тохкамхой беза къаман хала-
рче торонаш дег1айоалае.

                4               




      Массала дика хургдар тахкача Хуррити, Метании, Хетти, Ас-сирии, Урарту, Атрапотена, Кавказа Албанира дзурдзуки хинна, ханаш  д1аяларца  цигар протонахах йисса халарче  хьагойташ белхаш хилча. Тохкамбе  торо  хургъяр – Иосиф Флавии, Фелон, Гессениус мочар яьздаьр тахкача.
        Шоай истори довза торонаш йоккха хилац, мела доккха мара ца  хилара  къам. Массала, эрссий  истори кегаданна моттигаш я, овла лохаш хилча, уж хьабалар хетара хулаш, цудухьа дукха хье-хамаш да юкъеяьнна ший хана: словяьнех, египетах, шведах, ски-фах. Цу хьехамех к1ай къамаьлаш хулаш, ше-ше моттигашка ба-къдар долаш шоай истори.
       Цу сурто гой мела г1ийла торо я кегийча къами, хьалха акха барбараш (варвары) баьхача мехкашка. Хьалха денна бухе уллаш истории, философи, культура яларе эллини мо. Цар тороно кхоа-чамбеш 1илма довзийта. вахар хиннадаь дохкар-эцар леладеш на-хски къамашца, тукхамашца, уж хиннаб скифаш, хазараш, перс- янаш, египтянаш иштта кхы а.
      Цунах хов эллини йоазув, культура, форда т1а лелар, филосо-фски дешалеш (школы) хилар ц1и йоаккхаш: Ионий, Пифагори, Элетти, Софисти, Метари, Кирени, Циничи дешалеш. Цар х1ара-не, шоаш къаьстта махбеш хьабаьхкаб философигахьа: Гераклит, Эмпедокл, Левкипп, Демокрит, Анаксагор, Сократ, Платон, Арес-тотель.., цар халарче (состояние) тоалуш,
     Таханарча дийнахьа шира жалтий заманга хьажар доацаш къа-май торонаш гучаювл историна цига махбеш, из яхилга да къам-аш т1ехь-т1ехьа г1овташ гучадийннад, шоаш долга д1адовзийта.
Х1аьта уж къамаш г1овтар бе-бе хиннад, нахски къами хиннаяц цу тайпара торонаш, царгар да д1адаккха мара боаг1ашхиннабац царцига т1алатархой (захватчики).
       Цу белха нахаш субстарташ хилара д1аима к1алотташ е баха-чар д1абпаха безаш нийссалу. Иштта протонахи шира аггахе (ци-вилизация) хиннаяле а цига нахи де1адар доацаш, бахача д1ач1оа-г1а ца луш хьабаьхкаб. Т1аухача низаш уж юкъе д1а-х1а тетташ, из ч1оаг1а лард ца хилара.
       Цудухьа хурриташ, урарташ, албанаш барта ца хилара халар-че (состояние) талхаш, аггахе (цивилизация) йоахаш, Кавказ лоа-машка кхаччалца хинна аггахе йохаш моттигаш хиннай.
       Х1аьта тахан дунен болх-1омбарга (оаыту) кхаьчача хьожаш: эллинаш, египтянаш, хетташ, жугаташ, персаш 1арбаш, гуржаш,  эрмалош шоаш баьхалга хьадайзийтад. Хаьта уж, хурриташ е про-тонахаш хилар гучадоалаш 1илмахошта гучадаьнначох, цо йоах нахски овла тахкар башхал йолаш хилар.
       Х1аьта нахи (г1алг1ай, нохчи) аьттув хул цхьацц долача даь-къа, Даьла къахетама. Цу нахски меттай торонаш хилар да: исто-
ри, философи мо 1илмаш хилар  маьхалдоаккхаш  шоай синошка,

                5





сакхетам лакхбе, вахар тоаде.
       Вайнаьха  яьздаь философи деце а эллини мо, х1аьта  догдоа-хилга йолаш  моттигаш  гучаяьнний. Шоай философи довза торо
йолаш, шоай синошкахьа в1алла нач1ал дола саг уйлангахьа, цига метта торонца никъ лохаш, б1аьдеча бийссана к1ерам согаш мо.
        Нахский (г1алг1ай) мотт торо йолаш хилара кхыча метташта юххе, 1илмашта  дешма1анаш (терминологеш) юкъедаха, в1алла эллини, латини метташ деце а, эрссий меттаца эквиваленташ а до-ахаш дешма1анашта. Из еце т1аккха йоккха торо, халарче тоалуш.
     Хьалха философи 1илмай нанилг я оалаш ма хиннади. Филосо-фи (аламетт) довзаргахьа гучадоал сакхетам сагагахьа халар кхоа-чамбеш. Из эшаш хилар тохкамхочо нач1ал, ший зиркал долаш цу ма1анга д1акхача, ма1андаккхар (вывод) деш.
        Из да б1арчча ма1ан далар дег1агахьа, 1аламгахьа даьнна ца 1еш синаала хилар гу-чадоалаш, метафизика белха сина кхоачам-беш, уйла тоалуш Дал-ла гаргаваха, дина торонаш дег1айоалаеш. Цу хьале т1ехье т1ехье хулаш адамашта, хознех йола ганза кхоач-аш санаьхка (личность) кхетамехилар дезаш.
        1овхье (явление) а, г1улакхдар (деяние) а хулаш гучадаьнна х1амилдаца (предметом) хулаш цхьа исторех вахар гуш. Цу хьале цхьана тайпар доалаш дух (суть) долаш чулоацамах е оттамах (со-ставом) юкъедолхац  харц-бакъ  караг1доалараш (поступки)  сан-аьхк (личность) хала е индивидуальни оамал хила, зиракал (мудр-ость) гойта.
      Иштта, цига юкъедаьнначунга хьажжа караг1даьннараш лоар-х1аш махбе е боаг1а бехкбе, луш дикача г1улакха доаг1а совг1ат, из да сагага гучадалар толам болаш хьаькъал гойта, б1арчча кхол-ламан сазал (субъект) гуш уйлангахьа, априори наькъа т1а.
       Ца1 1аьдал (традиции) хулаш хоза беркат лораде ц1енача ий-лаца, из лордешйолча, цхьа бера-нанна тара хинна, цига дезал хи- лар гучадоалаш. Цу тайпара дар лорадеш, кходедезар кходеш, из к1еззига-к1еззига т1ехьлен в1ашаг1дехкаш, т1айоаг1ача т1ехьен-на.
      Из къаман сакхетам даима латаргболга гуш, д1ахо истори хи-лар дезаш  мела хувцамаш  хургдар аьнна ца кхераш  доладаннар (движение) хилара. Цох саги  вахарцар  дийнал (жизнь) латандаь, цхьа ерргига Хозаче (Вселенная) йолаяларца, цу вай дувцача до-ладаларца.
      Иштта йолача торонех хов вайна дийна хилар да философи а хъаьддадар (категория)  хулаш  садоалача х1амай, хинна ца 1еш цхьана мотте, сурте, беса, чама, агакепа (форма). Уж  хувцамаш хулилга долаш доладаларца мецамотт (с движением бесконечно-го пространства) Хозаче мела йоккха яле а, цхьа  кхетам бала то-ро йоацаш. Статуя я, – оалаш мо, холадама бахьанаш ца доалаш,
уйлангахьа, 1илмангахьа, ший экзистенци йолаш.

                6





       Цигар чулоацам 1аьдалах (традицием) боацаш, хьахинна хул
даима  хинна белгало йолаш, хаьддадар (категория) долаш,  ший оамал хилара. Цун айдала йишйоацаш дег1аг1а маьже яла ца мог-аш мо.
     Цун халар да дина вахара, цхьа деррига синаалах (дух), в1алла соца йишйоацаш цун доладаларца. Цунах гучадоалар да хьашт-те- ркош (интересы) хилар, бувзам отташ синаала (духу) лаарца, цига доладаннар (движение) шийна хетача д1адерзаде.
      Иштта кхел д1айолало ханачохьа, цхьа хана дакъа долаш, даь-ха е лоаца хинна хала бокъонца долаш, цигарча ханага хьажж му-къамотт (пространство) болаш доладалар кхоачашхала хангахьа, долалуш мукъамоттагахьа.
      Доладаларо (движение) гойт х1амче (матери) халар, цхьатар-ра гойташ дийнал (жизнь) дийна халар. Из яхалга да из «дийнал» таралуш товг1олла саг д1авахара хала когаш боагабеш. Саги вах-ар цунцар дийнал (жизнь) таралуш ц1ераг1а йисса «тов» (уголки).
      Сага вахар хул аттонга догдохаш, тов т1а г1олла саг ваха вод-аш, к1еззига ваха хало 1овшаш, цхьа наггахьа болх-моттиг (случ-ай) йоацача.
       Сага дег1, гонахьар буни (1алам) деррига цхьана х1амчех (из материи) латт, х1аьта из хилар да бокъонца духьоттар (принцып), цуна белгало я кхетамгахьа шерра яьржа. Из я х1ама (вещь), ший-гахьа даьржа духьоттар доацаш.
     Х1амче духьоттар да дег1ал (телесность) хилар, шийгахьа ше-ко йоацаш, иштта шоллаг1а духьоттар (принцып) да дийнача х1а-ман къаьстта са (душа) хулилга.
     Сакхетамгахьа санаьхк (личность) халар гуш дайза гучадоалар да х1амчеца дег1ал хилара, мела дийна х1ама еце а (кхера, дахчан г1анд…). Дийнача х1аман дийнал (жизнь) хул ханчухьа яхаш, из цхьана юхьагар, кхыча духьага кхоачаш яхаш хилара. Циг белгал- галдоалар да дег1ал (телесность) гуш хилар.
      Х1аьта кхыча оаг1уврахьа кхетаде доаг1а Са хилар х1ара дий-на хулача х1аман. Са да аьнна, юхьсибат (образ) е сурт хилац цу- на. Дийна дахаш хилар совг1а з1амига хинна а сакхетам хилар цу-на кертера белгало. Цох т1ехьардар къайленца хул, цох оал, Даьла къайле.
     Духхьал цхьа белгало хул са чухилара, саг дийна х1амче (мате- рия) йолалга гуш, ший белалол, амал (особенность, свойство) ху-лаш дийнал (жизнь) сакхетамца.
      Х1амчеца дег1ал (телесность) хилар да, са хилар х1амчегахьа, цуна яла духьале яц къовсаме хала. Цунгар халарче (состояние) я Дала данначох кхетам хилар, сага ваха, шийтайпара дийнал гойта.
      Вахара къовсамаш дувл, из саг хилар долаш, цхьацца халонаш а гучаювлаш, 1аткъар (влияние) доалаш дег1а (телу) е син (душе).
Халонаш хиларо гойт товг1олла саг водаш хилара, цуна дийнал а

                7





толхаеш болх бала мегаш.
      С ага дингахьа дар нийссалуш хул, цо юча уйлангахьа, цхьа-цца з1ыагар (процесс) доалаш ма1андоккхар (вывод) долаш. Цу къовсамга хьажача гучадоал дег1е (тело), сае (душа) къасташдол- га, шоай ханнача торонашца.
      Дег1ах дола диа (мир) хул цхьацца хозне е ирчал йолаш сакхе-таме сага. Дино хьалхадоккх хоздар а, ийрчадар а къоастаде, Дала сага сакхетам балара. Цудухьа  сагагар д1адехар хул Дино, Даьла раьзахургвар. Далла дзар да барт хилар наьха шоашта юкъе, ишт-та наьха гонахьар бонеца (природой).
    Цунах хов дино дахьар да барт хилар гармоница. Нагахьа наха Дин ца довзаш хилча лаьтта т1а, из Дин дагадеха а нахага кхоача-де дезаш.
      Иштта сакхетам хиларца, хов сага х1амче (материя) хиларца дийналах (жизнью) е дийнал йоацаш. Дала юча кхела белхага кха-чалехь, априорни дар эмпиризмага доадаш халарче отара.
      Деррига Даьла кхела доладалар (движении) долаш, къоастам-бе доаг1а халадоаг1ачох (что закономерно) Даьла ло1амца. Цуду-хьа кхетаде доаг1а саги синауйла (мышление) сина торо я, цох ме-тафизика кхелах х1амче (материя) хулаш, ший моттиг д1алоацаш.
      Цунах дар тохкаш шерра д1агойт къайлено дагалоацам (цель) гучахьа беце а. Из къайлен диа (тайна мира) хилар шеко йоацаш, сакхетам сагага хилара. Цудухьа къайлен болх, е хургдолчан болх Даьлага ба, цунах къаьстта корта а баь дашхар дац, адами низ ца хилара, къайленга кхача.
      Сага ха дезар да Дала яннача дийнала цхьа ха йолаш, 1илмай торонашца тахкадезаш вахар, х1аьта валар тахка ца дезар да саг ший ха йолаш вахилга дунедуаш.
     Сакхетам торо дег1айоаш болх хиннаб саг динага кхоачаш ми-
фологи новкъосталца философи цох хулаш, цудухьа ала хул, хьа-лхара сакхетам мифологица хотталуш ба. Цунга хьажжа дина тор-онаш хьагучайоалаш. Саго шийгахьа лелабаь оамал хиннай, к1ал-висача кхайкаш (цхьа низага), цо цхьацца Даьлий бе дагадохаш.
      Иштта саги кхетамгахьа хьалха гуш хиннаб кегар (абсурд), из хиннад хьалхар мифологица адамашта дайзар. Диа (дуне) д1адол-адалар, х1аьта метта ма1андар (значение) дешай этимологица да-шхар хулаш, шерра е даьха маллаг1ача цхьан х1амах.
      Из кхетам бенаб саг вахаш д1алеларца баьсса мукъамотт (про-странство) д1алоацаш сакхетам дег1абоаг1аш. Кхетам метте кегар хилара баьсса мукъамотт хьалбузаш х1амчех, цуна агакеп (форма) йоацаш. Нийссаг1а аьлча, лаьтта доацаш маллаг1а абстракцех, ци-га х1агучаяла х1ама йоацаш, цхьа цйла мара, из да хала доаг1ар а маллаг1чох уйла хулаш яхар, цхьа х1амче (материя) хьалохаш.
      Юххера белгалдар да, уйла в1ашийхоттар хоттарч ше-ша хул-
аш (соединение). Цу кхетамчех (понятие) хоттадалар долаш фило-

                8





софигахьа корадергда мифологи хилар белгалде.
     Д1ахо дух (суть) тохкача мифологи ма яхха гучайоалар хиннай ехь (начало), из меттахьа ца доалаш лаьтта доладалар (движение). Ехь йолаш кхетам баларца – доладалари дух да укха тайпар: хьал-
хар, Къовла – из яхилга да йолаянна х1амче лаца, цуна низ боадо (темница) я, цо х1ама (вещь) д1алоац, цох цхьаккх х1ама хьацаху-ландаь, х1аман ца1 г1о доацаш; цу хьалхар хьале х1аманца «къай-ле» хулаш «боадонца»;  д1ахо, из боадо йолаш бийсаг1а, боадох а д1адерзар хул доладалар, мукъамотт хилара; эггар аттаг1адар хул доладаларах (в движении) ма дола з1ыагараш (процессы), лохехь  чудахар, лаьттар ураэтта 1одижар.
    Цу з1ыагарах (процесс) хьадоалар хиннад оаро (эфир) е фо (во-здух), цунца т1аккха сердал е босбалар хулаш, цигар бов (боадо) 1аьржа хилара духь (начало) доала дохк (туман) г1еллуш мо, д1а-айлуш, сердал отташ. Цига боадох лаьттар къайлайоалаш. иштта Лаьтта сердал хьож дувцар хул мифологица.
      Са атта доладаларах д1акъаста г1ерте а цхьацца бахьанаш ко-радоаг1а из белгалдаккха. Цунах Платона махбеш яьздаьд ший «Суфиста» чухьа ма1андоаккхаш дашарца. Цо яьхачох: «Нагахьа довзар долга ховш хилча ардамбе (действовать) дезалга хар да, из х1амилда (предмет) довзара хала, д1адехарца да бала хьегар е ха-ло 1овшар.
      Цун к1ийле халара х1алче (бытие) довзашдар довзарца мамог-га довзарте (познание) хила, цунга хьажжа долаш доладалар (дви-жение) хало1овшара, цун ший га да, уйлахочунца хала йишйоаца белгалонаш хилара, яхаш хьехам ба (Чужеземец) ц1ерах беш.
      Д1ахо цига дувцар да: «Даьла духьа, воашта тешийта вай доа-г1ий, - оалаш атта, из доладалар, са е хьаькъал юхедоацилга ба-шхе йолача хьалчен (бытию), х1аьта, из хьалче хилар долаш: ва-харе, уйлаяре абстракцех доацаш, цунга хьажжа айянна, ц1ена йолаш Хьалче, кхетам цуна беце а, из шийгадар (доладалар) доац-аш 1еш халарап»
       Иштта цу ларх1а кхетам боалабеш яьзду Платона «Суфиста» чухьа. Цига дашхар дича философски ма1ан доккхаш, хаттараш дувл – дувле а Платона хьаькъал торонца де дезар белгалдаьд 1и-лмо х1анза, дукха духьале е йишйоацаш..
        Мифологи торонаш хилар философи ма1андаккхар (вывод) т1ера да, цудухьа зиракал (мудрость) философаш дийцад бухе ул-лар долаш. Х1анза философигахьа беш мах ба, сага диах (дунен-ах) лаьца, цхьа товг1олар (халонашкар) вахар (дийнал–жизнь) хи-
лар белгалдеш, цох 1илма далалехьа хинна товг1ол (халонаш) юв-цаш кегарах (абсурд), цхьа низмах даьнна дунегар (мировозз-ние) доацаш, хьалхара кхуврча хьалхишкар чурлоттам (структура) бол-аш мукъамотт а, ха а, хетара, тембеш хилара, динаг1а тешара мах-беш.
               
                9




       Цу уйлан наькъа т1а уйла яра Эдмунд Гуссерла лаьрх1ад сага йолаш, ший къаьстта йола дийнала диа (жизненный мир), шийга-хьа торо хилар долаш довзартена (познанию), бакъдар кхетадеш,  шийца озала шемадарра (объек-ая реалн-сть) доацаш, х1аьта цига дар сазала мах (субъек-ая оценка) хьабеш, саги торо махбайна хи-лара, акхал сагах далар хиннад из.
      Дийнала диаца (жизненный мир) яхилга да сага акхал д1а ца далар, цунгахьар довзарах къайле хинна, априорни уйланца мара кхел е кхетам боацаш, 1илманга ца валара. Х1аьта а цудинала ди-ана йола ехь (начало) сазала, аморфни яле а, цунаг1а дар, из саг хиларо догдохаш, цхьацца д1адехаш эшар карадерзаде, кхоачамб-оцараш д1адаха 1илманга кхоачаш.
     Цу товг1алех (халонех) дийнали диана торо я Э. Гуссерлас ях-ачо дийна кхетамца земуйла е (созерцать), таханарча 1илмашца дух (суть) тахка, цхьа з1амига кхетамче (понятие) йолаш довзарт-ен (познанию) юхе диста хьажача водаш кхаьча 1илман бокъонех латта логически сакхетамга, гуш халарче (состояние) х1анзарча сага вахар наькъа т1а.
     Х1анз ала г1ертар да, из хьалха хинна лохера сакхетам, ца хил-ча ца доалаш таханар 1илман торонашцар дидовзар, дунегар (мир-овоззрение) хилара г1алг1ай (нахский) сакхетам дег1аболбу фил-ософи хилар ший къаман метта. Метта торо хургъяц сакхетам ла-ртт1а дег1аболбе.
     Духхьал, из къаман торонаш яйза мара (истори, мифологи, оа- мал, 1адат тахкар совг1а, 1илмаш ший къаман метта ца доале, ци- га кертера д1оаг1а философига а долаш, къаман сакхетам лоха ху-ргба, дунегар (мировоз-ие) нийссалургъяц вахарца, къам хилар лохлуш болх хургба, цунга хьажжа культура хургъяц.
        Хаьдда г1алг1ай мотт, иштта г1алг1ай къам да д1ахо дувца доаг1ар 1илман торонашца махбеш сакхетакма, культура, социа-льни вахара а. Цудухьа белгалбу вай д1ахо, г1алг1ай къаман ов- ла махулла шераг1а махбеш, цун хьадалар овлага кхача хъьожаш.
Къаман овла бухе улар дезаш, ша-ший замангахьа белгал ц1араш а йоахаш из истории хилара, протонахаш хиналга ховш.
      Иштта, ала дезача лоамарой, кисти, оалой, дзурдзукаш, цанар-аш,г1аргарой, ганахи, хьалди долаш Урартер е Метанера ц1араш а йоахаш, замаш царца хиналга гушщ. Нахи, хилар да г1алг1ай хи -лар эггара хьалха, цу чу болаш беррига вайнах а болаш, тайп-тай- пара, цхьана аггахех (цивилизация) хилар кхетадеш.
     Тахан ширача ханар хинначох дисар гуш да, халарчес хагойта-чох, массала гу вайна: Китай, Индии, Египит, Греции, Рим антига (античный) ханар. Х1аьта цу аггахех (цивилиз-ия) юхе дусташ хи- лча хуррити, хьалди аггахе (цивилизация) хинна хьал к1езиг гуш да, х1ана аьлча царех юхедисса къам вайнах мара доацаш.
      Торонаш хиннаяц хьади (протонахи), шоай бокъо д1ач1оаг1ае

                10




паччахькхе ч1оаг1айолаш баха цу шира замашкахьа. Цу халарче-но (состояние) ший торонех кхоачам хиннабац шоай вахар, пачча-хьалкхенаш лорае. Цунга хьажжа мегадац дукхача протонахашта  лораде шоай:1адат,1аьдал, эздел, метташ, шоаш субстарт (к1алхь-ара) къамаш хиларца. Т1адаьхкача къамаш шоай ло1ам д1абоарж-абеш в1ашаг1увш ассемиляци хилара.
      Протонахех тахан бисараш ба: аьккхи, бацой, г1алг1ай, мелхи, нохчи. Урарту ехачул т1ехьаг1а хьалди (нахи) баха хьожаш шоай кхуврч болаш маьлха к1ала моттигаш хиннай, цох хиннар г1ийла торонаш хиннай, вайнаьха дай бекъабанна бахар мара кхы х1ама доацаш, моастаг1аш тийшаболх лелабеш.
      Моастаг1ашта аттаг1а хулаш нахи вахар кегаде. Къаьстта бел- галдолаш, сакхетам лоха хилара, нах ша-ше ваьннар волаш, т1аот-тар к1езига хилара. Массала, уж г1алаш а яь, цуча баьхача боалш мо, из ший к1ур, дезал лорабича кхоачам болаш мо, шоашта пач-чахь, аьла ца хоржаш лийнаб г1алг1ай къаьстта.
      Х1анз цу яхача заманчухьа села гуш да сакхетамах, г1алг1аш хьаденар, шоай аггахе (цевелизация) хилар нохчашца д1а ца кхе- таш. Тахан г1алг1ай оамалга хьажача,1адато д1анийссаяь сакхет-ам ба ала, дукха дикаш хул белгалде, х1аьта эзар е шиъ эзар шу хьалха хиннар д1аяьздаь моттиг яц, цхьа хетар-моттар мара.
      Эггара котаболш дар да г1алг1ай Лоаме хилар, из лоаме д1а-яьлча г1алг1ашта лорабала хала хургдолаш. Г1алг1аш шоай оама-лта (нравственность) лорадар да кертера, цул ч1оаг1а да г1алг1ай мотт дийна латтар, мотт д1аболе фурт (фу) д1айовр хургда.
       Г1алг1ай къаман бокъо ца хилар белгала долаш хьадоаг1а ук-ха эзар шера, цул хьалха хиннар довзаш дац.
      Истори хилар дезаш протонахаш баьха замаш тахка, Шинхин Юкъе (Поле Синар е Месопотамии) хуррити вахар цигар доаг1аш истори хоамаш даьд, шоай Метании оалаш хинача паччахьалкхе бахар кхоачалуш. Цу фунаг1а хинна нах Кавказе кхаччалца хинн-алга да тахан г1алг1ай, нохчи Кавказе бахар.
     Философски ма1андаккхар (вывод) дича, истории а, нахски ме-тто ма яххар да логически синауйлах (мышление) махбеш, ца1 аг-гахе (цивилиз-ия) хилар, таханар России регионаш йолаш мо в1а-шийнийссадар (сравн-ие) дича.
      Иштта, да аьнна хетте а тахан тротонахи ц1араш д1аейна латт, шоай замангахь уж ц1араш яьхаяле а. Адстартах т1адаьхкача къа-маша кхотало йоаккхаш. Оалаш, ма дий г1алг1аша кица доаккха:
«т1абенача дахко к1алхьар дахка эккхабаьб». Иштта г1алг1ай ов-лаг1ар нах лелхабеш таханарча денга Кавказе бахаш ба..
       Д1ахо хетара философи уйлаца ха доаг1а протонахаш е хьал-ди оале а уж шоай аггахе (цивилизация) лелаеш баха г1ирталга, цар дукха ц1араш хиннай, шоаш нах хилар д1адовзийташ. Цар оамалаш, метто бу хоамо хьагойт г1алг1ай дай хинналга к1оргга

                11




гаьнар овла болаш, цар аьлий дегашца сакхетам лелабара. Из эз-дел, оамалаш, г1улакхаш цхьана денна леладара доацаш.
      Цу гаьнар ханаца хьадар кортамукъале езар, аьлий дегаш хил-ар дезара, цуна лакха махбеш. Иштта къонахчун дог чудолар вай-наьха ва оалаш. Кий тулаш вар Кийтава (вай саг ва) оалаш. Г1ул-акх доаца саг лай лоархьаш. К1алвисачо г1о ца дер харцахьа лоар-х1аш, мелла гаьнар вале а. Сонтал, куррал къонах сага ца могаеш.
Наьха юкъе лерх1ам болаш, воккхавар хьалха волаш, з1амаг1 т1е- хьа волаш, кхы дикха хиннад уж къаман куцаш.
      Гаьнар хьайоаг1ача ханаденна, аьлий аьлий дегаш хилар лоар-х1аш, саго ше аьла ца лоарх1аш, из ц1и ца езара. Цу г1алг1ай дай мела торо йовра, дега ца вохаш, мала к1алвисара 1уналде ца вод-аш, саг1а ца дехаш, шоаш Дала шоашта баь аьлий болаш. Царна чулатташ кхыча фуртах адамаш хиннад, шоай мукъа болаш, низа- г1а лай ца лелабеш.
       Шира геттар хьалха замах, лакхе ма ала, т1абаьхкача низаш г1аалг1ай дай меттахьабоахаш хилара, цар ма могга духьале лела-яьй, б1арчча къовсам цох хулаш, юхъхера лоамшка биса хилара, кхы бах моттиг ца хилара. Дукха халонаш лелаяьй г1алг1аш, шаь-рача бахача нахах хьогаш.
    Лоамар вахар хиннад оамалт (нрав-ть) ч1оаг1аеш, цхьацца тай-паш хилее цхьог1она. Царгар ха таралуш цхьа дорхочо (раненый).
Лоамарой дог дилла лийннаб массайолача хана, бовра ца кхераш.
Цу хала хана, алий дегаш хиннараш г1алг1ай дай болаш. 1уй ца хила лергволаш г1алг1а, махбеш хиннаб цар, из сакхетам боацар-аш 1уй лоарх1аш..
     Саги д1алеларца гуш хул, саги оамал, из ше д1алелар (поведе-ние) хилара оамал хьагойтар, д1алеларца лоарх1аш хиннаб саго лебо мотт а, цуна велавала е эг1азвахар. Протонахаш леладаь ва-хар, цунцар белгалолаш (особенности) хьагойташ хиннай метто.
      Яхача хана хьалди хиналга ховш г1алг1ай саго ший фух йола фурт хьаярца ший 1адаташ, оамалаш, эзделаш, г1улакхаш д1ахь-аш. Из хьалха лийза когаш хилара, шоай лараш йолаш. Цох дар а кертачу чудила, метто вахар е яха замаш белгалйийнадаь, истори 1овчеш (события) бувзам боалаш т1ехьа дагайохийташ. Массала,
меттаца оалаш хиннад, къаьна хинна х1ама б1аргаейча: «Мичара енай хьона из къаьна хуррилг».
   Ужаш мо массалаш дукха да, х1анзарчо цхьанех кхоачам бу вай,
ужаш г1алг1ай меттаца дуккха да. Яха ханар вахар гойташ, цу за-машка шерра аггахе (цивилизации) хилара, кертера сийдола аьла а волаш хьалди (протонахаш) бахара Метании, Урарту е Кавказера Албани.
     Хьалди наьха аьлий хиналга ховш синаало (дух) яхар деш, хар-
цонна духьале еш, нийссаг1адолчо т1ехьа хулаш, к1ависача сага г1одеш, хиннад пролтонахашкар хьадена г1алг1ай эздел а, г1ул-

                12





акх а.
       Х1аьта цунах дола дашхар т1ехьа ший метте де доаг1а. Ханза хьалди аьлий наьха сакхетам цхьана боарамах мишта лаьттаб хьо- жаргда вай. Къоалам болаш йоазув цунца 1илма хилар башхала ер я аьнна г1аьххьа лар йисаеце а, цхьацца торонех философски уйл-анца махбеш тахка хьажар декхар да, цунца дагалоацам хулаш ше г1алг1ай къаман волга ховш.
      Протонахашта юхе баьхача тайп-тайпара къамаш хилар: грек-аш, жугти, римлянаш, беш хинна хоамех гуш цар хинна ийдам а (отношение) гуш. Цар йоазунаш хьоабой гуш, белгаляккха цу хан-ар цар торонаш, боалаш е ца боалаш боалаш хьагой. Греки, жугти, римляни историс гойтар мара вай историца кортабе молттигашщ йоацаш.
      Бакъда цхьацца долча къамай халарче (состояние) эсалаха хи-най: дешар, хозне кхоллар (творчество), 1илма, дин леладар к1ез-ига зембе торонаш йоацаш. Г1алг1ай (вайнаьха) цхьацца гепоте-тически махбар доаг1аш: метта торонаш къаьстта хоам байташ, в1алла дагайоацача хана.
      Цу тайпара хьал доаг1аш хилара махбеш логика-симантика тохкам бе хьажача, метта торонаш мела хьаювла ховш, керда де-шаш хьагучадаха, кхыча метти дешашца эквиваленташ лаха. Из болх ца бара г1алг1ай метта торонаш таъаш, мотт къелуш, кхы-дола метташ д1аьхий хилара.
       Иштта г1алг1ашт юкъе зиракал л1адовш. Цу хьале хиннача къами  метта торонаш талхаш хулар Китае, Индие къаьстта шиъ-кхоъ эзар  шу хьалха. Из хиннад торонаш д1айовш метта, культу-ра  цхьана сурте  хулаш  болх-моттигапх (случаем)  капитализма  хьат1аеча Европе.
         Цу халонашка хинна ца 1еш, халаг1а денош вахар дукхаг1а даькъа талхаш нахски (г1алг1ай) къаманга. Уш халонаш тайп-тай-пара хилара, наьха вахар а хиннад царга хьажжа. Къаьстта халдо-наш кхоачаш хиннай  кхыдола къакми 1аьдал т1адеш, цхъьацц ко-талонашщ  а яьха. К1алхьар  къамаш  д1акегадешщ  болх лийнаб, х1аьта а дукхадолчох  к1алдиса  къамаш дийна диса хьожаш хин-над, из царгар синаала (дух) ч1оаг1а хилара
       Геттар к1алйисса торонаш хиннай к1аллаьттача къами, б1ар-чча е моттигашка асмимилячци хулаш. Иштта колхи оалаш хинна хьалди кхъыча къамех д1аувжа хилара, царех лар йисаяц: цхьаба-раш эрмалой, гуржи е византийцаш хала мегаш.
      Цигар к1алхьар-вьннар шоай хьалди наьха таьптар д1адапхьа хьожаш. Керда мет-игашка д1ач1оаг1луш, дуне лохаш. Царна би-цлуш хинабац шоаш молаш ба, лоабеш кортмукъален сакхетам
      Лакхе хьоабаьча китайцашкар е вой протонахашкар пайда ий-цаб г1алг1ай вахара, къаьстта сакхетама, уж кхыдола къамаш Ду-нен синаала (Мировой Дух) гойтара, джоацар царца нийссаде хьо-

                13





жашщ.
     Ха доаг1а низбола къамаш хиннад массаза мела къамаш е кег-ий къамаш бедохка, 1азап т1аоттадеш дукхаг1ачох, езараш йохк-аш е чуоттаеш. Дунен синаалан (мирового духа) хиннаб белгало-нех ший бух улилга кхетадеш карадерзаде шоай карахьа керда ва-хар, къаьстта г1алг1ашта протонахашкар дисса.
     Цунна аттабола оаг1ув бовза Дунен синаалан кхетамче (поня-тие) йовза, х1ана аьлча цунга хатта мара а хиннадац деррига адамий вахар, торо йовза, г1улакх дара.
      Адамий сакхетам сомабала цига г1улакх далара, белгало хьа-гойташ хиннаб Дунен синаала дика каралаца, хьалххе даь хьисап, дикан уйла хилара. Кхоачама коталон никъ баккха, торонаш сов-г1а ювргйолаш бокъонца хьабаьхка протонахаш хилара, цар т1е-хьенга, царна когаметта г1алг1ай хулаш.
      Т1аенача аггахе (цивилизация) баь болх ба х1анза г1алг1ашка а, иштта кхыдола къамашка а хьакхаьчар, хьалххе д1адахачо ма-1андоккхаш мо, х1анзар адамашта шоай вахар тоаде. Хаьдда хат-тар далача, уж хьалххе хинараш молаш ба ховш, г1алг1ашта, нох-чашта, шоай протонахш хулаш.
    Х1анзар халарче (состояние) гуш, цунца вахар д1а-х1а нийсса-деш, вахарол хьадехар хьадеш, х1аьта ийшача, ийшача ца дуташ, юхач1оаг1алуш моттигаш хиннай. Низболчарна карадолхаш хан-аш ихаяле а, хьал тоадеш дукха моттигаш хиннай.  Цхьа дагадоа-цача тайпара г1атте д1ахайташ хиннад гонахьарча къамашта шо-аш болилга, иштта даьр ца дуташ, шоай ц1а йоаккхийташ хиннай г1алг1аш, нохчаш.
       Из хиннад цар овла хьабеналга хурриташкар хьалди хиларца, ша-шоай замашка йоахаш ц1араш а йолаш, тахан г1алг1ай оалаш мо, цул хьала лоамар вахар долача хана лоамарой, оалаш мо.
      Истори белгалйоахаш дукха ц1араш хиннай протонахех: хьа-лди, наьрт оарстхой е оалой оалаш мо – хурриташ, хьалди, гана-хаш, колхаш, халибаш, цанараш, дзурдзукаш иштта кхы а царех оалаш.
       Нувхьа пайхамар хьаден зират хиннад нахски къамех шоаш г1алг1ай болаш, хьабаьхкаб хьалхар г1алг1ай хинна дай, шоай моттиг хилар дезаш маьлха к1ала. Цар шоашкахьа леладаьд шоай дин, оамал, 1адат, эхь-эздел, г1улакх-сабар, къонахчул гойташ, кхыча къамаш г1алг1ай дай лоарх1аш, к1еззига мара ужаш хина-беце а.
     Иштта г1алг1а хинавац т1ехьишкахьа хила эздела,сабара, дена-ла, г1улакха, сий лорадара. Цар лоалахой къамашта гойтад, масал доалаш г1алг1аех, уж цхьа аьлий фунах болаш мо, мела уж хина-беце а, шоаш охлой (простые) бола вахарца.
      Хьалди аьли дегаш хиннад, Нувхьа пайхамар ханар, цар хьада-хьаш, нахски къам хилар белгалдайташ, эздий кхетам д1алуш шо-

                14




ай т1ехьенашта, мела хала зама т1акхачара боха ца бохаш. Хьех-ам луш т1ехьенна, маллаг1а дас, оалаш хиннад: «сага эхь да шоай даьш лелаяь сийле, дика оамалаш, къонахчул, эхь-эздел, г1улакх ца леладар; геттар харц да сийле йоаеш, ший керахь аьла воацил-га хетадалар, цунца вахар бебашха доацаш лелар, эсалал гойташ саго…»
       Иштта, хьехамаш хиннад массийхана хозаш, къаьстта боккх-аг1а хинначачаргар. Цу даькъа, из хинад к1ерам хьалотабар, з1а-маг1ий синаала (дух) керахь чубужабеш. Цу синаалано д1адугаш хиннад къонахий, к1антий вахар къовсам лоттабе моастаг1ашца, кхыметтел саго ша-шийца а, из дике, вое къоастаде.
       Цунца х1ара г1алг1ачо бовзаш хиннаб ший хьаваьнна овла, ворхх1е, барайтте да хьавувцаш, из шоай таьптар довзийта эшача, деррига дунен хьалхишка д1акхадергдолаш.
       Дукха даькъа г1алг1ачунга котало кхоачаш хинна еце а, цуна вахар хиннад, цу коталон хьожадаь. Уж 1одийца  цхьацца  хинна оамали  куцаш мара дац, цхьа кхоачам  хила х1амилда (предмет), цох махбе. Цунах хов мела низ луш хиннаб сингахьа, сакхетам ма безза халийта.
      Уж сина торона хина кхоачамаш, саго шийгахьа кхы совг1ада-ха уйлайолаш дагалоацам (цель) лелабаьб. Г1алг1ай бахар торон-аш дукха хинаяц, х1аьта г1алг1а догдила лийнавац е лела йишйо-лаш а хиннавац.
      Х1ара дас хьаджаьр гуш хиннад т1ехьенна, толамаш доккхий хинадеце а, цхьаккха во1 хинавац ший даь мела моттиг б1аргаго е цуна из дийза а дац. Нийсса аьлча, х1ара да хинначун хинар г1ер-та вахар хиннад, дгдила шийха, ший вахара т1ехьен вахара кхоач-амбе, эхь-эздел, къонахчул ца дохапдеш.
      Цох ховш да, х1ара къаман викало хьаденар эза вахар хиналга ше саг волалга, санаьхк (личность) долилга д1агойташ. 1илма до-взаш ма1андаккхар (вывод) хулаш, цу вахаре хозне кхолла (твор-чество) моттигаш хиннай культура.
       Г1алг1ай вахарца хьадоаг1аш хиннад вахар тоадар моттиг ло-арх1аш, ц1енюкъе е коа т1а ц1ено йолаш, лоастам лелабеш, айлан юкъе а наьха цхьоаг1о йолаш, нах баха моттиг хозае, тоае. Наха шоайла новкъосталдеш хиннад, эшача гаргар нах е айлан хьагула-луш белхашка.
       Цу вахара т1ехьа дисса, кхыча къамашта масал хулаш моттиг-аш ухаш хиннай, цхьаццабараш цецбоалаш, цхьане караг1адаьнн-ачох, дика гойтара. Иштта, кхетам совг1абоалаш хьабенаб г1алг1-ай сакхетам.
       Цу тайпара т1ехьале гуш, дараш к1еззига хиннад г1алг1ашта дисса д1аяхача замашкар. Из да нахаш (г1алг1аш, нохчаш) даима духьале лелаяьй кортамукъале езара. Из хьаденад прлотонахашк-ар, мела цар аггахе (цивилизация) йоахаеш хиннаяле а кхыча низ-

                15





аш. Цар аггахе ч1оаг1аялалца уж ца биталга хов г1аьрхоша, шоай
йоазув, 1илма, культура йовза торонаш в1ашаг1айохка.
       Х1анза шоай истории довза торонаш хилац, шоай д1адахача вахара махбе, массала антични Греции мо, уж ца хуле а историки декхар да, кхыча къами вахарца нийссаде хьожаш, шоашкар арти-факташ хуле, метто хьабахьа хоамаш (информации) хуле цар тем-бе.
      Т1ехьа т1аяьхкача аггахеш (цивилизация) даьча йоазувнех, 1и-лмо белгал ца даьр хилац тахан довза из протонахи хиннар. 1илм-ангахьа кхыча къами хьагойта ца могар, нахски метташ хьагучад-оахаш болх хиннаб. Царех масалаш дукха да, метта торо йоккха ганза йолаш. Нахски мотт эггара къаьнаг1ачар хиналга хов, цу ме-ттаца дукха дашхар а даь ма1андаккха (сделать вывод) моттигаш нийссаянна хиндаь 1илмахошта. Из да торо ялар меттага г1олла истори дийнаде, довза. Нахски меташца аналоги а еш хилча бел-галонаш йийнах, истори да ала цу хана моттигашка г1алг1ай е но-хчи истории да ала.
     Ха-замаш хувцалуш, т1аенача аггахес (цивилизация) беш болх хиннаб, хьалха д1адахачох ма1андаккха дезаш, цох шоай вахар а тоадеш, шоайла хьаха хиннараш, молаш хиннаб ховш. Х1аьта ий-шача, шоайдар дуташ хиннадац ма хула, юхач1оагдалар даьга са-тувсаш. Цига торо хиначарна караг1даьндале хьал хилар, т1ехьа-шка бувла бийзача наьха (г1алг1ай дай), шоай хьалди Нувхьа ха- ханар болалга гуш, миштта бесса шоай ц1и йоаккхийташ хьабаьх-караш.
      Говзал 1илманца мара йоаг1аш хиннаяц. Из да 1илманца торо-наш совг1айоалаш, зиракал (мудрость) хала махбеш шоай вахар аттаг1аде. Иштта, хьалха д1аяха ха-замаш тоахкаш наьха (г1алг1-ай) истори дика довза, кхы цхьаькха хул ха доаг1аш, тахан г1алг-1ай историкаш истори тохкаш хуле, цох пайда цар рефлекси еш, юха т1ахьожаш мо.
     Г1алг1ай истори торонаш з1амаг1чарех я, г1алг1ашца балабоа-цаш кхыча къами историкаш яьздаьр теркамбе доаг1аш. Цар ма1-ан нийссадаьккхад е даьккхадац хьожаш ревизи ер нийсса да. Ме-
ла хоамаш хьадовла мег нахаш (г1алг1ай, нохчи) ца хьоабаьча, из цхьанне яьздер ший дагалоацамах, тахан г1алг1ай историкаш хьа-тоадича. Цох цу къами истори дика дашхар а хул, х1аьта нахски истори довзар гуча а доал.
      Из кхыча къами истории тахкар да 1илма дег1адар, иштта ший къаман истори оаг1внаш хьагойташ. Ер истори болх бац, ер г1алг-1ай философи торонаш, мотт цу философица дийнабе лаьрх1а бо-лхах болх ба. В1алла ший къаман истории довза пайда ца болале, мела 1илма пайда хул цох. Наха саго товра даьча, саго шийна дик-ан декхаре оттаву кхывола саг, цунца барт товр а хул.
      Х1ара къаман овла хьабоаг1а гаьнара, дукха къамаш д1адайна

                16




моттигаш а хиннай, протонахех хьахинна къамаш а д1адолаш мо-ттигаш хила мег, г1алг1ай, нохчи бусаш мо ца бусаш, цу тайп-та-йпара меттигашка цар фурт (семя) д1ахадара, цхьацца бахьанаш-ца (т1емаш, лазараш е ассимиляции хинна), из Даьла кхел йолаш.
      Лаьтта т1а адамаш хьадоаг1а шийна болча аьттувна нийссача наькъа т1а нийссадала хьожаш. Цу г1улакха говзалца, эзделца, те-шамца махбеш, мела харцонаш хинаяле а вахаро хьагойташ, из аг-гахе (цивилизация) хилара, лерх1амбеш, сатувсаш дикача х1аман-га. Адамаш е наьхаюкъарлено (общество) ший хьашташ (потреб-ности) леладаьд, цхьацца хьашти-теркош (интересы) хилара.
     Сага шоай вахар никъ хестабаьб, цунах эггара дикаг1а эздий а, догдена (благородный) а дар хиннад, саго лерх1амбар, ший моча
дийнала (жизнь), санаьхка (личность), из индивидуум хулалга а ховш. Из х1ара дийнал е санаьхк цуна мо фурт йолаш хилара, Да-ла банна сакхетам а болаш.
      Адами х1ара аггахе (цивилизация) ч1оаг1аяла хул, ший мо аг-гахешца ийдам (отношение) хилара, цу бувзамах торонаш дег1ай-оаг1аш, цхьацца дохкар-эцар леладара е цхьацца болх-1омбар (оп-ыт), говзал хьа1омаяра. Эггар кертерадар хиннад адамашта барт- товш дахар.
       Барттар хиннад кертера ма1ан наьхаюкъарленаш дег1аяр. Цу тайпара халарче (состояние) хилар хиннаб боккха болх, аггахье (цивилизация) дег1аяргахьа, къамай шоай дин, йоазув, философи,
хилар гучайоалаш.
     Наьха гуммани болхг1улакх (деятельность) хул хозане кхоллар
(творчество), цунца дувзаданна да наьхаюкъарлен вахар а, цигара къаман торонаш а, цхьа аггахе (цивилизации) хилара. Цига дери-га дикаш гуш, 1илмаш хиларц: истори, философи, мифологи, иш-тта кхы а. Х1ара сага ло1ам болаш т1айоаг1а т1ехье дика, эздий кхее…

      Философи цхьацца дола г1алг1ай метта дешма1анаш (термины), эрсси метта эквиваленташ.
/ кхетамче – понятие; ма1ан- сущность; чулоацам – содержание; чудоала-дер – введение; уйла халар – намерение; синаала – дух; синауйла – мышле-ние; болх-г1улакх – деятельность; ардам – действие; хьалче – бытие; саз- ал – субъект; сазали – субъективный; озал – объект; озали – объективный;
бакъдар – истина; дух – суть; ехь – начало философское; кхетадалар – вос-приятие; доготтар –побуждение; дегодехар – желание; духьоттар – принц-ип; хозане кхоллар – творчество; хадемогар – способность; бехкам – услов-ность, условие; санаьхк – личность; х1амче – материя; х1амилда – предм-ет; х1амчера – материальный; джаухар – субстанция , сущность; агрерий – произведение; аггахе – цивилизация…



                17







                ШОЛЛАГ1А КОРТА

                САГ ХИЛАР

           Саг хьакхелчахьа хьадоаг1а цо ше лаьттан букъа т1а валар
бакъдеш, из сагах санаьхк (личность) хулаш ший торонаш лелаяр.
Цига хулача далоацамца хьашти-терко (интерес) йолаш духьоттар (принцип) далара. Иштта гучадоалаш цунна ше саг хилар.
   Цу сагага хьажжа, цхьана замангахьа торонаш ший бесса хулаш,
х1ара цу сагага кхоачаш ший тайпара. Х1аьта хано наха белгалон-аш йовзийташ махбе, бакъдар-харцдар довза, цуна доаг1а г1улакх
деш.Наха юкъе зуламхой ниссалуш хул, харцо къайлакхохьаш ха д1акхохьаш, царна хьал хулаш лаьттан букъ т1а мукъмотт (прост-ранство) балара.
     Иштта хьал хилар да дикана е вона хулаш, саги торо хилар гой-таш, саго, ший хьашт-терко (интерес) дагалоацамах кхоачашеш. Цига хувцамаш хулаш вахаргахьа дикан е вона, из да сагаца дийн-ал (жизнь) хилар, мела цо товг1ола тара хулийте а из
     Цудухьа оалаш лоама баьхача г1алг1аша хьалха заман:«Товг1-ол ийца вода хьанаьхк». Из яхилга хиннад, ший дийна хилар (дий-нал - жизнь) д1ахьож вахаш ва хьанаьх, яхилга. Г1алг1ай меттал «тов» я ц1ера галингаш, из саг вахаш, д1авахар тарадеш (галинг-аш – уголки) т1а г1олла.
     Х1аьта вахар дукхача даькъа халадолаш, ма1ан доаккх цу кхе-тамчех (из понятии). Товг1ол, оалаш, хала вахарах латта дийнал хилара синоним торадеш. Из дийнал хоза-дика хилача, цунах тов-г1ол ала ца дезаш, цох нах (г1алг1ай) охлой хиналга гуш, шоай хала вахарца. Вахар хала хиннар диц ца далара гарга хулаш, ишт-та хоза хинна вахар а мича хинад дицдала хьале.
        Г1алг1ай вахар хиннад хьалха геттар саг, индивидуум хилар гуш, цуна ма1ан доалаш философи чулоацама. Саги вахар эргаш хилара, цу къаьстта хинача сега вахар, кхыча нахачул тара деце а, шийдар мара кхы доацаш лаьттан бука т1а, д1агойта ший товг1ал наха, маьхка.
     Массаг1а къонавар къалуш, ший хана леш, д1авоалаш ха йоаг-1аш хиннай, шийна т1ехьв ца1 е итт вуташ ваха. Бисачар шоай да
дагавохаш, товг1ал йоацаш мо веначо лелаяр, хоза, эздий вахар а
хеталуш, дувцаш хиннад.
      Х1аьта ди мела дала лаьттан букъа т1а адамаш дебаш е цхьац-ца лазараш даьхке г1алг1ай фу г1елдеш хьаденад, т1емаш лелаш моттигаш хиннай. Нах бебаш, вахар тоадалар хьажжа эволюци де-г1айоаг1аш хиннай.
      Юххера, ала дог1а г1алг1ай шоай вахаргахьа бийба, дукха хи-нна, уж тоабех, кланах бекъалуш хиннабац, цудухьа царна юкъе а аьлий хилар т1аэцаш хинадац. Г1алг1ай вахарал лакхлуш хьашти-

                18





теркош (интересы) хинаяц, цар хьабенача сакхетамах, из ца1 шол-лаг1ачун хьалхишка кортамукъа саг хиннав. Из, иштта ца хилача, из саг саг хила, г1алг1а хилар д1адовш.
     Цунах оалаш хинада Кийтава, г1алг1ай кий товш, г1алг1ай ва-хара ц1ияларарг (символ) хиннай, ше-ший замашка лелаеш, мога-
еш агакепах (форме) йола кийнаш. Кийно саги сий айдеш, лартт1а г1алг1а волга гойташ болх баьб, наьха сакхетамгахьа, цунга хьаж-жа из лоарх1аш.
      Г1алг1ай вахар хиннад хьехамех махбеш, ша-ше хьанашк къо-аной хулаш хьехамца дикадар хьалхадаккха. Цунах наха парг1ато езалга белгалдоалаш хиннад сино ма яхха деце а, таронаш кхоач-амбеш. Из доацачо сатоха ховш, иштта хьехамех чулоацам хилара аламетто (философес) ма1андаккхар хулийташ.
      Саги сакхетам хиларца кхетаде торо хиннай сага, мела атта да-цар, аьнна, из дика-во къасташ хилара. Маллаг1ача даькъах, саги шийгахьа цхь дагалоацам хилара, цунга ло1ам боалаш, уж хьашт- теркош (интересы) хилара махбеш йола халарче (е хьал) гуш, цу тохкамхочунга хьажжа. Из яхилга наьха уйла-нигат цхьатарра ца хиналга
     Массаг1а хоалураш (чувства) бегала е белгалза моттара хулаш моттигаш яьхкай х1ара сага хьалха а, х1анза а. Цу даькъа хьехам-га юха кердадоаккхийташ вахар хьиспаш, цига гучадалар а хулаш х1ара сага тешар е цатешар. Иштт адамашта юкъе баш-башха хье-хамаш дийнад, х1ара сага кхоачамбеш ваха-лела.
      Цхьайола моттигаш хинай хехамах лоалуш, массала коммуни-сташ, фашисташ, сионисташ моча наьха хьехамаьх адамашта зен-аш дийнадаь. Дала лораболба нах тийшабелхах, дагабоацача бал-ех. Хьехамаш дар хиннад, къаьстта къамашта юкъе, агитации ер, ший демогоги а йолаш, нах 1ехабара, нахага шоаш яхар хьадейта.
      Цох хов г1алг1ашта, нохчашта дезар да пайда хьабаргбар, цар барта т1ехьален кхоачамбар хьадеш. Кхыдола къамашта новкъале ца хулийташ, лоралуш е шоашта халхетараш ца дайташ барта къо-всамаш къоастадеш.
     Маьхедараш (ценности) хулаш, ираз, беркат совдаларга тешаш,
наха баха хар хиннад массийхана кортаболаш, цох беш хинна хье-хамаш б1арчча башхал йолаш, цуна гуш къаман торонаш, еза-эша Халарче (состояние) йоаг1аш, къам маьрша, ираздолаш даха.
       Хьехамаш дукха далее а эша бакъдар ца1 мара хилац, цунгар пайда гуш наха, къама. Дукхача даькъах наха шоашта дезар гойт е хьакъодаду. Уж хьехамаш дукха хилар хьажа, бакъдар, нийссадар хьалаха халаг1а хиннад, царех беза маьхах хоадамбе.
       Цу хьехамех е цхьацца шеко ювлаш наха юкъе къовсамаш ди-йнад. Наьха хьашт-теркош хилара ше-шийчо гадаккхар мара, бак-ъдолчо сагота боацаш, цудухьа харцо, опп юкъекхийла моттигаш хиннай. Харцо совг1айоалаш, къовсамаш зулам кхаьхьад адамаш-

                19




та, тахан котало хиннаяле а цхьаннахьа, цунга хьажжа кхоана-ло-мма, из харцо юха духьалйоалаш.
     Цига наха юкъе хьехамаш хилар г1ойле хиннай массадола къа-машта, иштта х1ара сага а, машар хиннаб наьха вахар ч1оаг1адеш хиннар. Шина сага юкъе тоам-товр хилар, ч1оаг1а махболаш хьал
хиннад. Адамашта эшар да товра хилар саг вахара маьрша, ирзага сатувсаш, сага къувлар к1еззига хилча г1ойле йолаш, цунах саги сабар хилар кортаболаш хьаденад.
     Из нахага хьакхоача оамалт (нравственность) я, наха мела къе-
рдаш дар хиннад товра, цуна духьа ийдам (отношение) лоттабеш кхыча нахаца. Нагахьа дика таралуш хилча, дукха г1ойле йоалаш, беркат хулаш хьадучох.
     Наха хов х1ара хьехам декхар долаш хулилга, цо луш адамаш-та вахара-лелара нийссаяь кийчал (правило). Цунах г1ойле хьайо-ал сакхетам дег1абоалабе, сги вахар шийгахьа тоадеш. Хьехам ба,
цхьа дара тара, нийсса вахара д1ат1авугаш. Х1ара саг 1омалуш ва,
дунен т1а ваха, саги торонаш из дина мела хула хано гучайоах.
      Шедар довза цкъа довзаш мо сага низ д1акхачац, цудухьа хула из массихана вахаргар 1омалуш, ваха ше а 1омалуш. Маллаг1а ба-ле а, цхьа хьехамга ладийг1а саг ваьлча, вахар довза духьа. Из хул
агахилара (экзистенци) вала йиш  ца хилара, дийнала (жизнь) ма1-андаккхар (вывод) де духьа.
       Саг тара хул сингахьа, цхьа кер хьалбузбе даарах, торо лохаш
мо, саг синауйлангахьа (в мышлении) керда даар дезаш. Саг чухь- нахьар хьайре волаш, кердача хьехамах вахар тоаде доготташ. Из хьехам крда бале а е беце а, мела из даьшкар хьабара, из ханнахьа вахара кхоачамбеш хилар, хиннад кертера дар.
      Наха шоай вахара кийчо хиннай цу дийнало (жизнь) кийчаяь, цхьацца кхетам хиннаб, саг дух т1а кхоачавеш ма1андаккха. Иш-тта хул вахара уйла яр, цхьацца торонаш. Хана чоалхлене сурт эт-тача, хьалха байза хьехам бале д1аотт е сигахьа кхаьче ший ардам
(действие) хьабу.
      Цига цхьаькхъа хул белгалде, къаьстта наьхаюкъарленга адам-аш хьаькъалах тоаме деце е къаман сакхетам 1илманга боарамаца беце, цига уйланга ца даьннача адамашта кхетабе, пайда эца хала-г1а хул хьехамах.
      Х1ара хьехам т1аэца ха деза, х1аьта цунах гаьнабовла ха деза наха, нагахьа цхьан сага е тоаба мара цунах хьабала пайда беце.
    Хьехам ца1 болаш белгалбаьнна цхьана къама, массала хиннай фашизм, цо меца кера кхоачамбеш цхьан къама, кхыча къами ираз доадер хьалхадаьккха. Цунах цхьана къами хьашт-терко (интерес) гучайоалаш хьашташ кхоачашде.
       Цхьан сага е цхьан къаман хьашт-терко хилац кертера, керте-ра хул адамаш дезаш, цох гуманни хилар, оалаш. Дала хьакхелла садоала дийнале (существо), из Даьла бокъонах лелалга ховш.

                20




       Ха доаг1а, мела эрга хилара хьехамаш, цар наьхаюкъаленгар хьал даха бокъо йолаш хилар. Из да царех философски хьехамаш да, ала дезалга. Х1ара сага торо хул хьаштех (потребность) дезар лаха, х1аьта из дезар лохаш мо сина даар лох саго цхьацца хьех-ам къоабалбеш наьхаюкъарле (общество) дег1аяр хилара.
       Цу кхетама сурто гучадоалийт, х1ара саг, ший философи дол-аш хулилга. Из белгалваьнна кхетама, этика, эстетика е хозне кхо-ллара белха хоалуш, ший тайпара пайда луш гонахьарча наха.
      Сага ший торо хул философех йовза вахара эргашле, цига дий-нал (жизнь) йолаш хьехамах теркамбеш эмпирически белхашца, 1илмо ма яхха б1арахьожаш даьнача сурта. Сага уйла хулаш ваха-ра тоалам баккха, цох довзарте (познание) хилара.
      Иштта сакхетам дег1абоалабар, 1илмано кхоачамбеш, априор-ни яь кхел, деоттамга (практику) д1ач1оаг1алуш, цу хьалха къов-сам хиннача бакъдолчох т1адам а оттабеш, бакъхилара.
     1илмано ма яхха, в1ашаг1йолаш хьаькъале хула довзартен чоа-лхоттам (система познания), дола дух (суть) тахка саго, сакхетам кхы а дег1абоалабе, цун доазув ца хилара.
     Историгахьа хьадоаг1а философис гойташ, цу вахаро кердаг1а
хувцамаш деш хьехамех е кхыйола концепцеш сакхетама маьрша-еш. Нийсса долча, товш долча даькъах хетадала тарало хьехамаш,
адам сомадоаккхаш мо.
     Цхьа пайдан хьехам ца хилча балац сага, в1алла деце а идеоло-ги йоацаш мишта вахаргва, нагахьа цох дар вахара хаьдда деце.
      Хьехамаш юкъедалар хул, къаман сакхетам тоабалар, ший фи-лософи долаш. Цига саг доакъашхо хул наьхаюкъарлен хьал тоа-де, викал хилара.
       Х1ара сага заман философех кхетам балар, сина бокъо тоялар хулаш, йоккха башхал я снаьхк (личность) хала, из да саг хилар а.
     Иштта саг хилар совг1а, из санаьхк хиларца, цо юча уйлан, цун торо хул этика-эздел торонаш куце йоалае, боаг1а махбеш, дика а, во а довзаш, цунца хул нийсса ма1андаккхар.
      Санаьхко (личность) уйла ергья нийсса, цхьа логика долаш, из бокъо хул пайданца, цунах хьадоал беркат е зулам. Саг хьожаргва ше санаьхк хиларца, сийле хала, наха везийташ, хьабоаг1а пайдах лорале, нагахьа наьха оаг1ув цох бодаргболаш моттиг хуле.
       Из пайда нийсса бокъонах хьабоаг1аш бале, наха ца дезар ши-йха хьа ца хьокхдолийташ. Из фуд? Саг деоттамах (практичный) хала везаш, ма алара цунга хьехамо цкъа мо массихана. Саг юхав-оалаш хулача пайдах. Эхь-эздел хулаш г1алг1ачун.
     Деррига довзаш, ше санаьхк хилар хьажжа, лакха махбеш, ший оамалто и(нравственность) д1адехар, дега ц1енал гой1таш ше мо-ча наха. Къаьстта динаг1а тешача г1алг1ачо, шийн т1ера саг1а до-
аккх, бусалба дино ма яхха – Аллах1 духьа, пайхамара т1ера, ши-йна, даь-нанна, дезалашта, бусулба вешийн-йишийна т1ера. Из да

                21





цуна дагалоацамо къоабалдер.
     Мела хоза г1улакх да сагагар го, наха хьалишка сийдоаккх г1у-лакх, г1алг1ачун эздел ц1аккх довргдац, Аллах1о ма доадолда, из эздийча сага сийлен дакъа. Эздела лакха махбеш далее а, хано нах тувлабеш вахар хуландаь, саги дагалоацамга хьажжа хила тарало,
мела хала да бакъдар мадарра (абсолютный) довза.
        Цудухьа оала наха: бакъдар цхьаннахьа эшаш дац!  К1алви-сачун мара эшац бакъдар. Иштта оале а Эш бакъдар эздийча, дин-аг1а воалача сага-м.
     Деррига нийсса хинна моттиг, торо а хилац дика го, беркат, ир-аз довза. Саги торо хул долачо кхоачам а беш, доацачох сатохара, ше саг хилара. Деррига хьашташ кхоачашдаь далац, саго сатохар хул, цо кичо яр, цу доацачунга кхача.
      Къаьстта саг динаг1а хилар, кортаболаш да, цуна сабар, сатем, къонахчул долаш, мела в1алла доацачох бакъдар даккха торо еце а. Дикача уйланца сагагар б1архьажар доалаш махбер санаьхк хи-лар да.
        Санаьхка (личность) уйлангахьа никъ хиларо хаьдда махбеш, дух тахкарца синаало (дух) д1адехара, кулгалдеш уйлангахьа, до-
аг1а даькъа.
      Хьехамах дувцаш белгалде доаг1а хьехъамах доала дика, хьал-ха ма алар, хьехамах дала таралу зулам а. Наха эшар мара хьехам бац, цунгар пайдага хьажжа сага (къама) бовзийташ из, саг кхета-ме кхевар дезаш (воспитанный), цох хул сакхетам дег1абоалабар.
      Х1анза дувца доаг1а г1алг1ай дагалоацам а болаш, протонахи,
г1алг1ай дай хила мега сакхетаман торонаш. Х1анзар сакхетамца  дусташ цу гаьнача хана хинна халарче (состояние), цхьацца ма1-андаккхар долаш истории философи цох тарадеш. Уйла е кхача а хулаш. Из къорггара овла бовза ловш, цхьацца дашхар а деш.
      Г1алг1ай нахаш хилар кортаболаш, цар философи халадезалга шеко яц, метто, мифологи, багаг1абувцамо бу хоамаш хул цхьац-ца йола торонаш. Дешма1анаш цу уйлах хьадалар хулаш, этимол-оги хиларца, махбеш бехкама х1аракаш (символы) гуш симантика хоадамца метта баьхал гучадоалаш.
      Г1алг1ай къаман философи доалаш метто, 1адаташ, оамалаш, г1улакхаш торонаш хьаеш, цу наькъа таках сакхетам дег1абоала-бе. Дала данначох хьаькъал д1акхоачашдеш тохкамбарап. Иштта
      Нийсса кхеляр лерх1аме болх болаш, аьнна т1аийца декхар а цох гуш, даьсса къамаьл доацаш, ера мо философи деце, сакхетам наькъа т1а баккха,нийссача уйланга кхача.
      Кхел нийсса яр хул ма1ан дола кхетамче (понятие). Из хиларга хьажжа нийсса махбар доаг1аш, шийгахьа кхетам болча даькъах, уйла хила диках е вох, цхьа дийна е даннача х1акмах мо. Са чуда-лача х1амаех дийнале/ш/ (существа) оалдаш, из да г1алг1ай метта доаца дешма1ан (терми). Х1акьта дийнал (жизнь) д1аейнача х1а-

                22





маех х1ама (вещь), х1амилда (предмет), оалаш моттигаш хала еза г1алг1ай метта.
     Цхьа бахьан даьнна белхагар мукъавьначул т1ехьа, саг юхахьо- жаш хилар доаг1а, санаьхк хинна цо шийдар зувш. Г1алг1ай сакх-етам хьабоалаш хилар да ший бух болаш, ховш ма1андаккхар де,
философи долилга гуш.
    Хьалха д1аяха ханашка кхача кхетама хала долаш, цу дино гой-тар мара доацаш махбе, цига хиннараш хетара белгал далар деце, г1алг1ай сакхетакма г1ойле йоацаш.
      Г1алг1ай шира заманцар тараматал дукха ха йоацаш д1адаьн-дале а, цунах боккха пайда эца моттигаш я. Цул хьалха протонах-аш баьхача хана Нувхьа пайхамар волаш, цига Даьла ца1веш хал-ар зехьа дайна хиннадац, х1анзар бусалба дина цигар наьха хина-беце а. Цигар Даьла ца1вер д1адаржаш, хьалха Египте Эхнатон волча, т1аккха Иерусалиме Ибрахьамага, Малхеседекага кхаьча.
       Халарче йола Даьла,- оалаш, протонахаш кхайкаш Хьалдола Даьла, Ца1вола Даьла, -  оалаш г1улакхдеш. Из хиннад, цу наьха
из сакхетам корта болаш хиналга. Гобаьккха дахаш тараматал (яз-ычество) хилара, д1аэцаш хинадац  пайхъамарашкар Даьла Дош.   
       Цу шира замашка котаг1а хиннад харц-бакъ дин леладар, кег-ор лелабеш сакъердалуш, нах тувлабаларца. Цигар хьади вахар овлагар талхаш хиннад, пайхамараш д1аолараш д1аэца ца ловш а лийнаб цигар нах.
       Цул совг1а метто хьаденар вахар хиналга хиннари факташ йо-лаш. Цу даькъа нах тоабалар гаьна долаш, ха хиннай из, сага ший-хагар кхетам (личное понимание) гучабийна бале а, философина бух бюилла. Иштта цу ханар  диса йоазув  деце  протонахи, кхера т1а е пергамента т1а, г1алг1ай истоикашта.
     Нахски метташ деш дола дашхар гаьнарча хана 1унал дара аьт-
тув боалаш дашхар кхувла 1илманхоша. Х1анза нахски метташца цхьацца торонашца дувца, из къаьналах ма1андаккха
      Меттаца гучадоалачох тоъам а боацаш, тарадараш в1ашкаувт-тадеш аналогех, из амфиболех, из долаш дар шиндухьа кхетадеш, из йоацаш вахар а доацаш цу хана наьха.
      Нийсса кхетам хинначар низ д1а ца кхлоачаш, тувлабанараш наькъа т1а баха. Пайхамараш кхестабеш хиннаб цу ханар наха. Из наьха вахар гучадоалаш кхел е мифологех, тампонимах, къаьстта г1алг1ай метто г1одеш, таханарча дийнахьа куц дилла бахача гаь-на замашка дай.
      Теркамбеш, керте ларх1адеза сакхъетам хилар да бувзам оттар «Со» - оалаш цхьа моллаг1а х1амилдаца (предметом), бе а дац ар-ахьар е чухьар кхетам болаш дар аьнгна
       Саги довзартен (познание) чулоацамах агакепаш (формы) хул эша х1амилдах (предметы), цига оалалдеш синаало, толамаш гой-та. Х1аьта цига хьалхардар хулаш хоалури диа (чувств-ный мир);

                23





шоллаг1дар, хьаькъало кхетам луш, каралоацаш дашхарде довзар-тена (познанию).
    Цул совг1а дина, бокъона, мог1ала доаг1араш, шоай кхетамчеш йолаш, дерригаш чудолхаш да хьаькъало карадерзачунца. Довзар фуд аьлча? Доаг1а х1амилдаш довзаш мо, вахар-лелар довза довз-
артен кепа гносеологи ло1амца в1аши бувзамах ийдам (отношн-е) боалаш.
    Со, - аьнна кхетамче йолаш; дацари халарчен х1амилда (предм-ет отрицательного состояния) хилара, бахьан долаш белгалонаш го сага (санаьхка) шийхагар торонашца.
       Цунцар болх-моттиге (случай) хьажжа хулаш сагага къаьстта бола сакхетам. Из дунегар (мировоззрение) хьахулаш х1амилдаш-ца, сага цхьацца 1откъам беш. Цу довзара транцендентальни уй-лах сина торонашца махбеш, из априорни  хула довзарте (позна-ние).
      Из деррига метафизиках гучадоалар, деоттама (практика) хул-аш, г1ойлен гносеологи торонашта. Цу довзартен з1ыагара (про-цессу) кхоачашдар доаг1аш эмпиризма, факт (1овхье мо) хьаайо-алаш кхетам боалаш е б1азема уйлае (созерцать).
     Ший чулоацама хьадоала ма1ан долаш уйлае е цу чулоацамца шемадарра (сущее) хала долаш цхьан бесса кхетамгахьа. Х1аьта кхыча тайпара духьал уллаш яр лакхе дийцачун, кхетам гучабал-ар долаш.
    Со, - ала ца1 хулаш деоттаман (практический) сакхетамца, дер- рига ха дезаш къоастама Со,- оалар ца дусаш, цхьа белглонаш хи-нна кхетам хала е синауйла (мышление) йолаш, х1аьта дар дусаш
нийссаг1а аьлча, арахьа долаш цхьа вахар, экзистенци я ала.
     Деоттаман хадемогар (практ-ая способность) белгалдоал ший-гахьа чухьар ший мукъап. Чулоацам болаш, дар цу белгалонна ха-демогар (способ-ть) кара хул дар ший халарца.
      Ца1 да, из деррига чухьардараш хулаш сазала (субъекту) доа-г1аш, априорни кхетам болаш, из яхилга да, цун дух (суть) къаьс-тта долга озали (объективный) кхетамца, реальни диаца (миром) юхе доацаш.
       Уйланца дар деоттама (практика) долаш реализации хьае еза яхалга хул цох. Деоттаман болхг1улакх (практич-ая деят-ть) хин-на д1аотта деза бокъонца дар. Довзартен (познанию) кортабеш чу-хьар къоастадар хулаш деоттаман довзартен (практич-ому позна-нию). Цунах хул ма1ангахьа доготтар саги чухьар буни (природу) гуш е синало1ам (воле) балара ца1 хьаде дагалоацамца.
      Доготтара хьахулашдар буни (природа) хилар да сагаца, цуна синца цхьа хьастам тохаш сина, дег1ах са т1адехкаш Платона ди- йцача тайпар, диологах хоамбеш, сина торонаш ювцаш.
       Саги сазал (субъект) халарца, буни дац, ца оалаш, доготтара, ше къасташ, духо (суть) ма яхха, хоалураш (чувства) та1а долаш,

                24





цудухьа цунца дагалоацама доазув теха хилара, цига саг белгалво-ал, из 1аламцар дийнале (существо) долаш мо.
      Саг ше волачул совг1авалар да из – санаьхк е саг хилар, ший чухьенгар арахьа кхоачаш доготтара, шийна т1ахьожаш, рефлекс-ига кхоачаш. Доготтар (желание) хул рефлексии хилар наькъа т1а,
ваха-лела ма1ан далара, из экзистенци хилара е Даьла кхел.
      Рефлекци хинна йоал, саго ше дергдар а даь доал цхьана хана д1анийссалуш. Цига т1ехьлен хьакхоачаш хулар ба, дег1а хулаш бола тоам. Иштта ма1ан доалаш хул доготтар хинача, синало1ам-ан г1онца, эггара лакхвг1а дола г1улакха дего дехара, цига хьагу-чавоалаш маллаг1а вале а из Со,- аьнна санаьхк (личность) хала-ра.
     Т1аккха белгалйоал абстрактни кортмукълен синло1ам бу сан-аьхк. Из йолга хьахойташ, цхьа метте къоаста ца дарца. Довзарте хулаш, деррига хулар синало1амо (воле) леладеш, шийгахьа дого-ттар хулаш, долчо махбеш, озаш: ц1анал, дайл, даьхал, шерал, да- зал е б1ехал – маллаг1а долча хьала, наха юкъе бувзам оттабеш.
        Кхы цхькха цхьаькха да гучадоалаш, из синало1ам ше болга хайташ доалде, харцахьадар хьатоадеш (коррекцех), мел харцахь чам болаш хилара тохкамбу сазал (субъект). Цига догтохадолий-та бахьанаш доландаь, саги буни хилара, дийнал (жизнь) гойташ.
      Синало1амо (воле) безза хоадамбеш, к1алаоттар д1адехаш ни- замо ма яхха. Дего д1адехар е доготтар ца1долаш синало1ам гуча-боал цига, к1алдсацавезар к1ал отташ, хьана аьлча, буни сагаца хилара саг волилга гучадоалаш. Доготтарца бехк болга хайташ, цу караг1адаьнчох.
      Бехка к1алсоцар 1от1абуж синало1ама, нагахьа сино къоаста-дер, цу синало1амах хинна шийчох. Нийссаг1а аьлча, уйла хилара (нмерение) – Сона деза,- оалаш. Цул совг1а, нагахьа синало1амо къоастадар даьдале, караг1даьнараш долаш сага уйла хилара, цхьа дагалоацамах. Т1аккха саго гу къоастадар долга, ховш молаг1 эш-ашдола караг1даьннар долаш г1улакхдара (деянию).
     Гулакхдар яхилга да эрсси меттал – деяние, цо йоах хинна ху-вцамаш, цига даь къоастадар хьалче (бытие) хилара. Цига караг1-даьннар гучадоалача, цу г1улакхдара, саго уйла йира, дар хьадаь-налга гушщ. Иштта, дайзар диста, довза цхьацца дола философс-ки ма1анех мах оттабеш, дика-во къоастаде торо йовзийташ, нас-ски философи когаш доахаш дег1ада.
    Философи цхьацца дола г1алг1ай метта дешма1анаш (термины), эрсси метта эквиваленташ.
 Хьашт-терко – интерес; агабокъо /низам/ - закон; ма1андаккхар –вывод;
синауйла – мышление; моттадалар е хетадалар – представление; довзарте – познание; деоттам – практика; санаьхк – личность; мадарра – абсолютн-ый; синаала – дух; дийнал – жизнь; дийнале – существо; х1амилда- предм-ет; товг1ол – тяжелая жизнь; амфиоболи (нем.) – двухсмысленность; ама- марде – приказать; хоалури буни – чувственная природа; кхетамче – пон-ятие; шийхага/хьа/ - личный;  карара – собственный; б1азембе–созерцать;
шемадарра – сущее; доготтар /дего дехар/ - желание; къоастадар – опреди- ление; г1улакхдар – деяние; хьалче – бытие.

                25
               



                КХОЛАГ1А КОРТА

                ХАЛАРЧЕ – КЪАМАН СИНААЛА
      
         Халарче, - аьнна хьехам хилар да торо гучаялар. Цу дешах кхетамче (понятие) хилар долаш, г1алг1ай меттаца кхеле, сакхе-там дег1абоалабе. Халарче яха деша ма1ан хулаш къаман, даха е дег1ада аьттувнаш хулаш. Эрссий меттал цун – эвивалент хулаш (состояние).
         Цуна кхетам боалаш цох ма1андоаккхаш нахски меттаашка-хьа, дег1а а, сина а х1ара саго, белгале торонаш хул къаман фило-софи хала, вахара кортабар духьа. Цу даькъа агахилар (существо-вание) гуш. Цул совг1а, из б1арчча хьехам бала торалу дерригача вахара ма1андоаккхаш, цига кертера сакхетама Хьалче (бытие) а хиларца.
       Халарче яхилга да ма1ан далар сакхетама, вахар-лелар довза,
ший чоалхоттам (сис-ма) йолаш: хаьддадараш (категория), духь-оттараш (принцыпы), кхетамчеш (понятия), агакепаш (формы), хьехамаш е арс1омораш (учения или теория) хулаш.
       Цох кхетаде дезаш, из б1арчча философи хулилга, цуна торо-наш д1аяйзача. Халарче я торонаш хилар, кхетамгахьа доал кара- дар, кортамукъале ялар, наьха ийдам (отношения) лелар къамана минталитетах, гучадоалар эздел долаш, иштта наьхаюкъарле д1е-г1айоаг1аш сакхетамца, 1илмай новкъосталца довзарте (познан-ье) гойта.
        Цул совг1а, сага вахар-лелар довзача торонашка, халарче я керте диррига ма1андаккхар (вывод) дейташ. Цуна торо гуш хила-ра, тхьовра шира хана протонахаш е хурриташ хилба уж, баьхача гучадаьнна хиннад йоах историкаш, халарчен дозал. Цудухьа цу хана  Даьла  ва  оалаш: Ва халарче Даьла!  Кхайкаш нах, сигала хьалхьожаш, из Даьла ца1веш. Иштта из дина сакхетам д1абарж-аш хьабенаб.
        Иштта хинна Дин цу Шинхина Юкъе дахаш хинар протона-хаш леладаьр, Египте, семиташка а кхоачаш. Ханнан яьхача мот-тигар Иерусалиме Ибрахьам кхаьчача мо. Цига Меласадаька т1а-эцаш болх хиннаб яхаш Дина йоазувнгахьа.
       Д1ахо, из Халарче Даьла, ца1хиларца, еррига торонаш кара-хинна, цунга хьажжа из Воккхаволаш, из хиннад Бусалба дин хьа- далар, ший хьалхар кхетамах. Цудухьа г1алг1ай, нохчи хинна дай Протонахаш хиларца, царга баьхка хила мегаш пайхамараш.
     Цу кхетаман торонех уйла т1аяхилга хул, философех ма1ан да-ларца, Бусалба дин цунцар пайхамараш  хьабахкар хинна, симит-аш гучабалалца Протонахашкар дена хила мегаш. Деррига бакъд-аь, 1одилла кортабе 1овхье (явление) хилац укха къамаьлах 1илм-ангахьа.

                26




      Массала, жугати ц1ихеза археолого З. Герцога хоам баьб, б1аь шера архиологаш баьча белхах, ма1андаккхар (вывод) деш. 1илм-ано гучадоаккхар ца хиналга цхьаккха библии ханара лараш, жуг-ати Египтар баьннаб оалаш, Синай г1олла уж лелар, Иерихона го-баь ваьг1алга Иисус Навина е сийлахьа паччахьалкхе Дауда а, Су-лейма а.
      Д1ахо, цо д1акхайкадаьд, цу Библии т1а дувцачох, шиъ дунен доккха Дин хьадаьннад, х1аьт а архиологина магац цу хабарах, ер факт хулаш тешалде. Иштта долче, кхыча къами вахар гучадоал-аш моттигаш хиннай, кхы а гаьна къаьнаг1а ха хьалоацаш.   
      Кхы цхьакха да Иерусалим хала йиш хинаяц кертера г1ала па-чхьалкхен, эзар шерашка хьалха замангахьа цига ваьхараш хинн-ав даггар хилача а 3-4 эзар саг мара хиннабац цига нах. Сел архи-ологаш болхбеш ца1 белгало ейнаяц, иштта библех дувцаш дола элгац (храм) да ала лар яц.
       Иштта долче, яха заман корта бар 1илман торонех нийссаг1а
хул, цунах философски кхелаца сакхетам д1атоабар хул цу даькъа истори хилар г1ийла далее а. Цуна нийсса да, х1анза г1алг1ай са- кхетама белгалдоалар, халарче хилар къаман сакхетама, эггара сийлена махбеш ха хинналга из протонахаш баьхар.
       Платона а, ший хана яьзъеш хинна Атлантида, хиннай к1ала бух боацаш, вешта г1алг1ай дай протонахаш хилар, цигар мотт а хуррити (хурилги) хиналга, дукха бегалолаш (особенности) гуча-ювла ханаца.
       Из хиннар нахски диа (мир) хилара д1адолалуш дингахьа хи-на сакхетам нахи сингахьа, вахаргахьа, оамалашкахьа дегахьа ле-лабар, гучадувлаш г1алг1ай шоашта мара кхыча къамашта тара ца хилар къаьстта белгалде доаг1аш. Г1алг1ай дингар, сингар, вахар-цар оамалаш, ший къайле йолаш, х1ара сега чухье хьалйиза, шоай сатешара (убеждением).
          Протонахаш т1аийца хинна ца1хинна Халарче  Даьла хинав протонахаш къоабалваьр, цунах ма1ан доалаш, Даьла ца1хиларца,
дегахьа мук1арал а деш – хала-дин болаш, торо йолаш, догдахал-га сатешар (убеждение) йолаш.
      Халадин Даьла хоржаш, протонахи хинна шоашкахьар буне-ца, из сина торонаш хилара, бахаш кеп лелаейташ, шоай хала-ди-на кхетамгахьа. Халадин ца1вола даьла волаш. Протонахаш шоа-шта тара хилар дезхаш, лаьттан т1а торонашца, Египтар пир1оно царгар кхетадеш Даьла ца1 хиналга.
      Аьлий нах д1акхета ца тугаш, мела кхетабар хинадале а, духь-але еш пайхамарашта мо, цу мундашта (идолам) кортабеттар ца а дуташ. Низболча наха шоай мундаш хулаш, шоашта хеттар цу му-дай ц1ераг1а д1акхайкадеш.
      Халади дин хиннад халарче белгале эшаш, х1ара саг аьла хъи-лча нийссаг1а  долаш дингахьа. Саг х1аравар аьла хилча Халадин

                27





гаргаводаш мо, цуна н1аькъа т1а текхар дезаш хьаенай нахи фурт.
     Иштта дола сатешар (убеждение) шоашца долаш, бокъонца до-ла динах тешар хиннад  наьха Халадин. Нувхьа пайхамар веначул т1ехьаг1а т1асоцар деш бусулба хилара гаргаболхаш, тадам бара дина кхетама.
     Гобаьккха даьха къамаш шоай 1оаткъам совг1абаккхарца, Даь-ла ца1вара тувлалуш, белхаш нийссалуш, баьхаб хьалхара нахаш.
      Массала Греции, Рим, Византи шоай тараматал (языч-во) хьа-хьерчадеш хиннад, Ший хана Египитар пир1о хинна Эхнатон д1а- велча, тараматхой чехка хийца хиннаб Эхнатона лелабаь ди, Даь-ла ца1вевеза яьхар.
       Ханага хьажжа, тарамаматал хиннад цу ханара нахашта, кхаь-ча. Иштта, из хиннад кертера, корта болаш дар, замано д1адехар, цунца кхы бола лаьттан, бунена (природа) з1амаг1а даьлий хинаб.
        Цу ширача хана нахаш хьабаьхкаб Халадин долга кхетадеш, беррига Даьли лелабаьбале а г1улакхдеш, шоай халхар Дин хина-
лга мара цо яьхар лела ца деш, цигар гонахьарча къами дина д1а-таралуш.
     Иштта, хано ший кхел еш, Дин кегадалар хулаш, моттигаш хи-най г1алг1ай даьшкахьа. Цу шоашкар динаг1а тешара, совлен ког бог1аш мо, зиркал (мудрость) дег1адоаладеш ц1увш (жрецы) баь-нна нах хиннаб хьалхе лелаеш ц1увл леладеш.
      Цар Халадин дола Даьла ца1ваь ца 1еш, царга т1ахотташ даь-лий хиннаб: маьлхах, буни низех, лаьттара низех тешаш текхарал хиннад царга.
      Халадин ца1 волга, ч1оаг1аг1а волга ховшшехьа, хано хувцам-аш деш хиннад дина торонех г1алг1ай, нахчи даьшта. Из хиннад Лаьттан т1а бахар халонашка хьажжа халарче (состояние) кхоач-аш. Халадин нах (вайнах) парг1ата ца баьхалга, царна дийзадале, дийзадеце а.
      Халадин Бусалба дина гарга хилар, хинна духхъьал Даьла ца1-варца. Халадин Даьлас цхьацца дола дарж д1ахецаш, болх е ду г1-улакх кегий даьлашка кхоачаш, царгар г1о-новкъостал дехаш, ца- рна сурт увттадеш, цунах культура хулаш вахар д1агойта.
      Юххера Халадина ца1вола Даьла нахаш из ца1ваьча хана, шо-ай синошкахьа, из вуташ хилар, беза мах болаш из хилара. Т1ехьа
тараматал котдалар хиннад, нах кегий даьлашка дехаш хилар, ци-га эшачо г1ончи ба оалаш, д1аотташ хиннад царгар хьал сакхета-мгахьа.
         Иштта маьхе дош хала (есть) = халарче (состояние), оалаш, цох хьахинад Хала+дин = Халадина. Из яхилга да, саги дина торо хилар, из леладе. Цунах боалаш б1арчча сакхетам ваха-лела х1ара сага, цох  хьалкъан  ехь хулаш. Цудухьа Халарче йолача  кхоачам болаш  дег1а а, сина а, эша хьашташта  дезар-эшар дала. Из хилча сага кхоачам болаш низ, сийле, возалал, воккхал хила дийнал (жи-

                28





знь) хила.
         Наьха хинад хьал (халарче), х1ара саг, санаьхк (личность) а, аьла а хила, ираз-аьттув хилара, кортмукъале йоаг1илга гучадоа-лаш. Цига адамашта шоаш нах болга ховш халарче хилара, Нув-хьа ханара. Нухьа пайхамарах хьабаьналга хеталуш х1анзарча на-ха /г1алг1ай, нахчи, бацой/ - да тхо - ала.
       Бусалба дино, Библии а довзийташ ма дий Нувхьа пайхамар хинналга, бокъонца Даьла ца1веш кхетам боаржабаьлга, доаг1ача тайпара.
        Халадина хиннача нахашта дена хиннад хьал синошкахьа са-го вах, оалаш, тешар пайдан хинадац Дина Нувхьа тарра Дин цига ца леладара. Цу дийцар цигар наха хьаэцаш ца хилча, шоай сакхе-там дег1аболбеш боаг1ача бесса – Даьла ца1вара.
       Из Даьла ца1вар къаленца хулаш цу ханар г1алг1ай дегашка даьхад цар Даьлах тешар, цу кхетаман низ к1еззигалуш. Цу наьха вахар бедоалаш, шишхила цхьоаг1ув лелае, нах болалга кхетадеш.
      Юххера цох цхьа сина къайле хулаш, хано-замано д1адахачох нах гаьнабоахаш, сакхетам  дег1абоаг1аш, керда Халарче (состоя-ние) хилара. Ца1 хиннад белгалде, протонахашта дагадоалаш, шо-айха Халадина (Халди) хьана оал а ховш, Халарче (хьал) дола нах хулаш – Хала (дезача) Дина Даьла нах болаш, Нувхьа нах.
     Иштта вола Даьла цар дегамашка вахаш, шоай мара кхыча фух долча адами ца хулаш. Цхьа кхоачарле йолаш, шоаш Нувхьа нахи хулаш, Халди ца1вола Даьла виц ца луш, шоай «Нувхьа нах», яха ц1ера кортабеш, цох шоай овла болга ховш
      Цудухьа, х1анза «вайнаха» т1ехьа т1ахоттаяна уйла я, сакхета-ма, Нувхьа пайхамар нах хилар, цунца г1алг1ашта, нохчашта гуш шоай таьптар, шоай къайлен бух, мича шоай овла хьабоаг1а, шоай вахаргахьар оамалех, эзделех, г1улкхех, цу сакхетамо хьакъоаста-деш, кхыча къамашцар.
    Укхаз белгалде хул, Халарче хилар керте хиналга, торонаш хи-нараш, Халадина Дала бокъо луш  нахах лай ларх1а. Ха д1амелай-ода, из кхетам д1ач1оаг1алуш д1адахад протонахи вахар, халонех даьлий бувлаш, г1улакхде дезарца. Мела Халадина ца1 хинвале а кхетамгахьа хиннар.
     Халарче (состояние) хиларо, аьлий лоарх1аш сина торонех бо-къо яларца, из Халадина Даьла волалга ховш деррига вахара кхел-еш. Цхьа халарче еце а дог хилар дезаш, шоай г1улакхах ца бала, ца боха эздело ма яхха декхараш увтташ сакхетамгахьа.
      Шоай аьлан дог хулаш халарче йолаш Нувхьа нах ларх1арца. Иштта кортамукъале езаш сингахьа хьабакьхкаб аьлий, шоаш мо-ча нахах лоарх1аш Халадина нах е гаргар нах. Цу наьха сакхетам цхьана боарам т1а бартабоаг1аш, мотт а, уйла а цхьана кепе хила-ра, шоай ц1ераш, тайпаш хулаш.
      Х1анза историгахьа цу ханар хьабаьхкача протонахех (г1алг1-

                29




ай, нохчи) дай болаш, царех Халдеи, - олаш. Ужаш хурриташ хи- лар, адамий х1анзар сакхетам цигар д1аболабалар 1илмано гучаа-доах.
      Жугатий Товрат, х1адалар хурриташкар хинналга, дагалоаца-ме уйла (идея) Ц1авола Даьла (Единобожие), жугаташ шоай йоа-зувца юкъейоаккхаш, шоай сакхетама д1атарабала. Цу Товратах дар д1ахьийхачарех «пайхамараш» лоарх1аш. Пайхмарий къонг-аш ларх1арца, из сакхетам цар лелабара. Массала «бнай Израиль» е «бнай Моше», - оалаш.
      Х1анза, 1илмангахьа ч1оаг1адаь ала йишйоацаш, нийсса хина-дий Товрат (Ветхий завет), цунгахьа  жугтий (далахаржа хиналга). Иштта, гучадовла тохкамхошта цига хьаена замаш лоарх1аш хина ха йоахаеш хилара, цхьана з1ина лара я, ала ца хулаш, цунцар ид-еологи хьадара Израиль паччахьалкхе хиннай оалача.
    Цу даькъа дунен тамашелга хилар Ассирии паччахьах Ашураб-анипала диса кхери т1ара йоазув, цу т1а гучадоалаш Товрат хина-
лга бокъонца хуррити-вавилони сакхетамах хьаийца, лоч1къадаь хинна Халадина Даьла ца1вар сакхетам, из Товрат хулаш, Вави- лонера хьадена.
     Цул ч1оаг1а тамашле хилар дунена, корабаь кхераг1а хинна б1оаг1а, цу б1аг1а т1а яьздаь хилара гаьнара протонахи-халадина агабокъонаш (законы), Вавилона паччахьи Хаммурапи хиннараш ХV11 б1аь-шерашка, хьалхаг1а хиннача ханар (до нашей эры).
    Шиъ эзар шу даьнначул т1ехьаг1а Моисейга кхаьчад, цунга Да- ла даннад яьха васкеташ (заветы). Из хинар, жугаташ шоай Товр-ат да,- оалаш,- Дала Моисейга дайта.
       Из Хаммурапи ше Халаче йола Халадина, шумери Шамаш ц1и хиннача Даьлагар. Х1аьта уж шумераш к1езига  хиннаб цига баьха хуррити-симител. Цудухьа ала таралу, цигар хурриташкар хьадаьнна Халарчех Ца1вола Даьла  хинналга Иерусалиме Ибра-хьима Хананнера хьавенар, иштта Египте Эхнатонага водаш мо.
      Иерусалим цу хана хала торо хинаяц империи кертера г1ала, цу хана цига ваьхар а 3-4 эзар саг мара хинавац. Хуррити (прото-нахи) мотт а, дине а цига кертера хиналга да. Тахан г1алг1ай ме-тал цу хана цигар торонаш йистача.
      Из Вавилон яха дош а нахски да Ва + Бел + 1ун, кхоъ овла ба цу деша Ва (вола) + Бел (аьла Вел е Бел) + 1он (1ун-алде). Эрсий меттал альча (Приходи+Бел+Править над нами). Цига баьхачара      шумераш+хурриташ+арамеиаш. Нохчаш имам Шамал вехаш мо, кулгалде маршо яккха.
      Ер белгалде деза ер истории доацилга ца1 шоллаг1чунца дуст-аш тохкамбара, ера аламетта (доаг1ача тайпар уйлан-хьаькъалца махбеш), ер философски долга ховш. Укхаз дувца халарче йолаш тор олуш г1алг1ай даьшта баха, шоай Дин леладе Халадин Даьла ца1веш. Цу хана денза хьалха аргумент протонахашкар хьадалар

                30




ма1андолаш хилар, тахан Даьла ца1ваьраш г1алг1ай-нахчи дай а хинналга.
        Протонахаш шоай синошкахьа дина ганза яь хила мегаш, из шоай Халарче хилара, тахан нахи оамалаш гуш, нийссабалар дез-аш диканца а, вонца а.
      Ужаш, иштта хиннаб оалаш далее а, царех бусалба нах хиннаб ц1ена Даьла ца1ву Дин леладеш ала торо яц. Царна лартт1а Цхьан Далла г1улакхде ца хара, шеша (стихийно) хинна дина леладу нах хиннаб ужаш. Дукха тараматал (язычеством) долаш.
     Х1анза, из д1аяха ха йовза хеталуш филосовски уйланца, тахан къама дисачох, овлан бух лохаш, тахка низ беце а, гучадала хулаш хеталу моттигаш. Уж хьалхар протонахъи истори довзар эшаш, цу ханар волаш мо, сина, дег1а духьалувтташ торонаш.
    Из халарче лохаш, цунцар торонаш езаш, гаьнара хана хиняле, таханар г1алг1ай, нохчи вахар метто, 1адаташ, оамалаш, ший си-на торонашца гаьнарча хьала кхайкаралдеш, синош  хьалдиза хи-
ла цхьацца моттигаш д1алдоацаргйолаш сакхетама к1ийленаш то-аеш.
    Тахан нахски мотт дег1абар а хургдолаш, из вахаргахьа ма хул-ла юкъекхувлаш, иштта сина бала болаш истори тахка а.
    Деррига д1адаьлча, цул совг1а г1алг1ай, нохчи меташца хулаш моттигаш д1агойта меттаца, оамалашца, 1адаташца торонаш, бус-алба хилара а г1ойле йоалаш.
      Хетало, яхача гаьна ханашкар къоабалдаь Халадин ца1ваь Да-ьла синошкахьа хилча мо озаш, махбеш Бусалба дингахьа, цуду-хьа нахаш (г1алг1аш, нахчаш) ч1оаг1а къоабалдеш мо, х1анза шо-ай суфизмах дин.
       Шоаш хьалха овлангахьа даьш ца деш дисараш кхоачашдеш мо, царна хьалхар цхьак1еззига нийссал дагойта. Таралуш, цхьа дисса ламазаш декхаж хьадеш мо. Цу духьа цу наькъа т1а, суфизм я х1анзар нахаш къоабалер, хетадолийташ шоаш Дин Ислама би-ча мо.
    Лакхехь аьннар, хеталуш, шоаш цу гаьнарча овлан т1ера болаш  мо. Таралуш, цхьа оаз йоаг1аш мо дика хила, дина аьлий болаш.
      Цхьа ший тайпара морзал йолаш, шоаш Нувхь  пайхамарах ба-ьнилга дезаш сакхетама. Из деррига хьалхар гаьна ханар Халарче (состояние) синошкахьа йисача мо, диканга сатувсаш.
      Таханар вайнаьха динах кхетам хул ма даггара бусалба динца хила цхьа дегабуамца. Таханарча хана махбеш абстракци уйланца дувц вай, бокъо хиларца гипотетически ма1андаккха истории, иш-тта философи довза метта, мифологи, оамали, сакхетаман низаца.
      Цхьана хана Да хиннав, аьнна хеталуш Халадина ца1вола Даь-ла, цу д1ара Дашо Малхора, оалаш мо, еррига торонаш кара хин-нар, еррига х1амче (материя), сакхетам а хулаш цуна кара.
      Х1аьта яха ха ювцаш ала доаг1ар да, гаьна яхача хана хиннар

                31




д1адовш, х1ана аьлча, керда хано д1адехараш хинна, дукхача ху-вцамех, дийнал (жизнь) кеп адами хувцалуш. Саги торонех солтал (самость) гуш, цхьа гаьна овла болаш мо, ший ма1ан ца хувцаш къамо ший оамалашца сингахьа лелабеш.
          Из г1алг1ай сакхетам кердача хьалебоалаш, хувцам боалаш хаьдда, бусалба дингахьа балалца. Сакхетама хинна сина торонаш д1ач1оаг1аеш лелара деоттам (практика) боалаш. Духхьал ца1 ма-ра ца дусаш сина, из сакхетама, из цхьаннеца юкъара доаца таьпт-ар, вахар кеп.
       Саго ший солтал (самость) д1а ца хецаш, цо даим дола Са да, оалаш – аьлийдар, торояр, х1анзарча г1алг1ай сага Бусалба динг-ахьа, д1анийссавал ловш болача овланца.
       Цига сага гуш, хургдар, дахар-денар, х1ара г1алг1а виццалуш ший д1адаха истори. Иштта эзделах, эздий дар дезаш т1адоаг1ар гуш махбаь, аьлий синаалаца.
     Халхардар: Халарче (состояние) юсташ, т1ехьа йоаг1ача хана
махбе, хьехам боалаш Халарче – наьха синала болга гойташ.
      Шоллаг1дар: Халарче хилара сакхетам боалаш, низ кхоачаш, къоастаде г1алг1ай сакхетамгахьа хула хьалхех е т1ехьех хьаькъ-ала кхоачам боалаш: Са (душа), х1амче (матери) хилара довзарнте (поз-ние). Халарче царца гуш довзарте, хьашт (потребность) хил-арца ханагахьа е мукъамотте (в пространстве).
     Кхоалаг1адар: Протонахи Халарчен (Халадина) Ца1вола Даь-ла хилар совг1а, из сингахьа, уйлангахьа массадола х1ама бедол-аш, сийдолаш, воккха хилар кхетадеш хиннад белгалбаьнна харж-ача наха, шоаш ц1уш хилара.
       Дунен д1абовза хулаш Арийцаш ба, - оалаш. Шоай халарчен-ца (состояния) нахи меттал, эздий аьлий синош долаш цхьоаг1он-на, цу цхьоаг1ох хотталуш дунен къизала духьала.
      Протонахашкар д1аийца хилар Даьла Ца1вар жугаташ, 1арбаш (семиташ), уж Ибрахьимах хьабалара, царех хьанифаш оалаш.
      Х1аьта хала-дина нахаш Нувхьагар хьабаьхка, йоазув ца хила-ра жугаташ д1адаьхьа хиннад Даьла Ца1вар (Ибрахьима Иерусал-име), цох жугташта Синаала (дух) бар духьа, йоазув хулаш Товрат яьздеш.
       Кийчча халарче, хьал (состояние) хиннад жугаташка кхаьчар,
аьлий хила сакхетам халара, беррига кхоачамца. Жугати нийссад-ала адамаш ца хилара, дунен т1ехьабаьржа хилара, Дала яхар дер-рига д1ат1аэца лелаяьй цар говзалаш, Дино яхар нийсса кхоачаш- цадеш.
       Цох Къор1а т1а а дукха ма дувце, жугати маькарло пайхамари дин нийсса д1аэца ца тагара. Мела меттаца цар мукъарло даьдале а, шоаш бахача шоай хьалха леладаьча таьптар т1ар бовлаш хина-бац ужаш. Иштта Мувса пайхамар а 1ехавеш, шоай хьил леладеш.
      Царга мо торонаш хиннаяц цу хана г1алг1ай, нахчи дай хинна-

                32




ча протонахи, гонахьар барбархой (варвары) хьат1аухаш, цар вах-ар дохадара массихана.
      Цудухьа цигар (Шинхина Юкъера е Поли Синар), оалаш хин-нача меттигар Кавказе кхоачаш хилар историкаш тохкаш да.
      Миччахьа кхаьчабале а нахаш (г1алг1ай, нахчи дай) шоаш таь-птар, шоай овлангар доаг1ар дезаш лийнаб. Лийнаб шоайдар дез-аш, лорадеш, лоарх1аш, шоаш Дала харжа нах хеташ, из ца дувц-аш, жугаташ мо байракх а яь.
     Нахаш шоаш Дала харжа хилар, дийцадац мела сакхетам хина-бале а, х1ана аьлча, г1алг1ай-нахчи эзделах дац ше хеставар, кхы-ча саго хоаставича ца хозаш  мо 1еш хьавенав, из Нувхьаг1а ваьн-на нахах саг.
      Жугташта довзаш хиннадац наха леладаь Эздел, Г1улакх, Саг Хилар (санаьхк ва со, оалаш). Эзделца хиннай Догц1енал (велико- душие). Мела сакхетамгахьа Халадина Ца1волча Дала шоаш хар-жа хеташ адамаш хийттадале а, аьлий синош дола Арийцаш, жуг-
аташта а, кхыча къамашта а довзаш хинадац из сингар хьал.
       Жугаташта дийзад кийчча сакхетам караберзабе, цар пайхам-араш царга д1апкхайкабеш, жугати сингахьа Товрат низам чудул-аш. Жугаташта юхьсибат (образ) доалаш хиннадац товрата хьеха- мах, х1ана аьлча г1алг1ай-нахчи даьш овлангар хьаденар ца хина-даь.
       Тхо Дала харжа адамаш да жугаташ алар кхоачам хинабац, сигахьа яьсса мукъамотт (простр-тво) хиннай цар, эздела а, г1у- лакх а ца далара. Цудухьа хиннаяц жугташка Халарче (сост-ние), беза махбе дунен вахара, из Дала дайта Товрат нийсса леладе а.
       Адами сакхетамгахьа жугати хилар т1аэцаш хинадац, из шо-ай дин Товрат ц1ераг1а д1акхайкадара. Из хинай царга Курал чу-еналга сингахьа, говзалца шоаш яхар чакхдаккха хьожаш.
      Иштта хиннаяц протонахи сина аьлий (арийци), овланцар тор-онаш, сакхетам лелабе. Цу жугаташ финикийци лочкъадаь йоазу-вна хьаракаш хинадаларе, цу хана Шумер, Меттани, Урарту, Кав-казки Албани баьха нахашка.
      Иштта кхыча барархоша (варвары) новкъале а ца еш, шоай аг-гахе (цивилизации) дийна а йолаш, т1аккха г1аьххьа хургдар г1а-лг1ай-нахчи даьшка шоай Товрат денадаларе. Из да доаг1аш хил-ара, цар сакхетаман овла т1ар Халадина Даьла Ца1еш сакхетам, цар синаала (дух) тара хинадаь, аьлий (арийци) дух долаш.
     Шоай хана жугаташ Пи1овна возале бакъ ца ярца, ма могга ни-зам д1атотташ, из Пир1овнгар 1аьдал шоашка хила лерх1аш, арий езарал леладаьд цар. Шоайчох х1амахургдоацилга хайча, Пир1ов-нах к1алхьарбала уйла хиннай цар. Из шоайдар леладеш Мусса а хулаш, цул совг1а  цуна духьале а лелаяьй жугаташ къайла-гуча.
      Протонахашка хьажача уж, жугатий мо хинабац, шоашта хара,

                33




шоай буни (природа) аьлий синауйла (мышление) йолаш болга, цхьаккха курал е тийшаболх боацаш хилара. Духхьал царна пайх-амараш хинабац нийссадар д1акхайкаде, протонахи бартбе.
      Протонахи шоашка баьккха хинабац болам (движение) хьани-фаш (даьла-ца1вураш) хила, шоашкар Халарче (состояние) тоъал ца хилара.
       Дингахьа протонахаш оалаш ца хиналга да Ца1вола Даьла ца-рга хьажавеце а теркамбеш, цар хьанифал ца хилара дезача боара-мах. Цул совг1а гонахьар къамаш, шоай низаца т1аг1ертара, тара-матал хьахьорчаде низбеш.
       Иштта хала вахар хиннад протонахи хиннар сингахьа, вахарг-ахьа товра доацаш. Ха д1амелаяха тараматал совг1адоалаш, элли-ни мо кхыча къами аггахеш (цивилизация) дег1аярца.
     Миштта тайпара халонаш хина яле а протонахаш лораяьй шо-ай сина торонаш ма хула, из шоай догц1енал (великодушие), цар эздело ма яхха хиннай г1улакхаш, денал, сатем гойташ. Из хинн-
ад бокъонца дола аьлий-арийци синаала (дух), хаьдда ма1ан дол-аш.
    Диълаг1дар: Цу алий наьха дикал, Дала уж харжа хилара аьл-ий синаалаца (духом), арийцаш хилара, дегахьа шоай дегац1анал (величие), х1анзар г1алг1а-нахчаш из хьагойташ фуно-фурто. Ца-рца гучадоалар кортаболаш доландаь, деррига цар вахар, экзисте-нци кхетаяьйташ нийссача наькъа т1а шоаш болалга ховш, шоай къаман истории довза..
     Духхьал яха хана къизало то1абаь хиннаб г1алг1ай-нахчи дай.
Х1аьта, вай дайха хинна протонахи: хуриташ, шумераш,урарташ,
дурдзукаш, шоаш меттара боахаш, Халарче хиннай цкъа мо дукх-аза. Уж замаш хала хиналга да из, аьлий синаала, чухахиннача г1-алг1ай.
       Миштта тайпара хала ханаш яхкара – сатохаш, денал ураотта-деш, цун ма1ан долаш Халарчех наьха синаала боалаш хиналга, цох сакхетам болаш эздело д1адеха хьашташ (потребности) хила-ра.
      Нувхьа нахашта лелаяьъяц курал-сонтал низ карабенача, шоай лоалахошца, кхычарна халхетараш деш. Цу кхетамца эггара нийс-саг1адар эздел, сабар леладар. Динаг1а хилар тахан долчо, Аллах-1ах кхераш машаре г1алг1ай-нахчи бахар кхыча нахаца.
      Шоаш Даьла Ца1веш хидлара, мела хала баьхаб аьнна ца кад-аш. Цар бокъо хинаяц Дингахьа, эзделгахьа жугаташ мо белхамца
д1агойта, д1адахар Даьла кхелаца долга а ховш.
      Цудухьа, шоай бекхам беш кхыча фунах болча наха. Цар уйла хулаш сионисташ, - яха наха, Дунен дай хила говзал лелаючарца.
      Цар доаг1ачо шоай басар хьадеш, из б1еха уйла йолаш, тийш-аболх бе ловш. Х1анзар вайнаха  т1а дац, кхыча къамашта д1ат1а- дерза.

                34



      Шоай овла бовзаш фуд г1алг1аш да эшашдар кхы а: ц1ана бу-салба динг1а хилар;  машар безар, шоайла барта хилар, динаг1а тоабаш хиннаяр аьнна ца къувсаш.
       Ца къувсаш лоалахошца, кхыча къамашца, сабар Даьлага до-лга ховш. Дунен ваха, валара а йоакхо еш, 1илмаш довзаш, торо-наш гуляр, къам бебийтар.
       Барт, машар эшар д1агойташ массанахьа, иштта хала еза г1ал-г1ай къаман дагалоацаме уйла (идея).
      Къам хилара лакха махбеш г1алг1ай этика торонаш наха юкъе йоахаш, эздий халабезалга хойташ, шоай овла т1ар аьлий хиннал-га довзийташ, кхетаме кхетам луш з1амаг1ачох, наха юкъе машар
бувцаш, шоай сина торонаш йоацаеш, догц1енал гойташ…
       Пхелаг1адар: г1алг1ай, нохчи ца1 истори хиналга ховш, цар Кавказе йаьккхача хана  ца 1еш, шоашта  корадоаг1ачох  махбеш, гучадаьннар диццалуш. Хинача халхетарех къовсамаш ца доахаш, догц1енна кхел а еш, сингахьа аьлий болга ховш, ужаш ба х1анза
а протонахех биса г1алг1ай-нахчи, шоаш х1анзарча бунеца, эздел-ца, барт хилар дезаш, нахага кхаьча бала-г1айг1ан орцхой болаш, из къахетар долаш Дала хьакхелача дийналешца (существам). Да-ла д1амадоаккхалда вайнахагар эхь-эздел, барт-цхьоаг1о!
       Ялхлаг1адар: Г1алг1ай, нахчи протонахаш хинна, цар фурт йолилга гуш вахарах, оамалех, даьш леладаь 1адатех, культурах шоай кхоллам болаш, юххера ма1ан доалаш аламетта философски
кхетама, г1алг1ай метта новкъосталца. Цул совг1а, дерригача Ду-нен т1а баха вайнах д1а-х1а баьржа гуш, царца бувзам лоаттабеш, цар бахар аттаг1а хургдолаш, къаман сакхетам лелабергболаш.
      Из деррига ца1 халкъ долга кхетадеш, царна шоай къам дезий-таш, из деррига ха, кхетаде, леладе Халарче хилар дезаш, из хил-ча аьлий синош дола г1алг1ай-нахчи хулаш, арийцаш хилар цох белгалдоалаш. Цу сакхетамах къаман дагалоацаме уйла (национ-альная идея) хулаш, мела хала товг1ал хиняле е, х1ара г1алг1ачу-на синаала (дух) боагаргболаш. Вайнах, аьлча г1алг1а, начо, аьк-кха, маьлхи, бацо лоарх1аш, дай, тайпа, ший къам лоарх1аш мо.

Философи цхьацца дола г1алг1ай метта дешма1анаш (термины), эрсси метта эквиваленташ.
  кхетамче – понятие; агахилар – сущестование; хьалче – бытие; хаьддадар –
категорие; духьоттар – принцып; кхетамче – понятие; агакеп – форма;хьех-
ам е арс1омор – учение или теорие; довзарте – познание; ма1андаккхар – вы-вод; хуррилгаш – хурриты; белгалолаш – особенности; диа – мир; сатешар – убеждение; мундаш –идолы; буни – природа; зиркал –мудрость; дийнал- жизнь; санаьхк – личность; шеша –стихийно; солтал – самость; деоттам – пра-ктика; барбархой – варвары; юхьсибат – образ; аггахе – цивилизация; болам- движение; ханифаш – даьла-ца1-вураш; дагалоацаме уйла – идея; дийнале – существо; къаман дагалоацаме уйла – национ-ая идея.

                35






   
                БИЪЛАГ1А КОРТА
               
              ПРОТОНАХАШ  ХАЛАРЧЕХ ДАЬЛА ЦА1ВАР
         
         Лаьттан букъа т1а саг д1аволавалчахьа, дика-во да – оалаш,
шиндухьа кхетам боалаш, диста бакъдарах торо е езача. Из кхета-дер харцдоаккхаш довзар де духьа, тоам хиннабац  цох теизма ла-рх1а - Дин да, - оалаш. Х1ана аьлча теизмах бола чулоацам хадаш хилара наха Даьлах уйла яргахьа.
      Цу наькъа т1а ца1 къаьстта Даьла ва, - ала гуча ца воалаш, ад-амшта къердама ше-ше волаш мо. Амма, бакъ а, нийсса а хиннад
Даьла ма варра хулашвола бокъонца хилча, ма1ан а къайленга ца доадаш.
       Х1аьта кхерам т1абоссаш, хинна халонаш хилара, цох Даьла ца1варал совг1а, цу халони духь хьадалара долаш, хьалха хиннар монотеизма, ше-ше духь  доала кхерамца  политеизмага кхоачаш саги уйла. Цу ца1хинволча Даьлах новкъостий бетта т1ерахиннав саг, д1а-х1а вийрзача кхерамаш тайп-тайпара хинадаь. Из хиннад тараматал (цхьанена кхерам тарабеш, цунца низ хилара).
      Цхьоаг1о ийолача динца Даьла ца1веш дина хьалхе, дина хьа-лха боаккха ког хиннаб из. Цига адамашта шоай кхетамгахьа д1а-тоабеш кхетам, х1ара х1ама е дийнален (существе) ма1ан доалаш, цар шоай кхетамче (понятие) хулаш х1ара х1аман. Х1ара кетамче-са адресни халонаш е аттонаш гучаялара.
      Даьла ца1хилар белгалдеш сингахьа Протонахи халарчех, цар вахарца д1анийссалуш, иштта лерх1ам а беш адамаш. Фуд ма1ан Даьла ца1 хилар, цу хана? Мела чулоацам хиннаб Халадина хина-ча Даьлах тешара? Нисса дала жоп доацаш, из г1алг1аш бусалбал хьаэцалехь леладаьча тараматалга хьажача уйла е бахьанаш доал-аш.
        Нийсса аьлча, Бусалба дино яхар хаьдда да, Даьла ца1хилар шеко йоацаш, саго сингахьа д1ач1оаг1де дезаш. Сазал (субъект) хилар ше-шийца долаш, кхетамче (понятие) хинна.
     Из хилар кхо-ачам боацаш цунца озал (объект) хала доаг1аш, бакъдар хар саги декхар долапш, озалга (к объекту) кхача, цуна озалга кхачар Даь-ла ца1волга гучадоалаш.
     Иштта сакхетам сомаболаш философски уйла хоадам боалаш сазалах а, озалах а. Бакъдар нийсса диста хьал доалаш, кхетамчех (от понятии), цо йоах сазал хилар озало (объект) хьагойташ, саг хилар цох гуш, д1ахо адами бартах, дахарахъ наьхаюкъарле (общ-ество) хулаш саги вахара махбеш.
      Х1аьта сакхетамгахьа, Даьла ца1хилар хул сина махбелга, из нийссача наькъа т1а долалга уйла ч1оаг1алуш сатешарца (убежд-ения). Т1аккха цхьоаг1о хала езилга д1адехаш, сингахьар кхетам хинна ца 1еш дег1лоаттам д1анийссабеш Дала д1аехача бокъонех.

                36



      Х1аьта цу Дала д1адехар хулаш, шийна мара г1улакхде йиш ца хилар, шийга мара деха е хьоствала йиш ца хилар керте декхар хулаш сага т1адила.
      Цу хоадамца керастидеш хилар политеизм хулаш. Цунца дац-ари (отриц-ный) гойтар е тешал деш долача кортабола саги декха-ра – Даьла ца1веш хиннача протонахаш шеконаш хинналга  гуш.
      Тарамамал хиннад ший бокъонаш гойташ, дукха духьа ма1ан луш шоай сингахьа Халадина Ца1волча Даьлах хоттараш деш, цу цхьацца хинача халонех бахьанаш а дувлаш. Иштта дукха Даьлий белгалбоалаш.
        Из хиннад адресни текхарал леладаьлга, дина сакхетам талх-
аш  протонахи, г1алг1ай тараматал леладара. Ханаш-замаш д1аде-хараш хиннад наха аттаг1а дар, х1ара саг ший Даьлага дехаш, из цуна хилара, - цуна Даьла низболаш е кертера волаш, цуна дезар цо лурдоландаь.
       Иштта хьагойтад тараматал мифологех, хетараш е хилча цхьа-нена дикахетара, из цох тийша воландаь. Иштта диа (мир) йолаш, цу ханар нахъа белгалйоала, ший даьлах дар цо д1аджовзийташ.
        Миштта далее а, сага вахача кхетаме хилар эшаш, 1илмаш гу-чадоалаш, хьаькъало вахара боарам оттабеш цхьа цхьоаг1о хала. Из Нувхьа хана Даьла ца1варца, аьттув халар дезаш, сина торонн-аш тоаянна хиларца Халарченга (сост-ию) хъьажжа, Далла е Даь-лашта. Наьха г1алг1ай дай хиннараш, сина е вахара халарче хув-цаялара, аьттув болача нах д1аберзаш
     Мела Даьла ца1ваь уйла хиннаяле а хано яхар деш, низага хьа- жа Даьлага т1аерза юхь хулаш. Низ хинна Даьла хиннав адамий сакхетамах кхеле е маллаг1а бала а, ираз а кхоачийташ.
      Хьалха мо кегадана доацаш, х1анза Бусалба динца хаьдда хо-адамболаш латт сакхетамгапхьа. Духхьал ханацар халонаш гойт-ара, тхьоврв протонахи таьптарашца, дег1о е сино яхар деш, тара-матало аттол гойташ. Цу аьттувнаш Ца1волча Даьлага дехар хала- г1а хеташ.
         Халонаш совг1аялар хиннад Халарче талха е тоянна, цунга хьажжа вахар хулаш. Г1алг1аш леладаь тараматалах махбеш, цар
юххьанца хина Халадина Ца1вола Далла метта даьлий хулаш: Се-ла, Села-Сата, Гела, Елта, Фуркъи, Тушоли, 1ел (штар), Уна-нан-илг, кхы а кегий даьлий болаш.
     Халадина Даьла ма1ан хинад халарче йолаш торонех хьал доа-г1аш Воккха Даьла хилара  шира замангахьа  хуррити:
1) Халалу кертера даьла; Тешуб дикъукъийт даьла; Хайбат говзал даьла; Шаавушка (Садузка) ялатан даьла Тешуб сесаг йолаш; Эа (1а) лаьтта к1алхьен даьла; Шимиги, маьлха даьла…
2) урарти даьлий: Халди, кертера  даьла; Урабаини, лоарх1аш Ха- лди сесаг; Тейшеба, дикъувкъийта даьла; Хуба, говзала даьла, Те-йшеба сесаг;  Шивини, маьлха даьла;  Эбани,  лаьттан даьла; Суи-

                37




нина, хина-форда даьла кхалсага ипостасех (г1алг1ай Хиннана); даьли дукхала дезткъа ц1иякккхар долаш…
3) г1алг1ай халарче даьли: Села, веза-воккхавар; Села, шоллаг1а дикъувкъийта даьла; Села-Сата, говзала даьла, Села сесаг; Елат, ялат хьовкхар даьла, Села сесаг; Гела, маьлха даьла; Фуркъи, хина миха даьла; Тушоли, хьвкхам, г1она даьла; 1ел (Эштар), вала кхел ю даьла; Уна-нангилг, лазара даьла…
     Цу кхаь тайпара бола даьлий, шоай тайпаш долаш, х1аьта цар-гахьа шоайла тара хулаш, шоай хано д1адехар хилара, адами сак- хеттам гуш боарамца махбе, ше-ший лаг1а т1а нийссалуш.
     Цу мифологи цхьа овла болилга гучадоал мела ханашщ д1ах1а
яха хиняр аьнна, цу мифологи торонаш тахкача, дика гучадоалаш нахски истории, философи хьахала бух, шоай культура.
     Нахски мифологига хьажача, г1алг1ай шоай сакхетам хила йи-зза к1ийленаш я, Кавказа аборигенаш болаш. Цунах кхетаде хул философски ма1андакхар (вывод) де, мела д1аяьржа хиннай прот-онахи аггахе (цивилизаця) Кавказера Египте д1акхаччалца.
     Цо гаьнарча хана Малхбоалехьие, Грецие яьха мифологи цхьа-на овлан т1ар яьлча мо хеталуш, цар хьиспаш гойташ хилара. Тах-ан г1алг1ай багаг1бувцамца, цхьа овлаш т1ар йоаг1а баьца тарал-уш.
        Цох хул тешал, къаьстта бувзам отта яхача заманца Хуррити, Хети, Фригии, Египтага кхаччалца, цхьан кхолламан духь хиннал-га. Из деррига мифологи белгалдоаккх, цхьацца шийтайпара къув-лар хетадолийташ, дина оаг1увнаш гойташ.
       Тарал еце, г1алг1ай мифо духьалдоаладу вахар сурташ: Сеска Солса вар халарчен торонашца лоаман е шаьраче вахара бахьан а долаш, з1амиг-сага йо1 езаянна хинна г1аьнахьа 1ехалуш, кхерий т1а фу мохкадеш  моттиг хилара, маьхевоалаш из наьрт-оарстхой турпал.
        Цо гойт мела гарга да, из миф фригий мифан Аг1дистис, яха-ча. Дийнал (жизнь) жинах хинна, йира бахьан долаш Зевса Кибе-лаца догдохаш хилар совг1а – аьрхьал мара пайда ца боалаш г1аь-нахьа. Фу лоама берда т1а дотташ болх хилара Аг1дистис веш мо-ттиг хиннай маьха воалаш.
       Иштта баьннача боарама таралуш кепаш увттаеш болх-мотти-гаш хул Къуркъи маьлхевалара а, из эллини миф хилар гойта, та-ра Промитей вувца отте.
     Протонахах тукхамаш, тайпаш хилар совг1а, къаман халар ша-шоай мехка ц1араш йолаш халара, х1аране цхьацца белгалонаш гойташ хилара, х1анза нахаш (г1алг1ай, нахчи) Къуркъе, Пхьар-мате оалаш мо, цхьан овлангар миф хьадалар далее а.
       Дукха къамаш, тайпаш халар да-кха адами барт ца1 ца хилар, х1ара сага, тайпан, тоабан, къаман ша-шоай хьашташ хулаш, ца1 шоллаг1чо эргаш е духьала, ша-шоай хьашт-терко (интерес) хул-

                38





аш.
       Из барт ца лелабе, эшаш хул адамашта ша-шоай белгалолаш (особенности) я, оалаш, хьакъастар, Хьакъаьста саг массихана ду-хьал хила уйлайолаш хиннав. Цига эшаш да Халарче (состояние) хилар Барт ца1бе а е Халадина Даьла Ца1вар.
     Дингахьа барт кхетар, кортаболаш хьаденад. Адамий вахаргах-ьа дингахьа доацар цхьацца Ко дог1ар моттигаш хиннай, ца1 шол-лаг1чо белгал хала.
      Х1аьта дино могадац, наьха барт эг1ар, могадац наха шоашта даьлий дагабохаш моастаг1ал леладе. Къаьстта Бусалба дино, ди- наг1а да яхаш, шоашкар х1амаш 1от1адетташ, Дин толхдераш хи-
наб Дина дай, из Дин тоаде хьожаш мо.
      Дина торонаш толхъеш хиннай, эггара къаьнаг1а долча мифах бола хоамаш лохаш е боццашехь дагабохаш. Мувса пайхамар гуш хьалхар жайнаш т1а, цох историна чулоацам боалаш, цхьа догма-тизм хулаш шира дувцарца мифологи кхетам хинна.
       Юххера цу пайхамар хиннаб, яхача наькъа т1а, хоамаш хулаш Хьалче Жейна т1а (Книга Бытия), цу т1а Дунен хьакхоллар дувц.
     Далла лаара Сердал хулаш дийнал дийнаде, дикан, саги вахара, х1аьта цунца Боадо д1айоалаш. Адам ший дийнала наькъа т1а до-аккхаш диканга е харцонга, юххера духьанца валарга кхоачадеш, 1ело кхел ергъйоалаш.
    Даьла ца1 халар дицлуш, наьха хьашташ (потребности) совг1а-доалаш, цох эгоизм хинна, Дала яхар дицлуш сага башхал хинна-яц вахаро д1адехар толажаг1а хилара. Цига космогонически миф долаш Айлам (Вселенная) латтар волрх1 дунех долаш, царна юк-ъе Лаьтта долаш, цох маьлхар диа (мир), - оалаш.
      Лаьттан т1а ворх1 сигале йолаш, ца1 шоллаг1чо т1ехьа. Маьл-хара диа (дуне) латташ садоалача дийналеш (существа) т1а. Маь-ха диа (дуне) хилар хиннад Малхо сердал ялара, сердало шийца дахар луш, ше кертера торо хилара садолача дийнален (существе) даха.
      Иштта 1ело (валаро) саг боадонга вугаш, чудоала Са а, Сердал а д1аяккхара. 1ел лаьттан к1алхьара диа (дуне) хилара, ший бокъо йолаш. Малх, Бутт, Седкъий хьадалар, сердала боарама хулаш.   
       Х1аьта из мифологи хьадалар хиннад къам хилара ший белга-лонех. Аристотело яьздо Метафизика т1а: «тамашеро наьха дог а тохадолийт философел де, цунах хьалха цецбовлар ужаш, цу юкъе цхьан х1амах ца кхеташ, т1ехьа к1еззига-к1еззига кхетамга кхоач-аш, царна хаттар даьле маьхе долчох. Массала, оттамах (установ-кам) хувцам боалаш Буттагахьа, Малхагахьа н Седкъашкахьа, цул совг1а Айлама хьахалар долаш. Х1аьта а кхеташвоацар е цецвоал-ар лоарх1аш ше ца ховшвар (цудухьа моллаг1а мифаш дезаш вар ва, цхьа юкъа духагахьар философ, амма миф хьадалар да тамаш-яр бухе долаш). Нагахь цу тайпара философил де болабанбале, цу

                39




цакхетамах д1ахада, т1аккха ха гуш да довзартен (познанию) г1е-рташ хинналга кхетара духьа, пайдан духьа, ца хьожаш дух ха».
      Иштта оттача халарче (состояние) адами сакхетам д1абоачабу монотеизмагар политеизмага. Цига къайле гучаялар доацаш, дух-хьал хьакхачара сакхетамгахьа хувцамага доала довзарте (позна-ние).
        Цудухьа б1арг т1аоттача ба цох бола хьехам цхьана ма1анга  кхоачавеш, буни (природа) далее е диа (мир) далее а, бокъонцара  шоай динаг1а тешар долаш, довза пантеизма метта. Из хьехам бо-взаш шира ханар хьабенача малхбоалехьар хьехам болаш эманац- ех, цхьа дунен 1алам д1акхоачалуш цу лакхера Тхьагар (от божес-
тва).
       Цу юкъе ший Тхьа (божество) хувцам боацаш дусташ, х1аьта цунах хьадоалар, т1ехьа цу шийга юхадерзаш. Цунца болча хьеха-мах гулдеш цхьацца дола куцаш теизмацар (Дала дуне кхоллаш), иштта пантеизмацар (Даьла ваь дунеца), - оалаш философигахьа.
      Диагар (дуненгахьар) доацача х1амах г1алг1ай тешар гуш, си-галар дег1аш (тела) дахар тара долаш лаьттан дийналешта (суще-ствам). Деррига сагага кхоачаш сакхетам хила, саги товг1ола (му-ки жизни).
      Х1аьта торонаш хулаш саги вахара доалдеш, ший 1откъам ба-ларца. Массала Тешар дувцаш, сигала Камета лелар, цуна хьулял-ар гуш г1алг1аш оал: «Седкъа маьри бода». Х1аьта догдара е дего дехаро, хургда, - оалаш, тарадолийташ цу ханчухьа халадезачох.
       Сигала сийгаш кехувсаш сердалон никъ булача хана, хургдар хара, 1уналдеш хиннад наха. Из деррига наьха тешар хиннад Даь-ла карадолаш шедар. Нагахьа сигалар дег1 (тело, метиорит) масс-екх хантилга (сикунда е минута) сийгаш тувсаш болх бича, атта д1адовш. Т1аккха наха оалаш: «Лотаданна хаьшк дахар», цо 1ал-амо харц уйлага нийссавеш халара, воча х1амах лоралуш саг1ий-на ца1 луш хиннад.
         Йийкха, къоарза седкъах хьалйиза сигале, даим саги теркам отташ хинаб. Кхотаданна, доага седкъий хул сийги хьиспе хинна, г1алг1аша шоай тайпара лерх1ам беш царехъ уйлангахьа.
         Х1аьта царех сийрдаг1а дараш, хьалхе йолаш хилар, совг1а цхьацца ма1андаккхар (вывод) дезаш Тешамгахьа. Царех-м дукха мифаш хулаш, наха дувца теша.
      Кертера укхаз ха хулаш, мифаш адамаш кхоллаш хилар, ха-за-ма хувцаяларца хувцалуш хиннад мифаш а. Цунах мссала хургда хетти-хурритий симбиозах хинна мифах, иштта: эггара хьалха си-гленашкахьа Да хинна, оаладеш хиннав Халалу (1алаьлу) хилара.
       Из яхилга хиннад, тамашяр Халалу, г1алг1аш оалача тайпара 1алаьлу мела боккха ба низ е халарче (состояние) Халадина Даьл-ага, деррига хьал кара хилара. Цох цецбалара мара цунах эза боар-ам боаккхилга йоацаш е я, - оалаш йола торонаш йиста ца могаш.

                40




       Мифо ма яхха Халалу Даьла мела воаккха ва, х1аьта саг мела з1амига ва, бакъдар ховча. Цу уйланца хьаболабана протонахаш хиннача, наьха сакхетам даима бусаш сингахьа протонахаш, шоа-шца халарче хилара.
    Сакхетам совг1абалар хиннад вахаргахьа аттаг1а хиннад хеташ,
х1ана аьлча халонаш кхачара. Халоно д1адехар хиннад тешам хи-лар д1адехаш, цига нахага бийша ахка ха хинаяц, зиракал леладе,
       Халонашца бенача тешамо декхарел оттавеш хиннав саг, тий-ша а к1алсоцаргволаш цхьа низа; Даьла ва ала, иштта вицлуш па-нтеонах даьлий гучабаьнаб, ше-ший хана моарол леладеш.
       Х1аьта сигален Даьла Ану (г1алг1аш 1ану – сигале цох оал-
аш), чхъаг1ар доаккхийташ хиннадаь. Ха д1аяхай, наьха сакхетам хувцабала ийс б1аь шу д1адахад Халалуна Ану чулатташ, иззал ха яьлача Ану (1ану) лаьтта эккхаваьв, из адами сингахьа хургв-олаш дагава, виц ца вала. Цхьа дикача ханага сатесийташ, т1аккха Ану сигален доалде Халалу метта хайнав.
      Иштта, ший арг1аг1а Ану.н чулатташ хиннав Куммарве, цун ц1и хиннай «Кум», - оалаш (дикадола дакъах халарчех). Из цигар хьал, торо толашха хулаш, кертера дина боахам хула г1ала.
      Цох ма1ан доалаш Кумм е Тумм (халарче) марвеш, Кумма ам-арду. Х1аьта ийс б1аь шу д1адода Кумм/арвес/ юстарвоаккх Ану Даьла а.
      Ану вадда г1ертача сигала Кумм/арвес лаьцаб цуна когаш, ци-га, т1аккха Анус ма1ача сега ехьах (начало) низ чубоакхаш шийна керахьа. Ше  к1алвисачул  т1ехьаг1а Анус къайленаш  гучайоаккх д1акхайкаду  цунна  т1абоаг1а даьлий: Тешуб, ший новкъосташца Т1ашмишу, Аранцхи (оала даьлий).
    Ший ийс б1аь шу даьлача Тешуба хьаллоацаш хул сигала к1ий (трон). Цу хуррити мо, г1алг1ай меттаца ма1ан хиннад чудила, цу
«ийс», оалача т1арахьа. Цхьа къайлен, магически кхетам луш нах-ски вахаргахьа. Массала, «ийс» + «са» ( душа, угол, сила), из яхи-лга хиннад «ий» мо нийсса, шаьра, тайна да «са» е «сердал» саг а нийссонга вугаш, уйлангахьа г1адал йоалаш, вахара иразе 1унал-де, дунен «биъ са» болаш, ваха-лела ц1а таралуш сага. Цу биъ са-ьнга бода никъ мела гаьна бале а, шаьра, атта боаккхача куго сал-о1аш, иразга кхачара. «Ийс» т1арах1 хулаш халарче (состояние) хьалйизар тешал далара.
    Иштта бехкама х1арак (символ) йолаш белгаляла г1алг1ай мет-таца, дашхар де саги товг1ала (атта доацача вахара-лелара). Из а гойта ца 1еш, дунен ма1ан довзартен (познанию) ма1ан доаккхаш.
      Дуне хьадоладалчахьа хиннай ха лоарх1аш, къаьстта, зама бе-лгале адами г1оарал довргдоацаш, цхьацц бехказлонаш лохаш. Из болх беш хиннаб къаьстта ц1увл (жреч-тво) леладаь адамаш, ший мотт болаш. Цхьа ха хиннай цох «Койни мотт» ба – оалаш, ц1увш бийца, г1ал мо сигала малх бодаш хилара.

                41





     Наьха синошкахьа, цу шортта лийнача Малха г1улакх (текхар) деш, из кхетам боаржабаьча ц1увнех лоамарой, аьнна ца 1еш нах, «г1алг1ай», оалаш. Иштта х1ара тайпан могавеш хиннав, нагахьа тайпа да алар, дезаш хиндале: «ц1ув ват ха, марха кхаба, текха».
     Г1аьрхой б1арг т1аотташ мохк хиннаб г1алг1ай баьхар, царгар Аьллой На1араш (Княжеские Ворота) д1алаца. Цига баьхача наха г1алаш еш, моастаг1ашта духхьал, духьале е лаьрх1а кийчо лела-еш. Цу халача даькъа халон ира юхьиг т1алатташ баьхаб г1алашка баьха Малха г1улакхдаь г1алг1ай.
       «Г1ала» - алар хиннад тешаме халар, цучу ваг1ача сага (наха), цхьа «г1ал» боадаш мо, кура корта айбаь шеек боацаш. Цу тайпар
торо юсташ, махбаь белгалболача малха, цуна бозал шоашта гуш.
      Цигар  наха шоай бовнех, шоай вахарах «г1ала», оалаш  маьхе дош лдоарх1аш, ц1и йоаккхаш хиннай г1алаш чубахара, «г1алг1-
ай»,- оалаш кхыча къамах наха.
      Иштта бола сакхетам царга кхаьчаб, ц1уврал даьлача тайпан боккхаг1ачаргар, шоашкахьа Халарчен синаала (состояние духа) керахьа балара, синааьлий (господ души) хиларца.
      Цу цувшкар д1адехар хиннад тайпан ц1ена ц1ена доахаде дез-аш дагалоацаме уйла (идея) лелае доаг1аш. Цар бокъонашка хьа-жача, саг воацачун моттиг хиннай лайволчун е охлочун яр.
       Ша-ше замашкахьа паччахьалкхенаш хиннай, шоайла ийдам (отнош-ие) лелабеш, цхьацца торонашца социальние, культурние 1откъамаш деш, шоайла лелабаьча бувзамах. Цунга хьажжа, хьех- амаш хувцалуш моттигаш хиннай, хьашти-теркош (интересы) гу-чаювлаш з1амигие, доаккхие бахьанех.
     Иштта хьехамаш, кхетамаш хувцалуш болх-моттигаш ихай на-хага, цунах хулаш «Са хувцадалар», цу хана, из яхилга да, Малх а ший бола моттигар хувцалуш седкъашкар кхыча седкъашка боад-аш е отташ, шиъ эзар шу даьнна ха юкъе яьлча, цуна сигалар д1о-
ахал лоцца луш нулага кхоачаш.
       Цхьанкхеташ долача седкъах (созвездии) 1аса (Телец), цох ег-ипетски Апис, оалаш. 1аса нийссадана нула  21 февраль бета, х1а-ьта седкъий цхьанкхетар Овена хулаш (г1алг1аша цу седкъий кхе- тара Ка хилар, оалаш. Укхазар даьннад греки меттал дош Кавкас-ион (Кавказ).
        Ка халар да ц1уври (г1алг1ай) метта, дош далар Ха д1аларх1-ар 21/22 марта, иштта яьзду Коазой Темархана, ший белха т1а.
    Д1ахо цо яьздаьчох философски уйлаеш философема гуш болх бе доаг1а. Х1аьта ханаш хулаш, уж юкъекхоачаш дукха б1аьшер-ашкар циклаш дег1айоаг1аш Айламе Лаьтта гона т1а доаг1ачох цхьана наькъа.
       Х1аьта цу наькъа т1а керда е дукхаг1а ма1ан долаш, хувцам-аш халарца лелам гон т1а ахарца, лаьттан торонаш хулаш ханаш-кахьа, цхьацца низаш (энергии) т1ехьахар долаш Хозашкахь (Ко-

                42






смосе).
    Цунах Лаьттан 1откъам хулаш, иштта къаьстта  адамашта, хьа-йбашта. Цувл доала нах накъабоалаш, нийссадар адама хьалхада-ккха.
         Юххера лоцца ма1андаккхар деш:
1..Ц1уври керда хьехам (учение) хьабоалаш Койне, яхаш. Из бел-галбоалаш хьалха хиначул. Цуна ца1 хула бехкама (условно) Уст (Апис). Цигар бараш дакъа кхелха бахабар, Кавказе баха. Х1аьта шоаш кхаьчача 1овни обсерватории хьаяь Хьашаре керттера мот-тиг йолаш Мятталоама т1а Кавказа лоамашкахьа.
2..   Цу хьабаьхкача ц1уви шоай ц1ераш хулаш нахп яккха «г1ал-
г1ай» – оалаш, из ц1и х1аялар хулаш дош халара. 1) г1ал /б/ - ма-лх халара;  2).. г1ал /б/ - наькъа тоатилг да; 3).. г1ал (б) – маьл ба е кхел я.
3..     Г1ал /б/ - сай /г1ал/ болаш, бехкама х1арак (условный знак), символ хулаш мо – малха + г1ай – ког баккхар. Иштта доаг1аш да
хетара гучаялар массекх статъяш А. Измаилов, возашволча г1ал- г1ай 1илмахочун, дукха низ д1абеннавола тохкаш къаьна яха ха г1алг1ай къаман. Цуна к1албиса хинна болх хиннаб ца1, шийга-хьа дукха кхоачама х1амилда (материал) хинаяле а цунгахьа 1ил-ман концепции ца хилар. Цул совг1а, парадигмаш ца халара т1а- соцаш (озици) 1омадеш г1алг1ай цуврал.
4..    Г1алг1ай мотт дакъа да Койне метта, хетара-моттара далее а, цуна философски  уйлаяра, цацца ассоциацеш дагадохийташ  хул. Цун уйлангахьар бувзам ба романски метташца яьзду Газиков Бе-рснакъа ший статья т1а «Легендарный Г1а – предок вайнахов». Цунах г1аьххьа ма1андаккхар (вывод) дича, хаьдда хоам беш уй-лаяр дац. Цхьа лар йолаш е цу хана г1алг1ай хинна турпалаш гуш ца хилара, йоаккха шеко я. Цига дувцачох уйла т1айигар (наведе-ние мысли) мара, кортабеш 1обилла кхетам бац. Из Газиков мела дувцар мегаргдар мифологех философски ма1андаккха.
5..Г1алг1ай къаман истори хилар, д1ахада йишйоаца дакъа да дер-
рига адами исторех, х1ета ч1оаг1а харцо хургъяр цуна бувзам от-тар дац алар. Иштта цуна чулоацам хувцаш хилча, цул совг1а из мотт бицбалийтача.
6. Лаьттан карта оттадеш ц1увраш лаьрх1а хиннад хьалхар д1адо-лалуш т1адехкари д1алоарх1ача Хьашар Маьтт-лоама т1а хала де-заш. Из хинна хьалхар, д1адолалолга да триангуляцех мукъамотт-игаш (пространства) юсташ. Цуна бехкама х1арак (символ) Ка е Газа хулаш. Газа вокхавеш кхаьбар хилара Ц1еян /Зевс/, цу дерри- га кхыдолча дистара карташ т1а (лоаман з1огалаш т1а) белгалдал-ар доаладеш.
7.. Ц1увраш къоастаяь хиннай духьар моттиг нулах (0) меридиана Тушпхьа /Арарат/ лоам болаш тешала. Гаьнара денна хьадоаг1аш ма дий, Шинхина Юкъе баьха протонахи (халади) зиркаш лелада-

                43



ьча, бола го (окружность) бекъаш 360 градуса. Иштта декъар (дел-ение) доаг1аш хаддаж баьча белхах, меттахьа хьожаш Малх сига-ла лелар.
      Малх сигал бахар (смещение), ший 1оакъан боккхала са (угол) гуш цун к1ала го мегаш хилара шиъ чоалхане муг1а (ряд) маьлхи 1оакъаш (диски). Халади хиннаб кхеташ, ца1 Маьлха г1а-шаг бо- лаш мо. Малх лелара сигала кеп луш, эггар лакха ма1ан. Цу ц1увл леладаьча наха хьакъоастадеш  белгалонца Маьлха г1а, кертер ди-стар боарам (еденица) саьнаш (углов). Малх ц1айза баьннача ден-ошка 1обулаш ах-Го, т1аккха цу т1а булаш 180 «маьлха г1а).
        Иштта халади (протонахи) чоалх лоарх1ам бу б1арчча яр 60
даькъах. Декъар хулаш градус 60 минута – из хулаш юкъейоалаер деоттама (на практике) протонахи кховзткъазар чоалх лоарх1ма.
      Протонахи ц1увш юкъедоаладеш декъадалар дие-бийсе 12 ши-ндухьар сахьаташца, цхьан сахьата 60 минут йолаш, 60 секунд хи-ларца ший арг1аг1а…
       Протонахех хинна зиракаш хаддаж кхетарца, цу бунех яьнна 1овхье (явления), к1алсоцаш хилар къаьстта халадоаг1арашта (за-кономерностям), терахьашца 1одила мегар (описывать). Цар эгга-ра хьалха кхетадеш хьаийца хиннад къайленгар гонахьар бунигар (у природы) терахь (число) а, дистар (мера) а.
       Иштта хиначе, терахье, дистаре леладуче, канн (метод) мо 1и-лман довзарте (познание) хулаш буни, кхоачавеш каста, дагадоац-ача мистика т1ехьа т1адоаг1ачунга (мистическим последствиям).
     Халади хинача протонахашка б1аьшерашкахьа хьакхувш уйла,
терахьаш (числа) доаг1аш кхетама къайле йолаш х1амай ма1ан из хулаш, духьала тарахьаш кулгалдеш диана (миром). Математико хьагучадаьха, 1адохкараш хула, оттара хьакхача магически дагал-оацамех. Цигар хьадоаг1аш кхетама тахан а хетадалар тарахьаш а
«иразае», иразазе».
       Уж мо кхетамаш хьадоаг1а гаьнар Вавилоне даьхача къамаш-кар, царех хиннаб протонахаш (халади - хуррити, арамейи, шуме-ри). Д1ахо из ц1увл (жречество) Вавилонер Греци кхоачаш. Цига цох техьале яьй, 1илман хозане кхоллара (научное творч-тво) Пи-фогор мо хинначар. Иштта цу зиракаш (мудрецы) таржамбеш цу тарахьех адами ц1ераш еш, цар карар дикалеш (качества), ч1оаг1о телаш «дазадари терахьех» (священным числам).
        Юххьонца астрономи хьадолалуш белгалдоалаш шиъ дакъа, лерх1аме г1ойле (стимул) йолаш  цуна дег1адаргахьа. Цох хьалх-ардар да, астрономи дустар (измерение) хьадеш эшачох деоттама (практики).
     Д1ахо, астрономех т1ахьажар (наблюдение) долача кхетам бос-саш к1ийленна сина1алашон-хьехама (идейно-теорет-кий) б1асаш (взглядов) йолаш наьхаюкъарлен, кепеерзаеш (формиро-ли) наьха дунегар (мировоззрение) цу протонахи г1алг1ай цувлга (жречест-

                45





во) кхаччалца.
       Из деррига белгалдаьннар цхьа бух болаш да уйлае. Да, апри-орни хьисап доалаш транциндентальни философема хила, ма1ан-даккха довзартен (в познании) халонех бакъдар ха.
       Иштта, массайола белгалонаш гойтача, довзхартен з1ыагар а (процесс) хиларца, чухьоттам (структура) гуш гносеологи. Из ма йий,- аьнна доацаш факташ е 1овчеш (события) ца хилара, хилар д1аяьздаь историца. Цу метто хетадалийтарах Койне чоалх (сис-тема) кхетам байтац, ц1ана эмпризман болх ба ала.
      Нахский метта белгалбеш хилча г1алг1ай мотт хилар, цун ий-дам (отношение) балар, дукха д1аластараш (векторы) да, метто а
ше-шийха ба, - оалаш бувзаман з1ы  хилара. Бакъдар аьлча, г1ал-г1ай мотт, къорга тахка специалисташ деце а, кхычар  белгалдаь-чох философски къетам бе хьожаш.
   Хьана боал из кхетам дувцарга увзавала везаш.? Из Койне мотт беци хьог1а, хьалха юкъара хинна, грекаш, римлянаш ц1увш бол-аш Кавказе баха бахкалца?
      Тараматал леладеш, дукха ханаш д1а ма яхайий: египтянаш, хурриташ, хетташ, фригийцаш, ассирийцаш кхы а болаш ц1увл леладеш.
       Х1аьта нахски метташ белгалдоаккхаш гепотатически махб-еш торонаш ма йий довзартега (к познанию) кхача, тахка метта доаг1ар д1адала.
       Къаьстта ца1 хул кхетамга дилла дезаш, г1алг1ай овла хьаба-лар – хуррити-урартах вайнаьха овла хиларца. Цу даькъа 1илман- хоша оалаш да, дукха хоамаш долга гойташ. Мела гаргара дешаех хиннад уж къаьна метташ г1алг1ай, нахчи, бацой метташца.
       Тахана, г1алг1ай метта торонаш мела шера яьржа хилара, цу яхача заманга хьажача,белгалде къаьна вахар дац д1адовра, хета-ра болх ца бича дувца философи хургъдац, цунах дегабуамаш дар доаг1аргдац. Цу даькъа г1алг1ай (нахи) гаьна ханадараш – гречес-ки философаш, поэташ дийцараш гуш, диста нийссаде доаг1а на-хи (протонахи) овланца тохкамбара.
      Тохкамхочо караг1даргдар да кхыча къами викалаш яьздер ду-сташ, тараматал леладаь г1алг1ашца нийссадеш вахар, протонах-ашта юхь-сибаташ (образы) дала.
      Хано ша-ше замашкахьа реформаш кхехьа хилара, динаг1а те-шар куцаш хиннад эргадувлаш. Цхьацца авторитеташ хиле 1откъ-ам бе. Иштта, хурриташкар хьадоладанна Халадина Ца1вола Даь-ла хувцалуш т1ера барцкъа хувцаш, чухьар ма1ан дусаш; д1ахо а урарти Халади Даьла волаш мо.
      Т1аккха грекаш, римлянаш шоай 1аьдала белгалонаш еш, ц1е-раш шоай яраш тухкаш. Уж хувцамаш хиннад нахи вахаргахь, те- мбича гуш деце, халамегар уйланга доаг1а.
      Нахи а шоаш дагадохара мифаш, легендаш, шоай сина бехказ-

                45





ло еш, чухьар ч1оаг1аеш дина торонаш. Чоалхане замашкахьа на-хаш, къаьстта г1алг1ай ба, яьхараш  аллха баха баьхка ц1увш хил-ар шеко ца хала мегаш хул из кхетадучо.
      Цох хов, Койне (ц1уви мотт) хиналга х1анзар г1алг1ай даьшк-ар, ц1увраш ц1и йоккхийташ «г1алг1ай» да ала. Дукхача даькъа кхетаде доаг1а метафизиках кхетамче (понятие) хилар, из яц кхет-амче х1амилдах (о предметах). Из я дагалоацаме уйла (идея) хил-ар, априорех сазал (субъект) йолаш, озал (объект) я ала г1ертар а нийсса доацаш, довзартен з1ыагар (процесс познания) я ала.
     Укхаз логически  махбар нийссалуш силлогистика ма1андоак-кхаш, цох транцендентальни  хетийтар  гуш. Цу хьаькъах долача
тайпах – бокъонца дар хулдаш, эмпиризмах хьадоалар да, - оалаш,
ший физически белгалонаш йолаш мо.
      Т1аккха 1илмо маяхъха, кхоачам хургбар дика-во е нийссадар- харцджар къоастаде рациональни философема я ала йиш яц апри-орни кхетамах. Цу г1алг1ай метто дашараш кортабаь бакъдар да ала.
       Метафизические, гепотетические дашхар метта торонца харц да,- алар геттара нийсса хилац, х1ана аьлча, хьалхар дагалоацаме уйла (идея) а лаха мара эмпиризма торонашка кхача в1аштехьдоа-цандаь.
      Идеализм дийнаялар хул озалар (объективный) бокъонах дола дакъа долаш. Из да, саг волга – санаьхк (личность) ва оалаш, ваха-ргахьа уйлаеш тохкамбе, цун белхах довзарте (поз-ние) доаг1аш.
       Койни мотт болаш г1алг1ай баьха хилар, ц1уврал дола хьеха- мах сакхетам лелабаьлга, наха баха-лела кхоачам хулаш.  Из Кой-не мотт болаш г1алг1ай баьхаб алар – дац – алар, ч1оаг1адаь к1и-йле йолаш дац, цу уйланца керасти дар белгале моттигаш яц.
      Иштта Койне мотт ц1уври мотт болаш г1алг1ай сакхетам хин-наб, цунах тохкамхочо нунда юхь-сибаташ (образы) хул сурташ дахка. Из деррига дегабуаме торонаш я, г1алг1ай истори д1аяьзд-аь ца хилара шоай метта йоазув а ца хилара гаьна хана денна.
      Г1алг1ай мифолдоги яхачох, дунен т1ар товг1ал (хала вахар) д1адоладалар ларх1а дезхаш 1аламате доккха оалхазар доссарца. Оалхазар хиннад села тамашйина ший дег1аца дерриг лаьтта д1а- къовлаш, из сала1а даьлча халхар бедарг совсаяь, ший дег1ацар совг1а хинна догор лаьтта т1а дуташ, г1атта дахад.
      Эггара хьалха шаьра хинна лаьтта т1а ессай товг1ал (миска ва-хар) йоацаш – хи, лоамаш, дийнатий, цхьаккха садоала дийнале а (жизнь) йоацаш. Доккха диа (дуне) ц1аьхха юхьа т1ар хувцалуш болх хилар, оалхазар г1аттачул т1ехьаг1а.
      Цу оалхазаро г1улакхаш даь даьлча, лаьтта т1а – хи, фо хьахи-лар. Хи д1акхестар д1а-х1а доадаш лаьтта т1а г1олла, чукхийтта моттигашка соцаш, мукъамоттигаш (простран-ва) хьалаюзаш, ца- рех фордаш, 1амаш, хиш хулаш. Х1аьт фо мух хилее д1а-х1а кха-

                46





сташ, цуна белхах хьунаш, баьцаовг1аш хулаш лаьтта хьалдиза.
       Иштта букъа т1а дийнале (жизнь) хьахилар: хих, баьцаовг1ах садоала х1амаш хьахулаш. Г1алг1ай сакхетамах, дерриг диа (мир)
хулаш шинадухьа: маьлха диае (дунен вахар), 1ела диае (байнари вахар).
1)  Маьлха диа хилар кхетамче (по-тие) я малх хилар лаьттан т1а, адами вахар хилар ший саго къоабалюча торонашца, дог а, б1арг а белаш. Малх хилар, сердал йолаш Са чудесса дийнале (существо) хьахила, шийца дийнал (жизнь) йолаш. Малх хьажара деррига ла- ьтта  г1аддоадаш  г1адал, дог г1оздалар доаг1аш, цудухьа  оалаш дика  сагах – Малсаг, хозача  йо1ах – Маьха Азне, хоза-дика  дош
хетадар – маьл. Маьлха  сердал  къердаш, цун сердал  з1анарашка догдоахаш лаьтта мела дола дийналеш (существа)…
2) 1ела диа (байнаре дуне), 1инца, сала1арца, дег1а-сина тоам хи- лар нийсалуш ма1ан дац из. Из да боадонга кхачар сирдал, са д1а-доалаш, д1акъоастадеш шоайла. Цунцар халонаш д1аейеш, лерга новкъале хургйоацаш. Боадонца нийссалуш еррига халонаш, жо-жаг1атар 1азап.
        Г1алг1ай мифологех, атта доаца вахар тов т1а вода сага тара-луш: воагавеш, когаш морцаш, йовхал садаха халадолаш, дунен жожг1ате кхоачаш сагага к1еззига е дукха. Из да товг1олла когаш доахаш д1авахар мо. Товг1ал кхоачаш 1овша х1ара са чудоалаша динален (существу), из Маьлар диа-ца хинна. Лаьттан т1а вахар а ший хулача шиндухьех, сина сердал я - ала, ханаш ухаш хиннаяц, х1аьта а малхо, сердало са дийнадара сатешар (убеждение) доаг1-аш ваьха саг дунен т1а.
       Из ха хувцаялар хиннад Халарче (состояние) ена хилар, ваха-ра, наьха сакхетама оамалбеш. Цуна яр бахьан саг хилар доаг1аш,
ший хьаштех г1овле йоалаш, хьашти-теркош (интересы) таронаш тоаеш. Х1аьта г1ойле ца йоалар юхера д1атоташ. Иштта ха кхач-ар г1алг1ашта «дошо ха я» - оалаш
     «Бухагахьа, цу дошо ха-заман иллад белгалонашта уйлаяра да-галоацамк уйла (идея) диа-дунен беркат, г1адал», цу тайпара яьз-даьд А. Танкиева, ший белха т1а «Г1алг1ай къаман сина вовнаш».
       Д1ахо, Танкиева дувц укха торонех тоахкамбеш – нагахьа ад-ама ялсмале хинна вахар хинадале, сага дукха хьайре хинна сина-гар сагото йовзаш хинадац. Из х1анад аьлча, деррига долаш хина-даь. Уйла еш доацачо нах баьхабац, царгахьа дог-уйлан амфоболи (шина духье) йолаш, хьаькъал е говзал дукха лелаеш ханаш хина-яц наха.
       Цигар адами дег1амаш геттара доккхий хиннад, царга хьажжа низаш а долашщ, царгахьа тешам хиннаб, ца теша бахьанаш а до-ацаш. Х1аьта цу хана цабезамаш, т1емаш, тийшабелхашщ, харцо-наш хинаяц, геттар хьилли долаш, белгалйоалаш шоай колдамца.
      Диа (мир) йоккхал, лапьттан беркат массанахьа гуш хиннад,

                47




наха дезаш хина шури хиш, моз-даьтта чамаьш, соми бешамаш а хилар доацаш, деррига долаш хилар гуш хиннад кхоачам болаш.
      Т1ехьа ха-замаш д1агаьна мела яла, саги хьаькъал совг1адоал-аш хиннад, цунца хьашти-теркош (интересы) бе-бе хулаш. Из ях- илга  да хьашташ (потребности) хиларо, саг уйлангахьа маькарво-алаш, уйл-нигат хьайре хилара, эшамаш да ала вахаре.
      Цу хьале, сагацар дог ц1ана хилар, нийссахо езар д1айовш мо-ттигаш ихай, ди мела доала дукхаг1а. Цунца цигара наьха говзал хиннай, харцо е тийшаболх юкъебоалаш. Сагагаро балех ди мела дала дег1а та1а хулаш, дег1ацар низ а д1абоалаш. Дукха хьаькъал юкъедаккха дезаш халара, саг сингахьа эздий хилар доадеш хьад-
енад.
        Цунах ала доаг1а, сага динаг1а хилар лохалуш, халарче хил-ара деррига къоастадеш, цунга хьажжа дин г1улакхаш а совг1ад-олаш е эшалуш. Цунца саг хьалкхер хувцамга доалаш хьал бе-бе хилара.
       Нахагар халарче бокъонаш маьхе хилар хьажжа, цу ца1 хин-нача протонахи (халади) Ца1хина Даьла е дукха даьлий даь текх-араш хиннад ц1увраш шоай динца хьалхле лелаеш, цар вахар д1а- лоацаш, х1ара даьлийна г1улакхдеш. Из хиннад ц1ана тараматал.
       Цув-но  яьхад ший ханашкахьа диа (мир) йовзашвар хилара, ший бокъонах. Х1аьта а Халарче йола Даьла (Халадин Даьла) ца1 хилар диц ца деш, сингахьа леладеш. Цу валаро, ший долга хьах-айташ 1ела Даьла хилара.
       Х1аьта, цига лебаь мотт Койне болаш г1алг1ай сакхетам дий-набеш, тхьовра хьабена хуррити-урартхой ба, - оалаш хиннар. Из
Койне мотт бахьаш бахка безаш хиннабац маллаг1а цув-раш, ци-га бийцар ц1ена Койне мотт хилара Протонахаш (Халади- наха) лелабаь.
        Из г1алг1аш бувцар хьашт долаш протонахи истории цунца хилара. Из мотт ший даь коачу баьнна лелаш мо, Тараматал далее а е Халадин Даьла ца1вар цига леладаь далее а, меттаца дукха да-шхар доалаш маллаг1а дин леладуча сага. Цо йох г1алг1ай мотт хиналга ц1ана Койне мотт, цу яхача замангахьар.
        Из г1алг1ашта юкъе хилар доккха дика долаш, цунца бокъон- ца ц1ув-ал леладе йиш йолаш. Иштта х1ара деша бехкама х1араки (символ) ма1ан чудолаш, тахан вайна д1ахо белгалде торонаш ху-ргъя сесмсиологех болхбе д1ахо ер жай яьздара.
       Койне мотт ба ала доаг1аш г1алг1ай мотт. Массала х1ара де-ша ма1анаш долаш Г1ал Малх болаш цхьан боарама, шоллаг1ача боарама Г1ал Сай болаш мо, г1ад (ког) боаккхаш, шортта мелаш-ха, сигал тайжа, эздий лелача малха текхардеш, г1алг1ашта шоаш молаш ба,- оалаш хаттара, метто дукха хулача вахара жопаш луш.
       Юххье денна хьайоаг1а мифологи уйлан-никъ (воззрение) бо-лаш, хьовкхамаш бар да саг дуненчухьа хьахалар, ший антрополо-

                48




гех. Х1аьта мифолологица цунах гучох, саг хулаш шиъ-духь, шин ехьаца цхьаноттара: Са (сердал, чудоала са), иштта ц1ий (кровь).
       «Са» - да сердал, цо яррига торо хьахьовкх, саги дина вахар а
(саги синапала /дух/ болаш товг1ал д1аваха, ц1ара галингашта т1а г1олла). Д1ахо, шоллаг1дар да саги «ц1ий», цо кхоачамбу х1амче-ра (материальный) куц е юхьсибат (образ) дилла.
     Иштта тара яьзду А. Танкиева г1алг1ай мифологи дувцаш. Цу-нцар уйлан-никъ (воззрение) хилар гуш да х1анза, из уйлан-никъ дег1абоалабеш. Цо йох г1алг1ай къамо къовсам лоттабу, бокъон-ца къам хала г1ерташ.
       Цун наькъа т1а дукха халонаш гойт хано-замано. Шиъ эзари барайтталаг1а шу да х1анз доладанар. Массанена «демократии» ха йолаш, маьхедараш (цен-сти) лаха хьожаш, наьхаюкъарле (об-щество) хилара, торонаш йолчар шоай хьашти-теркош (интересы) д1адехар кхоачашдеш, торонаш йоацачар Халарче (сос-ние) к1ал-айиса йолаш.
      Иштта торонаш йолаш е йоацаш хьадоаг1а г1алг1ай къам. Уж
торонаш хула дош атта хинна ихадац г1алг1ашта, цар дай протон-ахаш болача хана денна. Дегахь дог-уйла (сатувсар) йолаш, Даьла
протонахаш (г1алг1ай) хала, дего хьадехар Ца1вола Дала кхелерг-хилар, сина парг1ато хулийташ.
     Цу хьаькъахьа Танкиева А. теркамбеш яьзду:«Дукха дола, кхы- ча къамаш мо г1алг1ай мифологех керттера моттиг хинна д1алаь-цад Даьлах дувцараш. Иштта тамашйина  къаленза долча дийнал-еш (существа).
      Дийзхоттох бола бувзама (структурные отнош-ия), цар дувца-раш гойташ шоашкар дукха даькъаг1а  йола 1овхье (явление) хул-аш.. Х1ара дакъа д1анийсалуш, ший къаьстта исторически ханаца.
      Къаьнаг1адолчарех дакъа да, цу дийзхоттох (в структуре) уйл-ан-никъ (воззрение) болаш акхар-тайпан идеологех, цу наьха кхе- тама т1ехьа т1абоаг1а теогонех бола дина уйлан-никъ. Тайпах йо- ла наьхаюкъарле (общ-тво) хадача хана е цига ха-зама отташ т1е- ма, демократина – белгалонна хулаш, цу заман даьлий иерархех а вахар долаш.
   Кхоалаг1а дакъа латт дийзех (элементех), кераста е бусалба Дин хилар долаш. Укхазхар хьадоаг1а б1арчча хилар синкретизм йол-аш, нах динах тешаргахьа, ший чоалхоттар (система) гуш.
      Мела аттаг1а хургдар, мукъа валар дича гипотетически фило- софех, шиндухьа  даьлий белгалбеш  мифологи  чоалоттар гойта Халарчен Даьла хулаш, цунца лаьттан наха даьлий иерархи хул.
     Уж ша-ше ханачухьа дийзбий (кулгалхой) болаш, моарол лела-де. Цу шиндухьа мифологера дозал хьалкхоабаш хьабаьхкаб нах-аш (г1алг1ай дай).
       Къаьстта цуврал юкъедаьнна хинна Койне чоалоттар йолаш баьхаб нахаш (г1алг1ай) чураоттам (структура) болаш. Цу таьрма-

                49




тал лараш д1а  ца йоалаш 20-ча б1аьшерашка а. Г1алг1ай Сибаре ц1абаьхкача а дувнаш дуаш хулар г1алг1ай, шоаш 1омадаьр диц ца луш: Д1ара дошо Малхора; Са Да вахача кашора; Сай Даь юхь ма гойла сона, иштта цхьацца х1амаех дувнаш дуаш.
      Лакхе хьоадаь шиндухьа мифологицар теогонии гуш г1алг1аш чукхаьба кхетам хиннаб ханагар ший торонех чулоацам кийчабаь, цхьа ший тайпара агакеп (форма). Из хиннай наха шоай вахарца в1ашаг1йолаш, шоай оамалах, леладаьча г1улакхах, эздела гарга хургйолаш.
       Укхаз ше-ша хаттар доаг1а. Халаце те кхетадеш, цу мифолог-ех, бокъонца дагадохар долаш, б1арчча дуташ юкъара хьалххе даь хьисап, г1алг1ашта баха-лела, в1аший гаргадоаладеш динаг1а до-ла шиъ дийз (элемент), сингахьа х1ара сага торо хьае, шин кхета-мах, дингахьа бола Халарче Даьла волаш сингахь цхьа оамал баь?
       Иштта протонахи ханар, из гаьна яхар йолаш Шинхин Юкъе,
цига тайп-тайпар  къами  шоай даьлий болаш т1ахьожаш адамаш-та. Укхаз 1ояьзбеш цига хинна даьлий, г1алг1ай лоаме баьха даь-
лашка кхоачаш:
Адад, Ишкур хиннав миха даьла, шумер-аккадски мифологицар. Даьла дикъувкъийта, ду1а лувхьийта, из хиннав Ану даьла во1 во-лаш. Цу духьалдоаладеш кхетама лешдола (гибельный) е хьувкх-ама 1алама низаш долаш. Цуна лайча йокъал ейташ е хи т1адоал-ийташ. Семитски мифологех цуна нийссалуш хиннав Баал, хурри-ти-урарти – Тешуб.
Ану (Ан – сигале), из даьла хиннав  шумер-аккадски мифологех, кертера даьла сигален да. Цо сигале оалалдеш хиннад, из во1 хин-нав Аншаре, Кишаре. Кхаь даьлех ца1 волаш, из даьлий хьакхелла Энки мо. Даьла волаш ц1ена хьувкхаман хиш кара хинна. Ану да- ьлий да хиларца, цо кхелеш хиннай цар. Ану лаьтта восаш хинав-ац е г1улакх доаг1аш а хинавац. Из бехкама х1арак (символ) хин-над 1аьдала (влдасти). Г1алг1аш а Ану лоарх1аш хиннай сигале, из да т1ехьат1адоаг1ар (последствие) долаш сакхетама.
Ашшур, из ва аккадски мифологех  кертера тхьал (божество) ас-сирийски пантеоне, Ашшур моттига т1авила. Цунах ц1и йоаккх- аш «мохкаш карадар» е «даьлий да», цун да Ану, сесаг Иштар ло-арх1аш. Малхан 1оакъа (солн-ый диск) цун эмблема йолаш, дийн-ален беза овла (древо священной жизни) болаш.
Баал, Балу («т1авилар» -владыка, «да» -хозяин), малбузехьар си-митски мифологех ц1ияккхар долаш тайп-тайпара даьлашта. Цу-на культ дукха хиннад – даьла волаш ду1ае, дикъувкъарае, т1оа сагарае. Бувзам хилара дог1делхарца, ялат хьовкхарца. Балу хи-нав во1 Илу-е, Асират-е, деррига дар карахиначар.
Мардук, хиннав шумер-акадски мифологицар кертера даьла, ва-вилонера пантеонах, Вавилона кертера даьла. Из Эйя (Энки), До-мкины а во1 хиннав. Мардук хьаькъал да волаш, дукха дарбаш,

                50



хознеш кхолар торонаш гойтай цо. Кыча даьлашта кхел яь даьла хиннав из. Цуна сесаг хиннай Царпаниту. Целее, беле, диге, сар-маке Мишхуш хиннай цун ситмволаш.
Син хиннав аккадски мифологи Бетта даьла. Из да хиннав маьлха да хиннача Шамаша, Венера седкъате (планета) да хиннача Ишт-ар (Инанны), кхы а Нуску ц1ера да хиннача. Цун ве футасар фуна даьла хиннар Энлиль ва. Сина сесаг – Нингаль хиннай «сийлахьа сув» хиннар. Син хьахьовкха хиннав сийна мож йола вокхсаг во- лаш. Х1ара бийсан хозача кемача а хай, къона бетта тара хинна, даьла воаг1ашхиннав сигала г1олла. Б1еха уйла хинначар моаст-аг1 хиннав Син, цар б1еха уйлаш гучайоахаш хиннай цо. Бутт цу-на герз а, кий а хиннад. Цкъа б1еха жинаш утукку лаьрхьад тийш-аболх бе Сина. Шамаша а, Иштар а, Адада а новкъосталца сердал д1акъовлаш новкъале яьй б1еха уйла хинначара. Цига воккха Ма- рдук темаца ваха б1ехача низа духьал, ц1аенай Сина сердал, цуна къегар. Сина символ хиннай бетта-марс, бутт хьалбузаш, иштта из биткъалуш лоарх1аш хиннай Хана йоахал. Ур г1ала йолча хиннад
Сина элгац, хьайбашта дукха даар дала кхоачамболаш.
Тешуб, хиннав дох1ан-ду1ан даьла, из ч1оаг1а лоарх1аш, хеттс-ки мифологичу дийцад ц1имхара Тешуб котвоалаш даьли да хин-нача Кумарби. Кумарбис во1 ваьв Улликуммие, декхаре хинна юх ц1ада д1адаьккха 1аьдал. Из хьаваьхинна диоритах, хьалкхувш лакха-тенна букъа т1а йоккача Упеллури. Из села воккха хиннав Тешуб лоама т1а ваьнна хьажав Улдликуммие воаккхалга, тенал-га. Из б1еха х1ама б1аргагора кхералуш, беррига даьлий оарцаг1-бехаш моттиг яьй Тешуба. Цо бийхабар аьнна аьттув хинабац цу-на. Улликумме коана1арга ваха Тешуба, декхаре оттаваьв Тешуб 1аьдал д1ахеца. Т1аккха Тешуб дагаваьннув Энки делаца, уйлаяь дукха ялалехь, Энкис лаьттар къаьна херх хьабаьккхаб, цуна нов-къостаца сигале а, лаьтта а декъаш цо шин даькъа, т1аккха д1ахо-адаеш цо диорт лохе г1олла к1ийле йолча. Цунах Улликумме че-хка мелалуш, т1аккха даьлий юха т1абеттабал лаьрх1ад цуна.   Д1ахо цунах дувцар хад, х1аьта а Тешуба ший 1аьдал юха а бедо-лаш хул. Тешуба сесаг Хебат хиннай, нийсса г1улакх леладаьд ший мараца, цхьа йолча хана цул т1ехьйоалаш. Тешуба белгало-лаш (свойства) хиннай диге, сигал тоасагаре. Цкъаза их хьахьов-кхаш хингнав т1ема кийчаванна мож йолаш, чхьонкарца, база ло-ама духьалваьнна.
Уту и Шамаш. Уту («Ди долаш», «къегаш», «сийрда»), шумер-ски мифологех хинна маьлха даьла. Во1 волаш бета даьли – Нан-ны, оалаш хиннача. Воша волаш Инанны (Иштар). Х1ара денна лелаш сигал г1олла Уту-Шамаш бийсана къайлавол хиннав лаьтта к1ала, бийсан байнача наха сердал а кхохьаш, даар-малар. Х1аьта уйрена юха а лоамашта т1ехьашка г1олла хьаараволаш, хадеш хи-на шина даьлаш не1араш хьаелаш Уту-Шамаша. Цох кхы а кхелю

                51





судахо лоарх1аш хиннав, лорадеш хилара цо нийссадар, бакъдар.
Дукхаг1а Уту-Шамаш хьахьовкхаш маьлха з1анарашца букъара т1ехишкар, цергаш яг1а урс бедоалаш. Из Шамаш, аккади мифол-огех деррига гушвола Малха даьла волаш, иштта кхеляра нийссо езаш. Цуна къегаро сирдадоаккхаш деррига зуламе мела дар, цох могаш цунна хургдолчунга кхъача. 1уйрена хаьхо-скарпион, хьа-елаш на1араш боккхача лоаман Машу, оалаш хинна. Шамаш хьа-араволаш эггара сигала лакхера моттиге; бийсан ший ворда (кол-есница) юха чулоалаш цо кхыча лоама к1ала. Бийсан Шамаша чу-водаш на1ара г1ола лаьтта к1ала. Цун сесаг Айя, хьадеш хиннад нийссадар, Киту оалаш хинна, кхы а агабокъо (закон) бакъдолчо, Мишару, оалаш хинна. Шумерски мифологех цуна нийссалу Уту.
Элохим, Илу, Эл («ч1оаг1авар», «воккхавар», «даьла»), из хиннав симитски мифологех хина даьла, демиург, хьалдхар лоастам. Илу ва даьлий, наьха Да, диаш (миры) хьакхеллар, адама т1ехье яннар.
Элохим ваьхав хи долалуча Хина юхе, шина форда, Хозаче (Всел-енная) юккъе. Элахим (Илу, Эл) хулаш таравалийтар хьовкхаман
духь (начало), даьла хилара берката, «уст», оалаш ц1и йолаш. Цу-на сесаг а, йо1 а лоарх1аш даьлий нана Асират. Эламах лоарх1аш
дика, хьаькъалдолаш, къахетаме вокхасаг, яьха може, духаре дол-аш, лакха му1аш яг1аш кий (тиаре) тулаш, аьлаг1анда т1а (трон)  ваг1аш, саг1адаккхар хьаэцаш, кхы а устар юхьсибатах волаш. Эллинически хана Элахим- Илу-Эл д1анийссавеш греки Зевсаца, Кроносаца, к1езига Уранца.
Энки, Эйя, Эа («лаьттан доалахо») волаш, шумер-аккадски миф-ологи кертера волчарех даьла. Из Да волаш – Абзу; деррига лаьт-тан к1алхьар, молача хишта даьла хинвола. Кхы а хьаькъале даь-ла волаш, даьлий низ. Цу ханар наха лоарх1аш цох х1аду х1ама х1адейтар ялат а, хьайбаш а, дуненга лоастам боалабер. Цхьана мифо дувцаш, Энкис фу тоссаш лаьтта, «белгалеш кхел» г1али а, маьхки а. Цо хьадир нух, цел, кипишк хьаю кеп, хьапкхеллар баь-цаовш, хьайбаш а. Энкес д1алуш уш «лоаман паччапхьага» Саму-кана, х1аьта 1уно Думузи хьавеш доалахо (хозяин) кхинашка хайбаше, жае латтача. Энки ва оалаш, сомибешамаш, бешмаш, да-рбан буц лехьейтар..
       Энлиль ва шумер-аккадски мифологех миха даьла («доалахо миха»). Кертерчарех вола даьла, во1 волаш Ану даьли. Цуна сесаг лоарх1аш хиннай Нинлиль, цо низаг1а цох сесаг яра, эккхавеш из лаьтта к1алхьа диа (мир) долча. Мифашка таравеш из 1ехача мих-аца, акха устаца. Из белгалвоалаш къаьстта  нахацар к1изалца, на-ха бов у ухийташ, йокъал, д1адув лаьтта мизиг дерзадара. Юххера наха хи т1адалийта, цига к1алхьар ваьннар Ут-Напишти мара воа-цаш, кема (ковчег) яра Энлиль дала хьалхадаккхара, наьха г1ар-тата ца дезаш хинна. Эг1азло лаьтта ухийташ, мух, форд ловзаба-лар, иштта кхы а.

                52




Даьла, из хиннав кертера даьла, г1алг1ай пантеоне, деррига Хал-арче карайола. Протонахаш болача хана, кхыча ц1ерашца Ца1во-ла Даьла хиннав из (Халадина Даьла, ше Ца1хилар долаш). Т1ак-кха тараматал (язычество) деча а кертера даьла волаш. Цун т1ехьа кхы а даьлий болаш: Села, Села-Сата, Тушоли, Уна-Нанилг, Ми-ха-Нанилг, Хина-Нанилг, иштта кхы а. Г1алг1ай бусалба хилча, метто Даьла яхар д1анийссадеш Аллах, оалача Даьла ц1ераца. Да-ьла яхилга д1анислуш, эрсси меттар «Бог» - оалача дешаца.
      Мифашка а, легендашка а хьажача теркое хоамаш корада мег г1алг1ай тараматалца. Иштта кертера даьлал (божество) хиннар г1алг1ай меттаца Дяла (Даьла) волаш; х1аьта даьла дикъувкъара,
тоасегара а Села ва, оалаш; лаьтта хьувкхаш, хьаьна хилар, кхал-наха т1аоттара даьла Тушоли волаш; чарахьал дара, ялат-сомаш хьувкхара Елта (Ялат) даьла хулаш; чхьараш караяр, хургдар арг-дар оала даьла Алла (Белла) хулаш.
       Лакхе 1ойийца мифологи гуш, яха ханаш тайп-тайпара хила-ра къамаш, метташ, оамалаш, 1адаташ, 1омадаь вахар долаш хил-
ара цига дагабохааш мифологех даьли а болаш тараматал лийнад.
      Г1алг1ай тараматал хьаденараш ц1увш болаш, шоайла гаргало лелаяьлга бакъдедезаш. Мела тахкадар, аьнна механически – ераш укхаз латт,- оалаш мо  белгалде йиш, торо йоацаш, духхьал арахь-ар дувцаш мо кхетам бала земуйланга (к созерцанию) вугаш саг.
       Могаргдари сага нахаца совг1авоалаш ше волачул, атта сийл-ахьа хинадаьннар дац,- оалаш, цига хулар ларх1а дезар йоккха бо-къо йолга ховш, мифологи дале 1илман хьехама да ала?
      Ца1 хиннад ала г1ертачо ма хой кхетама гносеологи долаш йо-лача халарчеца хила цига йисалга уйлан торо, ше хьалххе даьча хьиспашца. Довзарте (познание) да-кха, нийссаг1а аьлча мифоло-ги къамо кхоллалга, наха юкъе мара торонаш ца хулилга долаш.
     Цудухьа, вай хьожаргда кхетам баккха, хетар хьадоаладеш, ап-риори болх-1омбар (опыт) хилара. Мишта кхетаде деза къам хила, халкъ хилара гобаьккха?
      Къам да ала кхетаде дезац, цун з1амигал е доккхал лоарх1аш индивидуумах латташдола ханачухьа, мукъамоттигахьа (в прост-ранстве), къам ларх1а деза, цу халкъан сакхетам гарга, кхоачара хилара.
       Иштта, цу халкъа цхьанкхетар хулаш меттахьа, бувца меттах белгалдоалаш, мотт ца1 хиларца, ший кхолламан торонаш йолаш.
Цул совг1а сакхетама цхьаноттар белгалдала дезашщ, довзар, хет-ар, б1архьажар цхьан боарамца хилара. Из къаьстта белгал хулаш, къаман уйлах, мифологи кхоллаш мо ший хана.
      Цудухьа, арахьар т1ахьождаь миф къаман юкъе дахаш хилац,
х1ана аьлча, цунгахьа бух хургъба, ший оамалах дар е ший мара ца кхоллаш, къамо шийдар белгалде.
       Иштта, х1ара къаман, ший ц1араш йолаш мифологи хул, къа-

                53



ьстта халадезаш белгала, цу наьхачул (чулоацамах, бесаг1а е ц1а- раг1а). Цхьан къамах болча наьха вахарга хьажжа, белгала хургъ-да къаман мифологи а.
         Ший хана, египитянаш гойтад шоай вахар, наха юкъе шоай тайпара ийдам (отношение) отташ. Эллинаш, шоай дола вахар го-йтад, шоай бувзам оттабеш, х1аьта г1алг1ай, шоай лоамар вахар а довзийташ, дукхаг1а долча дакъах гойтад.
       Уж еррига аггахеш (цивилизация), цигар нах, х1арабараш шо-аш болаш хьабаьхкаб лаьттан букъа т1а бахаш. Цудухьа да, х1ара къамаца, шийгахьа дар долаш (в наличии), наьхачох хьокхадала ца дезаш хьаденад вахар. Цу къамах къам-индивид хулаш юххера,
ший сакхетамца.
       Цудухьа ала лов Кодзоев Тимура яьздучох Койне чоалхотта-мах (система) тьекхамбеш хиннача, хьалха баьхкача греки, лати-ни меттацар ц1увш (жрецы) хиннад г1алг1ай вахаро д1ахо д1ахь-ош, вахар кеп хийцай, - г1алг1ай даьшкар доаг1ар да ер, -  оалий- таш.
          Ала доаг1а, хала хинна халарче (состояние) хулаш Кодзоев Тимура баь боккха боаца хьехам, бахаргахьа, х1ана аьлча къамаш
в1ашаг1ийна ассимиляции хулаш. Иштта, лоалаха даха гуржий е эрмалой къамаш долаш, хьаоттар хиннад нахски (вайнаьха) дийз (элемент) к1ийле йолаш, т1абаьхка баха гуржий  шийтта аьлий болаш, ужаш мо эрмалой дай хинна Мушки а хулаш.
       Х1анза тушинах, гуржий хинна д1абахача мо, хиннача к1ез-зига къама дакъа дуж, - ала моттиг я. Цудухьа ха доаг1а, из къам хинна белгалдалар ца1 долаш да, белгалбоалача нахах дола. Х1аь-
та къамах ассимиляции хилар да ше ма дарра хулар, дийна диса ца могаш.
      Тахан г1алг1ай меттал арадувлаш къаман метта газет дац, из хьаийца 1одеша веча, цунах дисадац г1алг1ай меттал ца1 дош до-ацар, из да цун ц1аяккхар хулаш, - «Сердало», - ала. Из фуд?
      Мичахь я изх Халарче, уж къаман торонаш, из къаман сакхет-ам? Мичахь ба къамо лелабаь Дин, тараматал доацаш да, цун т1а бена бусалба ди г1аьххьа болхбе ма безаре?
     Г1алг1аша, шоай мотт бицбала е ма бувца бусалба дино арг ма дацар. Дин бусалба бар 1арбий мотт, культура хьат1аозаш хул, из г1алг1ай дар д1агаьнадоаккхаш. Иштта эрссий культуро хилац г1алг1ай культура, метта да г1о, къаьстта таханар капитализмах хулача вахара махбеш.
      Массала да-кха Гуржег1а баха нахаш, царех гуржий хилача, х1аьта Росси баха г1алг1ай а хулаш эрссий хилара д1акхоачаш.
Из да г1алг1аша шоай мотт бицболиталга, кам цу Халарчех д1а-дала мегаш. Цудухьа х1ара г1алг1а декхар ва наьна-мотт дийнабе оарцаг1вала. Иштта торонаш я берига нахи а (г1алг1ай, нахчи, аьккхи, маьлхи, бацой).

                54





Философи цхьацца дола г1алг1ай метта дешма1анаш (термины), эрсси метта эквиваленташ. (х1ара кертаца дараш юха а белгалде)
     дацарий – отрицательный; оттам – установка; тхьал – божество; синааьлий – господ души; ийдам – отношение; низаш – энергия; Хозаш – космос; бехкам х1арак – условный знак, символ; 1овхье – явление; хозне кхоллар – творчество; г1ойле – стимул; син1алашон – хьехама – идейно-теоретический; кепедерзаде – формировать; дунегар – мировоззрение; чухьоттам – структура; з1ыагар – процесс; 1овче – событие; х1амилда – предмет; хьашташ – потребности; х1ам-чера – материальный; уйлан-никъ – воззрение; дог-уйла, сатувсар – желание; хьашти-терко – интерес; дийз- элемент; беза дийнала овла – древо священной жизни; аьланг1анд – трон, кресло князя.

                ПХЕЛАГ1А КОРТА

                Г1АЛГ1АЙ ОВЛАГАР КУЛЬТУРА

     Дунен т1а къам да аьнна д1аэттачахь, фуд ала кхетаде сага кхе-таде белгалйоалаш торонаш я хургъя. Х1ана аьлча, мифологе а го-йташ хилара вахарца хьайоаг1а культура, цунга тембар дайтак.
     Массийхана мифологи низ гойташ хилара, цунца саго (адамо) сакхетам дег1абоалабеш. Цхьа ший тайпар торо, оамал болаш хул цунца б1арчча 1овхьеш (явления), шийгахьа сацца сакхетам бала-рца.
    Къаман шийгара хана хула сакхетам сомабоалаш, иштта сакхе-тамгахьа 1илмано культура кхетамчеш (понятия) йоахаш. Цигар 1овхьех (явления) гуш хул ший тайпара б1арчча искусстван 1ов- г1аш (произвед-ния) хилларца кхоллам болаш, хознекхолла (твор-ческий) даькъаг1а.
     Иштта философие, мог1але эздела, дине хьехам болаш. Ткъол-лаг1а б1аьшераш д1адаларца, дукха керда торонаш юкъеяьхкар, шоай болх хьабеш. Шемаярра хьалче (реальное бытие) хулача кх-етамгахьа духт1а доалача кепе, торо-оамал беш цу керда 1овхьех (явления).
     Из хилар хувцалуш – ХХ-ча б1аьшерашка даьхача адами наьх-аюкъарлен сакхетамгахьа, дукха 1олегараш хилар хьажжа, керда-дараш а гучадаьлар. Хувцам хилар дар, цхьа дег1а т1ар мухь бай-луш мо, хинна оамалех, декхарех, эзделах, 1адатах кепаш а, куц-аш а хувцаш, 1аьдал хувцадалара, ханга нах д1атаралуш.
      Укхаз къовсам боалаш хиннабале а, 1омора традицех бала ца могаш, къаьстта заманца нийссабанача наха. Х1аьта яха замах би-сача наха коммунисти вахарга д1атайна баьхача дицдала хала до-лаш 1откъамаш даьхкар консервратизм шоашкахьа гойташ.
       1аьдалца тайна баьхача наха шаьрданна вахар хувцара т1ера бацар, х1ана аьлча кердача вахарца 1овхье (явление) йоалаш,ший-тайпара торонаш д1аехарца. Иштта, из боарам гуш, кхетаде деза-

                55






ча хьале г1алг1ай, шоаш 1омадешхинар яхача замашкахьа, хплар-че яхьаш хьабаьхкаб протонахаш хиннача хана денна.
      Г1лг1ай Халарче ма1ан да вахара, саг хилара кхоачам хилар, эрссий меттал «состояние» оалаш сакхетам хила г1алг1а хила. Хь-ал а ала йиш я цох, из 1арбий дош хилара, г1алг1ай овла бола дош дезаш «халарче», аьнна философица могаду вай.
     Халарчега хьажжа гучадоал наьха вахар, из маллаг1а къаман мара веце а, цо хьагойташ саг хилар, дийна хилар са доахаш. Аьн-нар белгалде деза дух т1а кхача, халарче белгалъеш, из саг (адам) торо йолаш дийна хилар, са чудалар совг1а, хьайбан а ма доле из чухьа.
    Хьалхар ханаш го сурт увттадеш хилча, протонахашта са чуда- лар хинадеце, цар шоай лар хьаяхьаргъяцар, х1анза г1алг1ай хила.
Уж адамаш хиларгахьа синаала (дух) чубоалаш. Из къам хилар те-шал да. Цуна хьадар хиннад тешам керахь хилара, цу гаьнарча ха-на торо еш Халадина (Халади) Даьлах, из Ца1веш тешарца, трона-шка догдохаш бахара-лелара.
      Цу гаьнарча хана баьха хуррилгаш (хурриты) г1алг1ай, нахчи овла гуш, б1арчча аггахе (цивилизация) Кавказера маьхкашкар Шинахина Юкъе (Междуречье) кхаччалца. Хуррилгаш шоай лар-аш йитай З1амига Азии, Италии лаьттанмотт (территория) чулоа-цаш.
     Юха а кердадоаккхаш ала доаг1а, цу хуррилги (хурриты) аггах-ех диса къамаш нахий дараш мара дац. Цун духьа г1алг1ай къам-ан Халарче гойтар, ше-ший ханашка бедар хувцаш мо, хувцамаш деш сакхетамгахьа
     Цул совг1а, цар Халадина (Халади) Даьла хилара синаала (дух) болга гуш. Даьла хилар къаьстта кхетадеш, из Ца1хилара, цунца а уллув тараматал (язычество) леладаьд, ца боалаш, вахара халонаш тайп-тайпар кхачара хьалла, ша-шоай дозал долаш.
     Иштта, хано вахаргахьа г1алг1ашка жопаш дехаш, халонашка хьажжа даьлий хиначарна г1улакх деш, Воккха Даьлах тийша хи-абале а. Иштта, сакхетам лелабеш хьабаьхкаб г1алг1ай Бусалба ди хъаэцалца, цунца сакхетам цхьана наькъа т1а а боалаш.
      Халарче хилара тембар ца1 долаш, х1аьта х1анзар вахара фи-лософи хулаш махбе, г1алг1ай къаман торонаш хулилга Хьалче (бытие) йоаг1аш халарче (состо-ие) хилара. Цуна торонашка хьа-жа пайдаш дувлаш, субстанцех махбара.
       Г1алг1ай вахар да доаккха дола массала, яха хана сурт дила, мела хувцамаш хиннад ховш. Мела хала хул гойта яхача хана хи-на наьха вахар. Хьалхар нахий даьшта 1откъам беш хиннай Егип-ет, Хетти, Ассири, Перси, Греци, Рим, Византии, Хазарии, Дошо Арда, Турки, юххера Росси.
     Т1абаьхкачар низаш деш 1откъам баьб Халарче хиннар, из д1а-йоаеш, цунцар сакхетам дегахьа кхаьбар вув-вотташ, к1албисчар-

                56





ех лай беш, ассимиляции хилача мара кхоачам ца хулаш.
    Кхы цхьаькха да белгалде, нахаш к1албусаш хилар да цу к1иза хана уж барта ца хилар, барт хала боаг1ача тайпара. Наьха дукхал дика да, х1аьта цар барт ца хилча, деррига д1адоал. Цу ханар нахи индивидуализм, ше ваьлча кхычарех сагота воацаш хилар, г1ала а хьаяь цучу хайча доалаш мо.
      Совета чоалхоттам (система) д1аяларца хинна хувцамаш наьха вахаргахьатамашле яц, сага дингахьа 1откъам беш хулаш моттиг-аш йолаш.
       Керда акха коопитализман вахаро феноменаш гойтара, ший кхетамчеш (понятия) юкъеяхьаш: интернет, компъютер, Хозче ёл-амыж (космические путешествия), комерци чоалхаш, мобильни бувзам, спорт-культура, ахча хьадеш хилар, коррупции, меттигар т1емаш (лока-ные войны), цар массане хьашт-теркош (интересы) гойташ.
     Иштта сихайолча хано наьхаюкъарлен вахар (общест-ая жизнь) динамика дег1айоалаеш. Цул совг1а, наьха сакхетам т1аг1оллара довзартена (познанию) г1улакхдеш.
      Цуна ма1ан дича къоргга зембоаккхаш эмпиризман белхаца гносеологина гагал я,- ала. 1илманхошка таьм бена ца 1еш, дери-га дусаш, шерра дух тахкар долаш 1илма да ала. Наьха вахар сурт довзийтаргахьа, х1аьта адами торонаш цхьана бесса отт, цар дукх-ленгахьа х1ама кара доацаш.
       Иштта наха юкъе юкъ йоал, бартбе а сакхетам г1еллуш. Саги хьашт-терко (интерес) хилар хьажжа вах-аргахьа оамал бе (сдел-ать возможность) шийга долчох.
      Цу даькъа, наьхаюкъарле хиларца, юкъ йоалар да культурие, агатие (образование), аггахех (цивилизацию) сакхетамгахьа башх-ал бесазаялар. Ахчо юкъедаларо вахар тоадеш мо толхадеш  мот-тигаш йоаг1аш хьалха е т1ехьа.
      Т1аккха саги хьаькъалгахьа эшам боал, из деррига го, ахчано а беррига никъ хьалахац, къаьстта сина торонашка бодар. Наьхаюк-ъарленгахьа баш-башхал леларца е доалде хала хулаш, лоастам а д1абоврца, агабокъонаш (законы) толхаеш хилара 1аьдалцар наха шоаш, кертага денна лазар 1адоаг1аш.
      Цигар саг агатал (образов-ть) дукха эшаш хилац, сигал бода никъ ахчано лохандаь, цунах ирча культура хилар гучадоал. Дина дай, паччахьаш мог1ал толхаеш болх лелабу: педафили, наркома-ни, бес-бесса кхалнахаца е ма1нахаца бахар гойташ, цхьанма1ала е цхьанкхала дезалаш (браки) йолаеш…
      Цунах ирча культура хилар гучадоал, агар (опредиление) ира-г1а кхетадеш, тайп-тайпара хиндар, аьнна ца 1еш. Иштта къасташ агарах (опредилениях) саг культурни ва алар, д1адолаш, из сурт ца дезаш болача нахах, консерватораш ба ала т1ера хула.
      Ахча, торо, 1аьдал а бедолчар хьат1айоалаяь Халарче (состоя-

                57





ние) хулаш цо, цхьаболчар цох жидо-масонский тийшаболх ба, - оалаш. Из деррига мела хала д1атарадала нийссало цигар юкъ (пропасть) хилара, з1ыагараш (процессы) доалаш агата (образова-нию), культурае.
       Адами ийдам (отнош-ие) балара, ший феноменаш йолаш саз-ал (субъект) хинна хоамбеш культура агрери (произвед-ние) я ала.
Культура юкъе-чухь агакепаш (формы) йолаш болх-г1улакха (де-ятельности), иштта сина-уйлангахьа (мышлении) долалдо геттара шера хала, феноменех дингахьа, наьхаюкъарленгахьа а.
       ХХ-ча мо ХХ1-ча б1аьшерашка революционни хувцамаш даь-начул т1ехьагш1а укха заман адами сакхетамгахьа тайпах хулаш йола тайп-тайпара культураш.
      Уж б1арчча кристаллаш мо искустван овг1а хозне кхоллар-гахьа (произвед-ие в творчестве), динца, мог1алца йолаш хьагуча-ювл цхьан хана е дийна мукъаметте (про-странстве), тамашйина, хала-балийна в1ашийтаралуш шоайла, шоай кхоачамбоацарашка-хьа, яьсса моттиг хьалюзаш.
      Цу даькъа, цхьа дийна Са-оагилг д1алоацаш я Кавказа къами культура, укха диачухьа (в мире). Культуран мах хилар гучадоал Росси культураца ийдам (отнош-ие) хилара Кавказа къами, цхьа дакъа хьаллоацаш.
     Цу торонех белгалонаш ювл айлуча лаг1а т1а отта могаш г1ал-г1ай бахара хьовкхам хулаш. Укхаз белгалде деза, культура низ т1алоттабеш г1улакхаш лелаш, уж села 1аткъара къаман сакхета-ма, метта новкъадоалаш.
     Эрссий культуро дергдола г1о долаш башхал йолаш, цо къаман культура а, сакхетама а, метта то1абар дахь. Ховш ма дий культу-ра дергдола г1о хилар дешар, 1илма 1омадар (сакхетам, мог1ал, дина торонаш лакхеш хилар, из нийсса къан сакхетам хулача.
      Х1ара къами культура вахар эргаш хилара, ший куц-сибатах (образа), цо адами б1арга, хьаькъала 1откъам бу, шемадарра (реа-льный) хулача феноменах. Ший хана х1ара сага массихана хьалче (бытие) халарца.
      Из, иштта халар дале а, цунца цхьатарра в1ашаг1ув истори-чески, этнографически, архелогически, семиотически, морфолог- ически агакепах (формах0, кхетам болаш цига кортабеш къоаста-дар долаш, культура я, - ала.
     Къамий культура шоайла увш хилар хьаденад, цудухьа я дукха б1арг т1аоттар (Европа, Азии, Америка, Росси, Кавказа…), шоай тайп, кеп долаш. Из, иштта хилара культурах къамашта беркат до-ал, адамий барт тоалуш.
      Массала: английски футбол е бокс д1айовзара, мела пайда ба-ьннаб дунен наха; эрссий балет; американски джаз; нимци техни-ках говзал, жугти коммерции, канадский хоккей…
      Цун ма1ан да культура 1овхье (явление) йолаш, шийгахьа б1а-

                58





рчча корта болаш Халарчех (состоянию) феноменаш хьаювларца, культура я – ала. Иштта да: литература, театр, музыка, спорт, 1и- лмаш.
       Из деррига шуш г1алг1ай къаман гучайоал, цхьацца йола тор-онаш. Къамаш з1амига хиннад аьнна доацаш, культурах гу ший тайпара кхоллам хилар. Къаман темпераманто шийх мах байташ ментальность йовза хул кхыча къамашта.
       Сага сакхетамах сатем боабеш да керда фенменлогица сурте хилар культура. Цунах хьалхадар хул, д1акъасташ личбоалаш мо агантах (образованием) е аггахех (цивилизацием), цига хулача да-галоацаме уйлах (идем) а.
     ХХ-ча б1аьшерашка культура д1акъастар гучадаьлар О. Шпен- глера, философ хиннача, иштта кхычарна а. Х1аьта царна мо, ше хан-замано гойташ адами сакхетам шолхабаьккха.
      Цу хьале культуранг дагалоацаме уйла кхетаеш интегральни духьаллатарашца. Сага синаала (дух) историгахь е вахаргахь б1а-рчча долаш да шин тайпах, шин агакепах (формах), историцар фу-на-т1ехьел (наследственность) долаш.
        Саги сакхетамгахьа дика-во, ц1ена-б1еха,эздий-эсал, дийна-данна иштта кхы а духьленех, - оалаш мо, хаьддадаргахь (категор-иях) махбеш. Цхьацца духьаленаш (противоречия) хилара. Гучад-апьннад Достоевски кхолламах а, мела сакхетам эргашболаш хул, из сурт доале а, д1а ца доалаш сакхетамгахьа вона махбе, дика ду-вца доаг1аш да шеко йоацаш, х1ана аьлча адами вахар дег1адар-ца прогрессах уйла-0 нигат лаг1аш т1а айлуш.
        Фуд цига махбе кортаболаш сакхетамах, из да Халарче хил-ар, хьалче (бытие) йолаш мо сага вахара-валара дегш1а а, сина а.
Цу психологен оаг1увнаш йовзаш вахарах дар довзийта хьажача г1алг1ай къаман сакхетамгахьа хьоадеш дац, цу тайпара кхоачам-боацар хьалхьедеш, караг1даьнараш (поступки) долаш, ирча оаг1- уврахьа маьхе даьнна.
    Халарче хилар совг1а эгоизма к1ийлен йолаш. Саг шийдар кхо-ачашдаь воаг1аш Г1айбар-г1ала яьккха воаг1аш, ший аьттувна де-ррига диа (мир) дийна а дагалоацамга (к цели) кхоачаргволаш.
      Саг дегачухь массихана даьшкар хьадоаг1ача лазара, - оалаш мо эздий аьла лоарх1аш дегахьа, цу даькъа керахьа чубоала сильг кхоабаш хиларо, критически б1аса (взгляд) юкъеяккхар могадеш, х1ана аьлча, эзделца доацар маьлхе доахаш, хилача могадац г1ал-г1аш, иштта дино а.
     Миштад къаман дахар хьал, - оалаш хилча? Цу хаттара жоп да-лар наьха меттигаш юхакхетаеш, къаман ментальность кхееш мо. Из цхьан оагуврахьа дика дале а кхычахьа ирчал кхайлакхохьаш да, телхача наха спекуляции лелаеш 1адати, оамали 1ина к1аллат-таш. Иштта, воча даькъа наькъ беллаш, шоашкахьа Дикан а, Эзде-ла а сурт увттадеш, къайла-гуча телха г1улакхаш леладе.

                59




      Цунах гучадоал г1алг1ачо сина-буни шиндухьа хилар, из хул саго шийгахьа сазалал (субъек-сть) гойтар, цох махбича гучаювл-аш духьленаш (противоречия). Саги з1амига синаала болчуна Са дуаш, сингахьа къовсам боалаш.
      Массала, Достоевски йоазувнгахьа дар гуш: Расколникова йо-аккхсаг ер, атта дисац, къувлар доацаш цун сингахьа, цунах цун вахар хьайре дерз, къовсам боал керахь, эхь, къахилар гуш, ца ву- таш парг1ата ваха…
     Цунах хов саги индивидуализм яхар кхетам, мела синаг1а латт, адами вахаргахьа бахаш. Цо йоах, мела низ болаш я эгоизм, цо ви-йтав-кха вешийга ший воша, дино хьагойт мела низ ба шайт1ан.
      Иштта бокъонца дола сурт оттадеш, саги Дика е Во гуш, ваха-ргахьа г1алг1ай сакхетам оаг1увнаш маьлхе йоахаш гойтар могад-аьдац, ирчадар къайлакхохьаш, цунах бакъдар наха къайлалоттаду  Во, цуна хулдар, Эзделца д1атотташ ирчал.
    Водар хулдаьдаьлча хьахиннар да, вона сурт доадеш дехкар ди-кача г1улакхи маьженаш т1аехкаш, Во ма1ан д1адоаде. Цох хул воча наьха ший тайпара белгало, къаман б1арчча ментальность ирчайоаккхаш.
      Цу тайпар бараш мела дукха бале а, б1аьнена юкъе пхеъ дика хуле, цу воча наьха дар тоадала мегаш моттигаш йоаг1а: эсалал, ирчал нах белаш хуландаь. Духьал воча наькъа т1а болчана, шоай кхел хиле бус – шиндухьа дувцараш (лицемераш) уж нах хинна д1абовзаш.
     Иштта нийссалу юхь-сибат таханарча вахаре, Халарче (состоя-ние) талхар да, г1алг1ай сакхетамах лазараш кхеташ. Цуна дарба хано ше хьалохаш хул е д1акъоргалуш ха а йоаг1а. Протонахаш хьаболабалчахьа вапхаро шийна 1унал дайтад.
       Яха ха белгалза я, истори яьздаь ца хилара, меттое, оамалаше мара беш хоам бац е укха тайпара философски уйлашца кхелеш, дега тоамбе.
      Д1ахо адами вахаргахьа дар белгалдеш, культура феномологи- чески сурте хилар кердадаккха доаг1а. Цу даькъа, хьахьовкхалуш д1анийссадаларгахьа кепаца, лаг1а лакхлуш мо дег1адар хулаш. 1илмангахьа схематизм яларца: дешар агат (образование) йолаш, доладалар долаш; цига 1овхьенца (с явлением) цхьачарех феноме-наш а хулаш культура сурт дила.
     Цох ала доаг1а дохх1ал ца1 долаш массанена д1акхоачаргахьа:
агар (опредиление), болх-г1улакх (деятельность), саги хьаькъал. Цу торонашца кхетам совг1абоалаш, х1ара лаг1а лакхалуш, наьха сакхетама.
     Из да адами вахар де1адар, хьаькъал совг1адаларца 1илман па-йда луш, бокъонца долча бакъдолчунца бартбара. Адами социаль-ни ийдам (отнош-ие) тоабаларца ниссача формацица. Цу прогрес-сагахь кхоача адамаш долалу дицдала, хьалха хиннача къаьнача

                60




торони довзарех, д1аболаш къахьегаман къаьна кхоачам (орудии труда).
       Наьха юкъарле нийссалу формацица хилара, адамаш дицдала доладалар да из хьалха хиннар кердача наькъа т1а даккхар, керда бедар луш, босбоаккхаш агакепех (формах). Цига дар в1ашка то1-адаь е дезача моттигаш хувцаш (перестраиватся). Цул совг1а, из ший хинна хьалче (бытие) йоаеш х1ама довзаргахьа е хьаде харга-хьа, дезар дикаг1а тешаме хургдолаш деоттамгахьа (системе).
     Дийша кхетам лакха бола саг ва деррига хувца ховш аьттувнга-хьа, из аьттув совг1абаккха торонаш хиларца. Сакхетам хилар да из, шийца культура гойташ. Аггахе (цивелизация ) г1абоахаш дег-1айоаг1ача хана, массала саго дешар тоадеш 1илманхо хила хьож-аргвац Ньютоне, Боре егожех, цо лохаргда т1ехьа арадаьнна белх-аж е учебникаш.
     Адамаш х1ама дучунгахьа долаш хиннад массаза, цхьа гонахье йолаш, чу ца дожаш айдаларгахьа тоалуш схематизм белгалъялар-ца: «со т1ехье хилара чантиг йолаш белаж т1а олттае, д1абахача дайха йиса т1ехьенашта».
        Мела саг эздо вале а, охлочо гаьна волаш, шийха караг1даьн-начоха цхьа У. Шекспир хинна д1аотта хилац Софокл воацаш. Из да З. Мальсагов алфавит хилара, цун бух болаш кириллицах г1ал-г1ай йоазув арадалара, кхыча Кавказа къами йоазув дала бахьан хилар.
        Керда х1аракаш дахара, т1ехьа то1аь феномен хиннай, ший гонахье йолаш искусства хила никъ боалаш. Керда замано яха ха бух болаш, б1арга го халар совг1а, б1арчча кхоллам гучабоал, кхы оаг1увнаш хила культура.
     Цу хьалха ег1ача гаьна т1а б1арчча соми беш хулаш мо. Хозаш ма дий Шекспир хургвацар Софокал хинвецаре, шоай кхоллам-гахьа чухьар кхайкар деш, юха дагавалар хулдаш, вочох гаьнаво-алаш. Иштта хьалха д1авахачо дер ца деш, шийгар башхал гойта.
      Ца1 шоллаг1вар кхетаве аттаг1а хулаш шоайла нийссалуш би-ста-эза. Иштта бола кхоллам, хозне кхоллар шоай ханачухьа хин-на ца 1еш, даима искусствп долаш хьалха е т1ехьа да алар мара.
      Адами сакхетама овлаш долаш, кхоллама керда уйлаш хургъ-йолаш искусствап махбе, сина уйла (мышлению), сага кртагахьа лелалга керда «ийлдашца», керда торонаш. Цох оал ханацар Хала-рче (состояние), цуна ма1ан да саг хилар , ший сакхетамца.
     Иштта тхьовра гаьнарча хана-денна нахски (протонахски) овл-лагар хьаенай торо, Даьла Воккха-Веза хъиларо ца1 лоарх1ийташ к1ийлденашкахьа торо, хьал, их халарче хилара. Торонаш нах ба оалийташ, наьна керахьар хьакъастара, дунен т1а д1аболабалача чу1е ц1а деце а, лачкха моттиг лохаш шелалах, йовхалах. цхьа ак-ха лочкъаш мо. Цигар даьнна хала мегаш дош нахски метташта хуррилгаш (хурриты), уж 1ургара арабувлараш болаш кхетама…

                61




      Культурах истории хилар гойт деррига адами хиннача вахара, цу даькъа д1адоладала лов Платона, Аристотела йоазувнашцар, махбеш цар вахарца массала деш кхоллам сийрда, маьрша б1арга-гора. Тахкар-дистар деш, царга хьажжа историкаш, йоазувнхош а.
      Сократа т1ехьа Платоне, Аристотеле воаг1аш мо дукха филос-офаш, 1илман-нах баьхка хиннаб дунен т1а, цхьацца вахара сакх-етам дийнабеш. Истории белгалдаьккха адами вахар да адами ку-льтура хилар.
        Цигар Халарчен махбеш, д1анийссадеш цу хьала протонахи баьхъа культура метта торонашца, нахски мог1ал, эздел, эстетика хозне йовзаш, цу вахара 1уналдеш Дин а хулаш.
         Мог1ал хилар нийсса этика, эстетика да, ала, цох искусство доалаш культура гойта, из хул къонало къаьнал хиналга белгалдар искусстван овг1а (произведение) хаьдда буча хьовкхама, къаьнар юхь-сибаташ е прерсонажаш долаш.
       Массала: Эсхил, Софокал, Мольер, Шекспир, Фадий, Ван-Гог Рембрандт, Пикассо хиннав оалаш мо, ужаш белгалбалар хул-аш т1ехьлен, къонача къами культура гойта.
     Цу джаькъа да г1алг1ай къам хилар культурага хьажача, х1аьта цуна къаьна хуррилги вахар гаьнар аггахе (ци-ция) йолаш. Миф-ологи куц дулаш яхача хана къаман сакхетама хувцамаш дувлаш,
Даьла ца1варгахьа.
      Протонахи вахаргахьа цхьацца турпалаш хилара, царна тарам-атало 1унал деш, ше-ший даьлий а бувлаш сакхетамгахьа, нартски эпосо хьагойташ.
       Из Даьла ца1хилар керте латташ, хуррилги вахар Египтар Эх-натона динца бухе дужаш. Пир1уна вийза цув хуррили хинна Ка-лба, - яхаш ц1и а йоаккхаш. Х1ана вийзав Калба Эхнотона? Вийз-ав цун хьаькъала, т1авилача сага сийле гора, ший г1онче хилара, т1адилла г1улакх догц1ена кхоачашдара, эздий г1улакх гойташ цо хилара. Эхнатона доготташ хинадац цунца мара дагавала, Маьлха Даьла вазавеш, Даьла Ца1хилара.
      Эхнатон д1аваьлча венав Мусса (Моше) яхудашта дин довзий-та. Цо дарригне гойт хуррилги (хурриты) хинна сакхетам Даьла ца1хилар лар йоацаш дисадац Лаьттан букъа т1а.
        Ханаш хувцалу, цхьацца эрглонаш ювлаш дина торонгахьа ц1ерашта меттагахьа хувцам хиннаб, х1ана аьлча т1абаьхкача г1а-ьрхоша шоай бокъо т1ахьорчаеш, шоай даьлийшта г1улакхде, оа-лаш, шоаш котаг1а хилара.
      Протонахи цувраш т1абенача низий ц1уврашца барт а беш, ас- симиляци хулаш, цига хинна нахски наьха лар йовш. Низо бокъо оттаеш, маьхедар дингахьа мо, вахаргахь доалаш даьхад этносаш.
       Цо йох – персянаш, эрмалой баь мушкаш, гуржий баь аьлий хинбале а, цу к1ала субстартах баьхараш протонахаш болаш, кер-да этносаш гучадаьннад, шоай аггахе (цивилизация) йолга гойта.

                62





        Х1аьта баха бусаш хина нахаш (г1алг1ай, нахчи), бусаш хин-аб, баьха моттигаш юташ, кхыча маьхкашка баха ухаш хилара.
      Мифологех го торо я нахи культура гаьнар овлаца, ший тайпар хилара, дизза юхь-сибат (образ) хилар а. Яхача хана баьха протон-ахаш хала бахарал совг1а, шоаш д1ацабов т1ехье хила бахаш х1а-нзар ханга хьакхаьчаб.
      Х1аьта г1алг1ай шиъ б1аь шу хьалха, лоаме гуллалуш бахар, шоай вахар леладеш. Цар сакхетам, оамал, 1адат, эздел-г1улакх а хиннад теркам беш тохкамхоша, историкаш. Дезе а е ца дезе а уй-ла наькъа т1а йоаккхаш гаьна Шинхина Юкъе баьхача хуррилга-шка кхоачийташ.
     Х1аьта цунах бакъдар ха веча цу хана хинна культура мотти-гаш д1агойта 1илманхоша дезаш. Х1ара къамо, ювраг1а шоашка-хьа ма узе вайна. Адамий сакхетам, цунга хьажжа 1илма а къенош доахкаш хул.
      Массала, эрмалошта дезац Урарту паччахьалкхе хилар прото-нахах бух болаш хиннай алар. Царг 1илманхой дукха-ч1оаг1а хи-лара, д1ач1оаг1даь кортабеш лоттаду Урарту эрмлой паччахьалк-хе хиннай яха тезис.
      Г1алг1ай кица ма дий: «т1абенача дахко к1алхар дахка эккха-баьб»- оалаш. Цунах ала доаг1а вайнаьха исторен бух д1абоабаь лоттабаьлга ханагахьа. Низболчар бакъдар доадаь, харцо юкхеяь-ккъеяьккха, т1емашца т1аихача г1аьрхоша д1адоадеш к1алхьара наьха вахар, цигар байдараш к1алхьарбувлаш, цхьацца оамалбеш шоашта баха.
         Нахски культура йовзара, ший къаьстта моттиг д1алаца торо хул г1алг1ай метта этимологех тохкамбича, философски синауйл-анца (мышлением). Метта «ийлаш» хиларал совг1, дешашта даш-хар дича, логически хисапдеш, нахски вахара хула овлангар, деш-аш д1адаржаш, дешма1анаш (терминам) хила.
      Аламетта (философи) дашхар деш семантика анализах гучада-ладезар г1алг1ай къаман истории довза метта торонаш гучайоах-аш. Хьалха хиннача вахара цхьацц оамал хулаш жоп дала, из дер- рига Кавказа истори довзарца дакъа долаш.
       Г1алг1ай культурах дар дувцаш, цуна кертера дакъа хул хозне
кхоллар (творчество) гойтар, ма хулла ша-ше ханар, цох искусст-во хиларца. Цу наькъа т1а къовсам боалаш, хьалххе саго моттиг лохаш пена т1ехьишкахьа кхерама лоравала. Цига динах тешар а хулаш, бехказло лохаш деррига бедоалар Даьла хилара.
       Бокъонца къ\овсам биста йишщ ца хилар, дахар къайле хила-ра, из эггара айданна долга ховш сага уйлангахьа махбеш. Даьлах тешар саго кхетадарца духьоттар (принцып) хул, сатешара Веза-Воккха Даьла хилара.
      Из хул гучайоала дагматизм, ховш ма дий саг лаьттан т1а мук-ъа воацилга. Х1аьта «ва яхар» - коммунисти пропоганда хинна

                63





д1айоалаш.
      Т1ехьа т1адоаг1ар меттаотташ, цхьа агабокъо (закон) йолача хьалха а отташ, саг динаг1а хала везаш к1алоттаву. Из да низаг1а, моатийта доацаш сага, шийна ловш, бакъдар Даьлаца хулилга, цу-на хьамара вала кийча волаш, цунах Бусалба дино боккха хьовкх-ам гойтаб.
      Маллаг1а йола уйла хилара къовсама духьалена е дуне ч1оаг1-даргахьа хул кхоачама т1аег1а догматизм. Цхьа кхыча дикаг1а си-стемгахьар, ший эстетически оаг1ув болаш. Цу моллаг1чо, тийша хинна к1аласоцачунна  сатем болаш дуненгахьа хул кхыдола мах-бешдола юстардаьннар, динах тешар ч1оаг1адеш къовсам баларца шийгахьа низ ба, - оалаш. Из да искусства хилар.
     Цудухь бакъдар хул довзаш кхетама, эггара тешаме дар динга-хьа долаш. Цунаг1а ма1андаккхар (вывод) гуш, цу сакхетамца хь-адоаг1а башхалег1а дар искусства йолга ховш.
    Бусалба дингахьа хул сага диа (мир) харц хилар, саго оалаш бе-хказлона: «дунено,шайт1ано низ бу Даьла», Даьлага бехказло ло-хаш, ший гом ца валийта.
       Цунах ха деза сага мела мукъале йоал, сина хьайре ца хила, дег1-м даннача лаьтта хинна уларгда, Са да из даха д1адоадар Да-ьле. Ха дезар да ихозне кхоллар (творч-во) далара махбарца, ший кхела, цул совг1а ховш Даьла ло1ама, из болх болга.
     Укхаз кортбар да дунегар довзартех (мировззрение от познан-ья). Цу даькъа, кхы долча динашка гуш, тараматал хиннача г1ал-г1ай  гаьнарча овлага хьажача зем байташщ хиннад, сакхетам ди- наг1а бар эггара лакхе хинналга.
      Хуррилги (хурриты) ханар хьабоаг1а сакхетам нахски къами овла хиларца, цунах дар шераг1а кхетадар истори довза. Цу ханар Египте пир1овна хинна Амонхотепа (Эхнотон) Даьла ца1вар хин-над ма1андаьккхача Атона (малха) мегашвар, цар меттал Малх-Даьла ца1волаш мегаш хилар.
      Атона Даьла ди ч1оагш1де вара, из еррига торо беялла ц1уш г1елбеш, царгар «вошал» д1адоаду низ духьалбаьккха. Х1ана аьл-ча, лаьттан т1а нийсхо ейна хилара наха юкъе, ц1увни харцо совг-1аяларца, Пир1овнах Халларчен Даьла веш куца, еррига бокъон-аш шоашкахьа юташ.
      Эхнатон ваьлав низбола ц1уврал ший моттиге дига, хьалха хи-на тенна торо хиннараш то1абе. Керда культ юкъедоаккхаш Атон Даьла ца1хиларца, Цунна г1улакхдар керте хулаш.
     Цо керда кертера элгац-пхьба 1обилла хиннаб, гаьна Нил дола-лучахьа. Х1анза 1илмахоша дувц, т1аг1олла тахка кийчо йоацаш истори довзхийта. Из Эхнатона боалабаь Ди хуррилги дин хинал-га Метанира. Атона (Малх) хьамар доккха элгац хьадейташ барх1 б1аьметр даьха долаш. Цига таьптараш (свитки) карайоаг1аш гре- ки алпашца йоазув даь. Цу керда дина керта-пхьа булаш Ахетат-

                64




               
он, - оалаш.
      Х1анзар 1илманхоша дувц Эхнатон д1адоладаь дин яхьудаш, керасташ леладу ди да яхаш. Даьла ца1вар дин Эхнатонга мо, яхь-удашка кхаьчад пахамараш д1акхапйкадеш хинна Ислам. Эхнатон пайхамар ца хилара, шийтайпара д1довзийташ хиннад Даьла ца1-вар.
       Эхнатона духьал болаш мо ц1увралах хинна тоабаш, Мувса а т1аэцаш хиннавац жугташ, т1аэца воаг1ача тайпара, цхьацца къа-йла-гуча духьленаш лелаеш.
      Жугаташщ шоаш т1аийца декхар кхоачаш ца дара Даьла Ца1-варгахьа, Муса халача хьале кхоачавеш. Даьлагар дехаш цо жугт-ашта доаг1а та1зар дар. Иштта хала д1аотташ хьаденад Даьла ца1-ву дин.
      Х1аьта Эхнатона Атон ца1веш хиннача хана Ахетатоне дошох белгала махбеш хиннаб, цунца ца1волча Атона ц1и лакхъеш д1ау-хийташ хитннад дошо. Эхнатона джин вурийтта шера даьхалд, из д1аваьлча ц1уври вошало, хьалха хиннача низамга юха кхоачад-аьд Египте дин.
    Цох кортабе доаг1а, Шинхина Юкъе (Месопотамии) хинача ху-ррилги аггахе (цивил-ция хурртов) хинналга Даьла ца1вар д1адовзийтара, царгар хулаш 1откъам, малх хьалдбоалаш сердал луш адамашта.
      Египте хуррилгаш баьхалга истори дайзийта да, царна гарга хинна хетти, ч1оаг1а паччахькхе хинналга дийцад ший хана. Цу хана низболча къамаш е паччхьалкхенаш бувзам лелабаьб цхьац-ца оаг1ув хьалоацаш, дохкар-эцар хиннад леладеш.
      Цу белха хурилгаш (протонахаш) дийна хила шоай паччахьал-кхе хилара Халарчеца (состоянием, экзистенцией) дийна хилар, низхилар къаьстта йола башхал хиннай, аггахе (цивелизация) хин-на, лотабаь к1ерам бов цатугаш баьхаб.
      Протонахах дийцачох да Халарче йолаш сакхетам хилар наха баха-лела, наьхаюкъарле (общество) хьаллотае, деррига адами са-кхетам цунга хьажжа маьрша хулаш.
      Кхетаде деза «халарче» йоацаш вахар ца хулилга. Халарче хи-лар белгалдоапл торонаш хиларга хьажжа. Халарче еце саг дийна, мукъа хилар, Х1аьта вахар яхар фуд аьлча? Из да халарче йолаш хьал, торо хилар, ваха, т1ехье кхееш, эздий оамалаш, г1улакхаш дохкаш.
      Дунен т1а вахар хул халонаш йолаш, саг мукъа воацаш, 1азап-ре ваха сина е диг1а оаг1уврахьа. Дукха даькъ диа (мир) даа атта доацандаь, ший халонех (проблемы), цох метафор доаладеш ц1и а яле – Товг1ал, - аьле.
      Цу метафоро гойт, мела хала хул кувгаш барзан товнаш т1а г1олла саг д1аводаш. Иштта хала да яхилга да, из саг дунен т1а вахаш хилар. Цу наькъа т1а водаш мо долаш саги халонашка хула вахар. Г1алг1ай вахар цаккха хинадац атта, г1озадаьнна.

                65




       Г1алг1ай вахаре, «товг1але» ца1 долаш метофорически кхета-ма, эрссий меттал оалаш цох – «тяжелая, горемычная жизнь».
      Иштта саги «товг1ал» саги вахарах гуш хул, х1аьта хьайбан е кыча дийнала (существо) «товг1ал» хьайбах земуйла (созерцание) йича гучайоал – ж1али ший вахар долаш, даьхе д1адол, саг воал-аш мо.
      Мела халонаш хилара вахаргахьа, х1ара саго догдоах, диканга сатесаш. Халонаш д1аяха цхьацц наькъаш дагадохаш. Наьха ийд-ам (отношение) боалаш, цхьацца бувзамца хьал, торо хул вахар тоаде. Цу наькъа т1а вахаро гойташ хул культура, цунца г1абоах-аш.
       Цига корта болаш хул саги «са» хилар дег1аца, цхьа дийнале (жизнь) йолаш, ший д1адехараш а долаш. «Сино» низ луш, дагад-еха ханчухьа «Синаала» (дух, огонь души) хул. Т1аккха, сина дез-аш цох «синаала» хилар.
       Иштта, гучадоал саги вахара низ гуча мичара боал. Саг лелав-ер, цуна керда наькъаш гойтар Синаала болаш, хьаькъале, дег1е новкъосталца.
       Саги «халарче» йолалга вахарца ховш да. Сгага товг1ал хилар белгала цунах халпате хулаш, х1аьта Товг1ал йицлуш ха ярца, саг ираздолаш г1оза вахаш. Цо вахаро йоах – тов1ал (халонаш) ухал-га, ужаш ухаш мо ираз хиларга хьажжа халонаш д1айоала (товг1-ал) цунгар йовш.
      Ховш ма дий вахар атта доацилг, цхьа халонаш йоацаш пачча-хьаш а хилац, деррига саги диа (мир) цхьана холонех хулаш, ше товг1ал хулилга гойташ.
    Вахар долаш ший «халарчех» хиларца уйла-нигат хьахиле д1а-отт долача хьала, торона махбе аьле. Мишта отт,- аьлча? Саг дий-на волаш «са» чудоалаш, х1аьта низ эшача дег1агахьа, синах ала а баьле (смнаала), цо торо хьае амар ду, хьаькъалае, дег1ае.
    Иштта хьал-моттиг (положениен) отт цига, доацар хьаде. Цунах из деррига б1аргагуш хов сага, цуна е къами культура хилар Син-гар х1адоаг1илга. Сина новкъост да Дин (из Даьлах тешар).
    Цул совг1а культура (вахара) наькъа т1а гучайоал бокъонца йо- ла искусства. Саги вахаро, ший дийнал (жизнь) хилара, д1адехар-аш белгалдувлаш Дина г1онца.
     Адами, къами дегахьадар искусствагахьа хул, цо хьагойташ са-ги чухьар бала е гозале. Цига йолалуш саги, адами ехь (начало). Духхьанца ха йиш хул, саги чухьар кхувла халонаш.
    Сага шийна кхоачам хул духьаллатта шийгар «товг1ала», иштта духьалатта маллаг1а арахьар духьленашта (прот-речия), мела б1е-ха уйлаш цига хуле а.
     Саги мелал (слабость) гучайоалаш моттигаш хилилга ха деза, из да саги чухьар духь (начало) довш хилар, цхьа интеллектуаль-ни земуйла (созерцание) йоврца. Цун хьаялар да, цхьа ц1аьхха в1-

                66




ашаг1кхийтача духьленаш хулаш, шоайла къовсаме бола шиъ низ хулаш.
     Цига доха тарлу, саги сакхетаме дар, д1ахо къовсам хала хьал е торо йоацаш, из хул тарадала торо д1аялара, цу шин низах, ца1   эша болх-моттиг (случай) йоаг1аш.
       Иштта оамалта гонахьегахьа (нравственная сфера), г1алг1ай меттал аьлча, эздел долача гучадоал 1овхье (яв-ние) гуш хилар со-вг1а феномен йолаш, саги «товг1алгахьа», трагедица оаг1ув бол-аш, саги вахар-лелар гаьна гойта, г1озари шувнаш долаш мо, шер-ра дагарде.
      Г1алг1ашка хала деза эздел хилар да дувзаданна истори-этика дагадоаг1ар долаш (нах дагабувлача), эзделах доацараш совг1а-даьнна хилара. Дуне доладалчахьа культура хилар гучадалара.
      Хаттар отт укхаз: фу яхилга да эздел хилар? Цунна жоп далар хул сагаца дувзаданна, саг кхыча наха гуш, таьрюкъе улла хруста-льни кхералг гуш мо. Цу сагах доала дика е во гуш адами б1арга.
       Укхаз белгалде доаг1а жоп хургдолаш, цу сагах хрусталиках мо, нахап дикал-башхал гуш хилча дика мара водар ца гуш. Т1ак-кха эталон б1арга а гуш, эздий саг хилара шоашта хьалхишка (лир доага аьла мо). Иштта гуш волача саги г1улакхаш, хул цун «товг-1ал», эздел хьалкхоаба ганза кад хеталуш.
     Цу тайпара саги г1улкхах оал – эздел. Саг эздий хилара, могаш хинна – саг волаш эзделах дола г1улакхаш, сагагар дика культура гуш, цо хозане кхолларца (творчество) искусства довзийташ.
      Иштта вола эздий саг эшаш хул наьхаюкъарле (общество) дег-1айоалае, цунах махбе торо хулаш, къами культура я ала.
       Ший замангахьа х1ара саг хул тайна вахар никъ\ биографина болаш тайп-тайпара махлуш наха шоашта безара е ца безара: Ант-ични, Юкъара б1аьшераш, …Керда Ха оалаш историгахьа.
     Укхаза роман е поэма ешаш, ц1аьхха чоалханен дийрза г1ула-кхех, хьадоалаш эздел хилар, дагадоацача диканд1адерзхаш, кхе-рам д1абовш. Массала, цу тайпа дараш, нийссалуш хиннад Анти-чни хана, цхьа кхелан оамал йолаш, дина низах хиннад аргдолаш.
       Иштта Юкъерча  Б1аьшерашка саг дехкеаоалаш харц хилара, дунен т1а даьча воча г1улакхех, валара кхераш мадарра дагар-ду-вцар (исповедь) хулаш.
      Цу наькъа т1а гуш, турпал г1онче вола Дон-Кихот мо е волаш- воацаш мо Гамлет. Д1ахо гуча хилар долаш, валаргахьа т1айоаг1-ар хала зама йолга тешаш. Иштта дола хьал-торо къовлалуш е ши-йна дусаш Кердача Хано ма яхха.
                =====
      Массихана, ц1аьхха чоалхане дерзар доалаш, г1улакхех хьайо- алаш ехь (начало), цига шоайла довзар хулаш, цаьхха варара чоа-лхане дерзача хьалах, къаьстта саги сингахьа 1откъам бола ерри-га халарчена (состоянию).

                67




      Из х1анзар бакъдар да цхьаккха релятивизм йоацаш оамалта-гахьа (нравст-ти), б1арччадар долаш саги вахаргахьа, сага шийна дусаш дуненгахьа, къематденгахьа а.
     Цох дар дерригача дунен т1а долаш, из хьалха дийцар гуш г1а- лг1ай Халарчех, нахий синаала (дух) болаш. Из хьалха шира хана д1адахар долаш, метто, оамалаш, скхетамо хьагойта, къаман овла-нгар да ала.
     Теркам бе доаг1а сакхетам дег1абарца вахарга хьажжа, мела «товг1ал» (вахар-лелар) халонаш хилара. Цунца доапг1 1лмаш де-г1адар а сакхетама новкъостал хулаш. Наьха вахар дег1адара, до-взартех (от познания) пайда боалаш, духьал хиннараш гаргадолх-аш.
      Духьоттараш (принципы) бартах д1анийссалуш, цхьа дагалоа-цаме уйлах (идея) декхар долча т1ехьавоалаш саг, т1ехьат1адоаг-1аргахьа (к последствию) д1анийсвала.
       Хьехамах дукха парадоксаш долаш. Массала, математике д1а-доладалар долаш ехь йовза, цунах довзар хулаш – 1илмаш мела дег1адар боарамах. Из эшаш да культура дег1айоаг1ача, цунца бе-лгалъяла хул, саги халонаш Халарче гуш г1алг1ай вахаре.
      Халарче я-кха из экзистенци вахара махбейташ, цунга хьажжа сина торонаш хулаш, болхбайташ синаало (дух), г1алг1ай, нахчи сакхетам цу «халарчех» хьабоалаш, махбе оамал, торо ялара.
      Цига ала доаг1а, шемадарра, мела в1ашкайолх цхьана ханачу-хьа, бес-беса ма1ане хула 1илман йола парадигмаш, цхьа агакеп (форма) йолаш в1аший йовза ханаш, уйлаш, кхетамчеш (понятия).
      Иштта хьовкхама: антични, юкъарб1аьшери, кердачахани кеп-аш гойташ хаттара, жоп доаг1а (фий аттаг1а яр? фуд терахь? фий дукхале (количество)?.. иштта дукха ма хули хаттараш вахаргахь).
        Цунах белгалде дезаш хул культура керда парадоксех я оала-ча,- в1ашаг1а ца тохаш мо, в1аший йовзийташ тайп-тайпара агак-епаш (формы) кхетамгахьа. Из да кертера ма1ан 1илмаш дег1ада-г1аргахьа позитивни наькъа т1а.   
      Феноменологех юхь-сибатах (образе) хила культура йовзаш, из я саги вахар дикаг1а гойтар, саги динаг1а дола диа (мир) йовзи-тар, сагаца уллув лелаш мо; гойташ телетрансляцех мо, цхьа б1ар-чча овг1ех (пролизведением).
    Иштта культурас йовзийташ адами торонаш, хьалче (бытие) саг кхелачахьа, ший аггахеца (с цивилизацией) хилар совг1а. Адамий дагадар (память) мела дахара, цуна ма1андаккхар (вывод) долаш аггахех махбейташ.
     Хаттар даьлача: малаг1а агакепах диса йиш я ца леш саг хьал-лотвераш?
     Жоп луш: синаала (дух), дег1 (тело), цар сагаца (нахаца) хилар, цуна ираз-аьттув хилар вахаргахьа, мела бараш саги гаргар нах, нагахьа агаххе (цивилиз-я) йоже а, уж беркаташ д1адовш.

                68





      Сага вахаргахьа да агакепех жоплуш дараш. Наьха бувзам от-тача, саго маллаг1а д1аоалача гойташ ба ц1ана кхетам. Маллаг1ча хаттара кхоачам болаш жоп даларца (къайлаг1а е гучахьа). Из дар долача торонашца д1аалар да.
     Иштта, культура кхетаеш ца 1еш, из хьайоаг1а культура мо ди-каг1а, нийссаг1 хала ма езий, деррига дар дагалоацаме уйлага (ид-ея) хьажжа. Цу тайпара да саго шийна жоп далар (ше даьчох, ше
кхолламах, эздий саг вале), валар гуш дино ма яхха, из культура  хиларца.
      Культура критика йолаш ханаш хул, из кхы а юхь-сибате хил-ча дезаш, х1аьта а кхетаеш цунга хинна торонаш, «товг1ал), из ха-лача торонашкар кхыча культургахьа нийссаеш. Цига култура та-ра хулаш цкъаза «шинсурте хинна Янус мо».
      Х1аьта цун юхь кхыча культурага хьежаш, ший хьалче (бытье) йовш мо, кхыйола диа (мир) гуш мо. Шийна чухьа харц хьожаш мо, г1ерташ хувца е тое, ший буни (природа), хьалче (бытие), из хул сага, ший къаман културах ваьлча.
     Одиссей кема тара я фордаш т1ар д1а-х1а лела авантюрни уйл-ах кхыйола культура лаха г1ерташ, иштта да саг хилар. Из овла т1ар хьавалар, саг ший культурах волаш, кхыча культуро низбеш сага дийна хила.
     Цунах ала деза, культура йовзар сахи торонех, махбеш Халарче хилара, ший хьалче (бытие) кепах. Цудухьа культуран а ший хьа-лче (бытие) йолаш. Цун массихана потенци йолаш мела нах цхьа-на культураца бахе а, цхьа «халарче» (экзистенця) йолаш г1алг1ай бахара.
      Цу халарчех, шоай оамалаш, 1адаташ, 1омадаьраш хул минт-альность гойтак. Культура яхар кхетаде доаг1а, из агакеп (форма) хул мукъача соца-хоадамах (решением) е ший сага кхелах юха со-цаходамбеш (снова решает) сакхетамгахьа, ший вахар ханах, дер-рига дакъах болача  бехктохкамах а.
       Культурах гу сага вахаргахьа цо кхеду къа доадеш, н1аб йоацаш, цу халарче кхетам балар ловш. Иштта дег1адар дезаш ма-ллаг1а дийнадар е дийнадоацар, из хилара лерх1ам беш.
     Культуро белгалю наьхаюкъарле (общество), цуна дег1аяр хан-ашкахьа, лакхялар лаг1а дусташ, иштта махбу цига саги хозне кх-оллара (творчество) бола низа. Деррига саги вахаргахьа цхьан ле-рх1амбеш, саг вичахьа цун болх-г1улакх (деят-ость) лоарх1аш.
      Цига сингахьа дар маьхе дий хьожаш, кхыча нахаца бувзам от-тар гуш. Х1ара заман, ший культура хиннай, ший ц1и йолаш; х1а-ра къами, паччахьалкхени ше ший я оалаш, - культура. Цо гойташ
шийцар агаххе (цивилиз-ия).
     Культурах гучадийнад мела саг, къам е паччахьалкхе дегш1ае-на хиннай, ший низах, 1илмах е динах.
     Культура халаргахьа сакхетам ч1оаг1алуча даькъах 1аткъа хул

                69





тайп-тайпар низаш детерминизмаца чухьар, арахьар. Уж низаш да
наьхаюкъарлене, 1аламае хулача з1ыагарашкахьа (процессах) хал-доаг1а (закономерно) е в1аший чудужаш 1овхьех (яв-ние) дараш:
экономически, социальни, 1аьдалца дувзаданна гураш.
      Иштта, уж низаш 1аткъаш гонахьех (средах), хьахиларгахьа, дукхал (множество) йолаш вахарца 1омадаьрех, цхьаццанех теша-рах, фурт1алах (наследственности) дисараш халанза ца доалаш.
     Уж хул Хозачен (космоса) 1откъам хилар сага дег1агахьа дар, аьнна ца 1еш, сингахьа а долаш, саг вахара. Царех оал – къайлаг1а (чухьардараш), бухе (к1алхьардараш) хулаш, соцахоадам (реше-ние) бена низаех генетикаца, биологица хьадовла (произходит), иштта сага валара а болаш соцахоадам, цу тайпа махбе хул, ший оамала, ший кхела.
      Саги уйлана кертача хула т1ехьале я культура, цо саг бехктокхаме отаву, ший кхелъеш карадолчох е караг1доалдачох, цига «халарче» хилара. Иштта отташ хилар бахьанца индивида хьаю бокъонца йола чухьарар мукъале (свобода): эхьа, уйлан, ард-ама (действию).
      Цу хьале гучадоалар да саги вахаргахьа хулаш дар, шерра йо-ла ший детерминации еш дингахьа, ший хьахьовкхалурах (чувст-ва) бес-беса додар долаш вахаргахьа цхьа овг1е (произв-ние) хил-ар гойташ, деррига кхоачашдер детерминаци хиларца, саг ва,- ала.
      Сага караг1дала дезар да хозне-кхоллам гойтар, б1арг сийрда-баккха баьча белхах, овг1ех (произ-ие) махбейташ. Цунах гучадо-алар я культура хилар, ахьар къоастадарах болх хулаш гойта, цох искусства хулаш. Из да сакхетам айбалар сина-уйла (мышление) дег1айоаг1аш.
       Цу тьайпар наькъа т1ар 1овхье (явление) хулаш хала йоаг1ача феноменах, саго махбеш, ший болх-г1улакх (деят-ть) наха.
       Искусстваца феноменаш, кердалаш ца хилача ялац, феномен-ех кортабар искусства хилар да. Цу тайпар з1ыагар (процесс) дод-ача, хьабоал дийна болам (движение). Из да къоргга чухьар сина, дина низаш хилар синаалаца (с духом) дог ураоттар долаш ийнво-вех (вдохновением).
         Цига Са хилар, ший белгалдо йоацаш е хадемогар (способн-ость) доацаш, цхьа ший тайпа долаш. Ца хой а ший довзар долаш Даьла а, сина а низах, фарал (г1озале) йолаш, иштта хоза доацаш дег1 (тело), х1аьта Са хул духхьалара хозал.
       Цхьа чухьар къовсам ба, - аьнна хетте а, искусства хилар ше-ко хилац, бакъдарах къовсам баьннача мара гучадалац бакъдар. Массала, сурт дуллачун мара гацбашхал, иштта Са гуш хул искус-стан овг1ех (произ-ие), дар хьахьовкхаш, доладалар а долаш, ший б1арчалца агакепах (форме), из ца1 долаш сатийнача.
       Бакъдара Са гуш хьалдара сурт, кхоллам хила, цхьа бокъонца йола уйлан низах, х1ета дерриганех махбар адами сакхетамга кхо-

                70





ачаш.
        Латини меттал культура яхилга да – догдоаг1аш кхедар хозн-ена, дукхъаг1а, дикаг1а, хозаг1а мела хула тоаме хулаш, самукъд-оалаш. Цу наькъа т1а хьожамбеш, диканга доаккхаш дег1а-сина- дина низаш дакъа лоацашщ фарал, беркат, хозне го.
       Иштта культурах дар дайза даьлча, декхар отт, из культура хьайоалаяр сакхетам бола овла цунца хьабара т1ехьленна. Из нах-               
ский овла мичара хьабоаг1ар тохкаш, мифологех дувцар гуш фи-лосовски уйлаяр хургда йолча торонех ма1андаккхар (вывод) де.
        Цох дар укха дукъех (теме) хиннача йоазувна дийца хилар, дукха хетар, д1ахо мифологица махбеш г1алг1ай сакхетама, хета-ра гаьна гаьна хуррилги (протонахи) агаххеца ехь (начало) хинал-га кхетадеш.
               
. Философи цхьацца дола г1алг1ай метта дешма1анаш (термины), эрссий метта эквиваленташ. (х1ара кертаца дараш юха а белгалде)

   оамал болаш - возможность; агаххе – цивилизация; Шин-Юкъе – Между-речие )Месопотамии); охлой-нах – простолюд; ёламыж/елаж/ - путишест-вие; болам /доладалар/ - джвижение;  агатал – образованность; агата – обр-азование; мукъамотт – пространство; агар /къостадар/ - опредиление; даг-алоацаме уйла – идея; фурт1ал – наследственность; хаьддадар– категория;
духьле (наш) – противоречия; караг1даьннараш – поступки; б1аса – взгл-яд; сапзалал – субъективность; аламетт – философия; къахьегама кхоачам – орудие труда; овг1е – произведение; к1албаьхараш – субстрат; юхь-сибат – образ; аламетта меттаца – философским языком; аламетта уйлаца – фи- лософской мыслью; къовсам – борьба; ийлангахьа – абстрактно;  озалал – оюъективность; ма1андаккхар – вывод;  элгац – хърам; таьптараш – свит-ки; хьал-моттиг – положение; товг1ал – тяжелая жизнь горемыки; земуй-ла – созерцание; 1овче – случай; вахар никъ – биография; хала-доаг1а – закономерно; соца-хоадам – решение; ийнворий – вдохновение; дкъе – те-ма; хадемогар – способность…


 


   

 
      
      
 
      


                71
      
            
                .               
                ПЕЛАГ1А  КОРТА

                МИЧАРА БА Г1АЛГ1АЙ
                / философицар сина-уйла/
         
             Маллаг1а дола къаман хьадалар атта яьздаь таьптар долаш хилац. Истори бакъдеш тахкар торонаш хила езаш болх ба, кхым-еттал яьздаь Библи долашехь, жигтий истреца шеконаш я.
      Массала, ц1ихеза израильски археолаг вола Зиев Герцога, д1а-кхайкадаьд ше шовзткъа шера баьча тохкамах юххера хьакхоачар да, - яхаш Библи т1а дувцачох лар я ала хоамбе информаци яц та-хан архиологи 1илманга.
      Х1ара къамо ший истори, шоай мифологи бухе долаш яьздаь хул, цхьадолча къами истории х1ара шоазткъа итт шу мела дала юхяьздеш хьадог1а, цу исторех да эрссий истории а.
      Г1алг1ай къам хьадалар мифолги гойтар совг1а, йоаккха торо я г1алг1ай, нахчий метташ хьагойташ. Метташ 1омдучар (языков-еды) буча хоамех гучадоала, мела кхоачарел гучаюоал хуррилги (хурритский) меттаца нахски метай.
      Из тезис д1акхайкадаьр г1алг1ай 1илманхой бац, деррига къа-мий 1иламтохкамхой ба. Цар яьздаьр корта а беш философски ма-1андаккхар уйлаергъя вай.
     Хаьдда хоадам болаш эпризан тохкам бе истори дакъа дац къа- ми овлаш хьадалар, деррига юкъардар дайза мара къоастадар кха-чац 1илман бух бе, мела хьашташ хиндар аьнна. Гипотетически хетар-моттар 1илмано маьлхе ца доккхандаь.
      Укхаз ха деза, адами сакхетам хиларо цхьана агара (опред-ый)
лаг1а т1а лакхал гойта агаххе (цивилиза-ия) хилар гучадоалаш, цо цигар нах баьха хилар культурах лараш гойтарал совг1а мифолог-ие, дине хинна тешалаш гойташ.
      Массала, кхераш т1а даь йоазув долашщ, папирусах дола таьп-тараш дешаш, цу архелогес гойташ культурах экспонаташ, цу ду-кхача фактах истори хулаш агара (опред-ый) белха, царех 1илман т1ехьленаш хулаш.
      Цу торонех дола хана тешалах бакъдаь 1илмано ма1андаккхар хул; цул совг1а метташ бу хоамах тохкаш (тампонимах долчо луш йола информаци а йолаш), хьана метто дашхар ду, - оалаш. Иштта цу тайпар болхбар 1илманца истори довзар хул, цхьацц дола къа- мах дар довза.
        Лакхе дийцачунна т1адоаг1ар хул шерра чоалхоттама (систе-ме) хьалъеш ше-ший къамах бола хоамаш гулабалар, массала: Шинхин Юкъе, Египте, Греций, Китае, Индий, Персий да, - оалаш
ма1андаьккха истории яьздеш.
       Д1ахо, из деррига гойта даьлча ше-ший истори да, - оалаш ба-къдолаш юххера кхетам баккха торо хулаш е ца хулаш моттигаш

                72




яхка хул. Цу халарче эггара хьалхар бола хоам ба, массала: (грек-аш е нахаш /г1алг1ай, нахчи/ молаш ба ала).
      Цига хьалхар боаккха ког болаш мо, д1адолалуш дар хул ист-ори довзаргахьа. Мифологех тешар хала хиннад бехкама торонаш хилара довзартен (познанию), из къаман истори да ала.
       Цунах массала хул довзийта, мифологех дукхаг1ча мифах ца1 да миф долаш: «берзо наькхах вокхаваьв яхаш шиъ воша Ромае, Ромуллае. Из бакъдеш кораъяьй Риме къаьнача ханах йиса «даим я» - оалача «пхьа-шахьарах» (вечный город) хьаг1ар, г1ала юккъе лаьтта к1ала император Августо тоаейта) тховнах, пенах сурташ, йоазув дехка.
       Цунах ма1андаккха йиш хул, - мела къаьна ханаденна хьадоа-г1а, из миф «берзхо адамаш кхедаьд», из хала мегаш болх-моттиг
яц, нагахьа санна кхыдола мифашка хьажача теша халадолаш дук-ха хул.
     Наьха уйла гаьнайоалаш хиларца моттарах, из да адами фанта-зи бух боацаш къоарга хилар, х1аьта а цхьа тамашленаш йоацаш т1ехье енаяц миф да ала. Цунах хов тохкамхошта мифаш бакъдо-лчо тара долаш е тара доацаш хинналга.
      Адами вахарца дувзаданараш хьадоладар Динатешар сомада-ларца хиннад,  адами сакхетам когаш боахаш мо. Адамаш дийна долаш  дукха  ха д1аяхай оал, - 1илмахоша. Саго  акхал  леладеш, мотт1омбар доаг1аш.
     Саг лаьтта  хуллашехь меттаца, йоазувнца, вахар говзал хила-рца кхоачаме хинвоацилга ха доаг1а. Адами акхал д1адоалаш, цу-на сакхетам дег1абоаг1аш ханаш хиннай ала доаг1а.
      Массала доаладеш;дунент1а хьалхар нах хиннаб, - оалаш ист-ори белгалдаьккхад, цу кхетамах нахски (г1алг1ай, нахчи, бацой) овла бола хуррилги (хурриты) болаш. Цу протонахи мотт нийсса-луш ший ма1анах д1анийссалуш. Цо йоах вайнаьха метташ, цу овлан т1а хьабоаг1илга.
      Из овла тахкар доаг1аш кара мела йолача торонашца, низ д1а-цакхоачача гепотезах хоам беш. Царех цхьацца дараш хул, цхьа чоалх я ала. Г1алг1ай меттаца оалаш хуррилгаш (хурриты), хур-ри, цунца къаьна-шира замаш хеталуш, дай хьабаьнна овла цу га-ьнар ханага кхоача Шинхин Юкъе баьхача протонахашка.
   Из кхетамче (понятие) йолаш г1алг1ай къаман овла мичара хьа-боаг1а кхетаде, цох къаман сакхетам цхьана моттиге д1анийссая-ла. Цунах меттацар дешаш  хул ма1ан долпаш: «1урре боаг1а си-йрда малх; цунца 1урре г1овтта 1уррера (хурри) нах».
      Цу дешай теркамбе дезаш, цар кхетамга вугаш – «1урре г1от-таш, лоама чархех 1ургаш йоахкачар, цу наьха чухьанешка, ц1ен 1оргашкар нах арабоалаш, когашта ураотташ. Цигар нах 1урри- хурри хулаш протонахаш хурралгаш.
      Мичара дахка йиш хиннай «хьаг1ари 1урггишкар арабийна ху-

                73



ррилги (хуррити), села  цу  гаьнар  хана  баьха, ч1къарий лувцаш, лаьттар  комар  лохаш, цхьацца баьцаовг1а т1ар ги лехьадеш. Т1е-хьаг1а царех мегаргдараш д1адувш, цох ялат кхеде.
      Цу наьха вахар хала хилара, бокъонца «товг1ал» йолаш, наха ца бала молх лохаш. Уж бердах баьхка нах  хилара, толашта метт-ал  чу1е моттигаш хиннай шелалах, дог1ах, малхах е оакхарех хь-улбала.
      Иштта хиннад ала мегаш хул г1алг1ай меттацар «хуррилг, къ-аьне я яхалга  долаш е цунца 1урра  яхача дешаца д1анийссалуш хинна халарче (сост-ние) цу протонахах ц1илуш Хуррилгаш (Ху-рриты).
       Вай хана а ма бий цу тайпара лаьтта к1ала баха нах, массала:
Тунисе баха троголдиташ.Йовхалах лочкъаш лаьттах ц1енош даь-ха 1арбий нах.
         Цу дарриганех йола ассоциацех г1алг1ай меттаца ала мегаш хул: «хуррилгаш» (хурриташ) ба ала «1уйрре, 1ийрре, 1урра, 1ий-ррена, 1уррехь...» - оалаш, хина заманцар наха д1атораде цу деша овла т1а наха ц1илуш хила протонахаш шоайла, шоаш кхычарех хьакъоастабеш.
        Цу овлан т1ар дешаех ма1ана хувцамаш деш, вахара ду г1ул-акхаш дешай эрга агакепаш (формы) гойташ. Вахар тарадалар та-радалар хьажжа «1уррехь малх хьалбаларца, ди (са) сомадаларца бувзам боалаш цхьана фунах хьабаьннача наха 1уррехь вахар д1а-доладеш.
        Уж «1урра», «хьарра», «хьарр - фурр – фуна хуррилга» - оал-аш дешашца, наьха бахар хьисп хулаш сакхетама. Цо йоах уж нах гаьнар овла болаш ба. Из г1алг1ай меттаца тарраммаж дича е уй-ла хул.
       Г1алг1аш оалаш хинад сихача, сатийнза сагах «фурр, - аьнна саг ва хьанаьхк». Цул совг1а г1алг1аш оал къаьнача оатхалах, ма-шинах, тракторах – «къаьна хурралг я цо ийцар е цо хехкар». Иш-тта хуррилги (протонахашца) нийссадеш уйла хул ер, цу муг1ара, таралушдараш дувца оамалга кхетам бига.
        Болаш хоамаш ба нахски къамаш хьадаларах, х1аьта уш хоа-маш уйланга дугаш, дагадоха доаг1а Адам  пайхамар лаьтта веса-вац деррига вахаргпахьа эшашдараш шийца дахьаш. Сакхетамга-хьа логика меттаца уйлайича, из иштта мара хулилга дац.
    Дингахь дахкийта йоазувнаш хиларца Къаьна Вохьий (Старый
Завет), иштта Къона Вохьий (Новое Завет), ше-ший ц1араш хина Товрат, Инжил, Забур, Къоран. Царгахьа Дуне хьакхоллар довзи-йташ сага.
      Саго д1ауйлаеча б1арчча чоалхоттам (система) ба цу жайнаш бовзийтар. Цар т1а белгаляьнна халарче (состояние) я,  из хьалха-ра агаххе (цивилизация) хилар гойташ Шинхин Юкъе 4-5 эзар шу
в.х. хь., из сага вахар д1адолалуш.

                74




       Цул т1ехьа агаххеш яхкарца кхы а ц1ихеза, из дувца доаг1а, цу ханал хьалха хиннар довзац ала, гипотетически уйланца хоам беш ца хуле. Массала Платона йийца Атлантида хиннай, - оалаш мо.
       Цу духьа, из хьалха хиннар дукха саги фантазица дудаш, ми-
фологица барта а хулаш моттигаш лелае хьийжаб исторех хинна 1илманхой. Дингахьа дувцар динца долаш, 1илмангахьа дувцар 1илманца а долаш хьапдоаг1а нийссаг1адар.
      Хьалха хьадоаг1а истории протонахи вахарца долаш Яффета (Иппата) къонгий, царех къамаш хулаш. К1ай ц1окал (раса) хин-ачар дар кхетадеш. Цу хабарах дар яьздаьд «Хьалче» (бытие) яха
жай т1а. Цига белгалдаькхад адами вахар «Поли Синар» (Сийна Аре), из я Шинхин Юкъера аре (Месопотамская низменность).
      Дукха 1илманхоша бакъйъеш моттигаш я цу жайнаш т1а. Ца-рех хиннаб: Бохарт, Ла Кларк, Уэльс, Михаелис, сэр Вил. Джонс,
Фабер Оливье, академик Иоганн фон Гаммаер, ассиролог-герба-рист хинна А. Саис, акад-к Б. Тураев. Цар тохкамбеш болх баьб, «Хьалче т1а» болача хоамах махбеш.
        Цу жайна Иттлаг1а дола дакъа, 1илманхоша ма яхха геттар къаьнача ханар баь болх болаш (трактат ала доаг1а);къамаш хьа-далар дувцаш. Цига белгалду кхоъ ц1окал (раса) хьадалар адамаш долаш. Т1ехьа хий т1адоалаш Даьла ца1 ваьраш к1алхьарбаларца.
Новхьа пайхамарца, адамаш, хьайбаш, эша поартал, боахама кий-чалаш ханний цун кемаца.
     Дьла ца1ваь нах, оамалах, г1улакхах, тешаме болаш вахар хъи-над, х1аьта телха нах болаш, барчмайлал (распутство) долаш, ше-ший даьлий болаш баьхаб. Цар лоарх1ар дуне мара хинадац, ялс-мале яц, - оалаш, - из дунен т1а яр мара. Цу наха леладеш хиннад шоашта дагадехар, уш гигое, г1ашюкъеное яхар деш.
      Цудухьа Дала царна 1азап дайтад, - оалаш дингахьа. Хий т1а-далар, мохк агар, йоаккъал яр, лазараш даржар, т1емаш совг1ада-лар хинад нах Дала зе, иштта хиннад дина хьехамах денар.
       «Хьалче» Иттлаг1а дола дакъа, дукха долчох къайладехьад аг-ахьаракех (символах), дешаш лоццадаь, яьздаь моттигаш нийссал-уш дийшад 1илманхоша: уш а къонгий гаргалол я Са (бийса) – «шема», «хама», «иаппета».
      Цига гучадаьннар да тараде ихулаш нахи (вайнах) хьаболабал-ар, к1ай ц1окал долаш, цунах хов ала доаг1а мела гаьнар къаьнал я гучайоалаш г1алг1ай-нахчи овла тахка веча. Цо йох дунен т1а адам хьадоладалар нахски фу (фурт йолаш) долаш тахка веча.
     Цхьаькха а да терко е доаг1аш, ишттах1ара къамо шоай овлаш хул, цу ханар хьадоаг1аш. Из тохкам бича, къамий викалал дакъа кхачара, боккха бух гучабоал оалилга хул нахий 1илманхошта.
      Укхаз теркамбе доаг1ар да нахски метташ хьагучайоаха исто-ри ехь хулаш..Мича баьхаб е баьхачар бохаш торонаш талхарца,

                75





мича кхоачаш хиннаб?
      Цуна дала хаьдда жоп деце а, г1алг1ай Кавказе бахар да уйла
ейташ, из Шинхина Юкъе гаьна яле а, цига юкъе эргамах къамаш далее а уйла т1анийссаеш хул.
       Массала, х1анзар Росси а ма йий кхы а дукха-йоаккха Кавка-зале, Шинхин Юкъеле. Т1аккха иштта нахски фунаг1а хинна ага-ххе (цивилизация) д1айовш болх-моттига хала мегаш. Кхыдола къамаш т1адоаг1аш субстартах даьхача нахски фуна. Кхы цхьаь-кха ма де белгалде, хаттар деш. Мича баха хайшаб протонахаш, Нувхьа пайхамар т1ехье из хинаяле, хих байда баьхкачул т1ехьа-г1а?
       Нах меттарбовлаш, Ван 1ама юхера баьхачарех «хурри», «ху-ррилгаш», «1урри», оалаш хинна тротонахаш, цар овла д1аболаб-алар долапшщ. Иштта цхьана паччапхьалкенгар кхычунга кхоач-аш, Из Меттани ехачахьа.
      Дукха аналогеш хул шоайла йиста е оза махбара, цар нийссал йий хара духьа. Иштта хий т1адаьначул т1ехьаг1а «Хьалче» (Бы-тие) жано ма яхха Иаппетах хьабаьнаб къонгаш ше-ший фу дола-луш:
1..хьалхар во1 Гомер (Гимири), цох хьабаьнчарех Кимирийц-аш (кимры) ц1и йоаккхаш;
2..шоллаг1вар, Магог, 1аьржа форда ла-кхе ваьха, лийна д1а-х1а баржаш цунахар нах;
3..кхоллаг1авар, Мадай (Матай) волаш, цунах сараматаш (Мату Сура), оалаш;
4..виъла-г1авар Ион, цунах жалтий (грекаш) хьабовлаш; 5..пелаг1вар Тубал (Фубал) волашщ, цунах тиверци фу долалуш, скифашца ийна ба-хаш;
6..ялхлаг1авар Мешех (Маьчеч) волаш, из хурри, хуррилги, ху-ррити да ва, - оалаш.
     Кхерашта даьча йоазувнах кхы а ц1араш йоахаш Музики (Мос-синики), дахчан вовнаш чу баьхараш. Из хоам ба, жалтий (греки) йоазувнхоша яьхдаьчох (Донисси а, Евстафи а белгалдаьд дахчан вовнаш хилар.
     Цу замангахьа З1амига Ази гучалаьтта хиннай къаьнар переф-икс  «Га», кхетам луш ма1анах «мохк» (страна) е нах баха моттиг.
«Га-нах» яхилга хиннад, «наьха паччахьалкхе» я яхилга. Из да из к1еззигах дар г1алг1ай-нахчи хьбабалар дувцаш хилча, цох цхьа-цца куцаш лохардолаш.
      Укхаз белгалде доаг1а протонахи д1а-х1а балар, баржар хрон-олги, Кхоллаг1а эзаршерашка в.з.х. йолаш, хуррилгаш (хурриты) бахаш моттигаш лаьца хиннай географии моттигаш. Цу лдоаман хьалхишкара Загорс (малхбоале) д1айолаянний Лаьтта-юкъар фо-рдага кхаччалца тайп-тайпара хуррилги (хуррити) фух хинна кхо-тамаж (скопление), шоай вахар лораде (д1адахьа) торо хиларца.

                76





      Х1аьта, гонахьа кхыча къамах нах хиннабар аьнна, хало йоац-аш, шоашкар тарабалар гойташ, низ бар аьннпа доацаш. Къулбех-ье хуррилгаш д1абаьржа хиннаб З1илбухера Шинхин Юкъе кхач-чалца, х1аьта г1ибухе Кавказага кхаччалца.
      Из тезис дукхача 1илмахоша дийца да, вай дукха философски логиках анализ е хьажар да, ер истории да алар а доацаш. Укхазар декхар да аламетта, йоаг1ача тайпар кхелеш къостамбар гойташ, да, - оалачо кхоачамбеш дашхара цхьа дагалоацаме-уйла (идея) йолаш.
        Вахаро е т1алийтараш (агрессоры) меттахьбоахаш, д1а-схьа бийнаб хуррилгаш, цул совг1а вахаро д1адехаш, нах бебар, керда моттигаш, керда вахар дилара, дикачунга сатувсаш, шоай «товг1-ал» атта ца хилара.
      Шоллаг1дар, сакхетам совг1абаларца къахьегам кечал (трудо-вой ресурс) дег1аяр дезаш, наха юкъе вахар-лелар чоалхне дерза-ра, цхьацца яхьаш совг1аяларца.
      Д1ахо, цхьаболчарна ца ловш лохе хила, низахшоаш мо болча хуррилгашца. Нийссаг1а аьлча, наьха-юкъарле (общ-во) мела хил-ара, эгоизмо ца буташ, из лазар гучапдувлаш. Ховш ма дий, хьана вийнав Адама во1о Хьавела ший воша Авиль.
      Иштта, х1ара сага, къама е фуна кортамукъале езалга, Хуррил-гаш а боацаш, Нувхьа пайхамарах хьабаьннача къонгех хьадаьнна къамаш хиннад духхьал цхьана Иаппетах баьнна к1ай ц1окал (ра-са) хина: хуррилгаш, хеташ, кеммерийцаш, терасаш, египетянаш,
т1ехьа гучадийна къамаш ассимиляцех грекаш, пеласгиенш, этру-сскаш, (жалтий в1ашаг1увш, сараматех, скифех).
     Цу къамех хинна сурт, ший тайпаш долаш протонахашта юкъе е уллву бахаш лоалахой (уллувбий), косигаш, шоай моттигашка-хьа ийдам (отношение) болаш, оамалех, 1адатах д1а-х1а 1аткъаш, цох юхь-сибаташ (образы) хувцалуш.
     Ха-зама гаьнаяларга хьажжа, вахар хувцалуш нахски фурт оам-албеш цхьацца, из шоаш хьабаьнна овла биццаболийташ шоашта ма могга. Низаш т1аихара лаьташ д1адоахаш е есарила кхувлаш хилара, миччахьа кхаьчабале аьттув бар хьаде дезаш, цига даьха къамашта юкъе.
       Цу тайпара «халарче» т1енача замашка, цо духьале 1атоъеш, наха шоай вахар дуташ, д1аихаб к1алхьарболарга хьажжа. и. Х1а-ьта к1албисараш низо дувш-доаккхаш моттигаш хиннай.
     Хуррилгаш, шоаш хьалха денна, т1емаш лелапдеш хьабаьхкаб,
х1аьта сел ирча харцо лелаяьяц кхыча къамашца, ассирийцаш мо.
Из къаьстта белгалхиннад Меттани баьхача хуррилгех.
    Хуррилги сакхетаман кхоачамбоацар хиннад барт ца хилар шо-айла, цар хиннача кегий кейсареш (государства), ша шоаш к1ала-цабисача сагота боацаш.
     Цудухьа низ ца хилара хуррилгаш (хурриты) д1абаржар юкъе-

                77





даьнна хиннад, х1анза нахаше, селийе бахач маьхкашка къаьстта.
Кхоалаг1ча эзаршерашка цар баьха хинналга да протонахаш гуча-балар автохтонаш хилара. Цу хана хуррилгаш (хурриташ) баьхаб Аренцхин малхболехьа Урмия яха 1ам болча.
       Иштта малхбузехьа Евфрат хина хуррилги бахар д1акхаьча хиннад Египте, Палестине, Сирии, из яхилга да, цар барттар кхы-ча къамашца. Д1ахо хуррилгаш баьхаб Нузе, Ассире, Анатоли.
      Кавказе хуррилгаш баьхалга да агаавол (факт) долаш Кавказа лоамера д1акхехьалга дахчан вордаш (колесниц) хьаер духьа. Цо йох протонахи  хинна вахар хьовкхадалара кизгача мо, х1анзара г1алг1ай-нахчи сакхетамца ала долаш доаккха дика аьттувна «во-рдаца», из вахара «колесница» йолаш мо, дегахьа шоай сина-пир-1овна т1аваг1аш.
       Села протонахаш баьржа бахабезаш хилар да, цу «халарчеца» уш баха тарабалара, ийдам болаш «куро-араксский культураца» Цунах гучадаьннар да автохтонни бахарой хилар Кавказера Шин-хина Юкъе каччалца ца1 агаххе (цивилизация) йолаш.
      Протонахаш бахар хинаш т1а, хьунашка, лаьттаг1а ялат д1ад-увш, лаьттаг1а йоала бедал (руда) доаккхаш. Хуррилгашкар гуча-ювлаш  хиннай  цу  гаьна хана говзалаш лоарх1аш хинна белхаш (ц1аста лоаладар, г1ишлош, бурош (крепости), т1ема говзалаш.
     Цу хана еррига Кавказ ца1-б1арччала хиннай Хьалхар Азеца д1ахада йишйоацаш. Протонахаш ч1оаг1абаларга хьажжа, шоай шоллаг1а эзар шераш хьакхаччалца хуррилгаш (пролтонахаш) хи-нааб цхьа этнокультурни цхьанхилар долаш Хьалхара Азеца.
                ===========
      Протонахи вахаргахьа хьаденар гаьна ханар сакхетамо, къаьс-тта теркамбе доаг1а метто ду тешалаш, деррига меттаца ма1анда-лар кхоачаш, цу хана хуррилгаш бийца мотт ма1анах д1анийсса-луш г1алг1ай–нахчи меттаца.
      Нахий метай дешаш да къоргга ма1ан долаш, цхьа атта талма-ста  теркалдеш, дита йиш йоацаш, кхыча къамий метта дараш мо, х1ана аьлча нахский мотт ц1ана ц1увш бийца мотт хилара. Цунц-ар аламетт (любовь к мудрости) философи, экзотерика хилара, ер-рига къайле йолаш гонахьар 1алам хинна ца 1еш, сина буни (при-рода души) хилара махбеш ваха-валара, сагах саг хилара. Из б1ар-рча Халарче (состояние) йолаш сакхетама бух, саг хилара,сагаца «синаала» (дух) цох хьахулаш.
       1илманхоша дайзийта да шумерски эпос, хуррийти кепах хет-
ти меттаца д1аяьздаь, цига гучадоалар да, х1ара ийс б1аь шу мела дала хувцалуш хиналга «даьлий тараматал». Кхыбола даьлий тай- па хьахулаш «даьлий» хувцалуш.
       Цу хуррилги йоазув т1а дувц цар хувцабалар. Хьалха сигале кейсаралдеш (царствовать) хиннав 1алалу (Хьалалу), х1аьта Ану
чулатташ чхьаг1армалар кхоачамбеш ийс б1аь шера 1алалуна.

                78




      Ший ха яьлача гаьна т1ар 1ажа кхаьчача 1обожаш мо, 1алалу вожаве лаьрх1ад Анус, иштта  эккхаваь  лаьтта вайташ элаг1анд (трон) д1алоац цо.
       Т1аккха Анус шийна чуоттаву Куммарве (ц1и йола даьлий), х1аьта цун ма1ан да куммар вар е воаг1ар. Г1алг1аш лоама бахаш къамаьла юкъе кхухьаш хина душ дешаш, цхьана нийссона ма1а-ндаккха, массала: «Кумм яхьбаж воаг1а хьанаьхк» (аьттув баьнна воаг1а хьанаьхк); «Куммар ва из» (аьттув бола шва из. Кумм яхаш
хуррити г1ала ханний, дингахьа лерх1ам беш наха.
       Ийс б1аь шу даьлча Куммарве г1отт Анона (Ануна). Куммар-вес хьалоац кугашкар сигалаваха венача Анну. Цунна къоначун низлуш бола ехь (начало) 1азапе хьахьовкх.
       Ше эшаваьча Куммарвена хургдар гучадоаккх Анус, бекхам хур- гболга тешалдеш, из яхилга да, маллаг1а дола дике, вое бекх-ам боацаш диса йиш  ца хилар. Из эггара з1амаг1дар долаш кога т1а саго ког баьккхача бекхам байташ Дала. Ког юха т1абоаккхи-йташ, цу тайпар г1алг1ай кица да.
      Лакхе дийца «ийс б1аь шу» яха кхетам, цхьа атта боалаш бац.
«ийс»- оалаш дола терахь протонахи сакхетамгахьа махболаш хи-над. Историгахьа 1илманхоша ма яхха, хурриташ кейсарен (госу-
дарственный) в1ашаг1 йоллаш хиннай ца1 мо, массекх, цхьа хан-ашка хьбалха-т1ехьа хилар мара доацаш.
      Иштта Митанни хьахулаш мо дукхача  хуррийти шахарех хин-на Митаннина т1ехьаг1а «манеех» хинна Мана паччахьалкхе. Цун
хьахалар нийссалуш хинад Урарту д1айоалача хана, цунах ала до-аг1а, шерра баьржа баьг1ача хурриташ, вахар кхуврч боабеш хин-набац цхьа кайсаре (паччахьалкхе) в1ашаг1 ца йолаш, дехача цар цхьана хилар, уллув далее е гаьнадоацаш далее а.
      Цхьацца хано д1адехача тайпара хувцамаш а беш. Митанни д1аяьначул т1ехьаг1а хиннай Киццуватна, Диаухи, Урарту, Арап-пхе, Мна (Матиена), иштта кхыбола кегий кейсареш (гос-ва) йоа-цаш. Цу муг1арахьа д1алаьрхьача хуррилгаш бахаш хинрнаб, он-да даькъах Хетти кайсаре шоашщ болилга хойташ.
      Цудухьа ала доаг1а, хуррити культурас белгала моттиг д1ало-ацаш хинналга, цу шира замашкахьа, гонахьа низбола кайсари ва-харах дола массала гойташ.
      Хурриташ хьаяь д1аейзийтай т1ема говзалаш, кхоачам ба ала:
т1емаворда (колесница), пенбохо б1оаг1а (таран),1аддтасар, аьшк лоаладар, царгар дайзар дунен ч1ондарг,зурма, мерзоаз (арфа), ле-  рму1 (горн), иштта к1ада, пхьег1а, пхьоале лелаяр, дохкар-эцар гойта пхьоалаташ (ремесла).
      Хурритах яьздаьд Л. Вуллис, цар аптта кхыча къамашца д1эр,
царех яьхка дика оамалаш, пайдане хиналга кхыча къамашта, ку-льтура дагалоацаме-уйла (идея) д1хьа-схьа йоаржаеш. Хуррилгаш бахаш хиннаб гулларче (общины), дукхача нахах лартта дезал бо-

                79





лаш.
       Х1ара гулларча (в общ-ве) ший б1ов хиннай хуррилги, берда яьхка 1ургашта метте, иштта из «хуррилг» яха ц1и ца езаш, б1ов-чу ваг1а аьла лоарх1аш сакхетамгахьа, шоай вахар д1адехьад про-тонахаш. Цигар  хьадоаг1а лазар хиннад  г1алг1ашка кхаьчар лоа-ме бахаш, Ислам дин хьаэцалца.
      Цо йоах г1алг1ай вовнаш, б1овнаш яь оагам ший лароа йолаш
хилар, шеко яц из сакхетам г1алг1ай фурт (фу) хьаджоладалчахьа хьаденалга.
     Цу хуррилги (хуррити) хана б1арчча г1алаш хиннай хьаляь цар керахьа къаьстта. Массала Унбаше яха пхьа-моттиг хиннай царех.
Ингали пхьег1а яь адамех лакха махбеш хиннад, беделча дай дол-лаш, хоза тамаг1ий суртах долаш хинаб царгар кхоллам.
      Кхоалаг1а эзар шерашкар денза хуррити фуна овла д1абайнаб-ац, из тешаме, эздий фурт хилара, кхыча къамаш къердаш. Ца шо-ашта баха хилар совг1а лоалахошта пайда боалаш хиннаб.
      Цудух-ьа хиннаб уж белгала вахаргахьа, оамалгахьа, эзделгах-ьа, довнага-хьа наьха юкъарле (общество) дийна лелаеш. Нахски метта «т1ах-ха», - аьнна хулаш, царех саг.
     Протонахие, г1алг1айе сакхетам зе-хьа ца баьхалга, из цу фур-тах хиннача наха лелабаьлга хов, х1анзар г1алг1ай сакхетамга те-мбеш хьажача. Х1анзар г1алг1ай вахар да дунен т1а хьакхелчахь, цар хьаяхьа Халарче (состояние) из хилара.
     Къаьстта г1алг1ай вахар ший акцент йолаш да даима, шоай да-ьшкар хьадоаг1ар д1адахьа хьажара. Ханаш-м тайп-тайпара хилар совг1а, г1алг1ай синаала (дух) болаш ший метте, эргаш ца хилара.
      Цхьоалаг1а эзаршераш д1адолалуш кораяь дошо кхаба, т1ехх-ьара хуррилги (протонахи) искусствах йолалга ховш. Цу т1а хурр-ити (хуррилги) мифах истажаш (сцены) долаш культура махбаьб. Цу кхабан кораяр хинад Урмий 1ама юххе, хуррити вахар гойташ зама зехьа ейнаяц. Цунах  пайда боалаш: ассирицашта, жугташта, хетташта, египтянашта, т1ехьа эллинашта карайоде а.
      Белгалде доаг1а юха а, шерра яьржа хинача хуррити (протона-хи) агаххе (цивилизация), уш х1анзар г1алг1ай, нахчи, бацой, сва-ни къамай овла болаш, цар дай уж хилара.
     Нахски метташ паралеллаш деш хилча дашхар ду хоам бахьаш
хурритски овла болилга гойташ, в1алла г1алг1ай сакхетам, оамал ца хьоайой а, массала эггар аттаг1дар:
а) хуррити т1еман даьла хиннав Аштаби, цунах кхетадалар доаг1а (1аьш – т1а – би) 1аьржала т1а би-низ; нийссаг1 аьлча – вахар ти-шду, дохаду даь торо; длань черного отца;
б) шоллаг1авола даьла т1емага хьожаш Нувбадиг (ну бата хьокх-аш) /ну-метла, бад (т)- лицо, иг- действие; бата(юхьа) хьожа «ну», адами ираз доадешвола т1еман даьла;
в) бета даьла К1ужух (гуж ах – сердал гуш аха), сердал яхьаж ахар

                60




дола даьла (бутт), адама лепашбар, - ала ма1ан да К1ужух яха кхе-тамчен (понятию);
г) 1азапе байнача наьха даьла хиннав Алании, г1алг1ай меттаца ва 1ел, оала даьла, из а байнача наьха даьла ва г1алг1ай мифологех, х1аьта хурриташ кхетадеш (Ала – ц1ера ала дег1а 1азапа кхоачар е ц1ераца вола даьла, лаьтта к1ала саг валача);
д) лоам хиннаб Н1амни, - оалаш - х1ама, даар, дувр д1акхоллаш, ни, яхар ардам (действие) болаш, бу болх ч1оаг1ъбеш, цунца ас-социаци хулаш, цхьаццадар д1адоадеш, д1акхолаш мо бола лоам;
е) цхьаькха лоам хиннаб хуррити Н1амица ба,- оалаш Хаззи, - оа-лаш кхыча ц1ераца (Хаз – Зи) хозаш бар, зувш бар, дар кхетадара бола лоам, иштта даьлий хилар хинад г1алг1ай меттаца тарадара;
ж) воккхаволча Т1ешуба, хиннай сесаг Хьебат (Хьайбат), г1алг1-ай кхалсаг ц1а я Хьайбат яхаш, из яхилга да Хье–хьувш, Бат- юхь,
юхь мистялача мо ца хулаш, цхьацца харцахь хеташ (осуждающее лицо); х1ета Т1ешуба даьла – т1авилла, лакхера даьлах Тешаш - Гуш – Тешалдеш долилга У (лазар лушвар), Ба – ардам (действие) Т1ешуба даьла хилара деррига бедоалар;
з) Шинхин Юкъе хий да Тигар, - оалаш, хуррити (протонахи) хана цох дингахьа лерх1амбеш, цун ц1ерах даьла ва оалаш: Аранцхи, - аренца, арена дода хий, яхаш ма1ан хиннад цуна, цунга дехар, г1-улакхдар маьхе хиннад, наха баха цунгар г1ойле ялара;
к) кхелан даьла хиннав Худеллуры (Ху е фу,,Дел – дераш, Лур – лураш) Кхел еш вар, деш вар е Са (Фу) лушвар даьла, кхалсаг сур-те даьла хиннав хуррилгаш кхетавеш.
       Иштта дукхача даькъа сакхетама ма1андоаккхаш тохкамбе то-ро я нахски метьташца. Из аргумент я нахски къамай овла хьабал-ар Шинхин Юкъе (Месопотамии), цул совг1а Даьла Ца1вар Хала-рче Ца1вола Даьла (Дио) хилар д1аийцад хурриташкар (протонах-ов) Эхнатона, т1аккха Ханнанера Ибрахьам пайхамар Иерусалиме денад Малхеседкъа волача. Б1арчча аьлча Хаймурапи кхерий т1ар низам бокъонаш хиннай Товра т1ар яьзяьраш. Цо йох Ислам дин динекхелчахьа хьаденад гуш а, ца гуш а, Мухьаммад пайхамар ва-лалца. Ибрахьим  мо Мувсас а денад Халарче Даьла Ца1хилар жу-гташта.
      Нувхьа пайхамар замал хьалха е адамех дуне д1адоладалчахьа, протонахаш хьабовла ший торо, оамал болаш хиннад, уж хьалхар-ча нахах болаш хьабахкара. Нахски метташ дашхар ду дукхача ха-ттарашта дагадоацача тайпара, исторе къайла хинна моттигаш го-йташ.
     Массала, фу яхилга да Вавилон, оалаш хилча, из шира хана хи-нача г1аланг ц1и хиларца? Цуна жопа хьалха дувца доаг1а тарад-ар гойта историгахьа, атта къамаьлаца жопа хургдолаш, махбе ху-ргдолаш.
     Тхьовра Русь кейсаре (царство) г1абаха д1айолалуш, оалаш да

                81




историгахьа «баьхкаб» е «хьат1хьийхаб» аьлаш, рыцареш (наход-ники) хиннараш, уж баьхкаб  Рюрикаца, шоай  низаца низам отта-де, славяни фунах хиннача наха.
     Иштта хьал хиннад Вавилон йилалехьа, цига баьхача наха вех-аш шоашта кулгалде, Бел яьха, хуррити аьла. Цига кхы а къамаш даьхад аккадски семиташ болаш, шоайла товш хинабац уж.
      Исто-ри дувц цигар агаххе (цивилизация) мела къаьна хиннай: Лагаш, Урук, Ур иштта кхы а. Цар къовсам хиннаб, наьха хир хо-ададеш вахаргахьа. Иштта къовсаме  баха к1ордадаь вийхав хинн-ав Бел, массанена ловш, диканга дог доахаш.
     Цар оалаш  хиннад: «Бел Ва Вел 1ун! (1уналде, кулгалде), Бел Ва Вел 1ун!». Цунах гучадоал «Вавилон» яхилга хинад дехардар.
«Ва – Вел (Бел) – 1ун (1уналде). Цу массалах хов, хьалха дийцар,
в1алла деце а хуррилги (хуррити) мотт бух болаш нахски метташ- та.
       Мела махболаш къаьгга (агга) хинараш гучадоал историна ва-йнаьха меттаца, х1аьта муг1ах йолача «ийланца» (мыслью) хьоа- дергда г1алг1ай «Ийс» оала тарахь. Хьоадергда къайленгахьар ма-1ан долаш, дукха экзотерически кхетамаш дувлаш оккультни бел-галонаш белгалъеш.
       Иштта оалаш хиннад :»ийс йи1и нана» яхилга долаш, сина то-ъам хулаш ийнвори (вдохновение) йолаш. Х1аьта цо Мнемосина йолга хайташ (мать девяти муз)
1) Евтерпа – лирика;
2) Клио – истори;
3) Талия – комеди;
4) Мелопомена – трагедия;
5) Терпсихора – халхар;
6) Эрато – безаман поэзии;
7) Полигимния – Иллеш;
8) Урания – астрономии;
9) Каллиопа – андареси (эпически поэзи).
       Кхыча белхашта кейсарал (царствовать) деш Медитации:
а) Кан-ловзма кхетам (сага шийн езаш, шийгар мелал, деррига ду-нен  хьалхишка, кхетадеш ший  низах бувзам оттапра «з1амигача вежарашца» е 1аламаца, цу хьалаца гучабоалаш къахетам цхьане-шкар, къизал – кхычарнешка.
б)  Кан-лаьца (барану) лаг1а (укхан лаг1а да «Ла Лепий» къагарца доладалар долаш. Цун медитацина дукъе (тема) хул уйланца гаьна воалаш хъуддолчунгахьа. Из хьалха дар да, гучахьа «г1ал-х1инар-ах» - ший дег1ац низ (энерги) болаш. Улх-галинг мо, ц1аьхха тра-нсформаци еш е шортта яшаш мо мара, яьга д1а ца йоалаш да дез-ар хьадеш дег1агахьа, д1а ха халадезар  хинна даьлача саньхк (ли-чность) гойташ, сага шийна  гушяхача  хана хинавола, кхетадеш а ший медитаци х1анз йодаш йолга гуш. Иштта гучадаргда торо хи-

                82





лар махбе нийссаг1а, маллаг1ача соцахоадама (решению).
в) Кан-делха лаг1а да медитации лакхал-лохал гойташ «ц1ера ц1-ейта» - ц1ера лакхал боарам (уровень) болаш, кхыча оаг1уврахьа аьлча «аналда» цу хьалах. Хьехамгахьа  аналдас  кхоачаву  корта хьабиргахьа саги дух- ма1ан цхьантайпара доацача. Ха декхар да
«ийлангахьа», мишта хувцало е сакхетаргахьа д1ач1оаг1ало стер-иотипаш, 1уйрен хинна «ийлаш» сайрена кхозза хувцалуш, маьх-аза йоалаш, мела лоарх1аме хинняле а. Цунах хов сага мела илл-юзи йолаш хул вахар, декъалуш диканах, вонах. Сага «ийланга-хьа» духьленаш а хулаш эгоизма никъ бала.Укха медитаци лаг1-ан дагалоацам ба ма1ана кортабеш нийсачо а, хпарцачо а хоадаме уйла (умозаключение) я.
г) Кан-ловзий лаг1а ер медитаци халар д1анийсало аналдаца (уро-внем)  фо  кхотадаларца, цун  дешма1ан (термин) луш «фекхото» аналда долаш  миха /фо/ т1ата1арга  хьажжа. Из аналда (уровень) хул (лакхал е ч1оаг1ал боарам) кхетадар, ший мелал е эсалал йол-аш гу деррига Дунен боарама из дистара: хангахьа, мукъамоттага-хьа (пространстве), иштта низагахьа (в энергии). Цуна д1адаржар шерра е гаьнна да, цу саги вахарга хьажжа (саги «товг1ал»  вахар халони эпитет) башха халарца, иштта дагадоацараш е айдан маж-ораш долаш  саги уйла д1акхоачаргйолча. Из яхилга да мела мах-болаш да сага хул тоам е цатоам дега.
д) Кан-тийна лаг1а, укха медитацина нийсалуш да са доаладалар, из чудоалаш аналдах (проникновение движ-ия). Цунах гучадоал х1амчера (материальное) дар, укха дунен т1а кечдана да, сина ди-нгахьа дар хьахалийта, мела  кийча да из толашаг1а хала. Селхан сино д1адийхараш кхоачашдаь лакха хила керда динаг1а дар д1а-хо гойтара. Из, иштта халадезалга а ховш, декхар да х1аране кхе-таде воча (б1ехача) болама (движению) гаьнавала, догдар д1адоа-ккхаш дег1о е шайт1ано яхар де. Медитаци ше-саг хала толро йо-лаш ма вий маллаг1а сурте, уйлангахьа новкъарле йоацаш сигала, лаьтта е 1еле лела. Мела уйла гаьнаяьнна яле а, саг хетар-моттар доацаш.
е) Кан-лохий лаг1а, укха медитацес дух (суть) тохк ма1андаккха-ра духьа. Шийца нийсалуш аналда (уровень) болам-доладалар ло-взаш мо (ловш ловзо). Укха медитацех саго д1анийсавеш гонахь-чарца, наьха вахарца, нах болабаларца цхьа кортабеш. Иштта т1е-махо ший моастаг1чо когаметта хулаш, дегахьа оза-виста цунах дар е цо дергдар ха (корзаг1валар д1адоаде шийцар), сог1а эмоци йоаъе, тем хила.
ё) Кан-дакхий лаг1а, цу медитацина нийсалуш да аналда «ла хьов-зо», - оалаш, цунца т1ахьовзадеш болам-доладалар е чоалхане де-рзаш лелар аттача реакцех. Цох хьахулар да, из медитации нийса-лу цхьа ха йолаш, юхакхаьче кхоалаг1а лаг1а т1а, ц1ера гобокха-ча, кхоаче а дукхаг1а, лакхаг1а боарама. Бахьане хиначуна шоай-

                83




ла бувзам отара, уйлаш еш харц оалачох дага доалаш, ший дувца-чо сурт луш. Из хазачарна лерх1ам байлийта мах лакхабаккха. Са-го тоам боацар дувцаш моттигаш хул, цо к1аьдача меттаца аьлача, эзарца дикаг1а хургдолаш. Эрий аьнадац из: «хозача дешо, лакха лоам бошабаьб».
з) Кан-дого лаг1а, цу медитацина нийссалуш да « ла доаста», яха аналда (уровень) – болам, д1алелар, доладалар мукъадакхарца. Из медитаци я кортабара, бокъонца хулар чот йоацаш дукха хилара, реальни доладалараш (движения) гуш дагалоацамца, д1адоаккхаш
хулар ийтде (кхетьадала).
ж)  Кан-дувцо лаг1а  да ийслаг1а медитации еш. Цун аналда – «ла дукхий», оалаш  чоалхане ерзаеш е сихаъеш медитации йолаялар (доладалар) долача, из да кортабара, са дахара (дыхание), цхьацца «гарца» (видением) са хоадаларца фе (воздух0 зирталгех чоте, м1-араште юхье кхоачаш мо. Из, ший ц1и йола юкъе гулдалар долаш дагалоацамах уйла йоацача хала, цхьацца д1хьа-схьа тоташ е доа-хаш. Ший дикадар къоастадеш, соцаджеш е аннигиляц еш (шинд-аькъа бола хьо (мозг) къоастабеш. Низ чу гулбеш концентрацех а «хьалбиза», т1аккха низ (энергии) чуйохийташ, эшач дег1а дакъа.
Иштта низ совг1абоалача д1аэцаш, из ду, дучо – новкъале хургйо-ацаш, чоалхане болх чакхбаккха. Укха юххера медитации лаг1ах, сага гучадоал, цу тайпар уйлаш д1аластарах манипуляции гучайо-лилга…
       Г1алг1ай метто уйла т1аюгаш къайлен ма1анга дукха Кан-аш (способы), г1ойленаш, пайдаш ба довзарте (познание) гойтар бел-ха, дух (суть) тахка 1аламах, саги бунех (природы), саги вахаргах-ьа сакхетам дег1абоалабеш, гносеологии бухаца хулийташ.
      Г1алг1ай меттаца белгалдъейт сага кхыча меттал дола 1илмай халонаш, х1ана аьлча, цо метто дукхадолча дакъа ма1андаьха мо-ттигаш я, къаьстта кхыча метташца дувца вахар хьадича дашхар деш.
     Иштта «ийс» - яхъа тарахьо, ший ма1ан долаш, ше шийна кхе- тамах латтандаь, ма1ан луш к1ийле а йолаш. «Ийс» - яха дош, да
шина деша кхетамче (понятие) луш, уш я: «ий» - пол, «ий» - стра-на, «ий, я бат» - чистая площадь, «Са» - душа, «са» - мой, «са» - угол.
      Цунах хулар да «Ий» + «Са» = «Ийс», цу деша г1алг1ай метт-ал ма1ан дац, терахь «ийс» алар доацар, т1аг1олла яьча уйлах. Гу-чахьа кхелеш «ийс», яхар дош хиларца декъа бокъо яц, х1ана аьл-ча цига ца1 мара мукъа оаз яц. Яц, филологи бокъо лац, дош шов-ланга даккха, цуна духьа «ийс» аьначул т1ехьаг1а т1атоха торо я «а» = «ийс+а» «ийс са» хьахулаш.
      Фу хул цунах? Иштта ала мегаш моттигаш нийссалу:
1) «ц1ен – ий + цен – са», ц1ен ий да, ц1ен са ба;
2) «ий» - мохкте + «са» - са дар (принадлежность) = «са мохк-

                84





те» - моя страна
3)«ий – мохкте» - сийрда е шаьра моттиг (дог е уйла) = Сир-да моттиг са мохкте, са сина сердал ийс са дола дог…
     Иштта къайлен къайлаг1а дух дола медитац еш, сингахьа дар довзийта, дезача наха д1адовзийташ, болх беш хиннаб протонахи (г1алг1ай) цувш.
        Цу даькъа лерх1ам беш хиннаб Кавказа Маьтах яхача ханаш-кахьа. Из тараматал 1аламца, саги буница нийсса доаг1аш халара г1алг1ай лоаме баьхача шира хана.
     Х1анз Росси провинции йолаш мо Греце а, Рим а, шоай мотти- га лоарх1аш хиннай Кавказ, цунца дувзаданна мифаш хилар сов-г1а, бувзам лоаттабеш даь белхаш хиннад. Истории цу хьаькъахьа цхьацца дараш дувца герт, цхьацца аволах (улика) гучадоах.
       Х1аьта г1алг1ай метто нийссадаь 1аюл ена «халарче» (состоя-ние), деррига ханагахьа хиннар диц ца долийташ. Иштта Ца1вола Даьла сапкхетамгахьа лелаве, из лелавой а эллини хиннараш мо даьлий а лелабеш, хаьдда вахара ше-ший даьлий торо йовзаш, ле-рх1аш, г1улакхдеш.
     Г1алг1ай мотт, кхыча нахски меттел ч1оаг1а  г1улакх даьд тар-аматала. цув хилар сакхетама эшаш. Х1анза кхетаде тоам хул, из хьалха дийца «ийс» доаш, цунцар хьаяьнна ассоциацеш уйлаех, из тарахь долаш, цох дийцар уйлаяра маьхе дувлаш меттацар кхета-мчеш (понятия) хьайийнай.
    Иштта дийцар хул, цунах хьадала мегар ма1ан къаленгар гуча-хьа кхоачаш, 1илмангахьа кхоачам луш. Иштта къайлаг1а тешар-гахьа болхбир дар довзийташ мидиум наькъаг1а долхаш, «синга-хьа» кхоачаш. Нахагахьа хила д1адерзаш, ц1ана тоамбола «халар-че» юкъе лохаш.
   Иштта болхбе торо хул яхача хана чухь хулаш медитацира ший синца, саго Гегель меттаца рефлекси а лелаеш, ший баь белхашка юха т1ахьажа. Из шийна гонахьар бакъдар гуш, нахаца волаш д1-адовзийта.
    Цу белхах гучавоал «саг-дог», уйла ц1ена йолаш, ший спирити-змаца. Иштта нач1ал долаш хиннаб цувл леладаь нах. Г1алг1ашта вовз  шоай  т1ехх1ароа хинна цув  Хути Элмарз, ца1-ах б1аь шера ваьхап.
        Из «ийс» яха дешах дукха  параллелаш  доаг1аш нийссалуш, ма1ан доалаш  хул  кхыдола  г1алг1ай метта дешаш, цудухьа цох алар денад – ц1ув мотт, ше Койни мотт хилара.
        Койни меттах дувцаш, из г1алг1ай мотт болга ховш. Метта белгалон аграмдеш (обозначат) Хьашар х1аракашта, лепарч (свя-тил) доалаш, седкатеш (планеты) хилара. Уж хул кхыча сигалар х1амилдашта (предметам), к1иленга къаьнаэллини метта мо, т1а-ккха латини йоазувнца, х1анза эрсси метта график йолаш.
      Протонахи цувш лелабеш хьабенаб из база цув-г1алг1ай мотт,

                85




нахски лоаме йолча, цхьа Кавказера полигона тарра, ц1увшта т1е-хьа нах хулаш публиках, х1анза г1алг1ай да оалача наьха дай.
       Шоай вахар лоамарош  лорадар духъа кийчал яь баьхаб шоай сакхетамца цувно кулгалдеш. Шоаш  бахача моттигашта д1ахьер-чаш, меттахьбовла кхераш. цкъа  байддабаьхкаб, аьнна  ца хеташ,  лоаме лораеш. Х1ара ц1а, кхуврч, вов, элгац, маьлхар каша лорад-еш.
      Г1алг1аша бувцаш хинна Койни мотт латташ хиннаб ялх дакъ-ах:
а)  ц1увий вахар хьаллотадаь – дагар мотт;
б)  пхьараш балхар г1улакха бийца пхьоралтах - арс мотт;
в)  кхалнаха шоайла бийца, къаьстта лоралдеш, бераш хьаийдуча метте – сесари мотт;
г)  бераш бийца – берий мотт;
д)  х1илла доаца наха бийца – охлой мотт;
е)  кегийча наха, деша шерашка дийца къамаьл – дешархой мотт;
ё) шоай вахар, даьхе лораеш, т1ом, герз 1омадеш б1юхош бийца – т1емхой мотт.
    Г1алг1ашкар тараматал дайна далее а, из ший лар йоацаш диса- дац. Из да, цу цув меттацар сакхетаман оамалаш йиса хилара. Си-нгахьа бувзам латтара яха хано шийха лерх1ам байташ.
    Цу яхача хано ма1андоккхийташ, вахар тараде оамал безара си-на, саго ше ва, санаьхк (личность). Мичара доаг1аргда г1алг1ачо, ший дар къаьстта да ала, из дай дагабеха мара, цхьана дунен юхх-ера вахар, оамал, эхь-эздел, г1улакх дар воаккхаг1чо е гаргар сага, в1алла деце к1алдисача садоалача дийнала (существу).
      Из деррига г1алг1ай сакхетам ба дуне доладалчахьа протонах-ашкар, синаала (дух) чуделла эзддий нах. Мотт ба сакхетам хьал-лоатабер. Мотт д1абоале г1алг1ай сакхетам а д1абаргба.
      Дайх биса цувш нийсабаь г1алг1ай мотт къорга 1омабар, дега-хьа безара тоам хулаш, цунца са парг1атадоалаш, цунца ваха, г1у-лакхде магара Далла хоастамбеш.
      Х1анза г1алг1ачо бувца мотт Койни мотт ба, из лорабеш, хьу-рматдеш цо лелабой, цунца г1алг1ай сакхетам а дег1абоаг1а. Из яхилга да протонахаш бийца мотта д1акхоачилга уйлангахьа, ши-йна сага ше бувцар бух болаш мо хетара. Цох оал – сатешар (убе-ждение).
       Тахан г1алг1ачо ха доаг1а ший дай мотт боацаш висача, цун-гар нахски (г1алг1ай, нахчи, аьккхий, маьлхий, бацой ) сакхетам д1абоалилга. Мотт д1абоале г1алг1а вац из, цунца нахчо, аьккха .. а вац из, из вайнахал д1адоал цунгар.
      Из бувцабезалга доаг1а хьалха сингахьа, ц1увш бийца хилара, цунах беркат доалаш Бусалба хинача хана. Бусалба дин леладеш х1ара г1алг1ачо къаман сакхетам д1абоабер доацаш, дина а, къа-ман торонашта а тоамбеш.

                86





      Дукха бусалба дино могадуча тайпара кхаман кхоллам куце а боалабеш, цох тд1а ца хадаш, цу наькъа т1а дагалоацам (цель) бо-лаш. Дика-во шоайла къостадеш. нийсса г1алг1ай-бусалба сакхе-там дийнабеш.
      Х1азар ха-зама 1аткъаш хиларца, гонахьар низбола метташ г1-алг1ай шоаш д1ат1а товжаш, наьна мотт бизбалбеза, - оалаш зам-мано, цох харцо хул цу сага, къама а.
        Хьанзалца г1алг1ай хьабаьхкаб шоай мотт лорабеш, шоашка йолача торонашкахьа. Дукха  мух  хьийкхаб  царна, тайп-тайпара низ бола къамаш т1аухаш: саьккхой, жалтий, эримхой, хосрой, де-штой, туркхой, моалой, 1арбий, фарси юххера эруссхой.
       Уж гонахьа даьха Кавказа къамаш а доацаш, цу деррига низа-шта духьал лаьттаб г1алг1ай мотт лелабаь нахски фурт, г1алг1ай Койни ц1увш бийца меттаца. Дале а, деце а сакхетамо иштта хьа-лхадоаккхаш г1алг1а хилара.
       Кавказ Римаца йолача хана аьлий нахашта юкъе хилар тайна хиндац, еррига оамал бейоалаш хиннар ц1увш хиннаб, доадар-до-аг1ар царга хотташ, царца бартбеш. Кавказе нахски Маьта йолаш ший ло1ама, ший кхетам телаш, ц1ув в1ашаг1беталуш гулламах, из г1алг1ай лоаме хиннай, з1амига хинаяле а, берригача ц1увшца бувзам лоаттабеш Эллине, Эриме хинача.
     Кавказа Маьто лоарх1аш хиннай агаражди дикал, цун атрибут хиннай сага керта т1ар кий, воаг1ар маллув ховш. Кийнах ховш хиннад малаг1ча эйдажах (сословие) ва, цо кийна фосте (эмблема)
хинай, маллаг1а тайпах, тукхамах ва, - оалаш.
      Х1аьта ц1ув волчун – «ц1и-арии» ва, - оалаш, ц1и йоаккхийт-аш ший элгацах. Пхьархой – дистдаг1а кий е керта гонахьа инза доалаш, из белгалолг йолаш. Патий наьха – беттиг кертаг1а лела-беш.
        Даькъасте (Кавказ) яхача хана, дукха темаш лаьтта моттиг я, шу д1адоадаш хинадац, цига з1амига хинна т1оам ца боалаш, уж т1емаш  тайпашта, тукхамашта юкъе хилар чот хинаяц. Цу тайпа-ра халхетараш дукха хиннад Кавказе.
      Цхьацца бахьанаш хиннад белгалдаха, ца1 царех хиннад Дин,
хьехамаш, пяда (учение) гучаялар цхьаннахьа дагадоацача. Масс-ала Зароостризм, иудаизм хайла из. Иштта хьехамаш хувцадалар хулаш, дукха наха шоаш 1омадаьр дусаш. Цу тайпара хьал отташ
хиннад, ханаш хувцалуш, дина сердал баш-башха яла хьожаш.
      Цул совг1а, наха Малх кхыча наькъа т1а боалаш цхьана седкъ-алг (созвездие) ц1ера тоаба, ший наькъа т1ар кхыча ц1ера седкъи наькъа т1а боалаш. Из хиннад шиъ эзар шу даьнначул т1ехьаг1а,
Малх сигален отташ нийсса (юккъе нула) дохьала.
     Цо  Шинар (Телец) ц1ера седкъа нийсабалар (юккъе – нула) 21 феврала бета. Х1аьта Ка(н) ц1ера седкъи тоабана 21-22 марта хул-аш. Укхаза даьнад  Кавказ яха кхетамче (понятие), из яхилга да Ка

                87




ба (ва) – Газ(а) Ка + Каз(Газ) = Кавказ, деррига нахски меттага кх-оачаш ма1андоаккхаш хилча.
     1илмангахьа дилча, ханах заман агонташ (периоды) хиннад ду-
кхача б1аьшери циклах, аналдах (уровням), Дунено агонтах хьов-кхам барца дег1ада саьргхьувзара (спираль) кхоачалуш, д1ахо ке- рда саьргхьовзар доалаш дукхаг1а торо тоалуш, хувцамаш беш, ха хьаяр хиннад сигален (космический) низ гучабалара, 1откъамбеш Лаьттан седкъате (планета).
      Цунга хьажжа наха а 1откъам хулаш, дунен вахар тоадаргахьа, хозне-кхолларахьа (в творчестве) наьха-юкъарле дег1аена хилара, цунах ха деза, эггара хьалха ц1уви (жречески) сакхетам совг1баь-налга.
         Цуви динг1улакх (ретуал) ма1андолаш хилара, цар къайлаг1-адар гучадоалаш сакхетама, цунца бокъонца белгалдеш 1аламгах-ьа, лаьттангахьа, иштта Хозачегахь (космосу) хулараш з1ыагараш (процессы).
      Тушоли, ший ха йолаш, ц1ай оттаде, цу ханаца лоарх1аш хьа-боала пайда, сингахьдар гушхиначар, наха довзийташ б1аьсте ха-наца, 1алам сомадаларца, адама пайда хилар догдоахаш, мекъал а д1аяккхар дезаш хьаьнал хьинарап сийдеш, яза ц1а йоахар Тушо-лех г1улакхде.
      Цу тайпара Ха белгалъеш хиннай Антични замах, наха пайда хулараш юкъ\едоахаргдолаш. Цун куцаш дувцаш, хестадеш, цун-ах сакхетам-уйла сирдабоаккхаш. Цига наьха дегаш айлуш, г1ла-кхаш леладаьд г1алг1ай даьш.
       Иштта Малх ц1арабалар ха яьннилга тешалдеш, б1аьстен ду лаьттацар белхаш йистедоалаш, хьабанна буц лакхлушщ. ханага-хьа т1ехьвиса саг, хала ца доагш1аш. Хано-вахаро хьахьехача бес-са Маьлха бозалла г1улакхдеш.
      Цунахдарц1увшта мара ца ховш. къайленаш хилара, хана куц-аш хилара, цу белгалонех – цхьа оттам хулаш, х1ара шера хувцал-уш 1алам ший куралах, цундухьа ц1увно дешардеш хиннад дикаг-1адар маллаг1а да, - оалаш охлой наха.
      Малх ц1абахар хиннад гуйре х1ат1аяр, наха дадезар белгалдо-алаш сакхетамгахьа, х1аьта цун лерх1амбар хиннад таьрматал хи-лар, хинача пайда доаккхалдеш, беркат к1езига хинначо уйлаеш, тоаеш т1ехьат1айоаг1ача хана хадучо совг1вала догдоахаш, цхьа дикаг1чо б1арахьожаш.
      Цу наькъа т1а тамашъе хулаш, цувш ду динаг1улакх (ретуал), - цох «ч1агарга ло», - оалаш Деррига халкъа хьалхишка барайтта ц1увна отта загал товрашце, г1аг1ашце деш оттар 1овхьена (явл-ению)  22 июне Сатурнала – «Са» - сердал товрага доадеш, иштта Сатурнвала – апартдаь тувш «Са» - сердал Аьттинга агонтах (пер-иод) Са+ тур +вала (дала) = Сатурдала (Саирдла).
      Цувнаш оалача тайпара, цу сийрдадаьнна доаг1а денна духьал

                88




Малхоттабара (солнцестояние) юххерча деношка: «ийс» + «ийс» = «барайтта» хулаш.
       Изх 1овхье д1ач1оаг1ъю къайлено ч1агарг ц1огах хьисп луш: «ийс+ ийс» ми1инг йоалаш х1ара ц1ог-дакъах. Цу шин дакъо шиъ гаьна г1а тарадолийташ.
      Тхьовра шира ханаденна хьадоаг1ар г1алг1ай дазадолаш ч1аг-арг, из культах дазадеш. Тараматал къоарга овла болаш халара, цхьацца долдчлох ца тийшача 1е цамогаш, оамалаш гучаювлаш, из яхилга хул 1алама 1овхьеш (явления) белгалъялар культ белга-лдаьккхе вахар динаг1а тешарца торадеш, бувзам оттабеш, дерри- га «даьлашкар» да, - оалаш.
      Х1ара 1овхьена (явлению) белгалялар хъьажжа махбеш сакхе-тамгахьа, мифаш хьадоалаш дина сурте хургдолаш. Саги вахарга-хьа хулашхинна 1алама низах да оалашдараш. Из кхетам хьабола-балар да хьадоаг1аш, тхьовра протонахаш хьаболабалчахьа.
       Х1аьта нахски овла хьаболабалар хиннад шин даькъа Дунен т1а хий т1адалалехьа З1илбухера Шинхин Юкъера Лагаш, Урук. . яьхача моттигашкар. Из ялх эзар шу хьалха хинна ха йолаш, т1ак-кха Дунен т1а хий т1адаьнчул т1ехьаг1а диъ эзар шу хьалха я. х. Нувхьа пайхамар хана.
     Адам д1адалар хулаш, кемашца к1алхьардоалар лоамашкахьа кхоачаш. Иштта Нувхьа пайхмарах хьадаьннад, оалаш да 1илман-хоша. Къаьстта нахски фурт (хурилгаш – хурриташ) болаш.
     Цундухьа, оалаш хьаденад багар 1а ца дулаш, шоаш мела баха:
«со Нухьа пайхамар хана денна «нахах» волаш, синаала керахьа боалаш эхь-эздела да ва, сай даьш хьаданнар ц1ана д1адахьа лаь-рх1а г1алг1а ва…».
      Уйлангахьа цхьацца хоамаш  в1ашка духьалоттабича, торонаш юсташ е озаш махбе аналитико ма яхха. Т1аккха цувл леладаь нах хилара, цар баь болх медитаци еш, шоашкар торонех, 1илман низ-маца уйла гаьнайоалийташ.
      Г1алг1ай мифаш ма яхха Дуне цун гонахьар Хозаче (космос), еррига цхьана Айлам (Вселенная) хъулаш. Мишта хиннай? Хатт-ар данача аламато (философия) уйланга кхоачаву мифах баьржача хоамашка.
     Кавказа Мята бартбар, дагабовлар сина торонашта, ший дозал долаш хиннаб къаьстта Агрест (Арарат) лоам, ший даржал д1адо-дачахьа, из хиннад г1алг1ай лоаме кхоачаш Мят-лоама кхоачаш.
      Хьалхар Азии кераста наьха да ч1оаг1абаларга хьажжа, таьрм-атала (язычество) моттиг ца юсаш. Иштта Араратагар даржал хул Мят-лоамага кхоачаш. Баха ца буташ хинна цувш Мят-лоама, бо-аг1аш, цхьа вадда к1алхьарваьнна саг царех хулаш…
      Г1алг1ай лоаме хиннай лелхаваь цув, кхоачаш хинна моттиг,
цул совг1а мотт а хиннаб тараматала Койни бар,ялсмали я аргдо-лаш. Цунах доккхалде царна ца хайна мара. Г1алг1ай шоаш а баь-

                89





хаб к1алхьалбалара доаккхалдеш мо.
       Цудухьа цувно оалар, ч1оаг1а лерх1аме хиннад лоамарошта.
Цув луш хинна хьехам, дизза 1илма хиннад, ший т1ехьа тоахкам лелабу нах а болаш, довзартена (познание) оамалбеш, дин леладу бокъо хилар совг1а: 1алам довзар, лазарашта дарба де хар, сигала седкъи а, седкъатеш (планеты) д1алелар тохкаш, лаьтташ д1адер, ялат чуэцар аьттувнаш бовзийташ, сигалено-малхо беш хиннача хоамех.
     Цу дерригане, ший дозал долаш хилара, Мят-лоама т1а 1алам, сигале дика гуш хилара, цу т1а бартбе уйла дика кхеташ, д1ахьа-жача Баш-лоам Корта гуш, цун т1ера сигалено хоамбеш хаоттам хилар совг1а, наьха вахара цхьацца 1унал хулаш.
     Кхы а укхазар тохкама дистар оттадеш Малхо буча наькъа, де-ной д1оахал хар, цунга хьажжа сигалар седкъатеш (планеты) гар-гадахар е игаьнадалар гуш, цох хоам хулаш малаг1а дика е во кх-ача мег наха лаьттан 1алама.
      Цувраш 1илманхой хиларца меттеболаш, цар хьашташ кхоач-ашхулаш хиннад Мят-лоамболача, аре гуш, лоаме гуш иштта си-гале гуш. Балалца кхы баха моттиг йоацаш бусаш хиннаб Г1алг1-ай лоаме ваьха ц1ув. Укхаз боаг1аш хиннаб Дунен юххера Сикк-имар а цув, чехка д1аувш из нахски мотт лебаьча нахаца.
        Цу тайпара т1айпара дештой (половцы, кумыки) нийссалуш хиннаб г1алг1ай фуртах хьахьарчаш. Ха деза, иштта нач1ал дола саг мара г1алг1ашта юкъе воаг1аш хиннавац, геттар цувл ца лела-дича ца мегаш вар хиннав лоаме Мят-лоама юхе воаг1аш хиннар.
       Гепотетически уйлах цхьацца са-кхер гучадала моттигаш ни-йссало, яхача ханах ретоспективаца хьожамбеш ше-ша ма1андал-ар доаг1аш. Х1аьта нийссаг1а долчун т1аваха хьажача анализеш ца1 шолаг1чунца дусташ ма1андаккха:  «ер укханах хьадалар ше-ко яц» - оалаш логико маяхха баьча белха к1ийле хургъя.
       Ха хувцалуш Малх цхьана наькъа т1ар кхыча наькъа т1а боа-даш. хувцамаш хиннад. Цар дахар гуш анализах, цхьацца белгал-даларца исторен ха къоргалуш ялх эзар шу хьалх хиннача кувгах
уйлангахьа.
       Из Малх хьалбоалашхинна Шинар (Телец) ц1ера седкъи тоаб-ах, из ше хинначар керда ц1аг1а баха, бодаш мо, цу моттига ц1и Кан ц1ера седкъи тоаба я, - оалаш (созвездие Овина), Малх цигар шин эзар шера халабезаш.
       Иштта Малх лелар никъ Кан ц1ера седкъий дувлаш Лаьттан духьаллатташ, корта белажаца нийсса болаш седкъатен (перепен-дикулярно планете) отта моттиг хулаш. Цу моттигах ц1и йоаккх-аш Кавказ, - аьнна.
       Кана отта моттиг цох хулдаш, цув меттаца. Иштта нийссаг1а  белажаш керта нийссаеш, кхоачаш хиннай Арарат бола моттиг, цига 1е торо ца хилара цуна моттиг д1алаьца хиннай Мят-Лоамо.

                90




      Цу Арарат моттига нийссаг1 кхоачаш Юккъера (нулевой) хул Меридиан хинна седкъатен (планете), гаьнарча хана хинна белга-ло хилара ма1ан дала. Хинна Ка ц1ера седкъи отташ хангахь  дар ч1оаг1адеш.
       Малхо никъ хувцара т1ехьа т1адоаг1араш хиннад аьлча харц-дац, из да 1аламо, ший курал гойташ Лаьтта огаде, хий т1адаккха, дог1аш ахийта, мих1арч даха, йокъал ца оттийта. Иштта дхьа-схьа отташ Сигале, Айлам, цхьацца х1амилдаш (педметы, тела) хулаш кхеланца.
      Цар бувзам керда маьхага боалаш дай е даза долга хьажжа. Цу
юкъе хиннад дерригача Дунен т1а хий, цу ханах дегахь, оалаш да, - Нувхьа пайхамар ха.
        Г1алг1ай, койни мотт, из цув мотт гойтара къайлаг1а ма1ан-даккхаргахьа юха дагадохаргда, укхаз къайлен ма1ан дола тарахь «ийс», цок хы а доаккхаш къайлаг1ар ма1анаш. Саги товг1ал (ва-хар халонаш) латт «ийс» ц1ераг1а, х1инар хиларца, цох  ала хул Ерц1ераш.
       Х1аьта, шоай дакъах, уж «ийс» хула ц1и шиндухьа я «Ерсер-дало», «Ер тов». Х1ара ворх1 шера эрга йоалаш, ужаш ийс хул.
      Хьалха белгал ма дара:
1. даьча бери ворх1 шу далалца, из хилар берий ц1и кога айраца а
хулаш, цудухьа  з1амига бараш удаш-кхувш хул, соцабе мамогга,
воккхаг1чун б1арг т1ахьажа безаш, цу хана дена д1аболабе беза кхетамца кхеву болх (воспитание);
2. ворх1 шу даьлчахьа Ерц1и дег1айоаг1а дикале (качество) белг-алах хулаш, цуна соца моттиг кога айрангар г1ашюкъ кхоач, цуд-ухьа бераш ловзара, сакъердама т1ера хул дукха долча дакъах, цу хана деза белгало дукхаг1а гучайоалаш кхал-ма1ал тоаде;
3. дийтта шу кхаьчача Ерц1и нийсса г1ашюкъе отт, моттигаш ца-рна йоаг1аш, къаьстта накха болча, саги гучал (вид) хандаьна йо-алаш ший хургдолчо, иштта чам халар гойташ ловза керда фу до-ладаргахьа;
4.  ткъаьца1 шу даьлача кегий нахах саг хькхоач – кхал е ма1алг-ахьа, нийсса кхаьча 1аж мо, дийна хилара кийча волаш, маллаг1а дагадоацар хьаде, цудухьа чехка саг йоалаяр е яхтар де деза;
5.  ткъа барх1 шерага кхаьчача Ерц1и ченага кхоач, цун тоавалар хул дег1а т1а, из ше хургвола саг хулаш – «солт» (самость), со ва алар.
6.  ткъ ялхайтта шу шерага кхаьчача Ерц1и сага дегага кхоач, ук-хаза дегара белхаш – са хоадалар да «санаьхк» (личность), укхаза деррига белхаш  «са» хоадаларга да, дега йовхал гучайоал; «сана-ьхк» хилар совг1а безам хилар хоалуш;
7.   швзткъа пхеъ шу доалаш сага х1инар «Ерц1и» айлу дега т1а, цудухьа «санаьхка» са тув, дег1агахьа, сингахьа ший хургвар хин- на, дахачуна е доаг1аргдолчун уйлаяргахьа т1ера хул, ший дег1а

                91





доалдеш;
8.шовзткъа шита шу доалаш «Ерц1и» къамарга т1а йода сага, цул т1ехьаг1а, денна  ше  дучун  махбе низ  кхоачаш хьаькъале воаг1а санаьхк;
9.  кховзткъа шу даьлчахьа «Ерц1и» хьоо болча йода. вахара мах-баь баьлча мо, цунцар дар кхы хьашт-терко (интерес) ца хилара, нагахьа дунено 1ехавеш моттиг еце, валарга уйлаярга чам отташ, кхы а валарах кхераш шиндухье лелаеш вах воккхал ц1аденалга хоалуш.
     Воккхал хьат1адеча, цу хана а ший арг1ах лаг1аш долаш, сакх-етам хилара вахара тешалдеш, из «Ерц1и» хиларо воккхала:
           а) ха яха саг, къавалар т1адена 60 -74 шу ма1асаг; 55-74 шу даьнна кхалсаг;
           б) къавана воккха (йоккха) саг 75 – 90 шу даьнна;
           в) къавалар гаьнадаьнна саг б1аьгахь вирза саг .
                ==========================
       Иштта ийс даькъа йола «Ерц1и», ара лотаяь йоагача ц1ара та-ра хул, яьга яьча д1айовш мо – саг ваьха д1аваларца. Сагах доала х1инарах гуш сагах йоахка дег1а оамалаш, цхьацца белгалонаш а тахки хьалха хиннача цувш (жрецы), ма1андоаккхаш хиндар хьал-ха.
       Т1аккха сага г1ойле яр хьехаш ц1увно. Иштта т1акхаьча бала бале, балех валар торонаш д1айовзийташ, цул совг1а сагах доалар къайленгахьа, цу саги ц1и ховш, ца ховр д1аоалаш, б1аргаш хьад-елаш вахара аьттувна.
       Иштта хиннад, сага кхоачар «ийсаза» хинар саги вахаргахьа, тайп-тайпара «Ерц1ерах» хулаш г1алг1ай (кони) метта «халарче» (состояние) белгалйоалаш, шийца вахара ма1ан хилара, дийнала (жизни) даха е дуне даа.
       Кертера дар хиннад  Сина ший къайленаш хилар, цу заманчу-хьа тараматал долаш, къаьстта ший нахски (хуррилги) оамалаш а йоахкаш, кхыча къамашта юхе, Ца1вола Даьла хила Сина Да вол-аш, уж кхыбола даьли бале а дег1ий (телесный), х1амилдий (пре-дметный).
        Лакхе дийца «ийс» яха тарахь хул цхьаькха къайленна ма1ан-даккха, из да сага дег1аца дийнал (жизнь) хилар кхоачашдеш ийс 1орг хилар йийхьартал (обмен веществ) кхоачашдеш, д1алаьрх1а-ча кертах ворх1 1ург да, шиъ г1ашюкъе.
       Мела махболаш да дег1а, цар нийсса болхбар, дувца ца дезаш х1ара сага. Цох оал саги унаг1цено, цига гу дийнала (жизни) мах-бе. Эггара хьалха сага ха дезар да – х1ара сагае, цун маьженаште доалдаар хьаькъал долг1а кхетам хилара.
      Мишта хала доаг1а аргда философи хьаькъал хилар? Хьаькъа-ле дийналаш (разумные сущ-ва), адама тара халадезаш, шоашках-ьа гучадоалаш торо хилар, цох хадемогар (возможность), - оалаш

                92





шоашта доалде, халадезача деоттама (порядке), ший дег1агахьа.
       Иштта наьха-юкъарлен (общест-ый) доакъашхо волалга ховш
таравалар гойташ. Х1ара сага дагалоаца (цель) хала доаг1а, кхета-деш бебеза ардам (действие) болга ховш.
    Х1аьта кхетаде доаг1а, торо хилар ц1и йолаш долилга «хьаькъ-ал». Цун башхал хала е хар ардамбе (действовать) дагалоацамах (по цели), д1анийссалуш эздий сагагар д1абехача боарамца.
     Кхетаде доаг1а, хьаькъал ца хилар гучадоалаш цу дийналешка (у существ), де доаг1ар ца деш моттигаш хилча. Иштта дег1а маь-женаш нийсса хеталуц цар, шоай садахар, х1ама гар, хазар, хоада-лар, х1ама даар, аравахар товш хилац, нагахь из къамаьл, сага до- аг1аш дале.
      Тембара, оал вай, из цхьадола хьайба хулаш белгалла, оамале
долаш кхычарна юкъе, цо йоах – из сагагар (хьайбагар) хьал бес-бесса махбайташ, цунгахь унаг1ац1ено гуш. Къаьстта сага доаг1-аш да, цуна б1арччала гучайоал дагалоацам хилар хьажжа.
     Уж яь-йза б1аргаейча ховргда, цунгар унаг1ц1ено, х1аьта мал-лаг1а садоала дийнал (жизнь) я б1арчча хала ца г1ертар. Цунах а хов, х1ара сагагар дакъах, гучайоалаш ше-ший дагалоацаме уйла.
 Нагахьа санна сага гушхилча шийгар деоттама дагалоацаме-уйла (идею порядка).
         Из мичахьара йоаг1аш я ховш хьаькъала дапгалоацаме-уйла (идея). Иштта х1ара  саго  яхачох уйла е езаш хул дукхаг1а долча дакъах е саго де дезар д1адезаш хул. Уж, кхыбараш дикахалбезе е хьаькъале хала безе.
      Иштта адами психико д1адехар, нагахьа сагага мо кхычар «кх-етам» хуле, хьаькъале бахараш ба ала, гучахьа е къайлаг1а, т1акк-ха хургба кхыбараш а унаг1ц1ена, хьаькъале ба ала.
      Саго шийна де цаховш дар, цаховш хинначох д1атораду, бел-галде бахьан доаца, дага а доацаш халара (случайно). Иштта сакх-етама кхетамче (пон-ие) хьахул цунах болх-моттиг (случай) я ала,
цунца бехказвалар ду индивидо ше цакхетара, ма дара хинача бах-ьанах.
      Саго къаьстта бу тохкам боацаш перцепциех хетара, 1илманг-ахьа т1аг1олла, хьожам мара ца беш, 1овхье (явление) я ала, цул совг1а эмпирически болх1омбара (опыт). Саг юстар волаш бу то- хкам хилча ала хул, метафизически кепах болх-моттиг йолаш, цу моча кхетадарах е дар долвзарах, 1илмагн гаьнабоала тохкам, оал цох цхьаккха апперцепции (хьалхар кхетам) йоацаш.
       Саго т1ахьожамбича, б1аземца (с воображением), цига хулар гуш, - деоттам (порядок) болаш, цуна хьаькъалах, белгало хилар-ца сага шийна довзарах, ала доаг1а, сакхетам оттар долга.
       Иштта хулашдар маьхе долаш, лакхе дийцачох ма1андаккхар (вывод) – оал, хаттарца. Фий изх Хьаькъале дийнал (разумное су-щество)? Из я, цхьана торонех, хьалах яха дийнал (жизнь),  «ийла

                93





еш», догдоахаш  сатувсаргахьа ший  хьаш-терко (интерес) хилара,
кхоачашбе г1ерташ дагалоацамах даьнна хьашт (потребность).
     Из долче, «ийла е» доаг1аш, безам хала кхы а ардамбе (действ-овать), кхоачам бац, сага дег1а маьженаш б1арчча хала, еза унаг1-ц1ено йолаш, дагалоацам болаш. Цу дерриганех, сага онк хилар да, - оал Дала банача аьттувнца.
     Ховш ма дий, шеко йоацаш 1аламца хулилга хаькъале дийнал- еш (разум-ые существа), х1ана аьлча топпарах хьахиннача сагах, лаьтта хулаш хилча, керахь саг мо еррига дийналеш (существа), лаьттано д1аэцаш хилча.
      Из лаьтта а 1аламах долаш, кхетаду хьаькъале саго, дийналеш
(существа) ший ха йолаш яхилга. Хьаькъал хилара доаг1аш уйла-нигат хилар, из да сага сакхетама дагалоацаме-уйлаш (идеи) хала езалга, ший унаг1ц1ено йолаш.
        Цунца кхоач сагага довзартен з1ыагар (процесс познания) ди-ка-во къоастаде, из Дала даначо хоастабе, дехаш вахар наькъа т1а ваккхар Дала, 1илма 1омадарца.
      Лакхе дийцар саг хилар гойташ, дар деррига дийцадеце а, саг хилар, 1алам хилар – деррига б1арчча хилар да, наьха вахар харц- бакъ е хала-атта доалаш, из г1алг1ай вахар «халарче» цунца гуча-йоала хьалче (бытие) я. Цига бахар, Даьлах тешар, цар хьаькъал а долаш довзврте (познание) долаш 1илман торонца, юххера балар доаг1аш. Из да саг хилар, из да нийссача наькъа т1а волаш валар.
      Философи меттаца из «халарче», экзистенци, торо хилар ваха- вала. Халарче я хьал-торо хилар дийнал (жизнь) гойта, эшашдола Са чудаларца, цу тайпар Синах хулаш Синаала (дух, огонь души).
   Халарче к1ийле я нахски аламетта (философи), цо вайнаьха дар белгалдеш дийнал (жизнь) дахара. Из экзистенци гуш хьовкхам бе доаг1а г1алг1ай сакхетамца.
                ===================
            Д1ахо укха дукъегахьа (в теме) белгалде доаг1а «Ийс» яха дош, цун къайлаг1а доалар ма1андоккхаш хилча. Ийс тарг1еш хи-лар историна гучадаьннад, ханаш зийча, г1алг1ай-нахчи овла бов-за, уж мичахьар е молаш ба ховча даькъах, къаьстта Кавказа Мята (барт бар) хиларца, ужаш 1олорх1аш:
1. Таргамашта элгацаш хьалдар долаш, дай 1адатах Абхал (строительство) хиннад из;
2. Египтар Колхиде кхоачаш нахски цув лоаме бахкар, лоа-ме саца моттиг хулаш;
3. Грецира статусах кхажа мукъа полис хала Кавказа ейзач-ул т1ехьаг1а;
4. Кавказ Эрим импери чуяхар, маьлхе даьха, пайда эцаш д1унал охкалах (полезные ископаймые);
5. Хоаной (гунны) дуне даьккха т1абахкара, шоай акха ц1а-ношца;

                94




6. 1арабий кердача динца бахкара, довзарте (познание) доа-г1аш Даьла Ца1вар гаргало хилара вайнаьха  (протонахи) хинар г1алг1ашта-нахчашта диц ца луш. Из т1аэца низ е хьаькъал д1а ца кхоачаш, уйлаш кегалуш, к1алхара тара-маталца (язычество) бартбе хала хилара, г1алг1аш шоай тараматал д1ахо д1ахьож;
7. Моалой (монголы) боаг1аш, деррига вахар дохадеш, шоай акхал  гойташ;
8. Туркой, цу хана османаш доха ца деш диса вахар, х1аьта дохадеш Темарлана хана;
9. Охлой Руси хилар, даим т1емаш лоаттадеш, хадданза кхе-рам т1атувсаш.
           Историгахьа хьожам бича вайнаьха овла тохкаш, уж молаш ба ала, гучадоал Дякъасте яккха баьхкараш, «шо дахалда, ера да шоана ца ховр, шуга доацар» - оалаш нахашта керта кулг хьийк-хадац, цар шоаш г1аьрхой хилар мара.
     Царех дукхаг1а товш хина-раш хиннаб жалтий (эллинаш), эри-мхой (римляне), царна эшар хиннад барттовш, доттаг1ал гойташ хилча шоашкахьа болаш, кхычарна духьале юча цхьанкхетарца.
        Иштта т1ехьа т1а мела боаг1араш къиза, хьил долаш хиннаб, шоай карар къамаш, тайпаш в1ашийкхувкаш питамах пайда беш.
     Кхы а да, къайлаг1а ма1ан доалаш, г1алг1ай (койни) меттацар белгало гойташ дар, Иштта ийс агонтхаж (периоды) хилар нахий культура дег1аяргахьа
1. Хуррити (хуррилги) ханар агонтха (период), Нувхьа пайх-амар  валехьа  Шинхин Юкъе хиннар. Адам пайхамаргар хьадоаг1-ар хеталуш хий т1адалалца;
2. Дунен т1а Еегиптар ц1увл д1хьа-схьа даржаш, цхьацца аг-аххе (цивилиз-я) хулаш культура яхьаж,тараматал д1ач1о-аг1адеш тайп-тайпарча маьхага кхоачаш;
3. Эллини культурах масал долаш, довзаш вахар ц1увшкара
диа (мир) даьннар, къаьстта Дельфи ц1увшца Кавказ чуйо-адаш уйлаш цхьанкхетара г1алашка кхоачаш (шийтта ша-хьарах) Афина барт (союз Афины) , - оалаш;
       4. Эримхой (римский) агонтха хиннай культура маьхе йолаш,
            барт тоабеш;
       5. Вайзапри (византийский) агонтха, шоашца кераста ди бахь-
           аж, йоазувн алапаш довзийташ;
       6. 1арабий агонтха. бусалба ди Кавказе бахьаж, ч1оаг1лу, ах-                .          моттиг ийслаг1ча б1аьшерашка, 1арбашца юххе т1ехьа лел-              .          аш мо Фарси (персы) бахкар гучадоалаш, 1арбий бохабеш    ..         Киева аьлано Святослава, вайзари бартхо волаш;
       7. Моалой (монголашщ) ханар агонтха, Магас йохаеш, г1алг1-    .          ай лоамчу лелхабеш дийнабисараш;
       8. Темарлан туркхой боаг1аш цхьан агонтхан, туркхой бусаш

                95





.          Кавказе оалалде;
       9, Юххера Эрссий агонтха йоадаш я.
         Дала фу хадалда г1аьрхой – г1аьрхой во1 агар ма влувла, бе-за к1аза 1оргар ма яйла, оалаш хиннад г1алг1аша.
    Х1аьт культур-ах хов къамий хинна торонаш, мела атта-хал хи-най, мишта даьхад г1алг1ай къам, б1аьшерашкахь, боадона лоаме кхехкаш цуна культурай яй.
    Даара таьма де т1олгаш кхехкадеш,1азап оазаш, унаг1ц1ено ей-начо де г1о доацаш, лазараш дукха хилара, мангало йол хьокхаш мо, нах маьлхара кашмашка аха ца кхоабеш, юкъ - юкъе мерг1алг дусаш мо. Нах ца бусаш баьхаб г1алг1ай лоаме, хинача культурах
йиса т1ехьале йоацаш, кхыча къамаш пайда эцаш культура берка- тах.
       Г1алг1ай мот ший тамашле йолаш болга гу, сага вахар белгал-деш, дукха дешма1анаш (термины) хьадоахаш. ца1 мо дуккха дар-аш шоайла къоастадеш. Царех дешаш аларца къаьстта ма1ан дала дезаш, къайленгахьа белгал хулаш. Тохкам буча сага, даша ма1ан-дакхаргахьа.
      Иштта цувш хьалха замангахьа теркам болаш лелабаьб г1алг1-ай (койни) мотт. Х1аьта, къайлаг1ар ма1ан доаккхаш дукхаг1дол-ча даькъах, х1ара г1алг1ай дешай, укха «Ийс» яха дош мо, кхы а къ\айлаг1а ма1анаш доаладеш да. Цунах г1алг1аш, тхьовра цувш лоарх1аш хиннад из терахь Деза (святой).
       Цу терахьо белгалду Ц1и тиллар нийсса ийс торонашта юкъе маьрша хургйолаш, из ийс дакъах латташ, ше ший торонашца:
1. Сатассар – рассвет, са сомадоалаш, боадо д1аайлуш;
2. Малхбоале – восход, ди маьрша доаг1илга са тешадеш;
3. 1уйре – утро, адам вахара кхоачамбе долалу, меттардаьна;
4. Малх хьалкхетар – подъем солнце, адамо вахара толамаш доахаш;
5. Г1ушлакх – солнце в зените, белха толамбаьначул т1ехьа, хьадаьчун махбеш, д1ахо дергдолчун;
6. Делкъе – малх сигала цхьан метте соцалуш (за полдень), баьча белхах ма1андоаккхилга хулаш, из кхы а караг1ада-ргдар духьалдоаг1аш;
7. Мярк1аже – после полудень, ц1енгахьа уйла хулаш;
8. Малхчубузар – закат, сало1ам хулаш, Далла хосатамбеш;
9. Садовр – сумерки, тхьовса кийчалуш.
         Кхы а дукха белгалонаш я г1алг1ай меттаца, сакхетам ч1оаг-1беш, къайленаш хул ала йиш йолаш, цох хул «Ийспхьоалат» (ре-месла девять). Ший хьехам луш, цар пхьоарал тайпаш белгалдеш.
      Цу хьехамага нийссабеш хиннаб ц1увш тхьовра хана шоай де-шархой элгацашкахьа, цар тайпаш хиннад ийс:
1. лаьтта ахар, говзал совг1айоаккха (агрикультур) к1ийленаш;
2. «абхал» (г1ишлош хьаляр) к1ийленаш;

                96





3. ялат цуэца хар (уборка зерна) к1ийленаш;
4. говраш дукъайига, нуврае 1омаю пхьоалат к1ийленаш;
5. кхакхашта сулув де хар, цу белха йолаш ший к1ийленаш;
6. к1ада хьаде хар (ткачество) пхьоалат хила к1ийленаш;
7. топпар пхьег1а яр (гончарное ремесло) белха к1ийленаш;
8. чарах1ал леладе хар (охота) кхочам болаш к1ийленаш;
9. базар е хар, торо эшаш вахар кердадаккха.
      Цу дерриганена т1ехьа, г1алг1аш, оалаш дола дошо «ийс» бе-лгалью «сердал» (свет). Иштта «Са» - душа, свет, цар шинне атри-бут (свойство) «са»,- оалаш ма1ан луш, дала доаг1ача.
     Саг чу1еча ц1ен е г1ишлон, шиъ пен в1ашка оттача «Са» -угол хулаш, цу тайпара д1акхетавар дича, бехкама х1арака (символу) хулаш биъ пен(оаг1ув), царца биъ «са» - угол.
      Ц1ен мо дунен биъ ме1инг хулаш, биъ саьна (углу) метта, мас-санахь бехкам боалаш (при условности). Ц1а, дуне а ца1 дег1 дол-аш мо. Цу цхьан дег1а (ц1ен, дунен) ца1 «Са» долаш.
      Ц1ен к1ийле (ий теха) йолаш, из г1ишло (г1ала) йоландаь, ар-ахьа (в поле, степи) вахачун ц1енош долаш, лоам вахачун г1ала а йолаш, сакхетама маьхе доалаш.
     Цига хьахулар «Са» - душа хилар эггара хьалха, бехкама кхет-ам боалаш. «Ийс» - девять, дошах тарахь хулаш. Цу дешах кхы а бехкама х1аракаш (символы) доаг1аш, «ийс» къайлен кхетама.
     Биъ оаг1уврахьа ц1ен биъ са (угол) ба, болаче абстракцех уйла яхе, тембу саго медитации хулаш, цу ц1ен биъ саьнчу «ийс» яхаш тарахь да, - оалаш, массадолча дег1аца «Са» (душа) хилара.
      Т1аккха биъ саьнга «ийс са»х«диъаза» = «ткъаь ялхайтта» хул дебадара (умножив). Из «ткъа ялхайтта» т1аг1олла лаьрх1а, цхьан шера шийтта бутт болаш, терахь гергадеш «иттанена» дебаду (ум-ножить), «ткъа ялхайтта» = хьахул «кхоб1аь кховзткъа», «ца1 шу» да из.
         Иштта бехкама болх (уйлан символични болх) хул цох, духь-ал цхьан медитацех, саго хьаде долапдаь ц1а е г1ала ца1 шу доал- аш хьалдаь дала дезаш. Гаьнаяьна г1ишло дика ца лоарх1аш берк- ата, ираза.
        Х1ара сага дезаш дар Са да, дезаш сердалца, х1ана аьлча сийрдача уйланца керахьа дахара, из сийдола башх фарал йо- лаш дагалоацаме-уйла (идея) хилара Дала баьча къахетама.
       Иштта Даьла 1инах дола сийдола Санах хьахулаш х1ара сага, ший Синаала (дух).
       Г1алг1ай къаман сакхетаман тархех тарх я, лакхе 1одийца Са яха дешма1ан (термин). Иштта г1алг1ачун «ийс» тарх (глыба) са-кхетамцар. Ца1 доала ма1ан цу дагадоаца духах (сутью) хоталуш е дувзалуш. Ца1 шолаг1чо мара белгал ца доаккхаш.
      Вайна дага ма доаг1и деза дешах «Ийсах» ч1оаг1алу саги онк «санах»  синаала (дух) хулаш, дийнал (жизнь) гойташ. Кхы дукха

                97





дакъах ма латти саги вахар, саги дийнал, саг хилар.
      Г1алг1ай метто белгал ма ду, кхетам луш: Малаш ба г1алг1ай, нахчи? Укхаз керте хул боккъалдар аьлча езмарах довзартен (нео-бходимостью познания) дух довза, г1алг1ай чулоцаме меттах, до-алар хьагойта. Хьагойта дух тохкаш семиотика торонех оазаш, аг-ах1араки (знаковый) ма1ан доалаш субстанции го.
     Цу наькъа т1а маттах дар тохкаш талмаста семантикан анализ  яра, маьхе дола ма1андоаладар (формулировка) деш. Цига метам-етти нийссаяь кийчалаш ибувзам оттабеш меттаца д1аалара (суж-дение) долаш къоастадер довза е го.
    1илмано болх д1абех, цу наькъа т1а семанттико д1адехара, ше-  ра кхоачамбеш этималоги доаккхаш логик-семантика анализаца.
Метта торонах хьовкхамбе, цу тайпара белхаш далари дика дар, г1алг1ай метта торонех хотташ, нахаш мичар е молаш ба,- оалаш.
      Иштта в1алла чукагъе ч1оаг1а философски интерпретации еш г1алг1ай метта тохкама этимологи да ала дешаех дар доашаш. Цу белха тезисаш 1илмангахьа к1ийле йолаш дац истори да ала, х1е-тафилософски абстраци хила мегаргдолаш хул, ч1оаг1де г1ерташ дувцаш.
      Х1аьтв массала доаладеш цу хьаькъахьа Геродота аьннад оал:
«сий1лахьа во1 Дзурдзук ваха везаш нийссавалар вахара веха во-аг1аш лоаме Шинч1ожа юкъе». Цхьане оалаш, -  из Кавказа Алб-анера Джайрахь лоаме кхаьчар; шоллаг1чар, -  Дзурдзук Убоса (Овсена) лаьтта кхаьчача Лоаме (Терек) хингар черссий лаьтташ-ка кхаччалца долаш.
      Цар мо болхбеш истори тохкаш, цхьа нигат чакхдаккха духьа,
цу Геродота хоамех монипуляци ер хиннад, из цхьа хоам шоашта
безача оаг1уврахьа д1агойташ.. Шеко яц кхоалаг1а волачо ала то-рлоргдолаш Дзурдзук  Монголера венав е Кист Рурика даьвош ва.
      Цу тайпара публикацеш ювл «Сердало» оаг1увнашта, уж яьзъ-ераш тохкамхой бар. Цар атта ма1андоаккха белхаш доара, заман-га хьажжа, гобаьккха къамаш шоай истори яьздеш е юхаяьздеш а хилара, хетача уйланех гепотетически торонашца. Массала, алани истори тха да оалачар мо.
      Цу тохкамхошта атта дар историгахьа е дингахьа дар шоаках-ьа ехь ерзъе. Иштта багахбуцамое, мифологие хетараш д1атарад-еш 1илманхой меттаца интерпретацеш а еш, геттара тамашейташ, из 1одешачунга.
    Царга 1а ладийг1ача, х1аранена хетадала мегаш, «хьажал шо со мичара ваьннув», доккхал дайта мо, дий е деце цаховчох. Г1айбар яьккхача мо, из дика да, цар шоай къамах дог лазаш хилар, бицба-ла торо яц тохкамхоачун ший къамах дог ца лазача.
       Х1аьта дукха истори дац, истори укха йоазонца далее массан-ахь, укхазар истори да философи к1ийленаш гойташ, из историца хьагойта 1овхьеш (явления), иштта укха хана хиннай яхаш д1ахь-

                98





овкхац вай. Из хиннад, г1алг1ай хьабаьнна овла укхаз ба алара ч1оаг1але еш, цу къамаьла хала мегача уйланца к1ийлееш. Плат-она Атлантида хиннай яхаш яьздаьча тайпара, философицар уйл-анца.
      Дика-м дар толхкакмхоша, шоай публикацеш г1алг1ай меттал яьзъйоре. Шоай метта, 1илманца нийссадеш  дийцар  маьхе ма да-ри, г1алг1ачо ца довза дош къовлорга (в скобках) юкъе оттадеш эрссий меттал, из ца довзаш хилара ма1ан хайта. Х1аьта а масса-лаш ма кхувлий цар, царна дагацадохаш х1ама дац, цхьа дош хьа-лаьце, цунах ма1андаккхар деш, кхыметтел дешаш т1ехьишкахьа юхадешаш.
     Массала: а) «ах» - половина, юхадешаш «ха» - время; «ах»- хо-ди, «ха» - стража; «ах» -паши, юхадеш «ха» - стан; «ах» - пряди, юхдеш «ха» - знать; б) «ба» - принеси, юхдеш «аб-а» - аба –халат; «ба» - поцелуй, юхадеш «аб – ваккха» - выдвигать;  в) «ка» - бар-ан, юхадеш «ак-ала» - отказать, «ка» - колос, «ак» - отрицание; «ка» - низ, мощь, «ак» - ?...
     Иштта дешдола дашхар г1алг1ай меттаца, тамашейташ хилац, харцахьа кхетамаш доацандаь, массалаш мара. Цу массали хьов-кхамо гойт бес-беса хула торонаш. Цудухьа хьалха цувно бувцаш
уйлагахьар хьал довзийташ тараматала (язычеству).
      Даима хьадаьхкад нахски метташ, атта халар дезаш, кхетама торонаш хилара. Къаьстта г1алг1ай мотт хиннаб аламетта (метте доаг1ача тайпара дош нийсса оалаш), шийца дух (суть) долаш, ис-тори а, мифологи а кхоачамбеш гойта агга-авал (факт) я, оалаш сина новкъосталца.
    Адами дахар долача тайпара дувца саг оттавеш, догкхардар ху- ргдоацаш историна, цигар дар дакьсса къамаьл дале философи да, - алар д1адоалаш.
     Иштта г1алг1ай сакхетама торонаш хиналга да, х1ара сага вах-арах агахилар (существование) хулаш «халарче» (состоян6ие), из хилара, цунах «хьалче» (бытие) гуш. Цох б1арчча аламетт (филос-офи) хилар, г1алг1ай къаман сакхетам хиларца.
     Хаьдда хоадам болаш болх беце а историна, хьехамаш хиларо к1ийле юлаш сакхетама, къаман дагалоацаме-уйла (идею). Цох а хьабоалаш пайда, къаман уйла-нигат тоадалар доаг1аш харц-бакъ тезисаш даьнна, 1илмано цох делоастам (порядок) оттабеш.
     Иштта тохкамхоаша белгалдеш хул т1ахьожавеш ц1ихеза 1ил-манхой белхашта:Г. Масперо, Г. Брестед, Г. Штейдорф, А. Эрман,
А. Гарднер, Я. Черный, иштта кхы а. Цар массане кхетадеш оазах «Ка», ка кертера хиларах кхаь кхетамчех (понятиям) «Ах», «Ба», «Ка», - яхачаа.
       «Ка» - яхачо ма1андаккхар (вывод) хул дош, цар аьлар:
 Г. Масперо гуш «Ка-нца» ма1ана «сингахьар саги шолхарг»;
 Г. Брестеда гуш «Ка-нца» - «даги авторхан» (гении хроанитель);

                99





 Г. Штендорф гуш хъилар «Ка-нца» (дийнабола синаала – бодрст-вуюший дух);   
 А. Эрмана, лаьрх1аб «Ка» - «оаз е  вахар низ» (жизненная сила);
 А. Гарднера гуш хиннад цунах «дийнаг1а ма1ан» (живой смысл);
 Я. Черный, лаьрх1ай цунах, «Ка» - санаьхк (личность), цох «Со-ал» (индивиду-ость) хулаш, ц1къаза «Са» е «Оамал» я – оалаш.
        Цу массалех гу вайна сина торонаш, гулакхаш далара, уж ди-нгахьа хулилга. Х1аьта дина, ший мифаш йолаш, сина кхоачам а беш, сага дийна хала «Синаала» (дух) болаш.
     Мела метта торонаш маьхе хилара дунегара (мировоззрению), цох довзарте (познание) хулаш 1илман каннах (методом), филосо-фи гуш. Халонаш йовзаргахьа довзартен (познанию) хоадам беш, бокъонца долчунца бувзам оттарв, кхы а цо торо еш, ду маьхе йо-лача белгалонех, бокъонца дараш кепедерзадеш (форм-ть).
       Из довзартен хьехам (теории познания) долга ховшщ, цар ба-щхал хувцалуш яц. Цу даькъа логика хоадамуйла (умозакл-нию) дедукци е индукци езача лаг1а т1ар ма1андаккхар (вывод) хулаш.
      Массала: «укханахъ хьадоалар да ер» - оалаш, ше-ший посыл-ках  ма1ан  доалаш керда уйла е. Цига дац, х1ама бе хилар, цигар дар да хьагучаджоалар е хоалур «1аьржа е к1ай» да ала.
    Нийсса кхеляра мегаш хул кхетам тоабе хиннараш (факты) д1а- ехаш моттигаш ца хилча, сингахьа дар юкъедаккха а (мифаш, ди-наг1а, 1илмангахьа дараш мо юкъекхахьа (дезача д1адешаш е юх- дешаш бехказло яьккхачохьа саг хилар т1ерадоалаш.
      Цудухьа философигахь йовзаш хул массайола «довзартен хье-хами хаплонаш». Экзетери, къайлен болхбу, - оалаш да сина торо-нех латта ма1андоаладераш (доводы), дукхача даькъах нийсса до-ацараш белгалонашца дужаш дегачу. Цудухьа махулла, бакъдол-чох махбе ца хуле а, уш мифологех хиннараш гипотизаш даха то-ро ю, цох к1албисача наха хьал хилар долаш, сакхетам дийнабе.
      Г1алг1ай-нахски философи хиланза далац, ший кортаболаш,
цунга хьажжа истори а хургда, эшац финна факташ лаха, уж гаь-на яхача ханаца йолаш, дукха дац къамаш.
      Иштта керда хиннад, - оалача нимци къаман философи дика маьхе да кхыча къамичул. Цудухь уш факташ 1овхьеш (явления)
хинна. йоаг1ача з1енарах истори хьахила. Цига торонаш йолачах кхоачамбеш, эшачох гипотетически уйлано д1атоадеш.
     Философина дезар да уйла-нигат товш хилар, д1атоадеш цхьа-на оаг1уврахьа торонех к1алдисса моттигаш хуле а. Цигар сина-уйла (мышление) хулаш 1илма кхоачам бе, млла моттигаш гипо-тиза хургдолаш.
     Г1алг1ай молаш ба,- ала 1илмано болхбаьб сакхетам халийта, цар  шоай наьха-юкъарле (общество) хьалер хьажжа, къаман ца1 барт хулаш.
      Нахаш шира замашкахьа денна хьаденад дина оаг1увнца лоа-

                100




рх1аме вахар, шоай куцаех  къайленгахьа махбеш, хьалха гелозо-изма  торонех, малхаца даздараш а хулаш. Иштта  цхьана Даьлах тешаш хинначар баш-башха «даьлашка» д1акхайкаш, хьабаьхкаб
г1алг1ай, протонахаш болаш.
      Юха а хьоадеш, из «Ийс», яха тарахь мела махболаш да сакхе-тамгахьа, къайлен хулача ма1ана д1атовжара. Цун дозал, уйлано меттага белгалдайташ «вахар хьал» х1ара сага бахьан доалаш хьа-шт-теркоех (интересах) экзотерически уйлан наькъа.
      Хьалца хул къайле, из хилар хьажжа уйлае доготташ вахар то-аде, кхоллам гойта. Укхаз хьакочаш махбуча метте «халарче» хи-лара бакъдар белгалде, сагага наггахьа мара доацача акхантах (ес-тество) саг хиларца.
       Цун хьалах белгалдонаш ювл , кхоачам хулаш Са динга кхоа-чаш, х1аьта сингаре, дингаре хьашташ (потребности) дег1о къоаб-алдеш саг хала, ваха-лела, экзистенци гойташ. Цунг хьажжа дег1а дезар сина дин хилара гуш, тоал хиларгахьа сатеша.
      Иштта Халарче (состояние) хиларца кертера ма1ан доаккх, саг хилар гуш, х1аьта юхьала (личностный) оамала халарче кхоачаву торонаш ейнача озали-дискурсивни (объетивно-понятийни) кана-шка (методам), довзха дух (суть) тохкамбара кхоачам хулаш.
     Канаш (методы) массане юкъа хилара, ховш да циг духьоттара (принципиально) махбаь варгвоацаш юхьала дараш (личностные) наггахьа мара ца хилара цун агахилара (существованию).
      Цунах ховш да «халарче» лакхайолилга саги озали-логически чуроттарал (структуры), цунгахьа дарригадараш гучадувла вахар да ала. Х1арадар х1амилд (предмет0 да,- оалаш, саго шийна: дог-дар, уйла хилар, дедагам (план), десоцам (проект) долаш хьалче (бытие) хилара, ца1,- цхьаккха доацаш мо гонахьа.
      Халарче я уйланца сагага махбейташ, х1ана аьлча цо ше дол-га гойташ хьал, торо, шиндухьа йолаш: духьбалдар гойташ, ишт-та шоллаг1чо къайлаг1дар гойташ.
       Цун гучахьдар саги сага дег1аца отта долаш, из къайлаг1дар сингахьа лелаш. Сага дунен вахар дег1аца оттара кхоачамбар сов-г1а, цига д1адехараш хиннад халарчена сингахьа болам (оагам) боаккхаш ший фантазех.
       Ха деза, саг вахача хана хьайре волаш хулилга. из сино хьал-хьеву, цигар халарче йолаш ший торонашца, уж шиндухьа яьнна хилара.
      Иштта, сингахьар, дингахьар «халарче» хьал къайла е гуча до-лаш арсбухе (первооснова) къайлен наькъа т1а, цхьа атта (охлой) волача сага экзетери наькъа т1а хилара экзистенци (агахилар) го-йташ.
      Ха деза, из экзетери наькъа т1а хулар къайленца дахилга, си-но йоакхо еш, из сина экзистенци йолга ховш, цунгахьа саги «са-зали сакхетам» (субъек-ое созн-ие) 1ешболга ховш.

                101





    Саго шийгарча хьаларчех къоастабу цхьа маллаг1а бола ийдам (отношение), ший маярра хулача хьалчеца (бытие). Из цхьа мала-г1а дола 1индарг1а оттар дац, ший экзистенци я ала сакхетама, из да  къаьстта хула сазалал (субъективность) хьайре хилар.
       Цкъаза саг хьаькъалах вохаш, ший вахар бахьан фуннаг1а де кийчаволаш. Из тара хул, саьнчу лаьлача берза, иштта юххера саг
кхерар да, валар т1акхачар, ший халарче йовзаш хьал далар догд-оахаш, чухьар са хьалдалалца. Динаг1а волчун Даьла къахетамга догдоахаш, иштта динаг1а воацачо догдулаш.
      Из да юххера саги хула куц-сурт. Х1аьта валар хьакхъачалехь саги «халарче» я цхьацца бола кхоачамбоацараш хилара,- дег1о а, сино а ловш, хьалче (бытие) дег1айоаг1аш дег1а-сина торонаш цхьана хулийташ, къаьстта Даьлах тешачун Даьлга догдоахаш.
      Чулоацамга дукха къорга ца луш «халарчес» ма1ан даккхийт-арца сакхетама хаьдда торонех (условием), диах хьалче (бытии мира), йоакхо, кхъерам болаш, иштта кхы а белгала оаг1увнаш йолаш сингахьа, хул саго ма1андаккхар (вывод).
   Иштта саги вахар «халларче» йолаш саг ва ала, чухьар къовсам-ашца. Лоцца кхетамах торо яларца экзистенци из халарче хилара,
хьал хилара из деррига г1алг1ай синаала (дух) бала. Из да сакхет-ама кхоачар, уйла-нигат доалаш къаман философи хала.
                ================
      Г1алг1ай метта торонашта бизза махбеш хиларца, могаду ист-ори хила довзартен (познанию) дистар дича, яхача ханагахьа хин-нар в1аший духьалкхоахьаш.
       Иштта архиологаш гойтачох г1алг1ай мехка сийленгаш (пам-ятники) гучадаьндола тешалду тайп-тайпарча культурах уж хил-ар. Цу тайпар корадаь сийленгаш  Палеолит агонтах (период) хьа-долалуш да, цолх дар, - оалаш тохкамхочо Чахкиев Д. Ю.
     Цо тешалдучох, къаьна-кхерий б1аьшерашка, хьайоаг1а ха йо-лаш гучаювла хоам бахьаш. Хаьдда бола хоам хилар йоккха т1ех-ьле я историна, х1аьта т1аг1олла дувцара коглаталга хул филосо-фица уйлаяргахьа.
       Г1алг1ай мехкар корадаь архиологашта сийленгеш (памятни-ки) маьхе хилар лакхалуш истории да ала, цар хьагучадоаккх гуш йоацаш хинна г1алг1ай къаман оаг1увнаш.
    Цул совг1а кхы а хьа-доала беркат да, ца йовза хана чухьа хин-на з1ыагараш (процессы) йовза, ерригача Кавказе хинна ца 1еш ийдам (отношение) хилар тахка. Хоамех дусташ кхычахьа корад-аьча сийленгашца.
      Цу даькъа массалаш дукха да, цхьачарех теркамбеш, массала:
аьшка догараш корадаь Мужеча Луговой, - оалача кашмашка гуч-адоал эггара хьалхе хинналга «аьшк» сага дайза (V1-V б1аьшера-шка в.х.х.).
      Цар тешалду ший морг кхы цахилара Кавказе, х1аьта археоло-

                102



гаш дувцачох Луговой (Мужичи) корадаь аьшка дигараш уйлае кхоачаву дистардарах (в параллелях), гаьна Сибарера Ананьина культура йолча.
      Иштта кхыдолча массалех гучадоал йоах археол-огаш, лоаман маьлхара кашмашка г1алг1ай баьхача, цхьацца г1алкхаш кораяра.
Цар уйлаейташ дистардара юхерча маьхкашка хинна ца 1еш, гаь-на иллача Киев Русь лаьттмотт (территории) хинача тарамаш хе-тийташ.
      Уж масалаш хилар да агга-авол (факт) я ала цхьаттара ца хил- ар адамий вахар, цхьана фунах да ала наьхаюкъарлен-политика з1ыагараш (процессы) хулаш цу хана б1арччача Евроази.
         Цунах догдохилга хул V1-V б1аьшерашка в. х. х. т1ехьаг1а мара Урартуе, Манае ч1оаг1ъенначул т1ехьаг1а  мара кхаьча ца хилар протонахи фурт (семя) х1анза г1алг1ай бахача хетара. Юх-ера Ази Шинхина Юкъе баьха д1абаржаш хурриташ, меттара бо-хабеш е керда лаьтташ лохаш хийшаб уж протонахаш, ший зама-шкахьа бахьанаш дувлаш…
     Жугашка Товрат дессад, пайхамараш бахкийтаб, аьнна да дин-гахьа, х1аьта дукха ханаш д1аяхай Адам адамий да волаш вечахь,
цар Даьла ца1вар хьехаш хьабаьхкаб. Цу даькъах белгалбувл жуг-атий, шоаш семитски къамах болаш, цар шиъ ц1и хиннай.
      Шоай Даьла – ца1 юкъара волаш –«Элохьим» (къаьстта белга-ла) – «Якъова». Юкъара кхетама индукцица гучадаргда «Къаьна Васкетагар» (Ветхий Завет) «Элохьим» Даьла ва оалаш, шийгара
чулоацама сакхетам болга хайташ «Якъовца» д1анийсалуш бокъ-онца  хилар, шеко йолаш. Цох оалилга да жугатий вахар, шинду-хьа хилар, ца1 дега сало1амбеш шийха лазар кхетара дуне дезаш,
х1аьта шоллаг1дар д1ахьовкха Далла бехказло лелаеш.
      Мувса хиннав из гуш, цо Даьлага дийхад ду1анца, жугташта Джабал лоам 1отабайташ Далла корта тоха, - оалаш. Цар шужуд даьд, ца1 б1арг хиннаб цар лоам 1отабоаг1ий хьожаш.
       Цунах хов вайна, динаг1а боаг1а кхерамо уж харшбоалабеш, телхар д1адоак-кхаш, Даьла Ца1ваь  низама к1алсацар царга эш-аш.
        Адамаш хьадоладалар Адам пайхамар кхолаг1а волча во1ах хьадаьннад яхаш да жайнашкахьа. Из Сиф яхаш хиннав, ший даь наькъа т1а волаш, х1аьта Сифа ваь  Енос хиннав. Цунгар хьадол-аданад дин, бокъонца вола «Элохьим» - Ца1вола Даьла вицлуш мо «Якъов» (Яххве) къоабалвеш, болх баьб Енос хана.
       Цун ма1ан хиннад  ц1и яккха кхоачам хилар кхы «Даьла» ва ала, х1ара  ц1ера белгалонаш гучаювлаш, Дала «хьахаржача» на-ха  дича  кхычар дергдар ха декхар долаш х1ара сага массийхана.
      Дино адамашта хьехам луш хьаденад адамаш, ший истори да-хьаш. Цу «халарче» (состояние) нахский адамаш, молаш да, - оа-лаш.

                103





      Из хинна монотеизм гуш хиннай протонахашкар (хуррилгаш-кар) юххьенца, царгар из гучаялара, цох хов дина хьадоладалар хинналга эггара хьалха протонахашка, уж нах берда 1ургача боа-хкаш, 1уррехьа уж г1овтташ Са белгалдаьлча, Малхагар сердал гуш. Уж протонахаш хиннаб «1урра» - яхача дешо белгалбайта хурриташ, лоамар г1алг1аш уж къаьна хинадаь,- оалаш хинад, шоай дайх «Каьна Хуррилгаш».
                =============
     Из хинайола монотеизм ше-ша (стихийно), хьалхарча протона-хий гуш хиннай Хала да (Вола да) – Халада (Вола Даьла), оалаш мо сигале хьалхьожаш, кхерабалара протонахаш дехаш цу хана, цох сигал волачох «Хьалло-Даьла» оалаш, вай лоамар тараматал леладаьча г1алг1аш оалаш мо «Хьалла Дошоча Малхора!» е «Д1а-рча Дошоча Малхора!».
      Цох кхоачамбеш хьалхарча замашка, т1ехьарча хана тарамата-лах кхы хаьдда белха е г1улкха кхыбола Даьлий гуш. Саг даима ма вий, шеквалара т1ера, ца1 б1аргадейча ч1оаг1а е актуальнидар б1агадейча цунгахьа воалаш.
       Иштта, ший хана жугатий а хулаш шекбувлаш е шиндухьбув- лаш. Жугатий Еносас «Якъов» (Яххве) ларх1а бахьандоалаш мо. Ше-ший замашкахьа тайп-тайпара къамах, фух хиннача адамаш а политеизмага кхоачаш хиннаб. Хиннаб вахаргахьа аьттув лохаш,
бакъдар дицлуш, дезар, хьашташ совг1адаларца.
     Из яхилга да хулача аьттувно, хьашти-теркос (интерес) хилара,
шийдар сагах, протонахах хьадаьд, из сакхетам «халарче» хиларг хьажжа кхоачабеш. Цох хулаш керда «хьалче» (бытие)
      Истори белгалбаьнна т1урпалаш хиннаб, ц1ихеза, шоай даьш-та духьалболаш, дацари (отрицательный) куц дулаш. Иштта Адам
 пайхамар ви1и-во1 Сиф во1 Енос; изза морг хиннав Нувхьа пайх-амара  духьалваьнна цун во1 Сим; цу муг1ра хиннав да вийна аьл-ан дарж даьккха Бел, т1ехьа тайп-тайпарча къамах хина наха т1а- хьехаш шоашта доалде; цу наькъа т1а кхаьча хинав Египтера Ки- ркоп, эллинашта юкъе Афина 1оюлаш, ший шиндухьар сибатаца; иштта хилар вай Сауди паччахь хинна Файсал вувш веший во1а, шийна г1анд хьалаца. Из саги лазар хьадоаг1аш да халхаденна.
     Хьалхар замашка ийдам (отнош-е) отташ хиннаб Юхера Ази, З1амига Ази, Египте, Греции, Риме даьржа хинача тьараматалца,
Кавказа Мята (Барт), - оалаш хиннача вайнаьха ц1увралца.
     Тхьовра хуррити-урарти замаш йолача хана нахаш баьхаб Мя- тага г1олла ийдам (отношение) лелабеш кхыча маьхкашца, цу ха-на барт-цухьоаг1о йолаш, х1аьта цу сакхетаман торонаш эшалу, из цувл леладар г1алг1ашка дусаш, ийшар г1алг1ай болча воаг1-аш, из «Даьлийг1анд» (Трон богов) лораде.
     Цудухьа даьхад дукха тараматал г1алг1ашта юкъ, баьдеча на-ха хьалхавала ц1ув хулаш, тараматалах сакхетам д1абахьа. Цув

                104




хиннав сакхетам дийналоттабе кийча, довзартен бокъонех (зако-нами познания).
      Цхьацца мифах ца1вола Даьла вицволийташ, даьлий юкъеба-харца Беле, Керкопе, г1алг1ай даьлий мо бараш харжа болаш сак-хетама. Тараматала маьлхедаьлар миф «Дягал», из хьаваьр Пхьа-армат волаш, из хьаваьр.
      Дягил хьаваь хиннав сигалар кхере, лаь-ттар топпаре, Воккх-Даьла (Зевс) дийнал (жизнь) ч1оаг1ълуш  фо тохар хьиспе, Пхьа- рмат хьадаь арсдег1аш (фигуры) б1аргадайча тоа (молния) тохаш кортошта.
     Тоа согабанача 1ургаш доалаш юхь я ала. Хьахулаш шиъ адам.
Цхьаннех ц1и туллаш Дева (деш, кхоллаш вар) Дягал элитет хул из. Х1аьта цун сесаг аьлан-йо1 йола, Пхьармата яьй Дева, цо веш мо Дея, - аьнна ц1и а тулаш (саг вешяр), яха ма1ан долаш.
     Уйланна сурт дилла ц1ена нах хиннаб цу дезалехъ, из хинналд
теркамбеш Воккх-Дала, х1ана аьлча, Дягелие/ Девае ц1анал къаь-стта махболаш хиннай, цудухьа битаб уж дезал дийна хала Воккх-
Даьла. Цига хьалха баьха нах къиноех харцонна б1ехабалара, ший
эг1азлонца Воккх-Дала хий т1адалийта , хьалакбаьб б1еха адам.
      Т1аккха Пхьарматас кема (ковчег) яь д1абахийтаб, ший бераш мо форда т1а дуне лаха, Нувхь  пайхамар  водаш мо – дар дусташ. Кема  кхаьчад Этна лоам болача. Нухь пайхамар Агрест лоам юхе кхоачаш мо. Цига Девае, Деяе  цхьана корабаьб Барии-лоам (гора Парнас), еллини легендах. Уж, шиъ «Дягели» болаш хьаг1ар (пещ –щера) лаха, «Дягел» ший сесагаца ваха.
      Чухьар баьде хилар акхан хьаж йола хьаг1ар чухье, адами кхе-
тама д1атаре г1ийртай Дея чу1еш йола фусам, сурте хургйолаш, цу торон т1а чухье хозаеш, ший мосаж яьхай цо, зизашта метте.
     Иштта зизай хьадоладалар да, - оалаш хиннад, ший гом хозаба- ра, вахар кийчадеш, греки метта «грот»,- оалаш. Тоал  ха  яьнний «Дягали» (Дева, Дея) уйла хьайре йолаш гонахьа шелал, цхьол хи-лара г1айг1а-сагото лелаяьй цар.
     Т1аккха Даьгар (Пхьарматагар) дийхад г1одер. Ший берех къа-хийтта Пхьарматас д1акхетабаьб уж, адамий фух долчох цар дег1-абар  ч1оаг1абеш  никъ-дийнал (дорога жизни). Ше  в1ашаг1ехка маьженех арсдег1аш (фигуры) хъулаш.
    Из д1ахайнача Воккх-Даьлас (Села) Пхъьармат геттар къиза 1а-запа лоамах д1авийхка хиннав, из ваьхача лоамах, кхы цу тайпара
дег1амаш (тела) дергдоацаш.
     Иштта, ший къахьега мара, уйла йоацаш хинна догц1ена Пхьа-рмат бехкехиннав. Из яхилга да ма1ан доаккхаш хилча. Дуне дов- зар, дезар е лахар цхьана боараме долаш, даьлий бицлуш г1улдакх
хилара.
       Цу тараматхой кхела, цу тайпар ма1ан хала дингахьа (иудаиз-ме, хъристянстве, исламе), чулоацаман хьиспаш хувцамца долаш

                105





мара башхал хала монотеизме е политеизма хала.
       Д1ахо Дева а, Дея а шоаш кхетадаьр хьадаьд, уж бахаб лоама т1а Ала-Деша (Олимп) – оалача, безача Агрест цигар Мят-Лоам т1а. Из Воккх-Даьла (Зевс е Села) сало1аш хиннача.
      Цу Воккх-Даьла йовхалах тоха Са а доацаш багар кхераш, сер-далах б1аргаш довра кхераш Воккх-Даьла волаш, шоай т1ехкараш юкъар доаккхаш, кашщмашка хьорчадаьд цар. Из яхилга хиннад к1алсоцаш, г1улакхде кийча хинна.
      Цига шиинне а Воккх-Даьлагар дийхад сигалара кхерех адам хьадергдолаш дийнала (жизни), х1аьта из атта вахар доацаш, цох «товг1ал» , оалаш, цигар халони дийнала (жизни) эпитит долаш.
Из яхилга хиннад  яьйха ц1ера тов т1а г1олла, ц1ера галингашта хала саг д1аводаш дуне-даа.
      Иштта дийхад цар ц1ера-к1арг арцдег1амашта (кийчадаь дег1- амаш Са чутасса дийнахургдолаш), дас (Пхьармата) хьадаь даьха.
Цига шедар дайзача Воккх-Дала (Хьалло-Даьла) тоамбардеш, уж шиъ хьоасташ мо, раьза хиннав даьлал (божественность) гойта.
     Цу тайпара сигалар кхери кхаьчад царга, д1айха хинна, кхоач-ам болаш, совдаха долаш, ла хала долаш – из хиннад дуне даа де-зар, дунен т1ехьадалар адам. Кхери сов д1айха долаш, кулгашта юкъе ца ловш, букъа т1а доахаш хиннад цу шинне.
      Цар дег1амаш доагадеш хиннад, чоаш марца ца 1еш, мосаш а йоагаяь хиннай Деяй, цига ядда чуяхай из, ц1енна халийта шоай хьаг1арчу. Из яьга ц1и хьаг1арчу юлларгйолаш, т1аккха цига ил-ла дахчан хи бага болабаннаб.
       Иштта хьаг1арах, ц1а хиннад, сердал хилар совг1а, йовхал ху- лаш. Уж дешдола дезараш-эшараш кхоачалуш хинадац, ха сагтон  йоацаш д1айодаш хиннай.
       Дея ц1ен-нана хилар белгалдоалаш, цо ц1енюкъ хьаллоттаеш.
Цу хана денна ц1ен-нана хилар хьадоаг1аш. Дуне кхелчахьа адам-ашта ц1ера гонахьа ло1ам хиннаб наьха барттовш, уйла а тоалуш наха ц1ера гобеш, сийдола кхуврч оалаш.
       Цунах да,- ала доаг1а, цу къаьнача ханар Дегала д1айха кхери
букъа т1а кхувсаш мо – хьаденад г1алг1ай 1аьдал, ший товг1ал (хала вахар) дахьаш, дина г1улакхаш деш. Хьабенаб сакхетам, ку-лгаш букъа т1а лестадеш, из шоай 1аьдалах Воккх-Даьлага дехар хиннад цар, цу наькъа т1а шоашта аьттув бехаш, торонаш тоае.
       Из да, цхьа сурте хулийташ, лелабаьб г1алг1аш, шоай Кхуврч, ц1аккха бов ца бойташ, къаьстта г1алачу, дахчан хи чубоаккхаш беррига «Наькъан» в1ашаг1кхеташ. Чубоаккхаш массане цхьана увзабеш. мела боккха ихз хилара.
      Кхуврч багар сийлахьа-гарамени ц1ера нийссалу оалаш, лерх-1ам хиннаб лоаме, тараматал леладаьча лоамарошта. Из лорабеш хьаденад из хала вахар. Иштта халача хьале лийний цигар вахаро гойта бокъонаш, хаттараш дувлаш: мичахьар е молаш ба,- ала до-

                106





аг1аш.
     Ханаш хувцаяларца, вахар а эргдалар совг1а, таьрматал куцаш
хувцаш, из кхуврч бусаш, шоай къаман-нанаца «фуна нана) Фуна,
оалаш, мотт ше болча бусаш. Нахий метташ къаьна хиларо уйлаш ейт кхерашта даьча х1аракаш, къаьстта Ияфета ц1окал (расах) до-лачарна, зехьа алац г1алг1ай (нахский) меттах «наьна мотт».
        Цу метто беррига сакхетаман ма1ан хьаденадаь. Фуна-нана хинайола Фунай – наьна мотт хилара. Вайнаьха метташцар чуло-ацамах ма1ан доалаш, тохкамхочо бе болх хьабоалаш ширача ха-на  яьздаь  кхера т1ар йоазувнаш  деша ма1андоаккхаш, кхы дола метташ петрографина болх ца беш, нахий метташта мара.
      Г1алг1ай молаш ба е мичара ба? Хаттар деш историгахьа, цун-ах дола сурт тара хул, дахк лаца к1ийленхайна циска, таташ хазар мара гуш х1ама доацаш. Цига дахк ба е цицкхолг я ца ховш. Ишт-та да яьздаь  истори доацача, къаман д1адахача вахарах гу суртах кхетам.
      Тохкамах шоашкахьар 1илманца 1ец духа т1а ца баьлача, цуд-ухьа дедоаг1ар да, геоэтнически сурта агонтал (периодизация) еш,
тохкаш д1а-схьа даржар гуш апперцепци йоацаш нахски халкъаш (племена) 111 – 1 эзаршерашкахьа в.х.х..
       Г1алг1ай г1ерож (предки) хиннаб автохтоонаш геттара хьалх-арча хана баьхача протонахах: Хьалхар Азие, Шинхин Юкъе (Ме-ждуречье), Эрмалой къозашке (Армянское нагорье) хиннаб хьаба-ьнна хьабалар овла.
     Историкаш ма яхха, Урарту ехачул т1ехьаг1а нахаш меттарбу-влаш Кавказа лоамашкахьа юхете1аш хиннаб. Цар моттигаш хув-цар лой а, ца лой а. Из логика меттаца уйлайича хьакхоачар инду-кци кепах Кавказе г1алг1ай бахар.
     Цхьаболча историкаш яхачох «гаргари» оалараш, «амазонкаш» уллув баьхаб, оалаш яьздаьд. Из ца1 моттиг мара яц, цу тайпара хоамаш дукха да ми1-ми1ангар, х1анзарча 1илманхоаша шоашта хетар дувцаш (къаьстта Со мочар).
    Урарту ехача Колхиде кхоачаш мо, бисача урартийцах (нахаш), цхьацца бахьанаш хинна. Цу хана Колхида хинаяц атта моттигах даима т1оадал йолаш, дог1аш делхаш, форда юсте, чукхийтта ша-ьренгахьа хилара. Цига баха наха д1а1амадезаш, в1алла г1аьрхой т1абаьхка моттиг ца хуле а. Цигар нах хьунашка юкъе бахаш, ц1е-нош, вовнаш дахчах хьалъеш.
      Нахий меттал Колхида яхъилга ма ди (к1ал хий да) яхилга, ци-га баьхача нахах «колх», оалаш. Х1аьта нахаш боацаш кхы а къа-маш хала мегаш цига дахаш.
     Иштта яьржа агаххе (цивилизация) хинай, оалаш, царгахьа хи-на метта, оамалех, бахар наькъах, эхь-эзделах, даьлача г1улакхах, цу совг1ак цар еш хиннай вовнаш (башни), шоай оамала тара йол-аш, вахар дистаргахьа.

                107




         Колхаше, моссиникаше, алародийцаше, иштта кхы халкъаш даьхад Колхиде. Цар еш хинна вовнаш дахчан оарцех, уж шоайла в1ашкаехкаш (срубах), моттиг хьалайеш, лаьтта а  хьат1акхохьаш, хий т1адалар кхераш. Айяьча метте хьалеш хъинай вовнаш, цу та-йпара хоамаш да цу ханарча историкаш яьздаь.
      Цхьаболчар цигар вахар дехад Римхой т1абаьхкача ял йоаккх-аш хилара. Из нахски дакъилгаш (элементы) хиннад, яхаш яьзду х1анзар историкаш.. Ер истории болх ца хеташ, цар цитаташ а е ер я ала ссылкаш а яц вай, мукъа философски болх хеташ, хинна-чох, гучох ма1андоаладеш.
      Х1аьта г1алг1ай г1ерож-дай (предки) мичахь бахаб ховш хиа-дац, царех дар яьздаь историкашта а, гипотетический ма1андаккх-ар ца дича. Дукха хетара Кавказа Албане кхоачаш, цигар лоамаш-кахьа д1а-хьа бувлаш хиннаб ужаш.
       Т1емаш леладе 1ама халкъаш дукха долчох, кара ца баха нах, шоай мехках бовлаш хиннаб. Уж таронаш хиннай цу ханар нахи, дай баьхачар бохаш.
      Дурдукъ яхаш г1ала хинай Манна (Атрапотена) яьхача маьхка,
цига баьхарех дзурдзукаш, оалаш гуржи историкаш белгалдаьккх-ад, къаьста цар денал, могашле, цхьоаг1о ювцаш. Хьалхар дзурдз-укаш  хьалха хьабовзар хиннад Мана, Миди – яьхача маьхкашкар, цу Урми, яха 1ама гонахьа, уж бахара.
        Цхьа  ха  яьлча, цар цигар бохаш хьаг1ортар хиннад Кавказа Албанигахьа, Кура-Аракс,- яхача. Шин хин юкъера бехача ужаш болхаш х1анзар г1алг1ай лоаме, из хиннад Кавказа Албани йоха-ра, цул хьалх Митани, Урарту, Мана, Миди, Атрапотен йохаш мо.
     Иштта Кавказа лоамашка кхаьча хьабакьхкаб г1алг1ай, кхера-ме, хала лоаме из хилара, уж бахача г1олла чакхбоалаш халара, из
Къулбехьера Г1ибухе бода никъ, ужашщ бахача, нах т1ехьбувла, Аьлан на1араш,- оалаш.
         Цу 1ояьзбаьча истори хоамех хьовкхам гучабоалаш кхетама, цхьа апперцепцех индукцех ма1андаккхар (вывод) долаш филосо-фина торонаш е. Белгалде доаг1а х1анзар вайнах баха Даькъасте Хьалхар Ази хуррилги (хурриты) вахар хьадоладалчахьа цар фун-ах дола тайпаш, тоабаш хьакхаьча, вахар 1одулаш хиналга, гетта-ра шерра боарамах тайпаш хьахулаш.
       Г1алг1ай метта дош да «ворда», цо дагайохийта хуррити хина т1ема-ворда (колесница), Кавказа къозашка (предгорие) хьакхоач-аш хилар протонахски агаххе (цивилизация). Кавказера наж дахча мо ч1оаг1а дахча хинаяц Хьалхар е З1амига Ази (Передней и Ма-лой Азии) из т1ема-ворда хьае. Цо йоах Кавказера дахчах еш хин-наб из т1ема кхоачам.
       Теркоеш, белгалду вай Кавказа лоаме вайнахал хьалха кхаьча къамаш хинадац, Иапета ц1окал (раса) хина, истори хьадоладанад аьлчахьа. Цунах ма1андаккхар (вывод) е доаг1а априори хьала,

                108





протонахи бахар д1а-х1а даьржа хиннад ала. Цар вахар гуш, царех лараш хеталуш.
       Из хетадалар ца1 ма дий, цул совг1а архиологашта гучадувла тешамаш хулаш кхераш т1ар ироглифаш хилара, хоам бахьаш аг-абадаш (находки) хилара, истори хьадоладалар тешалдеш, цунах 1илмано махбеш. Кхери б1аьшерашка (Каменный век) даь йоазув дац е оттадаь кхера т1ар агахьаракаш (знаки0 хилац. Цудухьа Ан-дарпах (первочеловек) хиннар бокъонца дола гепотиза хул, мифо- логи бокъонах юхь-сибат (образ).
     Истори ехь лоацаш хилча дукха хетар-моттараш (гепотезы) хи- лар хьадоаг1а саг уйланга д1атеве, цуна хьаькъал д1а ца кхоачача.
Иштта хиннад ала йиш йоацаш, из истори ехь (начало) цхьана хе-тара апперцепцех д1анийссалуш хьаденад. Цудухьа истории тайп-тайпара яьздеш хьаденад, ше-ший замашкахьа юхаяьздеш.
      Массала игумен Нестора яьздаьр дайна д1адаьннад, эрссий хьабалар истори да ала, цуна метте  Маномаха, Сильвестара слав-янски хьехам яьзбаьб, истори да ала.
      Юххера г1алг1ай хьабалар гойташ филосовски дукъех (теме), вай белгалдергда массалаш кхувлаш къоргга этимологех болх ца бой а, уж кхыча тохкамхоша хьагойтараш белгалдеш юха а. Уж Урарти паччахьалкхе йолача хана, цигар наьха мотт (бийайнили мотт) хилара Вански зилйоазув (клинопис) 1илманхоша г1алг1ай,
нахчи метташ мара ма1ан луш ца хинадаь.
       Цар баьча белхах кхо-б1аь дош хулаш дистара ма1анаш нийс-салуш, цу дешашца диста эквиаленташ нийсалуш. Б1арчча лувг1-арт хулаш, массала:
«айле, алие» /ала, аьнна/ - скажи говорит;
«аллай», «аьла» / то же/ - князь, господин;
«ду», «ди» /ду баа, да да/ - дать слова, день есть/;
«иесе», «аз, аса» /со я, я/;
«епели» /апари/ - канал;
«агури» /эггар,аьгар/ - прорыл;
«хутади» /хаттар де/ - спросить, обратится;
«хаз» /хаза/ - слышать;
«хазили» /хазила/ - пусть услышу;
«хазине» /хозае/ - красиво сделать;
«уелиду» /уйлаю/ - думаю;
«уелидэ» /гуладе/ - собирай, собираю;
«хеурунна» /х1аранена/ - каждому;
«шин» /шин/ - два, двоим;
«асти» /исти/ - жена, жены;
«тиш» /тиша/ - старый;
«аси» /1аси/ - телята;
«таран» /таро, тара/ - возможность, мощь – похожий/;
«наха» /ваха, аха/ - идти, ходить;

                109





«салзи» /саьлинг/ - угол, помещение;
«сату» /сатув, сутар/ - успокитеьный, старательный;
«ка» /кадай/ - подвижный;
«карини» /карйоляь/ - покорил;
«гару» /га да/ - ветвь, отделится;
«улини»  /уйланна/ - озабоченный;
«кири, кхири» - /кхера/ - чаша, сосуд;
«куруни» /куррал/ - силный, гордый;
«кузу» /куз, куси/ -ковер, крашенный;
«гаргани» /г1аг1/ -кальчуга;
«лие»  /лер/ - говорить;
«суре» /сур/ - войско;
«сусини» - /со, сайна/ - одному;
«тубарду ду» /пурма да/ - есть повеление;
«туру» /туха / - бью, саблю;
«уле, хил /улув, хъул/ - другой, рядом быть;
«алсуи-ни» /алсама / - величавое, больше;
«ату» /1отта/ - пырнуть, уничтожить;
«ас губи» /аз гулбар/ - я собрал, взял;
«хаиалани» /хьайоалер/ - привел, захватил ;
«хату» /ходу, хоадае/ резать;
«ху» /хьо/ - расхишать, ташить;
«хутиа» /хатта/ - обращаться;
« кали» /гали/ - мешок, мера емкости;
« габгару»  /гобар/ - осадить;
«азине»  /хозне/ - сокровище;
«сиел» /сайре/ - вечер;
«дауше» /дош/ - слово;
«мукулу» /мукъаволийт/ - пускаю на воле;
«арзе» /т1аьрзе/ - отрок;
«хурри» /1урре/ - утро;
«шерри» /сайре/ - веченр;
«аи-р-ри» /аре/ - поле, воле;
«иштине» /иштта/ - ради, вот так;
«вашаб» /ешап/ - ведма;
«варат» /ворда/ - колесница;
«фурии» /фу, фурт/ - семья;
« кехат» /каьхат/ - бумага;
«кару» /карйолю/ - победил, овлодел;
«гарамени» /г1орваьли/ - прославлденый, прославился;
«лаки» /лакъи, лакъа/ - источник отводить, прикрить.
       Урарту пхьа-маьхка баьхача наха, шоай мохках Биайнили, оа-лаш хинад, х1аьта шоаех биайнили - ти а оалаш; Биайнили – би – 1айна (низ, мощь) – 1оабешба (делаюший); ти – бер – хой. Биайн-или – низобер (низ1обу мохк), из яхилга хиннад паччахьалкхе ни-

                110





збола, сийлахьа (низ1обу маьхкхой).
     Иштт ц1и шийгахь йола паччахьалкхе кхераме хиннай лоалах-ошта къаьстта халди-хуррити фунах боацача наха, царег1а белгал хиннай Ассирии. Цун хьаг1 а хинний хьалха Биайнилица, т1аккха Вавилонаца.
      Цу хана дешхинна йоазувна метта хиннад Биайнили мехка ас-сирера зилбуйоазув (клинопись), цунца агахьаракаш (знаки) нийс-
алуш хинад. Г1алг1ашта юкъе хулаш Л.Семенова болхбаьб нахий ийдам (отношение) боалаш Юххерча Азица, уж г1алг1ай культур-ах яьхка оамалаш, куцаш гучадоахаш дистарца цхьацца параллель а гой1таш.
     Иштта Л. Семеново белгалдар гучадоаккхаш г1алг1ай кхалнаь- ха керта т1а тулабу «курхарс». Моцаг1а замашкар хьабена «фриг-ийски калпак»,- оалаш 1илманхоша.
    Цунах дегбуамбар хул фригийцаш Корфагене кхоачаш мо, про- тонахаш Даькъасте байнаб  ала мегаш, параллела хуррити-фриги-биайнили качап мегаш хиналга. Историгахьа гучадаьнна да, хурр-ийташ Египте а баьха хиналга. Иштта Эхнатон хана, цо пер1онал деш, цун гонахьарча нахах хуррийтех нах хинаб. Атон-Даьлах дар
хьалкхоабаш хуррити-биайнили Хьелло/ Хьалди-Даьлах дар мо го хилара.
      Цу хана ц1увш хиннаб Египте, тараматала т1ехьхилар совг1а, цу ц1ув белхах пайда эцаш, политеизм ч1оаг1яр дезаш, шоаш оал-алдучарех (правишие)  хилар  дезаш, уж лайлдераш (раболепству- ющие) нах хиларца.
       Ца1вола  Атон Даьла массанена юкъарвар, аьнна доацаш, хур-риташта Даьла ца1хилар дайза хилара массарел хьалха. Хуррийт-аш «1урра г1овташ» чарах1ал де хьунашкахь даар лехьде Аренцх-ина (Ефрат), юххе бахача хана лоаман хьаг1арчу 1еш. Бердах тол-аш йоахаш, из ха дагайоаг1аш мо, хурийти ц1увш лийнаб, шоаш д1амелкхаьчача Хьалда-Даьлах дар д1адовзийташ.
       Эхнатон хуррийти маьхкашца товш хиннав, из д1аваьлча Ва-вилона белгала духьал яьнний хинай Египет. Ассирии паччахьаца  къайлаг1а барт лелабеш, Цар барт хинаб хетташта Египет духьал хургйолаш.
       Цу ханар протонахаш хинаб т1ема б1е ца къожбеш, цар х1ан-зар вайнаьха яраш мо шалташ хинай бес-беса тураш хилар совг1а. Из т1ема барзкъа яха дош хьадоаг1а «геза» дувхар (доспехи), - оа-лаш.
         Г1алг1аш оалаш да цхьа водар дича «юхь1аьржа янний са». Мишта хьалаха, алар да из г1алг1ачо? Эсалдар наха  дайча «ц1е- к1айлуш ма х1овза саг». Юхь ц1 ца луш , - оалаш да «юхь 1аьрж-янний са тахан».
       Из кхетам хьабалар да, гаьнар овла болаш г1алг1ай метто са-кхетам дийналоатабеш, водар караг1даьннача сагах к1урз хьокх-

                111





аш хинаб.
   Лакхе дийцар Урарту мехках, оалаш хиналг Биайнили, циг баь-хача наха, цун цхьаькха ц1и хинай Наири, цхьан дешах тампони-маш  ювлаш: Нахари, Нахарина, Нахариа,  Нахчери, Нахчиметян, Нахачивань, Нахчио.
      Иштта кхы а цар ма1ан овла бовзар  дезаргдолаш дукханахьа дашхар эшача. Уж 1ояьзъяь тампоними ц1ераш, этнонимашта ма-
хбеш ц1араш яха хул, дега х1амсар дош дезаш сага, из да»Нана».
      Из кхетамче хьаялар, саг хилар гойташ, «халарче» (состояние) хилар эшаш хьашташта (потребностям) кхоачамбе. Саги хьашти- терко (интерес) хиннай торонашта 1уналдеш.
     Х1аьта «нана» яхилга хинад, цох «фу» хьадолалуш. Фу (семья) да фурт1а (т1ехьена), «фур-ра», - аьнна «фу» дукха дос, кхетамче (понятие) хьайоалаш. Из да халадале а, аттадале а вахар 1одулаш саго «Нана» хилара, из болх кхоачашбеш. Цун ма1ан хул уйлана товра де лаьрх1а, т1ехье я саги дагалоаца (цель), ший хьашти-тер-коца (интересом) хьашта (для потребности).
     Цудухьа хиннад сакхетамгахьа «Нана» яха дош деза, сийлахьа йоккха ц1и йолаш. Цудухьа Дала яза кхеллай Нана, цох корта бе.
«Халарче» я скхетамо ма яхха саг хилар, х1аьтак «саг хилар» ши-йна боаг1ача тоъборама (нормой) Халарче а йолаш, махбе довза-ртен торонаш (средства к познанию) караерзае. Цудухь хулаш, из саг кхетам болаш (нах а, нана а фу яхилга да ала).
     Довзарте (познание) хила, тохкамбарца: «нана, нах ассоциацех керда кхетамче (понятие) йоалаш На-Нах дола фу фурта, х1аьт из на-нах да доккха т1аьрзе – на-нах хьерча к1аьзи; на-нах ахдаьнна, д1акъаьста фу, Сийле хьалъе, цу наьна кхуврчах керда фунах т1е-хье д1айоаржае.
      Цудухьа хинад г1алг1ай сакхетамца Нана хулаш даим йоакху-вна т1ехьена, иштта нана фуна, т1ехьен хьалче (бытие) йолаш мо, Мотт ба къаман сакхетама хьалче (нана ший бера йолаш мо).
      Харц-мо-эсал мотт хилац, иштта мо-харц нана а хала йиш яц.
Иштта «нанах» хьаяьнна фурт (т1ехье) д1ахьож хул «наха». Цуд- ухьа аьнна хала деза наьна мотт, аьначар.
      «Нах», «на-нах», «вай-нах», «боккхий нах», «кегий нах», ишт-та ассоциаци я цхьан овлах, гаргара кхетамчешта (понятиям), цун-ца сина чоалх хул дог-уйланца яхаш, х1ара сага керахь ший сина-ала (дух) хулаш. Цо д1адехаш сага декхар т1адила «саг хилар».
    Мела махболаш кхетамче (понятие) я Халарче (состояние), из я еррига генераци, болх д1абохийтар, сагах «саг хилар» тоъбоарам-аш (нормы) хулийтар.
      Ер моттиг я хьахьовкхар керте ма1ан укха йоазувна белха, цу-духьа теркамбе доаг1а. Д1ахо уйлаеш, мела сийле йолаш хьал до-аг1а «халарче» хилара. «Дика нах ба», аьлча, духьленгахьар дар а гойташ сийлена; «мела нах бац-кха уж»,- оалаш, эхь дола дега но-

                112





вкъале йоалаш, дог долчуна саг хилар д1адоалаш.
      Фуд хьадала кхетмчех, оалаш «нана», «нах»? Х1ара сагага до-ла декхар да ма хула дикача торонех хьабаьча лоам т1а кхача. Нах аьлча ма1ан цхьанакхеташ «саг хилар» яхача дешашца.
     Саг ца хи-лар кхераме болх хулаш г1алг1ачо, нахчочо. «Халар-че» хул хьал даькъаз даьлча «саг хилар» д1адалара, цуна лотабаь к1ерам д1абайна баьдеча вусаш.
     Ер къамаьл доаг1аш да «вайнах»,- оалача наха, цар сагагар эхь-дар гучадаьлча «саг хилар» д1адовш. Цунгар «эхь-эздел» д1адал-ар да хоадамболаш хаьддадар оамалта (категория нрав-ти).
     Саг ца хилар да, ше моча наха ца ларх1ар, теркалцавар. Нах бо- аца нах – эхь-эздел доаца нах хул. Иштта хьаденад адами сакхета-мгахьа мог1ал хилара махбеш саги д1алелара (поведение).
      Дуне кхелчахьа «дика», «во» белгалдеш, къоастадеш хьаденад, царца хьал, торо хулаш «халарче» хилара, хьалче (бытие) уллаш  бухе беррига сакхетама.
     Саг хилар долаш, цун вахарах оазаш болх хул «дика» е «во», да ала, сагах доалар белгалдуча, из ца возваш вар воза.
     Дика е волаш хилара саг, цу Наьнах ваьнна, ший Са наькхачур д1алуш, наьна накхаг1а вокхавеш, ч1оаг1а т1аьрзе хилар догдоах-аш. Цох т1ехьленна фунаг1 фурт хилар дезаш, башха Халарче хи-на.
      Ноаной хьаре хиннаб массаза доглазаш шоай дезал бахьандо-лаш. Наьнаца дувзадана хиннад Даьхе езар, наьче хилара, наьнах нах хьабоалаш. Саг хинна саг д1анийссавалар сага шийна да ираз хилар.
      Наьче хилара маьхе ма1ан хул «нах хилара, саг хилара, нана хилара деррига меттадоаладеш, саг нийсса кхевеш». Г1алг1ай фу хьадоладалчахьа, оалаш наьнаца дувзаданна: Нахари, Нахарина, Наири, Нахчери, Нахчиметт, Нахачивань, Нахчечу, Нахия.
     Протонаьха вахарца тешал даьдеце истори долаш, хьалха д1а-яхача ханар томпонимаш хул сина тоамбеш, нахски метташ даш-хар деш, массала Шумера г1алаш:
Ур («ураотта» деша гарга хулаш);
Урук (ураг1а вахар, латта);
Лагаш (лаг1аш – ступени);
Киш ( кашмаш );
Вавилон (ва – велБел-1ун) /приходи Бел управлять/;
Аррапха (ара-пхьа) – проживание на равнине;
Луха (лоха, те1а) – низкий;
Тушпа (тушпхьа) – божественный город;
Угарит (угар-отт) – совсем отстоять;
Унабаше (уна-баше) – чумная голова
 Урарту хина томпонимаш:
Меишта (Меиш т1е);

                113





Арзашку (Ирзешка);
Киехуни (Къоьхуна);
Ардина (Эрртина);
Даькъасте хиш, лоамаш, пъанаш (айлаш), босеш, ушалаш я белга- ла ц1ерашта тарахулаш:
Химе, Хамхе, Бушту,Эллипи, Ишала, Арарнап, Арцаниа, Аргухи, Цийри, Эрджиша,  Арцоваберд, Шилаини, Замани, Элаини, Хаза-
ни, Алишту…
         Иштта хоамаш да яхача хано г1алг1аште, нахчаште шоай ис-тори мича хьадоаг1а оалаш. Цох къ\орга тохкамбар историкашта декхар долаш. Ер философи (аламетта) торонех хетар да, - оалаш,
тара хулаш Платона Атланта агаххе (цивили-ция) дагайоахаш мо,
вай дагалоацам (цель) ба г1алг1ай философи да ала «ХАЛАРЧЕ – НАХИЙ СИНААЛА» (состояние - нахский дух) ба, сакхетама бе-лгалбала.
       Нахаш хьабалар овла, мичара ба хьожаш, гучадоалар да гаьна хана баьха хурриташка кхоачаш. Уж пратонахаш хилара халарче йолаш хьагойтара: оамал, 1аьдал, 1адат, хало, атто кхачарца г1ал-г1ай г1ерож-дайца (предками). Юх а белгалде хул халарче хинай хьалче (бытие), к1ийле наха баха а, нах хила а.
               
Философи цхьацца дола г1алг1ай метта дешма1анаш (термины), эрссий метта эквиваленташ. (х1ара кертаца дараш юха а белгалде).

агара – опредиленгный; Къаьна воскет – Старый завет; Керда воскет – Новый завет; ц1окал – раса; агахьарак – знак (символ); товг1ал – жизнь (эпитет); кесаре – государствол;  авол – уликап; агга-авал  - факт; кейса-ралдеш – царствовать; мерзаоазх – арфа; лерму1 – горн; пхьоалт – ремес- ло; гулларче – община; истаж – сцена; соц-ходам – решение; аналда – уро-вень; аграмдеш – обозначая;  эйдаж – сословие; арс-фост – эмблема; сед-къал – созвездие;  саьргхьувзар – спираль времени; седкъате – планета; дина-г1улакх – рнитуал; з1ыагар – процесс;  агонт – период; кхал-ма1ал -  пол; солт – самость;  дагалоацаме-уйла (идея); болх-моттиг – случай; б1а- зем – воображение; делостам - порядок; Айлам – Вселенная; Хозаче – кос-мос%; хьашт – потребность; наьхап-юкъарле – олбщество; ийнчлыж – за-ключение; абхал – строительство; езмар – необходимость; ма1андоаладар – формулировка; хоадамуйла – умозаключение; хоалур – чувство; син-уй- ла – мышление; сазала сакхетам – субъективное сознание; фу – семья; фурт – поколение, семья; аччазал – сомнение в вере; арс1омор – учение;
Даьлий г1анд – трон богов; довзарте – познание; егнелий – избранный; арс-дег1амаш – фигуры; Ала-Деша – Олимп; г1ерож-дай – предки; къоз-ашке – предгорье; андарпа – первочеловек; тоъбоарам – норма; санаьхк –   личность; шишег1дар  - акциденция;
  пассеизм – хьалха д1адахар (д1адахачунга чам хилар ч1оаг1а)
  пропозиция  - д1аалар, д1адувцар – предложение, суждение…
  проприум – д1адала-йишйоацар, д1ацакъастар, шийгар белгалол…
  д1ахадаш е цахадаш хилар –прерывность и непрерывность (категория)
  дискретность – декъаданна, хадаш (д1ахадаш е цахадачо духьалдар…)
  антиномия – бокъона духьаллелар, шинкъамаьла юкъера духьаленаш…
  некрофиля – данначунцар безам, даннар дезар
  нирвана – эггара лакхера сина торонаш, арахьар дуненца д1ахадаш…

                114
   
      
 

      
                ЯЛХЛАГ1А КОРТА

                ХАЛАРЧЕ
               
   а)                Философех дар
           Философи яхилга да греческий меттал безам хилар хьаькъа- лца, дега тоам хулаш гуш дар е довзаш дар нийсса д1аалара. Хьа- лха г1алг1аш хиннад дар довзийта кхелъеш хилча – аламетта. Ду-вца хоза, нийсса уйланца, эша дош доаккхаш.
      Философи агакеп (форма) я, наьха-юкъарлен сакхетам д1абов- зийта, дуне довзара, сакхетама довзартен дагалоацаме уйла (идея к познанию) йолаш  чоалхоттамца (системой); цул совг1а беш то-ахкм хулаш политик-социальни халонаш д1аяха, маьхедараш (це-нности) довза, этик-эстетика ийдам (отношение) боалаш адамаш-та юкъе.
      Философи – 1илма да 1алама юкъера низам довзийташ, иштта  из болхбеш наьха юкъарленгахьа а, синауйлангахь (мышление) а.
   Саг хиннав «ийланчу» хала т1ера, ше лаьтта ваьлча денна, цхьа-цца кхоачамбоацараш гуш, цунах х1айре хулаш. Из ше ца1 е куп- ах (дезалах) волаш бе доацаш, мела дукха халонаш е аттонаш хин-яле а цуна теркама белгалювлаш.
       Цу даькъа саги уйлаех цхьацца бахьанаш дувлаш вахар халон-аш зе, из хинад хьапл-торо хилар е ца хилар философски махбеш.
    Цу тайпара гаьнар хьадоаг1ача дакъах антропологех 1алам дов-зар долаш, ший тамашле я ала. Сага цу наькъа т1а чот йоацаш ду- кха хаттараш доал, в1алла кхоачацалуш дуне-1алам довзаргахьа, сага шийна ше вовзаргахь а, дунен оаг1ув ба алар совг1а, дина оа-г1ув болаш уйла е езаш сакхетам шийца хилпара.
     Укхаз истори философи ца дувцаш, вай хьоабу рационализман даьшха хинача Р. Декарта дукха хаттараш увтадаьд 1алама дег1а-ех (тела природы), ший белха т1а «Философи духь т1а» (Начало философи).
      Цул дукхаг1а хаттараш дийнад сина-дина торонаш хьееш фра-нцузи материалистьи а (Ж. Ламетри, Д. Дидро, К. Гельвеции, П. Гольбах) болаш. Философи торонаш яьй, къаьстта белгало йолаш, шоай каяларца, нимци классикан философи (И. Кант, И. Фихте, Ф Шеллинг, Г. Гегиль) долаш.
    Аристотель аьннад, ший «Метафизика т1а»,- «зиркала довзарте (поз-ию мудрости) 1алам да оалаш б1арчачох а, фаралах а, хиннад белгалдаьнна 1илама мо, хьалхар бахьанах, довзартенгахьа, дукха кхоачаме хулаш довза, зиркалца т1аэцадезар, 1илма долаш ма1ан-даккха. Нийсса долчох кхетаде, тайп-тайпара ца1 кхетадучун хин-нар х1амилда (предмет) долаш, цох дукха хетара, хов ховчо фуд х1амилда, цун хьалче (бытие), цун цахьалче (ничто) доацаш довз-арте..».

                115




      Философи декхаре хул тохкамбе нийссадар ха-довза, малаг1а харцо я ха. Из да тайпаш дукха хиларца дух тохкаш, ер нийссаг1а да ала ца1 бакъдеш, хоржамбаь боккхача болхах г1олла ма1андак-кха.
       Аламетта (философи) даим дай хиннад цхьанена, из дезаш ца хилара, адами культура хьаяьлчахьа, цунца моастаг1ал а леладеш,
маллаг1ча наькъа т1а из далее а. Философи дукха лора ца ю оаг1-ув хиннай культуран яьхад Н. Бердяева.
        Из яхилга да философи ду дустар гуш кхетама, юкъар долаш гучаяьнилга йола халарче (состояние), ер ма дий, аьнна 1илман цо га ца даккхара е къаьстта сага дезара цо мах ца бара аьттувбаргах-ьа, цхьа б1арчча бола пайда, бовзаш сакхетам дег1абоалбе.
     Иштта диное, синааланое (дух) д1адехарашта кхоачамбеш. Саг
Даалла т1аверзарца, Дала т1адилар кхоачашдеш, цу даькъа 1илмо
цхьацца аьттувнаш гойт хьаькъал совг1адала, саги вахар никъ го- йташ, торонаш дег1айоалаеш. Саго ше хьадаьр мара белгалдал ца хулаш, - дой дика е дой во долаш.
     Из философи (аламат) юкъара кхетама хулаш, дукха белгалбо-алар саги сакхетам ба, цудухьа философи ца оалаш, сакхетам ала доаг1а довзартен (познание) тохкама.
     Х1аьта из халарче (состояние) гуш сакхетамо махбарца юкъар кхетам болаш го, атто йоацаш, дунен халонаш совг1аяьнна белгал гойташ, из хулаш хьалчех (бытие) хула трагизм. Деррига бакъдар гучадоалаш, индивид догдиларга кхоач мистицизм из хилара.
    Иштта торонаш гучаяларца, сага бакъдар гора, харц хийтад цун дунен т1ар вахар. Из дайзача халонашца, къайле гучайоалаш – «харцдуне» хилара. Цу халонгахьа дар белгалдеш, къайле а хулаш
дуненгахь, сага хулар. Саг юххера кхоачаш земуйланга (созецать).
      И. Гете аьннад цунах: «Бакъдар дийцача, деррига философи кхетама (рассудок) мара хилац баьдеча меттаца».
    Сага доаг1ар алара, нийсса ма1андоаккхаш вахаргахьа дунедов-за, сакхетам дег1абаргахьа, из деррига «баьде меттаца леер хулаш цунна, хала тоам боацаш.
     Иштта, из сакхетамгахьа дар д1ататта, наькъа вахавенача сага бакъдар ца ховш 1е могаш хинавац, х1ана аьлча аламетто (филос-офи) торо-хьал гойташ хилара, бакъдар шийца долаш – мела хала хинадале а бакъдолчун юхь го.
    Атто езаш, цхьаццабараш дувца хул наькъа т1а пайдангахь г1е- рташ, белгалдеш дар-доцар 1илмашкахьа, уж дукха хилар саги то-ронаш тоалуш, скхетамца ваха-лела. Саго ший вахара мул д1ахьо,
ше-ший хана айданача таьптарах, из сакхетам хилара, беза махбе.
     Сакхетамо гойташ сага, къаьстта, лакха махбола хьала сага сак-хетам хила, сага вахар атта е хала хилар гойташ б1арчча моттиг а д1алаьца, «ший мукъа программах» хоржамбе торонаш хулаш ду-кхачарна юкъе. Х1аьта кхыдолча дийнали (существа) цхьацца ма-

                116





ра халац хоржамбе торонаш, Дала дана хьал долаш из.
      Философи лур гуш дагалоацаме уйла (идея) яржарца, сага кхо-ачар да кхоачамбоацилга гуш, критиках довзартегахьа (познании), гучала (виду) е босгара лаг1а долаш; цунца дагалоацаме уйла йоа-г1аш парг1ата; гуш кхы а б1арччал (объем) хилар дагалоацаме уй-ла яьржа 1илман кхетама чоалхоттамга (системе) кхаччалца.
     Сакхетама дагалоацаме уйла ейза я къаьгга, х1аьта сазалал (су-бъективность) г1ортт лораяла (юстаряла мо) философех, х1ана аь-лча, из деза цунна ше к1алхьардаккха.
      Цу белха, торонаш т1оаяннача дагалдоацаме уйлах хул сакхе- тама да къамаьл хоамех, кхоачамбоацараш гойта, цу сазалах доах-ка. Цо оал, бокъонца бола низ ба, дагалоацаме уйлан нийссабола, хала йишйоацаш сазалца.
     Иштта торонца, ший къаьстта философи чоалхоттама (система) йолилга белгалдаьннад, цхьа сакхетаман торонна арс1оморах (уч- ение) деза 1алам к1ийле хулийташ.
      Болх-1омбара (опыту) дукха оргинальни д1ах1адахараш (тенд-енция) хул в1ашаг1етача дакъах, цхьа шерраюхьа дола г1ортарца,
къаьста агакепах (формах) чоалхоттам ба ала. Юххьера философи белха гучаювла, хулаш цхьа таррамаш (похожие) е уж доацаш, из хьал-торонаш еррига цхьан мотте кхоачаш, цига юкъара ца1хилар долача юкъара, дукхадолчо кхоачаш, из да сакхетама б1арчча ма-хбелга, г1алг1ай метто гойта еза «халарче».
   Довзартен философи кхолаш индивидо, сакхетама з1ыагар (про-цесс) доалаш, из гносеологи е эпистемологи хилара, Шоллаг1чун иррационализма торонашца доаг1а довзартен хьехам болаш, эпи-стемологи эрга башхал хул дуне довзаргапхьа ч1оаг1ъеш, мелаян-на оаг1увнаш, классически философи кхетама.
     Эпистимолги даррига х1ат1аэцац белгалде, махбе белгалонаш я ала. Дуне довзар хула з1ыагар (процесс), цо дер да могадар бел-галде дарийдараш (полож-ые), белгалонашта кепедерзаде (форми-ровать), бокъонца  бола кхетама нийсса бакъдолчох.
       Цудухьа, дукха башхал я алар дац царна юкъе, дуне довзарга-хьа, иштта гносеологица дукхаг1а б1арччал йолаш довзарте (поз-нание) го, болх-моттиг (случай) гучайоалаш хилара, эпистемоло-гии кхеташ х1ат1аэцац психологи дешдола г1ортараш, ший прог-раммах болх д1абодача болх-1омбара (опыту).
    Индивида хьажартеш (взгляды) долаш ховдовзара (знанию) йо-лаш, цига «бакъдолчарех» хулаш эпистимологе къоастаду методо- логех метофизика ч1оаг1аданна хьадоаг1а гаьнар Сократах дисар-аш.
       Иштта бе-бе хилар санаьхкала карар (личностный) ховдовзар (знание), 1илман бокъонах хилара, лотам беш довза, даим къаьст-та к1ийле хиларца, гуш априорндар, эмпиризмдар.
     Эпистемологи хула ховдовзар (знание0 нийссалуш дац, х1ама

                117





юкъе доацача, г1аьххьа долча бакъдолчунца, даим хьожаш, хала кхетама хула оттам (процедура0 болаш бакъдар гойта.
     Дар, кхетаде аларца «вахар-лелар хилара», хала иррациональ-ни суртехьа, довзартен бокъонах, цудухьа эпистемологии гучада-ккха хьож  халони х1амилда (проблемные предметы) психологи-ца. Иштта философи хиннад, массапза довзартен хьехама лийнна гносеологии а, цар шоай «озал-а» (объекту т1аэцаш анализ ю ала.
      Села белгалдаьккха дувцар да, цугносеологех, эпистимологех дар х1анад аьлча, из довзартен хьехам хилара, философи корт хи-лара квинтэссенци долаш юкъара кхетмче (понятие) хулаш.
     Д1ахо, царех дар да шинтайпар хилар эпистимологи: трацидет-альни, эволюционни эргашло йолаш, философи дакъаш долаш бу-хе, ц1ена метафизикал долаш.
     Трансциндентальничо кулгалдеш, ховдовзар хьадоалаш конст-руктивни в1ашка оттарца эмпиризмах дар априорничунца, из цхьа мукъаралдеш агакепашта (формашта), ший хаьддадарех (категор-ех), индивида боарама мара йоацаш торо, 1илман бокъонах ца хо-тталуш.
       Д1ахо, эволюционнечох кульгалдеш сина-уйлан агакепашта жоплуш (отвечая формам мышления), «коллективни фунах хула модификацешта когни-синошца», хьахулаш дег1адаргахьа кхета- ма, иерарархех к1аласоцаш агибокъонех (законам), эволюции йо-лаш ховдовзара «интерсзал» (интерсубъект) оамала.
      Цу даькъах гучадоал философи торонаш белгалйоалаш, дикаг-1а довзарте д1адахьа гносеологии наькъа т1а. Цун бола никъ дов-зарте хьехам (учение познания), нийссаг1а хулаш иррационализм юкъе йоацаш.
    Вайна ховчох иррациональни наькъо къаленашкахьа вугаш, дар гучадоалачун, т1адег1а  сурт оттадеш, из да х1амчера (материаль-ни) долчох юстар, сингахь долчох нийсса кхетам баккхар доацаш. Дуне довзаргахьа ах-астаг1а ховдовзарашка (знаниям) кхоачавеш, из да 1илман торонаш хилар дицдеш къоргга сазалга (субъективи-змага) сакхетам бугаш.
      Довзартен хьехамах дар дейзачул т1ехьа аттаг1а торо я филос-офи 1илман нанилг я ала, цо белгалла хадаш лостамбара сага сак-хетам хала. Сага торонаш тоаъал хинаяц даима бакъдар кхетаде, эшача харцо д1ататта кортамукъа хала.
      Дуне довзар белгалдеш философаш дукха хилара ша-шоай ха-на, довзартен агакепех (познова-ым формам), цунах дар гойта му-къа хулаш, торонга хьажжа. Г. Гегела, ший «Философи пропедев-тика т1а» яьзду: «Саг кортмукъа дийнал (существо) да. Из д1аотт-ар долаш, кертера белгалдар го 1аламах, цул совг1а цунга да кхы а халанза даргдоацаш дола хьашти-теркош (интересы), къаьстта дола дагалоацамаш (цели), догтохадалийтараш, массала – г1ортар хулаш дуне-вахар довза, ший дийнале (жизнь) лораеш, ший мога-

                118





шле мо, кхы дукхадараш а. Цу къаьстта йолча белгалонех сага да-г1ац хьашт (потребность) бокъо теркале, цуна балац царгахьа да-глоацам, г1оде е новкъосталде цунна уж белгалонаш йовзач цхьа къаьстта хула новкъосталца».
     Иштта кхы а торонаш белгалю Г. Гегела, саг хилар е цун вахар хьал  хулилга хайташ, ше-ший ц1араш йоахаш халарче (экзистен-ци) йовзийташ, б1арчча вахар оаг1увнаш гойташ карагш1даьнна-
рех (поступки) махбарца. Иштта сага чухьар дуне, сина торонаш-ца дахаш дола хьадовзийташ индивида цхьацца сатешар (убежде-ние) долаш. Из саг эздий вале (дикан), зуламхо вале (вона) хулаш цун вахар.
    П. Гольбаха яьзду, ший «1алама чоалхоттам т1а» (Система при-роды): «... Цу тайпар дувзадана хилара Айламга (Вселенная) – юх-хераяр хул ца кхоачалу з1ы, бахьанех, хьакхоачарех, в1алла ца ха-даш, хьадоалаш халара, шоайх долаш кхоачамбе, к1еззига уйла е, кхеташ хала. Деррига гучадолчох, вайна халадезаш, кхыча тайпар халайиш йоацаш, ший долачул, деррига дег1амаш, дийналеш (су-щества). Вайна гуш хилара, нийсса царна б1арга к1алулчарца бо-лхбеш, къаьстта хулча агабокъонех (законах) нийссадаларца. Цу торонга хьажжа деза дег1амаш (тела) легаш е дайдараш айлуш, нийсалу ма1ан  (субстанция) тоалуш. Еррига дийналеш г1орташ дийнайиса, сага шийна ше везара, шийна ховчох, г1ерташ аьттув-болчахьа, из цабезам болаш шийна духьалхургдолчунца».
      Укхаз саги торонаш йовза хьожаш болх ба Гольбаха бувцар а,
цо кхычахьа яьздаь хул: «Саго ларх1анза ца воалаш лоарх1 ше де-га-юкъ хулдаш дерригача 1алама. Цун бокъонца могаш да кхел е х1амаех (вещах), шийна йовза халар совг1а, царга бергболча 1от-къамах. Шийна аьттув хургбар мара ларх1а дезаргдац цуна, дери-га  духьал хургдар цадеза хьожаргва из, бокъойоацилга гойта хьо-жаш, из хургъя цун вахар агакеп (форма)».
      П. Гольбаха лораеш моттигаш хул, ше материалист хилар хьа-жжа, сина торонашта духьалвоалаш, саг мукъа дийнал (жизнь) я ала.
    Цун дика е во хулаш къоастаде, сакхетам шийгахьа хилара, хьа-ькъале дийнале (существо) я аргдолаш, цхьа дагалоацам кхоачаш-бе.
   Саго ше лоравар, шийна йоакху ер сага т1ахиннад, из инстинкт гучаджоалаш х1ара дийнала (жизнь), бес-беса оамалах, сакхетам-га хьажжа хоалуш кхерам мичара ба.
    Сага дегахьа хул лорвалар, юкъара дагалоацам болаш, цун низ даим г1ерташ хул дег1а а, сина а торонашца шийна т1аузаш кий-чалаш, сина парг1ата хила, из т1аозар (тяготение) тара хул Лаьт-тан низама, х1амилдаш (предметы) шийна т1аозаш мо, ше а х1ам-че (материя) хиларап.
      Цу халарчес (состояние) хьагойтар да философи кортабуча да-

                119





ькъа «хьалче» (бытие) хулаш еррига торонаш (хьал) цхьанкхетара  сазале, озале (субъективные и объективные) дараш, шоашта махб-еш саги вахар-леларгахьа.
      Из вахар-лелар хул саги сазал (субъект) ма1ан, сага шийгара ма1ан довзийташ озал (объект) хала. Цох б1арчча хулашдар хул-ар долаш «халарче» (состояние), 1илман товрадеш йола торонаш, экзистенци я ала.
     Цу халарчех хьадоалаш да саги д1алелар (поведение) цхьанде
деррига х1амчера (материальный) дуне лелар. Леларо гойташ хьа-ла хула белгало, цох хьалче (бытие) хьагуш, эше цхьана хала, саг сазала волаш мо, дезе цхьана деррига ца1дола дуне махбара торо-нашца.
      Хьашт-терко (интерес) йолаш эшар д1адехарца, боаг1ача наь-къа  г1улакх-моттиг (ситуация) йолаш  бахьанаш хиларца бувзам оттабе.
       Иштта халарче йолача халанза даргдац бахьанаш а, нийсбала цхьацца низ гучабоалаш торонаш юхь-сибатах (образе) хулаш. Ер философи да аьнна махбе  долчох е хургдолчох кхетам  бала. Саги сакхетам 1алашбе ханна-заман саг маьршве, ший торонаш дег1ай-олье ховш, кхы а наьха торонаш талхача цадезаш, из лоарх1амера  г1улакх долга хара, х1ана аьлча наьха-юкъарлен (обществ-ый) саг ше волга ховш.
       Цу тайпарча саго наьха юкъ а, ийдам (отнош-ие) тоаю. дерри- га 1иманца юча йоакхонца махбеш довзарте (позн-ие) халийта, са-ги торонашца дуне довза, ший экзистенцех, сина торонашца.
    Саго мела тохкамбара ховдовзар (знание) лохаш философи д1а- дехачох, индивида сакхетам дег1аба, хьаькъал хилар деа. Из хала-рче (состо-ие) хул шераг1а индивидуальностал гойта хьаькъалца,
зиркалга  кхаччалца, х1ара х1аман (вещь), х1амилда (предмет) ма-1ан, чулоацам белгалбоалаш. Цу х1ара х1аман хьалче (бытие) йо-лаш, эшаша цох х1амилда хилара, хьаькъало махбеш.
      Цох санаьхк (личность) доаг1аш хьаькъале хилара, цига д1ан-ийсде дезаш агабокъонах (законами) 1илма да ала, тохкамбеш до-лча 1илмах хьалхадухьа (первоначало), бахьанаш хулаш махбеш, цига дика-беркат уллув хала., цу бахьанашца агакепаш (формы) я ала.
      Цох оал философи хилар, адами агаххе (цивилизация) дег1ая, наьха сакхетам болга гуш, культура я ала 1илма. Иштта саги вах-ар дег1адоаг1аш. Цудухь эшача даьнна хиннад адама массаза фи-лософел дар, саги догураоттадеш вахара махбе, оза.
     Сага цецвал-ар хиннад «халарче» хиларца, къаьстта г1алг1ачо ший торо йовза, цуна  готдана хиннача, дунех лерх1амбе, къаман торонаш талха ханаш ахарца.
      Мела гаьнача ханар хьадог1а нахий фу, ший фурт йолаш, кхы
къамаш нийсалуш, низ совг1а болаш даха ца дуташ, г1алг1ай дай

                120





хинна фу, цун духьал хулаш, сел к1иза замаш хилара историгахьа.
     Нахски истори т1ехьлен гойта торонаш ца юташ, х1анза мара из  дайзача яла г1ойле йоацаш, хьалдий 1уй бож боаржабеш мара  торо е онк доацаш.
       Кхы вахар тоаданна наьха-юкъарлен а  хулаш бала, лоарх1ам боацаш, даима 1урра хуррилгаш г1увтта, шоай къаьна хинна ва- хар шоашца доацаш – уш протонахаш.
     Х1анза из г1алг1ай г1ерож-дай (предки) хьабаьхкар тайп-тайп-ара халкъах хилара нахский мотт лебеш, шой кхуврчаш дехкаш: Митани, Бейанили, Мана, Атрапатена Кавказ Албании, шоай дай мехкех ц1ийоаккхийташ, баьхачур меттахьбувла безаш.
      Иштта г1алг1ай багаг1бувцамо белгалвоаккхаш хилар Колой
К1ант. Цо жа доаржадеш, дуне кхоаба устаг1ий хулаш доадладе, харцонна духьале е къонахчул долаш. Ше ца1 дукхабарашта духь-ал волаш, дикан новкъост хилара гойт багаг1увцамо.
     Цун вахар дайзачо атта довзаш, ший долаш мо дег1а чу эцаш.
Цигар вахарах гуш къаман хинна торонаш, низа духьаллатта атта ца хилара.
      Философи ший мотт болаш лелабе, бувцарал совг1 уйла гаьна-яккха халарче (состояние) йолаш сага ваха а, д1алела а, из нахски фунах хиларо д1адаккха ца хулаш. Кхы оаг1ув долаш, г1алг1ай метто г1одеш абстракцех торонаш тоаеш, из ший мотт болаш доа-г1а шийца долаш къайленашка кхача, куцаш хьнехаш.
     Х1ара дешо ц1увш бийцача метто сина уйлан бейба (механизм мышления) нийссъеш, ший торон ц1ерабелажаш (рычаги) йолаш. Цу даькъа ц1увна философи хулаш сакхетам дег1абоалабеш, тара-матал лийнад нахи синошкахьа.
         Наха юкъе ц1ув наха гойташ мишта баха беза: тоъбоарамаш (нормы), агабокъонаш (законы), мог1ала эхь-эздел, сахула седкъо лаьтта долха наькъаш гойташ мо. Мичахь хьахул дикан е вона то- ронаш.
      Цу цув метта философи долаш гучахьа е къайлаг1ча белха, го-нахьар дух гойташ, метафизика белхаца вахар тоадалар лохаш. са-кхетама  юкъарле эшача дагабалар эшаш. Догдаха вахара халонех хула «товг1ала», ираз  корда хилара сатешар де г1ерташ, саго къа-хьегарца  кхолламбара  гучадаьле, наьха дог г1оздаккха ханаш их-ай цецбалар  к1езига хиндале а, хала-баьдеча ханаш к1аьдбаь боа-г1аш нахаш.
       К1езиг-к1езига хетар деш дуне довзарга хьажжа къоарга ма1-андоаккхаш, иштта Бутто Малх лацаро, ший ма1ан доаг1аш къай-ленга, царца седкъи метта дахкара хьожамбеш, цхьацца  хула хув-цамашта. Цига хинад  ма1ана дух тахкар, из къайлен ма1ан чулуш еррига Айлама (Вселенная) хьахилар, мишта хиннад – оалаш.
      Малх Бетто д1ацахецаш бисар кхераш, деррига Лаьтта маьлха сердал д1айоалаш, адамашта лазараш доссаш, дег1ачур ах-са д1а-

                121





доадаш, ц1аг1а е арахь сахьувцзаш белха ка ца йоалаш, низ ца то- аш. Ц1увр хиннав къайленашка дар д1адувца хинавеце а, наха де дезар д1акхайкадеш.
         Малха сердал юхь Даьла юхь лоарх1аш хиннай, Дашо Малх хиннаб ший сердал яхьаш Бийсангар д1акъасташ Сигала боаг1аш Маоажа Малх, сага чудоала Са хьадийнадешщ. Египте хина Атон
Даьла хиннав г1алг1ай лоаме ц1увш къайлен Да ваь, Воккх Даьла
лоарх1аш хиннар. Цудухьа Воккх Даьла хиннав ший хана Ца1во-ла Даьла юхь-сибата сингахьа.
      Воккх Далла, Малх ц1ара баьлча ц1ай оттадеш, Малхаца, 1ал-амца  наьха сакъердалуш. Иштта наха шоай синцар бувзам д1ато-саш Малхаца, лоарх1аш Малх, Бутт, Седкъи сигал Хозчера (косм-
ос) адами дай. Из кертера дина б1оаг1ий долаш ц1увно наха д1а-двзийташ.
      Дукха долча даькъа цаховраш дукха хулаш, бакъдар д1агойта, х1аьта довзартен (познавательные) хъалонаш хиняле а, цхьа к1ез-игал йолаш 1илма да ала. Цо к1еззигаачо сатем хьайре бугаш, ду-кхаг1а бакъдар лаха.
      Иштта хиннача халарчех (состоянию) даьхкад наха д1адовзий- та ц1уврашка мифаш. Из экзитери торонах метафизика хулаш фи-лософи хиннад. Г1алг1ай къамо лелаяьй из мифологи, кхы а даьл-ий болаш, сакхетама лаг1аш т1а отташ.
       Дин леладаьр хиннаб ц1увш, цар хьагойта кепаш йолаш синг-ахьа хьалкхаба. Уж хиннаб сакхетам  б1арчча лелабаь нах, царга хьажжа г1алг1ай мотт хиннаб бувцаш, из дуне довза в1ашаг1бел- ла дуне хьакхелча хьабена г1алг1ай (протонахи) мотт. Х1ара дош бехкама агах1арака (условному знаку) нийссалуш – дуне, вахар, валар, д1алелар, сатешар, эздел долаш саг ваха вугаш. Из г1алг1-аш бийца мотт хиннаб дух (суть) тохка мотт. и. Цун к1ийленашка уллаш хиннай «халларче» (состояние), торо-хьал…
     Ц1ув хиннав философ, сина торонаш ейза довзартен (поз-нию), дуне ага кийчаволаш,, цу халарчех (сост-ию) б1арчча никъ хулаш наьха вахар тоадеш. Х1ара озала (объект) хьалче йолаш ма1анца, из х1амчн (материя) хилара. Цу хьале цадовзар дале а цунца вала г1ерташ, довзарга кхачара духьа бакъдарах хина къайленаш гуча-ювлаш адама, 1аламах дар довза хулаш пайдан.
       Иштта вахар торонаш хилара, дуне доладана хиларца, лелара бокъо йолаш  гучаяьнна хангахьа, цхьацца  къайленаш саг вахара, махбара дикан е вона. Цу деррига хулачо кортболаш Халарче йо-лаш, сина торонаш лакхлуш довзарте (познание) хилара.
      Кхы а ма1ан хул кхетама хетадаларца, ший къаьстта дола дух халарца агакеп (форма) хала мегаш довзартен хьехам гучабоалаш, хьала махбе.
        Агар торонех довзарте хулаш, саго ший сакхетамгахьа х1ара х1ама е болх-моттига к1аладоаладу ший ма1ан доаг1ачо. къаьстта

                122





хулача торонех, из хьалче хилара. Цига саг цадича ца воалаш наь-къа т1а, мелашха в1ашаг1тохаш делостама (порядок) дувзаданар,
цхьа х1ара х1аманца белгало яьнна хаьддадар долаш.
      Нийссалуш моттигаш я ховдовзар (знание) к1еззига долча наь-ха-юкъарлен (общество), культура т1ехьйиса латташ, цунах адам-ашта юкъе цхьацца болачар харцо, оп, зулам леладеш, сакъердал-уш. Из жугател да, жукарги тайпа царех гуш.
     Демократех нах мукъбалара декхарех х1аравар саг хила, мог1-
ала дезар леладе, эздел шийца кхаба. Саг халонех мукъавоацаш, из хьидда-кхувш кхача хьожаш, ца1 шоллаг1чунца в1ашкадоала- де уйла йолаш, ше ший оамалта (нравств-сть) халар зем боацаш, ший оамала, г1улакха махбе.
        Иштта ханаш йоаг1аш хиннача эзделах, оамалах нах юстар-бала т1ера хулаш. Цу наьха д1алеларца маьхедараш (ценности) хувцадала хьожаш философи низ д1ацакхоачаш, из сакхетам ху-вцабалара.
      Х1ара саг хьайре волаш ха йоаг1а, деррига дуненах махбара,
х1аранена ший вахар, хало мара ца гуш, цига агаххе (цивилз-ия) йоацаш мо, тиша т1олхаш ялара, сина-уйла (мышление) хувцал-уш, философи хьаденар ца эшара.
       Из да хано ший басар хьадара,«халарче» (состояние) цу торо-нех йолаш. информатика, глаболи-заци, нанатехнологи, генни ин-женери, роботизаци, цу тайпар на-ькъаш кхы а хулаш наьха ваха-ргахьа.
        Уж торонаш хулаш б1арчча йолача халарчех, дуне довзар – саги торонаш, сага хьалче (бытие), торонашца адами сакхетамца д1анийссалуш, 1алам бокъонех т1атохар е т1ерадаккхар де г1ер- таш.
      Наьха сакхетам айбалаг1ерташ хул ткъамаш корацадоаг1аш, сина торонаш йовш, нахах тешам д1абаларца, дагалоацам (цель) ткъамаш лахар болаш. Даьрриг д1адаьлча ужаш лахадар, - аьнна низам ма хинадий Дин ч1оаг1ъде, из 1аламца Дала данар сийлен халадезаш…
     Х1аьта зама хувцаяларца Дина хилар мелалуш, наьха вахарга-хьа, дукха дина торонаш уйлангахьа ма йоацаш. Х1аьт 1илманца дар дуненга д1адерзаш, Из гедонизмах гойтар дег1адоаг1аш, на-ха юкъе ийдам (отношение) лоттабе.
      Дина метофизиках доаг1араш, сина торонаш хилара, цудухьа саго син торонаш лелаеш е ца лелаеш цхьа тоъбоарам (норма) ба,
оалаш сакхетамца, сингахьа 1алам товш, Даьлаца инкарло йоац-аш.
        Саги кхетама, ший боарам болаш б1арчча «халарче» хилара махбейташ, из хинад  яхача ханашкахьа адами овла хьаболалуш, цу овлах нахий г1ерож-дай (потомки) болаш.
      Цар сакхетамах, шоай боацача низах 1алам низа духьал, сино

                123





яхар деш, протонахи Халада Даьла, Ца1волаш. Цун г1улакх деш, хьаькъало хьехача тайпара. Х1анза г1алг1ай бусалба болаш, шоа- шка кхаьчача даькъах (Даьла кхелах).
      Из Ца1вола Даьла ва, - оалаш тара, кхы а нийссаг1а, Мохьам-мад  пайхамар с.а.с. баквеш, г1алг1ай бахар нийсса долаш. Дала даначо хоастамбеш, сабар-сатем болаш вахар хиннад эггара теш-аме хинар.
      Саг хулаш нахаца ваха, атта ше хьахулаш хинадац, даим сага
хаттараш дувлаш «халарче»  хилара, цугар хьал долча довзарте а (познание) хулаш. Цига хаттараш гучадувлаш – маца хиннад т1а-ккха деррига довза?
     Укхаз гойтар хилар дац, х1анза дола хьал, наьха торонаш я 1а-
ламае, синаалае (духу), ша-шоай агабокъо (закон) йолаш юкъара «халарче» гуча. Сага вала, ваха аьттув ба ала – цудухьа нийсса аь-лчамо, хетало г1алг1а Бусалба дингахьа волаш: «тахан лергволаш
мо Дала г1улакхде (уйла-нигат тоадеш), х1аьта в1алла хье лергво-ацаш мо Дуне а лаха»
       Юха а белгалдеш философех дар, цхьа делостам (порядок) бо-лаш  нийссабаь, сага вахар никъ гойта дикала, дукхала торо  йоал-аш дикален (качес-ный), дукхален (количе-ный), иштта хул х1ара сага, дуне шиндухьа долаш.
      Хул саги вахар цхьа «дика» долача «во» хинна велха е када ве-заш – цкъа «во» долача дагадоаца дика гучадоалаш, саг иразг кхо-ачаш. Из хул Даьла кхела торо ялар «халарче» а тоаялара, эггара хьалха.
      Цу даькъа дикал а, вол а йовзар дозарте (познание) хинна, саг хул хьаькъалца махбе дуне дикал, дукхал х1амчех (материя) латт-аш, йоккха хула торонаш луш метафизически оамала Дала сага, из саг халийт, хьалха шийна лерх1ам байта эхь-эздело, оамалто (нра-вст-ть) ма яхха. Из эздел цунгар д1адаргдоацаш ваха, вала, декхар хулаш сингахьа Далла г1улакхде, ц1енача уйланца, Дала ма яхха.
     Довзарте (познание) хилар да дунен-сина торонаш йовзар, цох г1алг1аш «дунедовзар» - оал. Х1аьта вай дешма1ан (термин) деш Довзарте – познание аргда. Довзартех «са агаш» синаала (дух) хь-ахул.
       Из синаала болаш мухбалар хулаш х1амчех е дийналех (мате-ри, в теле или в существе), хьоадеш дег1 дийна лелийта (са чудоа-лаш). Цу дег1а е дийнале шоай хьалче (бытие  йолаш, деррига ши –йха дола ма1ан дайзийта даьлча (дух) ма1ан, мела махболаш хо-вдовзара (знанию).
      Иштта довзарте да саг хилар, эхь-эздел хиларца. Цхьа къаьстта хула «халар» яхачох «хьалче» (бытие хулаш: х1амилда (предмет), х1ама (вещь); х1аьта «са» сина (душа, душе), «синаала»(дух). Цар
ма1анга кхачар шоай лаг1а т1а махбеш философех «торон, хьала)
из Халарче (экзистенци) хилара.

                124





      Иштта ма1даккхар дайт философи кхетама (мотадалара е хета-далара - представлению). Уж дешма1анаш (термины) ха деза ца1 мо б1аьнех (сотнями), цудухьа эрсси меттал къовларгича яьздеш цар эквиваленташ болх ба ер.
     Мела баьде исторех юхьигаш хул хетар оалаш саги дине д1адо- доладалар, дийнал аьлча (жизнь) хулаш, х1акьта дийнале аьлча из (существо) хулаш, цунах семантикан къоастам бе беза текст 1айи-
йшача дика белгал хулаш цун апмфиболи (шин ма1ане хилар, (е) оалача оазо къоастадеш цар ма1ан.
    Хьалха хинача боадонах хьакъастар хулаш дийнал (жизнь) хьа- хилар, из да сердал ялар, садоалача дийналешта «фу» дахьаш, Са чудоссаде Фуъ деха деррига Лаьтта д1акхачар Са-на, Фу-на хула низ; дакхачар цхьа ч1орг лаьттан гонахьа юлаш сага ваха, д1ади-йнар хьа т1а далийта.
      Даьла къахетама, лаьтта Са доссадеш, доссадар къайле йолаш, сагое, 1илмое цхьацца кхетамаш хьадоаладеш. Сага ваха, веба, ме –ла валар далее а, саги Фу дусаш, д1аца хадаш. 1аламо телаш жоп ,Дала даннача беркатах.
        Х1аьта 1илманга даим хаттар хул, дуне  а довзаргахьа. Кхы а 1илман  белгалла  дала жоп доацаш, нийссаг1дар  деррига довзаш ца халара, историн  нийсса хоам ца яьзбара, гаьнарча ханага кхача низ ца хилара. Тохкамхочо хетара дашхар деш фантаци г1онца.
      Иштта тохкамбара юкъе хул мифологи орентацина кортбе, хи-нар  мадарра  ца довзара, цхьа къаленгар хабарех хула болхба ала, бахьанаш дувлаш трасцидитальни философи цох хилара…
     Цигар халарче (состояние) д1аотташщ сазали (субъетивни) са- кхетама, цунга хьажжа довзартен арс1омор (теории познания) до-лаш, философи халонаш (проблемы) гойташ, цхьа атто хилар дез-аш сага.
       Из мара деце аламетт (философи) хилар толашхо йолаш докк-ха дика, кхы толшаг1дар кхача саги кхетам ца хилча, болчох кхо-ачамбар хул, башхал еце сакхетамгахьа та1а 1е. Оалаш,- Дала кхы ца далача хьаькъал онк хила.
     Цу даькъа, цхьа кхоачам хилар дезаш, Аристотель аьнад: «аьн-
нар нийсса хургда, нагахьа мо дерига мара ираз-беркат бахьан до-лаш – ше ираз-беркат долаш хилча, х1аьта вона бахьан – во долаш хилча».
      Цхьа нийсса дуне довзара «халарче» йолаш наха ираза филос-офи долаш, нийсса сакхетам хилара, торонаш йолаш Даьла кехел-аца, из Халарче Даьла кхел хилар долаш, сазали сина-уйлано мах-беш (оценивая субъек-ым мышлением).
     Философи долаш бахьанаш довзар совг1а махбе, в1алла бахьа-наш ца кхоачадалара – лелар ца кхоачлуш мо хангахь, мецаметта (бесконеч-ое пространство) а, цхьа нийсса саьрг д1охалла гаьна- боалаш мо, даим кхеста чарх ца хадаш мо. Иштта кхетам хилара

                125





саца хинадац сакхетам мела баха…
   б)                Халарче я философина к1ийле
         Кхетаме саг Лаьтта т1а ваьлчахьа, из сага дуне доладалар хи-над, из ше лелар, шийгахьа духь (начало) доалаш бахьан халийта. Г1алг1ай меттаца духь, яхар юхь (лицо) хилар да х1амчена (мате-рию). Духь хилар соца болх боацаш доладанна лелар хулаш, цхьа
бувзам, ийдам (отнош-ие) оттапрца, цигар х1амчеш (материя) ду-кха хилара эргаш ма1анаш долаш.
      Х1ара х1амче (материя) тайп-тайпара ма1анаш даларца. Х1ам-чеш (материя) дукхалла эттача бувзамах халарче (состояние, экзи-стенци) е торох-хьал оал. Х1ара халарчеца ший лела вахар е диа (мир) долаш.
       Адам, хьайба деррига дийналеш (существа) дахача моттигах Лаьтта (земля) е Диа (Дуне) оалаш, царца цхьан тайпар ма1ан да- лар совг1а, цхьа чулоацам болаш – шиъ цхьатарра х1ама (вещь) а хинаяц, х1ара сина1алашоло (индивидуальность) ший мах болаш, из дохкадаьр (товар) 1одилча ший мах болаш мо. Нанас цхьанбаь вежари а хулаш х1аравар ший маьха, дикка тоахкам бича.
      Т1ахьажа дувца могадеш йола моттигаш хул дуне ага (довза) болхбеш, баьб ала мара доацаш довзартех (познанию), цига шиъ никъ боалаш, талмаста къамаьлдучо, тара хул хетар юкъедаккха «дика е  во» да ала х1амчех (о материи).
     Наьха-юкъарлен бувзам отташ сага «халарче» йолаш  довзарт-ен  хьехамо ма яхха. Бусалба наха оал: «Даьла духьа», цун ма1ан эггара лакха мах болаш да Даьлаца барт ч1оаг1а хилар цунца гуш,
Аллах йолга тешаш, из сина торо динца ч1оаг1ъялар.
     Даьлах тешаро Сина торонаш гойт. Эггара хьалха кхетадеш си-на хьал хилар, Кхел Даьла бея ларца. Из саги сакхетам хилар Даь-ла Возале, Цун Воккхал сингахьа саго д1ач1оагдаь.
    Х1амче мелайолча белгалона цхьа духь (начало) долаш лаарца (пожелание), ца1 декхара д1адехаш хьалхара юхь хулаш ца1, из хьадоладала, диа (дуне) хилара хьадоладанна лелаш, цунах лелар (движение) да,- оал, сакхетамгахьа. Х1мчеш (материя) отташ хил-арца гонахьа, кийчо шоашца йолаш. Бувзам оттабе дарий (полож-ительный), дацарий (отрицательный) низ гучабоалаш; х1ара х1ам- че, ший белгало йолаш, цох философи «хьалче» (бытие) оал, дер-рига 1алам да, - оалаш кхоачам бер халарче (состоян6ие) йолаш.
    Лакхе яьздаьчох ала доаг1а, сага вахар, ший дийнал йолаш, ма- дарра халадезар долга, цхьаккха тамашленаш йоацаш, сингахьар еце, ужаш я,- оалаш, къамаьлдар гаьнадалац Даьла ц1ераца дувза-данна деце, сингахьа торонаш йола г1улакхаш мара. Х1ана аьлча озалар (объективный) гушдола х1ачера диа (материальный мир) хулаш эмпиризмах болх-1омбар (опыт).
     Сакхетам болх-1омбарца дег1абоаг1аш, 1илман торонашца, из да ц1ана х1аман (дег1ан) диа гуча е дахача. Къаьстта 1илман г1о-

                126





нца махбеш х1амчера диах (о матер-ом мире). 1илман ший агабо-къонаш (законы) йолаш халарче хилара.
     Дуне-вахар довза, сага халонаш кхоачаш болх-моттигаш (случ-аи) хулаш мо боаг1а делостам (порядок) е боацалостам (беспоряд-ок) хулаш го. Цхьа дикача даькъа хьалче (бытие) хул 1алама сий-ленца, мела ч1оаг1а халарче е хьал долаш кхоачам беш сага сакх-
етамца ваха.
      Сага х1амчера лелар (матер-ое движение) хул дарий (положи-ый) е дацарий (отриц-ый) низах лелаш. Иштта хул дийнал (жизнь)
хьахилар, ший торонашца, садоалача х1амай шоай вахар хулаш.
                ===============
        Х1амче (материя) лелаш хилар да саг ше лелара тара кертера торо хилар ваха. Из, саг ше лелар талхача, низ д1абоалаш, цун ва- лар т1адоаг1а. Сага карар торонаш йоацаш, цун торонаш хилар да цунгар доацаш кхело цун кийчадаь: ц1и ялар, мохк агар, хий т1ад-алар, мух балар, лазараш дар, бетто малх лацар, иштта дукха хул саги торонашца доацаш…
      Дукха тамашленаш оалаш адамаш белхаш хул 1аламо гойташ сага. 1аламца цагуш йола белгалонаш хул, наха духьала болхбеш,
уж Даьла кхела хьахула 1овхьеш (явления). Цхьа кхерам боацаш висавац саг 1аламгар, массала, Камета е хозчера озал (космически объект) хул,- оал цу моча кхерама…
      Кетаме саг хилчахьа хьадоаг1а уж кхерамаш, тамашлеш, из да
тешал, сага низ ца хилар, шийна Кхело кийчадаьр леладе мара. Из да-кха Даьла кхел лелалга, цуна ший никъ ба.
      Цу кхелах Дала данача вахара чухьнахьа саги сакхетамах, сага
кхоачам баннаб Дала  ший кхелаца, из да сага дана хьаькъал, цун-ца карадерздеш 1илмаш, цхьацца кийчалаш (инструменты). Дина-г1а хилар хиннаб  кхетам д1анийсабу болх, цу тамашленах цхьац-цадарех  т1ехьа 1илмано жоп луш е низ ца кхоачаш  ханаш д1аих-ай. Цудухьа тамашленаш хилар долаш да, довзарте торонаш мела дег1аяра. довзате шерлуш, къоргалуш е даьхлуш.
     Довзартех мела хулар сага довза низ д1акхачац. Из, иштта дац, деррига сага довза хьахиннад,- оалаш материалисташ, из сина то- ронаш т1ехьика оттае хьожаш хилара, хьабенам къовсам сина то-ронаш хьалха латт, метафизиках яхача – идеалисташ.
     Кертера хулар да, -  ер да б1аргаго-хинадаьнар, - оалаш корта- болаш факт, 1овче (событие) я ала белгалдаьнна халарче (состоя-ние) йоацилга. Дина е дина духьал т1абула ювраг1 д1а-сх1а увз-аш болх бара теисташ а, атеисташ а.
    Цу юкъе латтача сага т1адоаг1ар да халонаш хьалла езилга (ну- жду испытывать, оал эрссаш). Иштта вола саг кхоачам болаш вац, вац цунах тийша, цуна деррига караг1адарг ма дий,- аьнна хала.
     Цунах хов атеисташ (материалисташ) шоашта гучох мара дала жоп доацаш, из могаш ва яха саг (лоам) хулаш могашбоаца моз,

                127





фу, - аьлча феца д1ахьожбола…
      Дунен т1ар сага вахар хинадац ала торо йолаш дайзад е дайза-дац, из да довзартен з1ыагар  (познов-ый прцесс) додаш хилара, цун юхиг а, йист а яц, довзарте додаш да, саги торонех сакхетам хулаш, из дерригачо махбе.
       Х1ара сага ший холонаш хул вахаргахьа, цар эйдажал (сосло-
вие) йоацаш. Саг ший халонашца ваьха ха яьккхе, низ д1абаьле а д1авоал, цо ше леладаьчох д1ахьор мерчи мара хилац, деррига цо леладаь вахар дус цунах, цхьан дийнахь е цхьан буса.
      Сакхетама шиндухьа хинаб философи гойташ: идеалист, мате-риалист ва, - оалаш сагах. Ца1аш хиннаб, сага вахар х1мчера бух (матер-ую основу) болаш да, цудухь х1амчера диа (матер-ый мир) хьалха оттаеш, царна духьал метафизика торонца идеалисташ, из геттар белгалдаьнна хиннад Греци.
      Эллинаш хинаб белгалбаьнна философаш: Фалес, Анаксиман- дар, Анаксимен, Эпикур, Платон, Аристотель. Цхьацца х1амчера диах духь (начало) да, - оалаш: хий, ц1и, фу (лаьтта), фо (эфир).
      Цу торонашка сакхетама саг вахарах гучадаьннар хиннад даим
лелар (движение), сага б1арчча з1ыагар долаш. Иштта дола лелар хиннад сага дахаоттарца е саги вахар кхоачадалача – далаоттарца.
Цу халарченга хьажача гучадоал вахаргахьа ца хиналга сатем, из  лелар (движение) хинадаь «халарченца».
       Х1амче даима лелар да сага шиндухьа: «даим лелар» (вечное движение), «ханна лелар» (временное движение) долаш хангахьа.
Лелар даларгахьа ший ха йолаш, цхьацца з1ыагараш (процессы) д1ахьож, сагага дийнале (жизнь) хилара.
      Г1алг1аш къамаьлца оалаш хиннад: «валар х1ама-м дацар, ва-лача доаларе, цига д1акхаьчача вутари-м». Цунах уйлано, вуг саг валача хургдолчунга, в1алла «са» да ала, джоацашехь веначунцар, из са д1акъастилга ховш.
     Халарче (состояние) йолаш кхетадайта деррига х1амчера диа (матер-ый мир) леларца – х1ара х1ама, х1амче (материя), цар х1а-ране шоай диа (мир) йолаш леламах. Цхьачарца соцам-сатем хуле а, лелар доацаш кийчоеш ханчухьа лелар д1адаьле дийнадар леш.
     Цох дийналешта з1ыагар (существам процесс) хулаш х1амчера диашта (матери-ым мирам). Х1ара саг, хьайба, садоала х1ама хул ший вахара диа (мир) долаш, цар дийнал (жизнь) йолаш, цар вах-ар, дж1алелар белгалдоаккхаш, цхьацца торонашца.
       Дийнача дег1ан ший дахара, ше мочо духьалотташ, цига бах-ьанаш доаг1аш къовсам д1абахьа. Къовсамах хьакхоачаш «дий» е «дац»,- оалаш. Вахар д1адоадаш, из шийладар – дайха хулаш, т1а-ьдадар – дакъа хулаш, ирадар – эрхьалуш…
    Саги вахара къовсам болаш х1амчера диагахьа (матер-ом мире), цхьа агакеп (форма) йолаш (х1амчеца, дег1аца) ца1 шоллаг1унга кхоачашхиларо бахьанаш доахаш, лелар гойта, из да даима лелар.

                128





Лелар доацаш дийнал (жизнь) хилац, дийнал ца хилча вахар хил-ац сага (садоалача х1аман а).
       Метто хьагойт бувзам балар халарче хиларца диалектика дол-аш корта хилар гойташ, цхьацца хаьддадараш (категория) ийдам (отношение) лелаш, цу даькъа хьадоаг1аш «вахар». Лелар долга бахьанашца «халарче» я ала, сага кхетам боалаш сакхетама.
    Цул совг1а диалектиках ийдам (отнош-ие) боал хаьддадари шо-айла, цар хилар хул «халарчех» цхьан бувзам боаг1аш «х1амай», из х1амче (материя) хилар совг1а лелар доаг1аш сага вахара.
     Цу наькъа т1а, сага вахара кхоачам хулаш дикалех (качеством),
иштта дукхалех (количество) а, уж цахилча ца йоалаш (необходи-мостью) дий е дац хар гучадоалаш «цаховш хиннар» (случайное).
       Из да цахилча ца доалар, «ха» йолаш мо «мукъмотт» (простр-анство) болаш х1амче (материя)  хилар  белгалдайташ хаьддадол-ча бахьанех, шийна т1ехьа т1адоаг1ар бахьанал (причинность) до- лаш, т1ехьат1адоаг1ар (последствие).
       Х1амче хиларах ма1ан доалаш, цунах 1овхье (явление) я, - оа-лаш цига халарчен торонаш хилар х1амчех (материем), цхьа бокъ-онцадар (действ-ость) долаш. Хаьддадарах (ктегория) белгалдеш царех ма1андакхара, хьалха диалектико, метафизико фу йоаха ха-йна.
       Диалектика, грекий меттал дош хул – къамаьлдара искусство, из кан (метод, способ) хинна де1адар гойташ кертера а, юкъара а   агабокъонаш (законы) еш 1аламае, наьха-юкъарлене, иштта сина- уйлане (мышлению).
       Цул совгш1а, цох ала мегаш да къовсаман хьехам (учение о борьбе) , из къовсам балар долаш бахьан, садоала х1амче (живое материе) яха йолаялар (лелар). Наьха-юкъарле дег1аяр долаш, саг вахар, сина-уйлах (мышление) дийна хулаш, къовсам боада – алар
хул адамаш барт бар баха.
     Цу наькъата метафизика торонех цхьацца къа доалаш, цига ха-ла эйдажах (сословием) бес-беса бола наха ца1 кхоллам беш наь-ха-юкъарле (общество) дег1айоалае дагахьа, цу наха шоай кхоача-ме оамалаш йолаш, цхьан барта арс1оморгахьа (теоретический).
     Иштта деоттаман (практический) наьха-юкъарле дийнакш: ме-тафизика, грекий меттал деш ма1ан да – физика т1ехьа. Из диале-ктика мо философски кан (метод) хул дуне-1алам сина торонаш башхал йоалаш хилара, сина торонаш белгалдайташ.
     Диалектико шемабарра боарама тохкабу озалар (объективный) оаг1внгахьа дар гойташ, х1аьта метафизико а тохкамбу сина хьал довзийташ. Уж шеккъе цхьа философи довзартен хьехам ба, тохк-ам болча, цхьанне цац а аьнар, шоллаг1чо оалаш, кхоачамбоацар меттадоаладеш дуне довзара кхоачамбе.
      Диалектиках, метафизиках торонаш йоалаш философи ма хул-ла, цар цхьана болхбар да, бокъонца йола позитивизм. Царна юкъ

                129




ехкаш хиначар – синае, дег1ае юкъе хьал толхадеш. Къовсамо лу харцо, къаьстта наьха-юкъарлен, барт эшача сина-уйланца (мыш-лением) довартенга (к познанию) кхача.
      Дала кхеллав саг ваха, дикаш караг1дувла, хьаькъал д1акхача,
дуненца, синца тохкамбе. Иштта аьтта хьал г1ойлен доал толхка-мхошта, нийсса довзарте (познание) хилара…
     Д1ахо кхетам къоргалуш, хьажара гучал (взляд) хьоеш, из ях-илга да 1алам, вахар довза б1архьажарал совг1а кхетаяр халарче,
болх-моттиг (случай) е  хьал-моттиг (положение) хулаш, индиви-дас нийсса ма1андоаккхаш (вывод).
      Цига цун д1алелах (поведение), цунгар торонаш махбеш болх-
г1улакха (деятельность). Сага вахара никъ гойташ дола вахар де-г1адолде, - аьнна бу болх гойташ. Иштта наьха-юкъарле дийнаеш саго, б1орахочун (гражд-на) сакхетама дакъалоацаш белхах болх-г1улакх (деятельность) оал.
       Сага болх-г1улкхах, вахар д1адахара, адами сина-уйлаца (мы-шлению), кхы а дина торонех новкъостал хулаш довзарте (позна-ние) хулаш. Иштта йола халарче хилара х1амче лелар (движение матери) саги вахар ший д1алелар (поведение) долаш белгал хул.
      Из сага «лелар» белгалдоал хаьддадар (категория) хулаш, цун ма1ан доаг1аш х1амчен агакеп (форма матери) хина, цунгар хьал,
из х1амчегар (с матери) даккха йиш ца хилар, ший белгало хила-ра.
      Х1амче лелар (движение материи) шийха доаг1а да, ше моча х1амчеца бувзам отташ бес-беса з1анараш хилара, цхьан х1амо а
шоллаг1чо 1откъамбеш. Дуне-1алам хьахинна лелаш, эшача кхы а хьахулаш ший агакепаш (формы) д1агойташ. Уж кердалаш хилар, оалаш, сага зе е тембе, цу тайпара хинна моттигаш я, - оалаш кхе-таде: хьалхар д1адоладер, хьалхар духь (начало), хьалхар кхетам, хьалхар мотт, деррига хьалхар хулаш. Укхаз бакъдар да,- ала тор-онаш хул диалектиках а, метафизиках а.
     Цу даькъа «леларах» торо хул дукха белгалонаш я ала. Из хьал
хул кхыча оаг1урахь ца1 ма1ан долаш «халарче» (состояние), к1е-зига хоадаме ма1ан хилар, г1алг1ай метта овла т1ар хьадаьнна де-шма1ан (термин) долаш филдософина цуна эквивалент хул экзис-тенци (состояние, существование), - аьнна кхетаде дезаш…
    «Х1амче» цун «лелар» долаш белгала хаьдда кхетам боалабеш,
цул совг1а, царех дар ала мкъамотт (пространство) хул, цигар ле-лар диста – д1оахал, дукхал, лакхал е шерал, царех оамалбоалаш (иметь возможность) хулашдар довза.
      Иштта довзартен теркам бе доаг1аш, цунах хул екъалу торон-аш, дакъаш доалаш, цар ерригнех б1арчал гойташ сакхетама. На-гахьа  ца1 яле е в1алла еце х1а-ма (вещь), х1амилда (предмет) ма дий аьнна х1аранеца, из хул ше х1амче (материя) йолилга.
      Х1аьта маллаг1а йола дукхале (колич-во) хала езаш «дукхал»

                130




(множество), нагахьа уж къоасталуш яле. Еррига цхьанхалар (ве-личина) дапгаряргахьа лоарх1аш. Дукхале я екъалуш торо хилар докъоех ца хадаш, в1ашаг1кхийтта гулам латташ, кхоача ца луча даькъах.
      Иштта гуламах хул дукхален в1алла ца хиларца цхьанегар йо- лаянна лоарх1аш д1охал да, - алар «д1оахал» кхоачалуш йоацар,
шин оаг1уврахьа ала доаг1аш – «шерал». Иштта, кхаь оаг1урахьа кхоача ца луш яр – «къоргал». Из я, - ала «дукхале» хилара ховш хул «ер дукхал» хилара, тарахь хулаш хьада боарамбаь, иштта яр боарама д1оахал да, - аьннача «така» да ала дезаш, цу тайпар бок-ъо йолчох шералца – агрпял (плоскость), боарама къоргал х1ами- лда (предмет) долаш, дег1агахьа чудоаг1аш.
       Из х1амчегар «халарче» я «дукхален» е «дикален» хинна гуч- даьнна, царгахь цар хилар да даьхахилара е дукхахилара чудоаг1-аш. Ма1ан доаккхаш белгалонех, торо хилара, ший тайпар ма1ан даьха – лоаца – шера – гота – даза – дай а. Цунах гучадоал лелар дукхале йолга. Иштта болх бу хано а, леларо  ханга дукхале гойт- аш «халарче» хилара.
      Деррига диа (мир) леларца «халарчех» вахар-лелар сага хьадо-алаш, цох белгалонаш ювлаш «дикале» (качество) йолаш, махбеш
сага  д1алелар (поведение)  гойта. Из, фу яхилга да аьлча? Эрссий меттал (качество) оалаш, кепа эргашал йолаш ма1ангахьа – логик наькъа т1а кхел йича, цуна башхал йоал.
     Из еррига белгалонаш в1ашаг1акхеташ, цхьа х1амилдах (пред-мет) хилар, хьовкха кхетадеш озалах (объекте) белгалдаьннар до-
лаш халара, кхыдар доацаш соцаду х1амилда кхыча х1амилдах.
     Кхы а ше х1амилда (предмет) дайна д1адаларца, ше да ала, до-ацаш ше хинна х1амилда да, - ала. Цу даькъа, дикале (качество) а хувцаялар кхоачаш, шийна т1ехьа бухара хувцамашка йолча х1а-милдай.
      Из цуна дикале (качество) йолга ховш, дукха йолча белгалон-ашца.Дикале дукхалено (кол-во) белгалъеш, из йоацаш хала йиш ца хилдара. Галг1ай  кицо  аьннад: «наьха дикал – дукхал я», из а цхьа талмаста дийца дешаш хинадац.
    Х1ара х1амилда (предмету) хул шийна тоъал х1амче (материя),
цох хулаш хьалче (бытие), из хилара 1овхье (явление) а гучайоал- аш. Из хьахилар да-кха из дакъалацар халарче (сост-ние) хинадаь.
      1алам хилар совг1а саг а докъашхо волаш феноменал а дезаш, ший сакхетама, дуне довзар лакхлуш. Иштта хулаш да саги болх-г1улакх (деятельность).
     Цун къинах гуш хинна яьннача торонех, х1амаех бакъдар довз-аш, из дац 1аламо хьагойта х1амчера х1ама (матер-ая вещь) я,- ал- ар. Из хул  довзартен  озал (объект познанияч), цун  хилар долаш, саги сакхетамга  хьажжа  доацаш, 1аламо хьагойтара. Саго из хьа-т1аэцаш хоалури (чувственный) маьженашца.

                131





      Довзарте арс1оморгахьа (в теории) х1амилдах оалаш да цара деррига д1адирзар хулаш саги уйлагахьа, из маллаг1дар саго кхе- тадеш хьат1аэцар. Цу даькъа, ма1ана лоарх1аш да х1амилда дош- аларг (суждение), кхъетамче (понятие), хоадаме-уйла (умозаключ-ение).
   Цунга хьажжа х1ара х1амилда (предмет) да цхьанкхетар дикале,
дукхаале, цхьа берката, саги таронаш дег1аяра. Цунга хьажжа, ци-гар наьха-юкъарле тоаялар гуш хул.
      Д1ахо х1амчех (материя) дар довзаш, белгалеш халарче хаьдд-адараш ларх1а хул: хадемогар (способ-ть), торохилар (возмож-ть),
уж шиъ кхетамче (пон-тие) цхьа хаьддадар (катег-я) хулаш я, х1а- мче белгалеш «лелар» долаш «халарче» йолаш сакхетама.
         Хадемогаре, торохиларе хул саг вахара х1амчех лелар дина-мизм йолаш. Фу яхилга да хадемогаре, торохиларе лелар духь (на- чало) хиларца е х1амаш хувцалуш белгалонех, арахьа а, чухьара а хулача хувцамех, дика оаг1уврахьа тоалушхилара, кхычо леларга доаккхаш хьал?
       Хадемогар (способность) хул торохилар дика хьажа, г1улакх-де  ший  дезалашта, ший маьхка, дерригача адамашта, дийнатена, дего хьехарца сага, лакха махболча уйланца оамалт (нрав-ть) хил-ара.
    Торо йолчо новкъостал ду къаьстта сага Хьажи-ц1аг1а ваха, до-ацачо дала, наха маьждиг де, хий чудила, унахочо дарба дуча ахч-анца новкъостал деш. Иштта хул дукха дика г1улакхаш, оамалтах (нравственностю) вахаш саг.
       Хадемогара дувца хул ма1андар (значение) долаш, цунца дук-ха торонаш хилара. Сага хадемогаш цхьан ма1ана мо дукхача бел-хашта, шийгар торонашца лела а, хувцамбе а духь долаш.
       Саг т1асаца хилар да ларх1а йиш йолаш лаарца, дего хьехара эсалчо гаьнавала. Дего бешбола хоржам, вала е ваха хул хадемог-ар, цхьа дагалоацаме-уйла (идея) хилара, маьхкахо волаш, дог ла-заш ший нахах. Харцон духьалвоалаш, к1алвисачун новкъост во-лаш.
       Хадемогар торо хилар долаш, хаде ца могар «халарче» телха хилара торо яле а хьаькъал ца хилара, сага ший бехк болаш мотт-игаш хулаш, цу сага хадемогар д1адоалаш цхьацца бахьанах. Из духь (начало) дацарий (отрицат-ый) долача кхачара е саги денал д1адоалаш.
       Из денал-ма1ал яхар цу хадемогари хаьддадарга (категория) кхоачаш хул. Сага денал долга гойтапш ма1а саг хилара ваха-ле-ла, къонахчул леладе.
     Хадемогар ларх1а дийзад г1алг1ачун 1адат долаш, юххера Бу-салба дин долаш. Иштта хул сага вахар никъ, цига цун гучадоал-ар хиннад торо хилар е торо ца хулаш «хьаларчега» хьажжа.
     Хадемогар лел 1илмангахьа, 1аламгахьа, дийналгахьа ( в жиз-

                132





ни), къаьстта долча х1амилдагахьа (в предмете), халанза яргйоац-ача торонех. Торохилар е торо ца хилар хулашщ, цхьана оаг1увр-ахьа бокъонца долчо, вокха оаг1уврахьа бакъдоцачо долаш, ший ма1андара (значение) хувцам бала.
       «Ца1 бакъда, ца хала магац ц1аккха – хала а магац, х1ана аьл- ча, маллаг1а дола торохилар чудоаладу шийна цхьа торохилар ца
хила – цудухьа халанза ца доалар, хала даг1ац торонех. Цига хьа-лче (бытие) бакъдолчо хоттаяла торохилдапра» - аьннад Ф. Шел-линга, ший «Мюнхенски лецеш т1а»,- аьннача белха т1а.
        Саго кхетаде хул цун диа х1амаех (мир вещей) вахар хилара. Х1амай шоашкахьа ма1андолаш хьадарца, б1аьшерашка кхача ха йоацаш, латтара ц1аккха т1ехьа кхоачацалуш хаьда, цига ца1 дух-ьале йоацаш, дийнахулаш хьалчеца (бытием) дагалоацаме-уйлан.
     Х1ама хилара болхбодаш, дукхаг1ча (к1езгаг1ча) башхалца ху-лаш  хадемогар, хьал да ала, то-ро йолчох, нах шоашта болаш, да-има халадеза яхачох халабоацаш, кечбанна д1акъасташ торонаш-ца экзистенцех кхоачаш цхьана оамала.
      Халарче гуш къаьстта хулача х1амаех, дукха тайпах, цхьаяраш
дийналеш (существа) йолаш, б1арга къоасталуш, бокъонца хилара
массадола тайпан дуне-дахар долаш. Х1ара х1амче (материя) хул,
къаьстта йолаш 1алама, оамала, хьиспа. Ший дух долаш (шигахьа, шийна – сам по себе, для себя),- оалаш.
      Б1арго царех дар хьалоацаш, торога хьажжа, цхьа хадемогарца (способностью), хиннача цхьог1ох д1акъасташ шоех, х1ара дийн-ала (жизнь) мо цхьанкхетар (единство) хьаделаллуш, дийнал д1а-къастар хьажжа торонех, хьалах.
      Из да дийнал (жизнь) цхьан «халарче» ейча, кхыча хьалага кх-оачаш, даима лелар хулаш. Цун масала да, х1анз нахаш цхьан фу-нах бале къастар ч1оаг1деш ба г1алг1ай къаьстта, шоай мохк хил-ара толажаг1а да,- оалаш, х1аьта нахчи дукха бале а, вайнах ца1 къам хилча дезаш бап.
     Х1анад, из хьал иштта? Кхы дуккха хаттараш да цига доа г1аш,
цу къамаьла кортабеш доацандаь. Иштта беррига нахаш ца1 дола
фу долаш, ца1 къам хилча, эргашлеш йолаш, ца1 хьалче халийта.
Х1ара нахах вола сага торонаш дег1айоаг1аш хадемогара, торона.
      Вайнах да,- оалаш ма дий, - наьха дикал – цар дукхал я. Цох а ха дезаркха нахий фу тассар. Фу даржар боккхаг1абола аьттув бо-лга, цунга хьажжа Хьалче хулаш диках довзийта шоашщта, довза-рте хила, из «халарче» йолаш..
      Цига тоалуш вахар-лелар, цуна дийнал (жизнь) халонашта ду- хьал кхема (упереждение) хьал даккха. Из хало т1акхаьчача хула таронаш хувцаш, наьха-юкъарлен нах парг1ата боалаш, онк д1а ца довш къам хила.
       Ер г1алг1ай къаман философи хеташ, цох хотаданна бакъдар хилара, д1а ца аьлча сага харцо хулаш, цуна къаман дезара сакхе-

                133





там тоабалар. Х1ара сага ваха са (онк) хилча дикадолга ховш.
      Г1алг1ашта юкъе нийссхо оттар да, х1ара сега соъалал нийсса, эздий боарама латилга йолаш, цун «товг1ал» (трудная жизнь) ши-йгахьа хургйолаш. Вахар б1арччала (полнота), цуна хьаеллуш де-г1а торонаш, сина, саг юкъааларгахьа наьха-юкъарленчу ший со-
ъалал (индивиду-нсть) хилар хьажжа.
      Цу наькъа т1а сага новкъост хул «халарчех» ийжфатме йовни-йссо (относительное неравенство) ца йооаюча наьха сакхетама ду-хьалйоал ч1оаг1а барт ца байташ. Из лазар д1адаккха, скхетам то-алургба г1алг1ай, цхьа фух ба оалаш.
      Бакъда, уллув баха лоамарошца г1алг1аш шоай доазув къоста-доре, къаьстта х1ирашца. Х1аьта нахчашца ларрх1а доаг1а, х1ара воша шийнга вах.
     Дунен-1алама ший агакеп (форма) я, ший в1аштехьа хилара ях-аш, из агакеп хул мадарра (абсолютный) ма1ана, цига х1амай ва-хар ло1ам болаш формулах, ийжфатме бувзама (относит-ая связь) кхоачаш Халарче я ала. Дагалоацаме-уйлан ма1ана д1ахьож къаг-ар субстанци йоалаш, нийссача наькъа т1а. Из вахар хул, саги тор-он хьал долаш.
      Халарче экзистенци хилара, цига белгалдона хаьддадараш до-лаш, иштта саги диа (мир) хилар хьал (торо), цу торой хьалче (бы-тие) а, юкъара ма1ана. Цига саг д1алелар (поведение) долаш, хьа-лхара белгалонца, хаьддаьдарах къасташ.
     Лелара (движению) бахьанаш хиннад, ший з1ыагар (процесс) гойташ, хьал-торонаш йоалаш къовсаме сурташ гойташ. Цу болх-аца кхы йола белгалонаш гуш хаьддараш хилара махбайташ.
      Из еррига дола з1ыагар халарчех довзарте халийта, теша хул-аш сакхетама. Из г1алг1ай меттаца аьлча Халарче я, ц1ена г1ал-г1ай метта овла бола дешма1ан (термин). Цун тарлуш 1арбий ме-ттацар дош да Хьал. Т1аккха кхетаде мегаш Мог1ал (мораль), Оа-малт (нравственность), оалаш мо. Халарче д1анийссалуш Хьала.
        Диай (миры) доладалар хилчахьа Лелара (движению), нахс-кий метташ хиннадац кийча овлааш доацаш, керда дешаш хьада-ха. Керда дешаш царех дешама1анаш (термины) хулаш, х1ара ке-рда ха-зама хьатаярца сакхетам дийнабала г1улакхдеш.
         Имануил Канта, ший хана дукха дешма1анаш даьха хиннад немецки метта кхоачам бергболаш, иштта г1алг1ай метта эша, цу тайпара болх. Г1алг1ай метта эша дешаш хала деза вахара дашхар деш, маллаг1а болх-моттиге (ситуации) болхбеш, симаника ма1а-наш бехкама белгалонаш (условными знаками) дух т1а вугаш.. Из кхетамче (понятие) метан мотт (матричный язык) хулаш тохкама.
       Халарче (состояние) я сагага сакхетам болаш мо ший хьалче (бытие) йолаш, ше х1амчех (материя) латташ, иштта гаргар деш-ма1анах хьадолалу г1алг1ай (нахский) метта философи, деррига цхьан доаг1аш ше ший моттиг хилар совг1а, ше-ший хьалхе-т1е-

                134





хье йолаш. Цхьа чоалхоттама арс1омор (системой теория) долаш философина болхбу Халарчизм хьехам (учение) хилара.
       Деррига х1амче (материя) хиларо чоалхоттам йоалаш, аьттув бала хадемогар (способность) доалаш лелар (движение) хулаш, х1ама (вещь) е х1амилда (предмет) т1ехьдика хьахьокхадалара аг-
акеп (форма) йолаш…
      Цига кхетамче (понятие) йоаг1а агакеп х1амчера (форма мате-риальный) хьахиларца, х1амче (материя) хьахьовкхалуш торонех,
белгала хаьддадараш (категория) дахьаш, болх хьакъостабеш, цох оал х1амчера диа (материальный мир).
      Х1амче хилар хулаш дукхалеца е дикалеца дуне да ала цох ла- тташ. Из х1амче хул гуча агакепах (форме), цунах гушйола цунга хьажжа «Са» долдаш, ший торонашца метафизика кепах, эшачох махбеш. Аристотела цох аьннад: «долаш да цхьа цхьан х1амчеца (с материей) йоаца агакеп (форма) – хьахьовкхлурах, еррига торо-наш сингахьа лелаш, из сага уйла, хьаькъал хулаш, ше-шийна си-науйлаеш (мыслит) – Даьла ва».
      Дийцар к1еззига хеташ кхетам кепа, хулар халийта д1ахо дув-цаш, болхбе доаг1а. Лоцца белгалдарап философаш дукха дийца хилар х1амчера диа (материальный мир) лелар, ше-ший арг1а, да-къа хулаш, из х1амчена лелам болаш, уйла д1аерзар да, цу з1ами-га кхетамца, дашхара гучадаргдолаш эшача индукции хулаш лог-ика, цунга хьажжа арг1ах эшача дедукци а хулаш.
    1илмано дувцаш - ч1оаг1адеш диалектиках дар озали торонаш- ка (объетивным средстам) кхоачаш, сурте хулаш х1аранена тара хила. Бакъдар эшарца мадарра хьал гуш болх-1омбара (опыту).
    Дег1а оамалаш йолаш мо довзарте (познание) халийташ мо, си-на оамалаш йолаш, Сатешара (убеждение) лелаш саги уйлангахьа,
ший хьаькъалца болхбеш. Бакъдар сатешарца доаг1аш Даьлагар хулаш сазал (субъект) х1инар, низ гойташ, деррига довза, ца дов-заш тдисар Даьла къаленга д1адугаш.
      Трасцендетальни философи хул Сина торонашца, цхьа боаца кхоачама, халонаш гуш вахаргахьа хилар совг1а синауйла (мыш-лению). Дуне довза сина торонех хилар совг1а Сино ше болхбеш, синах ала болаш мо, цох синаала (дух) оалаш, Беррига болх хьаб-айташ сакхетама.
      Бахьан доацаш цхьаккха хилац, вахар д1адодаш хилара, г1або-ахаш мо. Кхетаде доаг1а мела низ хул 1омае, йовза Халарчен къа-йлен оаг1увнаш, сина торонаш йовза мифах, оаламех, хетара кхе-там хила нийссачун т1ехьа.
    Сина торонашца сакхетама доккха низаш хулад догтешаде, юх-хера торо цу наькъа т1а Бусалба динга хиннай г1алг1ачо. Цу даьк-ъа хьабаьхкаб нах массихана, кхетама шоай д1а1амара оамал беш,
онк хила 1илмано низаш гойташ, - дале-деце х1ара метте сакхета-ма, ший агакеп (форма) йоалаш.

                135





     Цу тайпар йола торо хилар хиннад «халарче» лелар, ше маярра
торонаш халара, сакхетама довзарте (познание) хинна. Цудухь да
х1ара сага декхар кхоачаш, вахар наькъа т1а д1а1ама, довза х1ам-илдаш (предметы), кхетам 1илман наькъа т1а хулийташ.
    Сага декхар долаш, харцо ший метте йовзар, цох лоравалар, ду-
хьале лохаш  хилар, декхаро к1алаоттаву. Цу белха  ма1анаш хул, ший  чулоацаме жопаш  телаш, юххера  болх-моттига (ситуацию) мах байташ.
      Цу даькъа, саги вахар д1адахар кан (метоб, способ) даьле 1ил-мангахьа (математике цох канстант да аьннача) ма1ан оттадаь, цу-нах ца1 нийссадар долаш, дайза икхыдола констант корадоаг1ий хьажа веза болх-1омбар (опыт) долаш эмпиризма; х1ара тохкамхо дашхар де, кхел хуле довзарте (познание) да ала. Кхел ца хуле, цу довзартен хьехама хьашташ кхоачашдеш.
       Цига гур да юкъара хьалче (бытие) хилара агакепаш (формы), б1арччадар хилар совг1а доалаг1дар довзадезаш ца1 къасташ хил-ара ца1хулача (единое) хьадаьнна е шемадарра бокъонца долчох (сущее) долаш.
     Из 1уналду довзартех (познание) хьехам болаш, хаттараш деш «ца1долчох», «бокъонца долчох» хьагойта априорех (довзалехьа хьалхадоалаш), эмпиризман белха. Цхьан 1илма йовза торо йовш,
цига дукхача 1илмай белхаш бес-бесса хулаш. Х1аране болх агаб-окъох (закон) чулоацам чубилла, уж 1илмаш цхьатарра ца хилара, цига 1уналде философи, юкъара оамал цунга йолаш цхьог1онна.
Цига х1аранена ца дезар да цунгар хьаькъал-зиркал (ер иштта да яхар), х1ана аьлча х1ара 1илман ший дагалоацам болаш белгалба-ьча наькъа т1а.
      Иштта да з1амаг1ар сурт довзартен хьехамах, философи корта хиларца, цо йоах – дуненгахь, 1илмангахь, синауйлангахь ( мыш-лении), иштта сазал (субъект), озал (объект) йолчахьа, цхьа Хала-рче йолаш, х1аране шоай Хьалче (бытие) хьахулаш.
       Цига юкъара хьал-торонех бувзам боалаш дарий (полож-ый),
дацарий (отрица-ный) низ-энерги хила. Белгалювлараш Халарчех  торонаш хулаш, из толро-хьал  ше дий-дац ала. Саго хьодеш хил-ар гуш-хозаш хилац, цхьа мукъдахка мо мара, ше Ца1хилара (еди-нное), шемадарра (сущее) цхьан духьах х1амилда (началом пред-мет) д1адолалуш, ший хьалче (бытие) яр аьнна массанахь юкъар хьал долаш, цига кегийча хьали бувзам хилара.
     Х1аьта деза ма1андоаккхаш Халарчех махбеш уйлангахьа, цун
б1арчча корта  хиларца, цун  юкъара  кхетам хилара х1амче (мате-рия) хилар совг1а, цун лелар белгалдоалаш озалал(объек-сть) гой- таш х1амчера диагахьа (матер-ом мире) хьалче (бытие) я ала, цох озали диа (объек-ый мир) хилар долаш хинна фактах, 1овчех (соб-ытием) шемадарра да,- оалаш къаьггадол бакъдар (абсо-тная исти-на) саги сакхетама.

                136





       Довзарте (познание) додача ший белгалонаш хул, из халарче (состояние) зембелга хул, доазув доацаш гаьнена абстракцех цун хилар. Иштта Ха я довзартен 1уналдеш озали диа (матер-ый мир) из хилара, хьалхара х1амчех 1алам да,- оалаш. Цох доаг1а Хьалче
хилар х1амче (материя) хилар совг1а х1амчеца нийссала сакхетам
хилар, цо х1амчеца цадовзар озалал (объект-сть) яр, аьнна цадовз-аш диссар сазалал (субъек-сть) йолаш, сакхетамо дашхардеш дуне довза.
        Хьалче (бытие) хул б1арчча эша х1амче хилар, цох беза-эша сакхетам боалаш. Озалал (объек-сть), сазалал (субъек-сть) хиларо шоай арг1ах цар юкъар махбеш.
          Халарчех (состоянию) еррига торонаш цхьан ювлаш, саги кхетама (представлению), хьалчен з1ыагара (процессах бытии), цох Хьалче (бытие) хул. Нагахьа хьалче хилара озалара диа (ма-тер-ый мир) долаш довзарте (познание) хулаш сакхетаме сага.
       Цхьа х1амче (материя) хилар кхоачам боацаш довзартен, т1а-ккха сина торонаш цхьанхалар ду х1амчеца трансцидентальни си- н1алашол канах (методах идеализм), довзартен сакхетама. Укхаз Халарче фу ма1ан да гучадоал халарчехдар дайзача сакхетама ше- мадарра бакъдар (абсолютная истина) хулаш хьал-торо да, ала бо-къонца бола сакхетама.
      Иштта хьалче (бытие) хиларах озал (объект), сазал (субъект) а цхьана хулаш довзарте (познание) хулача, цхьан хьашташ (потре-бности)  кхоачашдеш дуне вахара довза. Цу «хьалчен» кортабол-аш «х1амче», «сакхетам» эшача цхьана отташ.
      Философи кертера хаттар отт, хьахеяр малаг1а я царех – х1ам-че е сакхетам ба? Из хаттар довзартеца даг1ац, х1ана аьлча, цига да тешал доацандаь гуш хилара. Цудухьа Даьлах тешачун тешар хул сакхетаман торо хьаькъалца хилара. Х1аьта материалисти те-шар хул х1амче (материя) хиларах, деррига хул, ала мо, х1амчех кортабеш, из сакхетамал хьаха йоаккхаш.
      Иштта шиндухьа боалаш адами сакхетам, теисти кхетам Даь-ла кхел хиларца боалаш, атеисти кхетам х1амчера диа (матер-ый мир) хиларо хьалхадоаккхаш сакхетама теркамбе. Из шиндухье  йолаш ма1ан луш Дина а, Материализма а, кхетаман гучадийнар хиннад дуне довзар, еррига экзистенци йолаш г1алг1ай меттал Халарче хиларо кортабеш сакхетама.
      Дина кхетамах Даьла хилар кертера долаш философи ма1ан-даккха Халарче (состояние) хиларца Сатешар (убеждение) керт-ера хилара, Дала данначох, ший къахетамца довзартен арс1омор-ах (теорием познания) сакхетам хулаш саг хилар гойташ.
      Иштта дола дунегар (мировоззрение) хулаш къовсаме атеист-ашца. Дина кхетамах дар дукха-д1аьха ма1ан долапш боарам боа-цаш, Даьла возал цунца гуш. Даьла торонаш гушъяраш хинна ца 1еш, къайленгахьа дукхаг1а йолаш хилара, саги низ д1а ца кхоач-

                137





аш деррига двзарте (познание) да ала.
      Даьла торонаш йиста е оза ца хилара, саги низ е хьаькъал ца хилара, из Дала хьагойтар мара го е довза. Цох хов бокъонца ху-ла Халарче сингахьа мара йоацилга, из Даьлага хилара. Т1аккха бокъонца йола Хьалче (бытие), кхъыча тайпара аьлча Хьал-торо
Даьлагар долаш. Цу дерриганенца саг а хулаш, Даьла кхела ваха а, вала а хулаш.   
       Торо хилар хьалчес (бытие) хьагойт озали (объективный) из хилара сазали (субъек-ый) торо, озали йоалаш саги кхетама довз-арте хургдолаш, цох оал г1алг1ай меттал дуне довзар. Халарче я кертера ма1ана, къаьстта эша хьалче, бувзам болаш х1амчеца (ма-терией), иштта саги кхетамца сакхетама.
     Хьалче ма1ан хул Г. Гегель аьнначох: « Хьалче я атта чулоаца-ма йоацюкъарч (непосредственность), ший духьале йолаш ц1ана-ча цхьаккхдоацача (ничто), цар хоттадаларо гойт шоай оттар: цхь-аккхадоацар хьалчега (бытию) доалаш мо – из хьадалар кхычатай-пара – кхычахьдалар».
      Из яхилга да, озали ди (объект-ый мир) гуш хилара, довзарте хиларца кхоачамболаш, х1амче (материя0 хинна д1айоалаш, из юххерахьакхоачар хьадара цу цхьаккхадоацачунга (ничто) сазали диага (к субъект-му миру) хахала езаш хьалче (бытие).
      Иштта кхыча оаг1уврахь а йоалаш кхетам бала. Хьалчеца ше-дараш долаш хул: белгалдала, оамалхила, бокъонца хала, хувцад-ала, дукхала-дикала, ше дар белгалдеш, х1амче (материя) хилар совг1а, сина торонаш йолаш, дезача оарц а хулаш, из да халарче хилар сакхетама.
      Хьалче (бытие) торо то1ал совг1аяларца хьаеш агакеп х1амил-даш (форму предметам) хала, абстракцех хьожаш, ц1ана кхетамче (понятие) хилар  хьажжа  ма1ан доалаш. Хьалче я  агакеп (форма) еррига юкъар, къаьстта цхьа шийтайпа да оалачох. Х1аьта из цун
синаала (дух) чухьлелар хул ший къаьсттадар, из хилар бокъонца,
изеррига юкъара халадезачох, б1арчча бола белгала чулоацам.
      Из ма1ан хул ше-ший хьалче хьалйиза. Цунца синаала (дух) хилар бокъонца юкъар чулоацам болаш, ший белгала къасташдар,
цига «х1ама», «х1амче» я ма1андолаш. Х1аьта а «х1ама» хьачеца (с бытием) яц, из ше йолаш ма1андала. Из да юкъерза земуйлан (непосред-ому созерцанию) ма1ан, цхьа маллаг1а шемадарра хов-довзар (абсолют-ое знание).
       Ха деза, синаала ба, из шемадарра (сущее), ше болга хайташ, юкъе духьале йоацаш, ше бокъонца болдилга хайташ. Маьхе то-рохинна, синах ц1и йолаш  юкъарза доацаш, нийсса хьаллатташ, цунгахьа лерх1ам болга ховш лелар (движение) долга тешала Са чудалар белгало хила. Цох синаала (дух) шемадар хулаш низа, де-зача деррига юкъар да ала, низа х1адайташ шемадарр, иштта хил-ар кхоачам болаш. Х1аьта хьалче-бытие агакеп (форма) хул юкъ-

                138





арза хала.
       Земуйлан (созерцающий) хьиспе хала йоаг1аш уйла, халарче (состояние) хьалче торонаш гуш юкъарза (непосредст-ное), цуна
чухьарчунга кхетамче (понятие) юхайоаг1аш ма1ан дала. Довзаа-рте (познание) хилара кортамукъа лоарх1аш юкъарзалах, хьалха
гаьнаяьнна торо, цхьа эша «ха» хулаш махбе, кхы а мукъа Ха.
     Цунца сазал (субъект) хилар да кортамукълен, ший чухьа чудо-лчун аьла хулаш, иштта халац «ха», мукъамотт (пространство) а, шоай солтал (самость) довра. Хьал-торо ше хьалче йолчул д1айо- алаш, кхы а  мадарра (реально) хулар ларх1а ца могара, цуна хьа-лче (бытие) гойташ б1азема (воображению).
     Саг хилар доаг1а, ший солтал шийна лаьрх1а, хьалха саго ший земуйла (созерц-ие) гуш, цо шийх веш солтах, цхьа х1амилда мет- та ше са чудоалаш хилара. Цох саго еш уйла гаьнайолаш земуйла,
х1аьта сага  хул  х1амилда (предмет), цунгахьа маьхедар чулоаца-ма долаж, шийх долчох кхетара экам (восприятие) болаш шийна, из чулоацам мо.
     Интеллект хулаш земуйла саго синауйлаеш (мыслит), из солт-ал (самость) хилара цунга долаш, земуйла соцашщ хила, ший зе-муйла я ала. Иштта уйлано хьегаеш синаала (духу) чуракер болч-ара, хинна синауйла (мышление) цу х1амилдах, ше из йолаш мо, нагахьа хьадаьндале шедар долаш мо, цхьа юхь-сибат да ала.
   Земуйлано (воображение), ший фантазех синаала (дух) амарца,
цхьа кхехкача яйчур хьахулачох ло1ам (воле) болга довзийташ, дезаш дола лелар хургдолаш, сацалатта хий доладалийташ мо. Из
низ болга хайташ синаалацар (с джухом), дийнал хула юхь-сибат (образ) гойта.
      Сага сакхетамга хьажача, цхьа кота баьшача чо т1абоалаш мо, сингахьа хьахулаш сакхетам дег1абар з1ыагар (процесс), саг «хо-осапенс» хилара. Из да цун интеллект хилар, индивид волаш, цул совг1а цхьана даькъа санаьхк (личность) хулаш.
    Ший сакхетам хилара саг раьза хул ваха, ховдовзар (знание) да довзарте (познание) хулийтар, тешал долаш ший хьалче (бытие) а йолаш, къаьстта кхычарцар «Со-х», кхыча дийнала (жизнью) тар-алуш, шийна г1ойле хилара, цох аьттув боалаш.
      Цу сага шигахьа кхоачам болаш безача наькъа т1а. Цун мукъа лелар доалаш, корт-амукъле йолаш, солтал (смость) то1ал хангах-ьа, кхы а мукъамотт (пространство) хилара.
   Т1еххьар сина торонаш цунца яц, уж арахьар агакепаш (формы)
я, цунца бувзам оттабеш. Цига дерига хьалах латт «хьалче» йолаш  кхетам бала Халарче (состояние) хулаш массадолчо кортабеш, ма-1ана кхоачамбе. Цул совг1а Со, Санаьхк (личность) да оалар, доа- лан хул, ше волача тайпара цхьаннахьа воацаш е волаш.
     Иштта метамотта (метаязыку) а воацаш, духьал уйлангахьа. Из яхилга да, ше вар волаш – ший синаала (дух), шийца вовцаш е во-

                139





лаш ховдовзара диа довза (познать знанием) ло1ам болаш. Цу то-ронца хьажача белгалйоал земуйла (созерцание), саг волга духхь-ал шийца, кийчона санаьхк (личность) йолаш, шийха дар гойта.
      Цу хьал-торонех гучадоал санаьхко кхоачашелга хьалче (быт-
ие) шийца гойта. Из я Халарче (состояние) хул санаьхко д1акхоа-
чаеш хьалче, шийна халонашца д1акъостяра харц торонаш, ца ха-лар дезаш. Цу саго шийдар ч1оаг1адеш, деррига шийна лерх1аш, цунах эгоизм хул хьагучаяла.
      Из хул саги хьахар солтал (самость), эшача х1амилдашца е уй- лашца, нийссаг1а аьлча, куц-сурте хилар сина торонаш, хьалче хилар совг1а. Ший хьалче йолаш мо, цун диа (мир) долдаш, кхы а дег1а 1алам гойташ.
         Еррига саги хьал-торонаш гуш, ала-хьоаде доаг1а, г1алг1ай къаман бапртах лаьца ала. Къаман сакхетам хилар. шоай къаьстта
йоала «минтальность» гуш, цунах йоала башхал, дикан я ала е ир-чал гуш, наьха дешашца хул,- яхар а доацаш, дуне дезарца гучад- увлараш кхоачам боацараш, наха шоашкахьа деза товра к1еззига  долаш, мог1ал-эздел, дина Иман босбоабеш…
     Дезе а, ца дезе а г1алг1ачун хьал къаьстта хул, шина кхера юк-ъе делла дег1агар тара -  хало, 1азап хьалкхоабаш. Цун хьал дик- аг1а довза, мог1ал гуш, йолачо терко ейташ болх-моттигаш (сит-уация) гучаювлаш хул. Ф. Достоевский мо А. Камю а дагавохаш
«халарче» гуш сингахьар, иштта дег1агахьар а.
      Сага сина 1аламах бола низ, цига уха телха хьаж ца езаш, дух-хьал саги хула уйлаш, цхьацца йолча моттигашка. Гуш цхьан  юх-херча сага футтарена дагалоацам боалаш. Цу саги диа (мир) хьал-лаьца б1оаг1а боажабе лаьрх1а, цун ирчалах, цабезама дог тохада-лара.
      Х1анзалца гойтар х1амчера (матер-ый) дуне дар, цигар Халар-че (состояние) гойташ, цох хьалче (бытие) хулаш. Кхетаде тембе дийцар хьал-торонаш яр, цудухьа дисар ах мегашдар хулаш, сина торонех хула сакхетам хургболаш деррига лелар (движение) д1а-дахьа. Сина торонашкахьа сазали диа (субъек-ый мир) кхоачашд-еш б1арчча йолча Халарчен.
       Фу Халарче (состояние) я из, иштта хула хьалче (бытие), ший торонашца? Хьалха дийцар, х1амчера халарче (мате-ое состояние) яр, х1анза йовзаргяр сингахьар сина1алашон халарче (идеалест-ое состояние, существо-ие) хул.
     Фу яхилга да сина1алашон халарче, цун бухе сина1алашо (иде-ал) хилча, кхетама атта хурдолаш? Из Хларче я хьаькъала духьот- тари (принципом) гуллама хулаш. Сингахьа болхбеш, боага к1ер- ам мо, синаала болаш доацар априори кеп йоалаеш, кепа моттий-та доовзарте хилара х1амчера диа (матер-ый мир), цхьана агакепа бартбеш духьоттарца.
       Сина1алашон халарче (идеалест-ое состояние) йолача хилац

                140





болх-1омбар (опыт), эмпиризм я ала. Цун кертера болх ба земуй-лаш (созерцание) яр, шийна хьакхоачача дакъа.
    Укхаз гучадоалар да, шиъ хьал-торо халар сакхетама, цхьа б1а-ррча  Халарче йолаш мо, уйлангахьа лелаш кхетам  хетабалар мо материализмах идеализм я ала. Иштта трансцидентальни филос-
офи торонаш хулийташ.
       Нийсса г1алг1ай метта дашхар дича саг дунен вар, сина вар, цхьана юкъар болаш довзарте (познание) хулача, б1арчча Хьал хул саги сакхетам дег1абоалабеш, цига Даьла а, дуне а цхьана а хул, сакхетам бала.
      Сакхетам балар хул, из халанза яргйоаца (необходимол) Хал-арче (состояние), из б1арчадар хала довзарте арс1омора (теория о познании) хулаш, беза махбеш торон эмпиризма , эшача сина1ал-ашол (идеализм) халарца.
        Цох хов вайна б1арчча йола ХЪаларчен ма1ан долга гойташ Ха, Мукъмотт гаьнал, яьхал хилар е ца хилар долаш, шеккъе сина-
уйла (идея) Даьлагар долилга. Из да-кха сакхетама бахар, къемат денах динга кхетамо яхар, массанахьа «хилар» долаш, г1аплг1ай метта эшаш философи хила.
       Укхаз хьахулар шерра кхетам боалаш дешма1анаш (термины) хул, царех сакхетам дег1абоаг1аш. гонахьар дешманаш доккхаг1, з1амаг1 кхетамчеш (понятия) хулаш хьалах дар дашара. Халарче доалар доккха е з1амига торонашца хулаш, шоашкахь хьалче (бы-тие) а, «халарче» а йолаш.
      Иштта хинна Халарче – сина тешал долаш Даьла хилара. Х1а-ра саго ший динаг1а кхетача тайпара. Бусалба наха къоабалвеш из Ца1вола Аллах1 ва, - оалаш. Кхыча динаг1бараш шоаш кхетадер леладеш. Из деррига дайзар, ше-ша боаг1а боарам махбеш, керте-ра я оалача кхетамче (понятие), гуш яр Халарче (состояние е сущ-ествование) я ала. Цунах бола кхетам дег1абоалабеш, хьажжа до-
аг1а, хиначул дукхаг1а «хьалчех» (бытие) дар хулаш.
  в)        Хьалче (бытие) хилар – Халарче (состояние) хилар
    Диай (миры) дукхал хилар кхоачамбеш хул Айлам (Вселенная) я ала. Халарче (состояние) хилар х1амчех (материя), ший сина то-ронашца лелар (движение) долаш. Цар купал (совокупность) хил-аро хьабел сага оттам хьалче (бытие) хулийташ хадашйоаца з1ыа-гара (процессу), х1ара х1амчен (материю) ший бахьан доалаш т1-ехьт1адоаг1ар (следствие) долаш.
      Цхьадола бахьанаш (причины) сага довзаргахьа хулаш, цацца торонех, х1ана аьлча цига х1амчешца (материей) 1аткъар доал са-га хоалурашка (чувствам) коачаш. Сага  ца  йовза «х1ама шийна» (вещь в себе) хилара дуне-1алам  довзар  кхоачабоацилга  да, цох довзарте (познание) да хилац.
      З1ыагара (процесс) ца1 хулаш мо, довза гучадоалар агахилар (существование) я, - оалаш Халарчех (состоянию). Дукхадолча да-

                141




къах гаьнадар, - аьнна доацаш хьалхар баханашта хьалче (бытие) йолга гуш.
      Дунен т1а тайп-тайпара х1амалаш (вещества) хул саяьваргво-ацаш (неисчеслимые) деза-лепа (лад) цахадаш д1а-х1а луш хоам-ашта, эшача г1улакх хулаш довзартен (познанию) кхоачамбеш ле-
лара.
     Цу довзартен белха бес-бесса белгалона х1амалаш (вещества) а йолаш, цар тайп-тайпара в1ашаг1кхетара, цига эшача канах (мето-ды, способы) болх-г1улакх (деятельность) дара. Цох хьахулаш ха- ланзадаргдоаца агахиннар (следствие) белгалонех, торонех.
    Торонаш в1аший нийссаялар, хьабоал кхетам ардам (действие), шийца сага довза Ма1ан дахьаш, цига еррига 1овхьешта (явлени-
ям) Хьалче (бытие) хилара.
      Иштта цига доаг1ача ма1анах цхьатарра ца хала хьожаш хало
йоалаш е  хало ца хала отт, деоттама (практике) цхьацца делоаст-амаш (порядки) гойташ е цу мулах хула чоалхоттамаш (системы) шоай 1овхьешца купал (совокупность) хулаш;шийна ц1и луш до-взхартес (познание) философи 1илма да,- ала.
      Цох хов, эша хьальче (бытие) йолилга, цигар кхетамах кхетам-че (понятие) хулаш шерра чулоацам хулаш, ший б1арчалла Хала-рче (состояние) хулаш х1амче (материя) хилар совг1а  Сина торо-наш хулаш цхьан болхбеш довзарте (познание) гойта. Кхы  дукха х1амалаш (вещества) юкъейоаг1аш.
      Иштта хинна довзартех гуш из «х1ама шийна хиннар» кхыча тайпара торонаш гойтара, сага довзар кхоачийташ «х1ама вайна» (вещь для нас) хулаш. Иштта  довзартен  тохкамах позитивизмах гойтад ший хана Р. Декарта..
    Иштта долче, уж «х1амаш», «х1амалаш» хулаш цхьа эргаяьнна х1амче (материя). Х1аьта уж шоайла кхетарца, цхьа лелама, эрг-аш, хувцалуш еррига Айлам (Вселенная) цу эрга х1амчех латташ.
    1алам довзара сага кхетамах хетадалар доалаш з1амаг1ча ма1ан ала, цига хулача ардамах (действию) дерчунга хьожаш, къаьстта-ча 1овхьех (явлениям) доаг1аш ма1ан (дух) ца1долчох е дукхадо-лчох в1ашкаоттара лелар з1ыагара (процесс движения). Цун чуло-ацам баьржа болаш белгалонех (цар в1ашаг1кхетарех, цхьацца ка- нех (методах).
    Иштта Халарче (состояние) торонаш гуш болх-г1лакх (деятель-
ность) хьадалара. Цу белхах йоаг1а 1овхьеш (явления), сакхетамо къоастаеш ца1 шоллаг1чох. Укхаз дерриг довзарте (познание) го- йтар сакхетам ба, хьаькъале саг хилар да,- ала, 1илманга г1олла.
      Саги сазалал (субъективность)хиларо цох санаьхк (личность) деш. Сагаца башхал гучайоалаш, индивид деш «Халарчес», хьал-че (бытие) х1амчера диа (материалный мир) лоарх1аш.
     Цига сина торонаш хулаш довзартен хьехам (учение познания) хилара сина1алашол (идеализм) хулаш метафизикан кепа довзар-

                142





те да алийта, хьашташ (потребности) кхоачашде. Б1арчча хул Ха-ларче (сост-ние) амфиболи йоалаш ма1анаш дувлаш цхьа дух да-ле а довзарте хила, сакхетам торонаш екъалуш эмпиризмах, ший дагалоацам болаш, дух тахка Халарче я ала.
       Иштта сагаца сакхетам хилар торонаш дег1айоаг1аш, цох саг
хилар хулаш сагал (человеч-ть) долаш дика е во довзаш махбе до-взартен (познанию) цхьана х1амала (вещ-во) тахка болхбеш, цхьа тезис даларо маьха нийсса агахиннар (сущест-ие) доалаш антите-зисца болх-1омбар (опыт), т1ехьт1адоаг1ар (послед-ие) гуш Син-тез да, - оалаш.
     Из хьалчен (бытию) лелар долаш х1амче (материя) йолаш дер-рига субстанци хулаш. Шеккъе оаг1увнаш йолаш тахка ше-ший индивидуальни хьал-торо хиларц, довза дег1 х1амчех (материю), довза Са (душа), цун  торонаш  Динца  хъилара. Цига дена лелар (движение), саги лелар мо х1амчера диаш (матери-ые миры) хул-аш экзистенци хиларца Дег1а-Сина торонаш йолаш цхьана лела-ра кхоачамбеш.
       Иштта болхбуча сино хьаькъал дег1адолдеш, х1амче йолаял-ара, цхьана буча белха низ кхоачаш, цу баш-башха йолача х1амч-ай (материя) ца торялархулаш, цхьацца низ гучабоалпаш, дийна ца хилара, шоашкахьа дарий (полож-ый) е дацарий (отрицат-ый) зарядах т1аузар е д1ататтар дола болхбеш.
     Из массала долаш низ ба,- ала, дийна йоацача х1амай синаала (дух) ба, ала мо, дийналеш (существа) йолаш шоашкахьа Са низ карабоаг1аш, цу низах оалаш Синаала (дух). Синаалан ший хаь-ддараш хулаш Халарче хилар гойташ, цатарра Хьалче (бытие) ди-йнала (для жизни) йолаш.
       Къаьстта синга хьажача, цун ший торонаш я дег1а йоаца, цар-ех сина хьалче (бытие) хул, Синаала (дух) хьахулийташ. Х1аьта т1ехьарчунга хьажжа ший атта солтал (самость) хьадоал. Цу атта-чун эргашал яц тайп-тайар ца хулаш, цхьан сина хьалчех кара хи-лара.
        Иштта солталах ший-сурт доалаш Солт  (шийхал, шийха доа-лар белгалдар), из Солт (шийдар) д1а-х1а дикъа доацаш хилара, цох хул х1ара индивида Карардар (личное).
       Санаьхк (личность) индивид хиларца Са (душа) долаш Сина-ала (дух) болаш низан генераци хьаеш Солто (шийхало) Солтал (самость) хьагойташ низ, Аьлан юхь-сибатар (в образе князя).
      Уж торонаш хул Синаала бахача, иштта еррига сина торонаш саги дег1а чухьа яхаш, керто уйлаеш, цох синауйла (мышление) хулаш. Наьха сакхетамгахьа саг хилар кхоачаш хулаш, корта ба е дог долаш  ва «из саг»,- оалаш.
       Синаалан (духа) куц-сибат дайза гучадоалш хинадац, кхетам-ах кхетамче (понятие) йоалаш х1ара торонаш, куцаш белгалде, из ер ма дий,- аьнна юкъара белха х1амилдах (предметами) ца хьакх-   

                143





ара, ц1ана синауйла (мышление) из хилара.
      Иштта даьсача юхь-сибатах хул саг арахьар гуш хилча, х1аьта саги д1алеларо (поведение) гойт дукха йола сина торонаш, мишт-та мара цох ца алара, х1ара ший моттиг йолаш. Массала, наха юк-ъе санаьхк (личность) хулаш, синауйлангахьа (в мышлении) Солт
(Шийхал волаш шийдар гуш синаала хилара солтал-самость гуш).
     Х1ара саг хул т1ахьажача, цхьа даьссача куц-сибатах, цунца-м
цхьаккха дий хьог1,- аргдолаш. Из, иштта хеталой а, сина торонг-ахьа хулачо ший махбайташ, цо болхбайт дег1ага, б1арчча санаь-хки низ гучабоалаш, саги дог хилара синаала чубоалаш. Т1аккха гуш хул из санаьхк, ший солталах – индивид хилар саг хилар гуш.
     Из да, из сага чухьар 1алам, саги дегара диа (сердечный мир),
цох оалаш кхы а.  Цудухьа ала доаг1а г1алг1ай мотт, цхьа атта ин-формацех ийдам (отношение, общение) я алар доацаш, б1арчч низ т1абужаш кхетамбала (представит) дика е во къоастаде.
      Иштта саг хилар да корта болаш, кхоачаш хул синаалано (дух)  оалалдеш (править) сага болх-г1улкха (деятельностью). Из я бок-ъонца йола сина торонех хьалче, саги чухьар диа (внут-ний мир),
саги синца, ц1ийца хула ц1ана дезар, цох Солт (Шийхал),- оалаш.
      Цу белха Солтал (Самость) а, Солт (Свое-Шийхал) ца1 долаш,
д1аоалаш ша-ший моттиг хилара «Мог1ал», «Оамалт-нравственн-ость», оалаш мо. Солталах гучадала хул дикан е вон хула белхаш, (кхетаме догц1ена хилар е дог б1еха хилар эгоизмах)
      Мишта хул чухьар хьал-торо, цох сина хьал а – оалаш, б1арга ца гора куц-сибатах? Ха доаг1а еррига сина торонаш саги къайле
йолга, еррига гучахьа мел йоаца торонаш е цунца хьабеш бола, из болх къайлен вахар (тайна, тайная жизнь) долаш.
         Сага керахь ц1ера ала боаг,- оалаш хул г1алг1ай метта, из да
синаалано (дух) генераци хьахалийтар, цхьа къаьстта низ хила, цо оалалду (править) хьалче (бытие) дег1айоалеш торонех.
       Низ хул, лелар (движение) хиларца, «х1амчех», «синах» цхьа-на хилча хьабувлар. Низо куц-сурташ дехкийташ хьовкхам хулаш агахиннар (следствие) «дика е во» да, ала адами сакхетама хулаш «х1амче» е «синаала» потенции хилара.
       Иштта хулаш: халадоаг1ар, кхетам, декъадалар, шиндухьдал-ар, бартхилар е цахилар гуш сакхетамах махбе. Дуне-1алам хила-рца, боадо сердалах  хувцалуш  хинна шемадарра (сущее) хиннар
д1адоалаш, кердадар хьахулаш.
    Из ба синаало (дух) байта болх, цунах сина ло1ам (воля) хулаш,
дуне-вахар чудерзаде дагалоацам боалаш, саги къайленгахьа бах-аш. Цуна хилар да сагаца эздий-догц1енна е б1еха дагалоацам ба-хаш – дикан е вон.
      Цигар хьалчеца (с бытием) хьакъасташ бола кхетама вахар оа-г1ув гойташ юхь-сибат (образ) гуш, дукха оаг1увнаш дола къайл-енна латта цхьаккха доацар (ничто) ер да ала,- гучахьа хьовкхам-

                144





бе тешал оттаргволаш.
      Из иштта далее а, цу цхьаккха доацачуна, цхьанахь дунен-вах-ара йола х1амче (материя) йолаш, синаалано (дух) кер кхехкабеш х1амчена (материю) е саги болх-г1улакх (деяте-ть) хилара бахьан доалаш, вахар-лелар чудерзаде, цунах наькъаш хулаш цхьа дагал-
лоацамах.
      Цига дола юхь-сибат агакепах (образ в форме) хьадоал къоаст-алуш. х1аьта из бахьанце кхы а белгалдар хула, ца1 мо дукха. Цу синаало (дух) сагах санаьхк хулийташ, укха формулах:
«Со» - я, «да» - есть, «агакеп» - форма, цхьа атта Солтал хинна ца 1еш (не только, как простая самость), «лелар долаш мо» - «бувзам боалаш юхь-сибати дакъех» (отношение частей образа), «цига аг-гакеп я ала» (как форма в целом).
      Из ма1ан долаш кхетадалар доал бувзам отташ, из бувзам отт-ар ше долаш мо, х1ана аьлча из агакеп  латтара чулоацаман дакъа.
Цига «халарче» (состояние) хул хьалче (бытие) хулаш цхьа з1ыаг-ар (процесс) хулаш.
       Х1ара хьачех лелара е боалама торо хулаш, шийна хетар дага-лоацамах чакхбаккха,- никъ шийна хьабелаш хетар де (произвол). Цхьацца дола юхь-сибаташ(образы) д1адоадеш, цхьа ирчача сурт-ах хьахьовкхаш.
      Цу тайпара бещболча хувцамех дар к1алтадоаккхаш, из цадез-ара д1атоташ, бехктокхам боацаш. Т1аккха «Со» - оалар к1алотт-аш ло1ама (воле) в1ашаг1кхетар долаш.
      Цар в1ашаг1кхетар хилча е ца халача а мегаргдолаш агакепаш я,- ала агабокъонашта (законы) кхетам бала, цхьа къаьстта хул бо-лама, сина торо еш, хувцадалар доацандаь. Из, дагалоацаме уйла (идея) ейна д1айоалаш, кхыйола синауйлаш (мышления) хьахула, цу д1аяьннача цхьанена метте.
      Из яхилга да, сина ло1амах хулараш кхоачашхулаш, иштта ца хулаш дуне-вахар лелар, саги д1адаха. Хьадаьр, мела нийсса хета-ра т1ехьле хила йисаяц, цох ала доаг1а хилар, яьсса кортамукъале,
х1ана аьлча, хьахулар дац махбаь.
      Цига гойта ардам (действие) хул, цун чулоацам бувца метта а болаш, цхьана кепача 1обилла боацаш, из хетара хьадаь болх-г1у-лакх (деят-сть), ший агакеп (форма) хинна го мара хилац маьха.
     Цхьа ца гу саг хул цига лелаш вар, виса а, вала а хулаш, цу наь-къа т1а, из сакхетам ба,- ала. Цудухьа «Со, сона, ше, шийна; Вай, вайна, воашта», иштта кхы ма хули уш ц1ераметтадараш, кхетам хилар д1адахьадезаш, г1алг1ай синауйланца (мышлением).
     Меттацар философи цох хулаш. Д1аходар кхетам дег1абарца гучадоалаш, эшача х1амилдах (предметами), дакъилгах (элемент-ами), хьалче торонех я, - оалаш. Хьалчен (бытию) х1амала (веще-ствен-ть) а ша-шоай агакеп (форма) халаезаш.
     Цу хьале, «сона» йолашщ юха земукйлае (созерцать), цуна хьа-

                145





лче (бытие) яр, аьнна ц1ана ма1андар (значение) доацаш, ц1ана из
хьалче я,- ала. Х1аьта кхы наькъа яьнна йодаш « са хьалче» хала. Иштта «сона», г1улакх де йолаш. Цу сага шийна йовзарца, цо саго цох «Ше» ва,- оалаш. Цох вар гуча дале а е къайлаг1а дале а «Со» ва, - цунга оалийташ.
     Цул т1ехьа цо «Со ва,- яхачо д1акхайкаду ше волга хайт, их «халарче» (состояние) хилара цуна пайдане, кхыболчар цунца лерх1ам бергшболаш. Из хул индивидуализм болхбеш хилар, х1а-ра «х1амче» (материя), «дийнал» (жизнь), «саг хилар» цхьана ага-хилар (существование)  хьадолалуш торо-вахар (хьал) да оалийта.
       Из да саги «вахар», «лелар», «агахилар», «экзистенци». Цига Хьал, дуне-вахар хилара ша-ший «хьалче» гуш сакхетама Даьлах тешар а, Дуне-вахар долаш. Сага цу шин кхетамчех (понятия) то- лжаг1а дар лоарх1аш, сина торона гучо Даьла хилар хьалхадоакк-хаш.
      Дуне дезачо Дуне хьалха лоарх1аш, дуне дезар атта никъ бол-аш. цхьа харцахьа е бакъахьа, талмаста дуча г1улкхашца, дег1а а сало1ам болаш, ваха вода из, дуне харцо йовзаш, сакъердам беза саг, сина торонаш йицлуш.
    Уж дагаехача динах дар тувлор хеташ, наха хьалхишка кеп увт-таеш. Из да, х1амчера диа (материальный мир) довзарах хьадоала лазар, динаг1а хилар д1адовш.
    Из лазар долчо фуннаг1а бедоацаш г1улакхаш леладу эгоизмах,
иштта сагах доллар хул з1амаг1дола хьал, цо цу сагах йола хьалче (бытие) хул гойташ цхьацца юхь-сибатах (образе).
     Кхыча сурте гуш, ше сага белгалвала хул, сина торонаш лоарх-1аш Дин ч1оаг1деш вола саг, ше Даьлаг1а кхерарца, вахаро (шай-т1ано) 1ехавеш, бола тийшаболхах лоралуш, цаволаш дуне дуаш, ший ма хула Дала яхар кхоачашдеш.
     Цудухьа, оалаш дар д1абахача даьш хьехамбеш: «вала мо хала да ваха а». Из яхилга хиннад, - дингахьа, дуне лохаргахьа нийсса наькъа т1а ба ала ма1ан доалаш, юкъар кхетам хулаш бусалба хи-лар нийсса долаш.
      Из да диканца д1адерзар халийта, дуне а, къемат а атта ца ху-лилга. нийсса наькъа т1а волчо, дин хилар, эздел хилар долашщ, сагхилара, сакхетам болаш…
       Хьалха дийца «х1амилда» (предметы) е «дакъилгаш» (элемен-
ты) хул  даха юкъара, сага чудесса царех «юхь-сибаташ» (образы), цар шоай хьалче (бытие) йолаш. Царех дар сага довза доаг1а, х1а-милдаш, дакъилгаш дукха хилара, шоай дунен хьашташца.
    Хьашташ (потребности) кхоачашхилара, сага чухьар кхетам ху-лаш ший «халарче» (сост-ие) гуш. Из кхыча наьха торонел т1ехьа хилача дезаш, санаьхк ше хилара тоъбоарамах (в норме) дуне даа-ра юхь-сибате дезаш.
        Сага довзарте (познание) цхьа атта довзара х1амилда хинна

                146





1ец, цхьа дунен з1амаг1дар цох гуш, довза е лерх1а сингахьа дар, цу наькъа т1а саги «халарче» (состояние) йолаш, цунах дар маьл-хедаккха болхбеш.
       Из шийна дола хьал, цу х1амилдаьх, дакъилгах болх-г1улакх хьадаь даьлча, ше хьал долаш наха  гойта, беррига наха хайта. Из
халар Халарче йолаш, саго ше  чухьар хьааравоаккхаш юхь-сибат (образ) гойта. Из да сага сина 1алам, мела атта е хала хиндале а цунгар гур.
       Хьальче (бытие) хул шиндухьар: хьалхардар да дуненге, синг-ахье из ерзаш хилар. Из ше ма1ана ца1 йолаш, ц1и яккхар ца1до-лаш. Цу хьаькъа Платона яьздаьд:
«Кхыча маьхкавар. Нагахьа цу ц1и хьаэце, цо х1аман ц1и, из ше йолчох. Из кхы а ц1ияккха декхар хургва цхьаккха йоацачун, наг-ахьа, цо ц1и йоаккхе – ц1ийоаккхаш мо цхьанех, йоаккхаш духхь-ал ц1ера ц1и, кхы д1ахочун йоацаш.
      Теэтет. Иштта…
      Кхыча маьхкарвар. Иштта ца1яр, ц1и мара цахулаш из ца1йол-               
чун, юсаргья ца1йолаш ц1ера.
      Теэтет. Из цахилча даргдац. «…Цу къмаьлах хьалче ца1хилар да ма1ан долаш Хьал да ала б1арччадар (ца1дар). Цунах гучадоал сакхетам хилар метафизика къоастаде ца доаг1илга. Довзарте хье- хамах, мела наькъаш вай хувце а, дуне довзаргахьа, уж наькъаш а дукха мела ца хилара: рационализм, позитивизм, релятивизм.. ма-ра ца хилара; цар маллаг1чо бу болх нийсса хеташ, нагахьа ца1до-ла духь, шоллаг1чунца доадаш болх ца лелабой, сакхетам, б1арч-ча ца1 хилар, маьхе долаш, бе узабезам боацаш, саго нийссаг1 ва, алар доацаш, из массане хьувкхам гуш нийсса хилар Далла а, на-ха  а дезаш хиларахьа, д1аходар ца дезаш х1ат1аэца, из деррига а хано д1адехаргахьа халадезаш…».
        Цхьана сага дика долаш, цун уллувчо из доацаш, цу шиннех кертехиннар белгал ца веш кхачийтад, из «дика» кхычунга. Дика хиннад дунен т1а сийдолашдола эхь-эздела кортабеш хинна «хал-арче».
       Цун низах, цхьа 1анаюкъе тоха са доацаш шелалах, эггара 1а ч1оаг1аданнад, аьнача  хана, ц1аьхха  мух боалаш, из  б1айха мух, юхь хьесташ, лоа дошадеш, кхы а тайна малх хьежаш, цунца букъ б1айха г1айба те1беш мо хеталуш.
      Ц1аьхха вицвеш хиннача дорха 1анах лоралуш хилар нах. Ха йоаг1а моршал хетташ сагага «Со ва» оалийташщ. «Соца сина ло-1ам ба», «со кхача веза эггара лакхаг1ача лоама т1а» - оалаш уйл-аш йоаг1а керта чу.
      Из саг вицванна, б1айха малх хьежаш, цо яьхачох, б1айха ми-хо цунна дийцачох: «эхь-эздел хала дезаш, тхона тарра в1айха ха-ла веза, догц1ана волаш…».
      Из деррига сага дицлора, цун кертачу уйлаш хилара, ший аьт-

                147




тув безаш, ше мара дага ца вохаш, цун дезар дар, лакхаг1а айлуш ше волга хайта хьажар. Х1аьта, деррига гуча зирко (мудрец) цун-га оалар:
«нагахьа хьай айвала безам бале сийленга, массарел лакхаг1а, 1а хьай когаш хьоабелахь! Магац сона, аьле хье букъа т1а ма ваккхи-
талахь, наьха букъа т1а хувжаш! Торо, торо йий хьога говра дина т1ахайна? Чехка, чехка г1ата керта т1а воаккхаш, бухье воалаш! Халахь, хьай  цамогарца, астаг1алца  кхоачаш  хургва  хьо  лакхе! Хье лакхе ваьлча дин букъа т1ар: Ай, михо, малхо хьастар, аз ца-даьр, хьано дергда,- оалаш, сина ло1амца лакхеваьннар, - къаьста цу лакхехьа хье волаш, хургва хьо цамогаш, астаг1 1олегаш! Т1а-ккха хьайна г1онче воацаш вайча, ураотта низ боацаш висача, кх-айка-хаза саг оарц доацаш, цига ша-ше ваьннар водаш гу, юххера
хье ца1 висача, т1аккха фу хетаргда хьона? Жожаг1ата кхаьчач фу хетаргда хьона..?»
       Из зирако аьннар деце саги сина торонех Халарче (состояние) хилар гойташ, Кхел хилар деце Даьла амар лелалга. Цу торон хул кхетам хала синауйланца (мышлением) алар: «Ер сона йола хьал-че (бытие) я», «аз сай з1амига хьалче лоарх1аш торонашца, х1ам-илдашца». Т1аккх цох хул Даьла кхел, шийгар Солтал (самость) я, - алар, шортта шийна хозаш.
       Саго, цу торона д1алуш доаг1ар, цунах ше ваьнна хилар, из да
цуна дола беркат, х1амилда т1адотташ мухь мо, мухь ба ала, цига-ра д1авоаккхаш хилара, цуна торона кхетам боалаш, синтез я, ала, юххера ма1анга кхоачаш. Дале дика е далее во хулаш, чулоацама, цун хьалче (бытие) чухьар йоалаш, къаьстта йола, ший Хьалче мо.
      Сагаца цун араряр торо д1аэцаш, бера х1амилда мо, цхьа къаь-ггадар хулаш. шедар цуна долачул, кхела  раьза хинна ший ма1ан-дар (значение) довш, новкъостал доацаш, иштта ше мукъа вусаш.
       Цига хьахиннар синтез хилара, хьалче (бытие) хилар цаэшаш,
сина торонашцар юхь-сибат (образ) хинна болх хилар долчох кхо- ачамбеш. Из иштта долче сина1алашолах (идеализм) торонгар до-ладанна, ше халадеза х1амилда доацаш ше долчул.
     Чулоацам мукъа болаш, ший хьалче я, ала сага, цох «хьалче» я, оалаш кхы а Солтал (самость) йолаш; чулоацамо цуна ма1ан луш атта. Цул  совг1а из  кхыяр  йолаш  гаьна хьалче. Хьалчех (бытие) ма1андара кхычо мо, б1арчча йолча торох, из кхыяр ма1ан долаш е Солтал (Солт-Шийхал) долаш кхы ма1андарца (значением).
       Цул совг1а, кхыча тайпар ма1андар (значение) хинна агах1ар-ак (знак) долаш мо.Иштта агах1аракаца шийна Хьалче (бытие) йо- лаш х1амилда (предмету), торон, ма1андоккхаш (делая вывод) мо х1амилдах, хьадоаккхаш деррига долчох чулоацамца.
      Хьалче (бытие) чулоацаман хьаллаттар мукъа ца хилар совг1а маьхе доацаш, цун (саги) торонидар: «Со волаш – из сина1алашол (идеализм)», х1амилда хилара торо шийн Халарче (состояние) йо-

                148





лаш.
     Саги торонга хьажжа х1ама (вещь) хилац «ше яр», цох йола то-ронах Солтал (Самость) хулаш. Иштта г1алг1ай метто ю белгало-нашта д1ат1акхоачаш. Сага доаг1ар хулаш, Цо оал «Со, Садар», «Са  яр,  Са йола – Хьалче».
     Цу даькъа торо х1амилда долаш цун ма1ан долаш мо, дагадага-
хьа дувзаданна хулаш доацача тайпара. Саг, ше волаш шийна ци-га х1амилда да ала, цхьа чухьар х1ама.
     Уж х1амаш, торонаш кхы а къаьстта цхьана хьалчеца (бытией), юкъарал долаш е х1аман доаг1ар д1ацалуш х1амилд (предмет) да, ала: «Со х1ама я» - оалаш земуйла е (созерцать) е цхьа агах1арак (знак) долаш мо мара.
      Х1аьта ма1ан хул цун – из «Ше» мо ма1андар (вывод) долаш, саг хала рефлекси хьаеш мо Шийга доалачох. Цунах ховш нийсса торо е х1амилда хилар чухьарар, ший карарар, ше хьалче (бытие) йолаш.
      Цунах халар да юкъе х1ама доацаш чухьар хилар, из атта хала езаш карар хьалче (бытие), цунцар х1амилда долаш, чухьара арах-ьдоалаш – юкъар хьалче я – оалаш.
      Цига ала деза бувца мотт хилар кхетам луш: дагадар (память), кхоллам  низаца. Б1азем (воображение) ший хадемогара (способ-ности) даьсса къамаьл доацаш, агакеп (форма) луш, кхетама хала-езача кепах, чухьар арайоалаш мо, кхетамче (понятие) хила.
     Х1аьта а мотт хул низболаш, чухьар мо халабезаш ше мабарра.
      Сакхетама з1ыагар (процесс) хинадаьлча, сага вахара доаг1ар кхоачаш, цхьа бокъонца йола хьалчен биа синаала (дух) – низ бо-лаш синаала.
      Хьалче (бытие) карар хилара, цхьанкхетара мукъа Солтах (са-мость) синаала (дух) болаш мо е карар догдаха Хьалче хулаш, из нийссалуш ший кхетамчеца.
       Д1ахо хьалчех дар довзаш, цунга яьннар мара ца йоацаш, цох
х1ама (вещь) геттар кхы яр хулаш, хоадалари (чувст-ый) кхетамга кхоачаш. Из кхетадучо кхетаде ц1и мара хилац, доккха ма1андара (значению), х1ана аьлча из (ц1и) геттара т1аг1олла мара динаг1а йоацаш дай баьха хьалче (бытие)
     Цунах ховш да ц1арах х1ама чухьар хьаялар. Из «Со я» - оалар мо х1амчес (материя). «Ше маярра хулаш», цунах гучадоал мела маьхе хул  «ше я» - оалаш дар, д1акхайкадара цига йоккхача Хал-арчех (состо-ию), ший карар хьал-торо йолга хайташ, ший моттиг д1алоацаш, Хьалче я, - ала.
     Иштта хул кхолламан никъ (творч-ая дорога), сина алан низ халар гучадоалаш. Гучадоал, «саг хилар, хьалче халар», из да кхе- таме саг (хомосапенс) хилар, дингахьа Адамах – адам вайнаха оа-лаш мо..
      Саг хилара, цун хьалчех (бытие) дар белгалдеш кортабеш пси-

                149




хологи наькъашца зембеш саг ше хилара озал (объект) довзартен (познания), уж ц1ераш ювлаш тохкамбуча. Ц1и ялар да бокъо ял-ар, тохкамбара низ боалаш синаалано (дуом) хулийта, хьалче йол-ча халарчех (состоянием) сакхетам хилара дег1абоаг1аш.
        Цу белхах хьабаьннар, ший бокъонех, 1аьдал карар торонех,
цох хул хьалена (бытию0 хьалхара д1акхайкадер, «цхьа ший доа-лехьа моттиг хила». Цига сага буни (природа) хиларца, кхы а д1а-увш «хетар» синааланах, чухьар мух бувлара саг хилара.
      Метафизика хулаш сина торонех лелар Дина наькъаш а даьн-на. Иштта Даьла къахетама сина а, дег1а оамалех дараш цхьана болхбеш. Из з1иагар (процесс) д1адода саги торонаш  хулаш, Да-ьла ни1матах. Кертера торо-ни1мат хул «ц1и» кхачар х1ара х1ам-анга, из яхилга да «ц1и» хилара дешах багар низ-ала боалаш, б1а-ррча х1ама (х1амилда) хьагойташ, кхетам халийта довзарте (позн-ание) хургйолаш.
         Из ц1ераца дош далара – х1ама ший белхаца хьалче (бытие) хилар долаш, цига сага торо хинна дийналца саг хулаш. Цу дерр-игнех кхетам цхьан кога т1а боал, цхьане шоллаг1дар дешо белг- алдеш.
      Цу деша когаметта бехкама ма1ан (условный смысл) доаг1аш,
из дош х1араках латташ ц1илург (символ) гойташ хьаькъала. Мас-сайолча х1амай шоай ц1и хулаш цилург хила, къамаьла ма1андак-кхийта, х1ара х1амай, х1амилда, х1ара сага е дийналей (существа) «ц1илург» (символ) хулаш ц1ераца белгалхулаш, хаьддадарех (ка-тегориями) хоадам болаш мах байта.
       Саго д1агойт хьалчех йола х1амаш, ц1ераш йоахаш, ший торо йолаш мо, - дег1ае, синае барт халарца вахарга д1атовжаш. Цигар торонех, сина ший буни (природа) сага хайташ.
     Сага ший буни (природа) хилар шин даькъа долаш: дег1а духь,
иштта сина (ийлан) духь. Царех латт саги б1арчча хул карар  хьа-лче (бытие). х1ара сага «халарче» (состояние) хулаш ваха, вала.
    Цу даькъа Синаало лоарх1 «ше» долаш, ший торонашца, цигар «хьалчех» ше низ болаш мо, ший карар духь (начало) ах мара де-це а б1арчча торонаш хеташ. Бакъдолчох лаьрх1ача «хьалчен» ах- духь мара дац,- ала мегаргдар з1амаг1а хьалчех, шиъ духь долаш, шиъ з1амигпа «хьалче» цхьана йоаг1а Халарче йолаш.
      Иштта мотт лелар юкъар хул ах-торо сина кхоачаш, вож ах-то-ро х1амчена (материю) юссаш. Х1аьта Сина кхоачама Даьла кхел хул б1арчча хьал-торонах. Цигар сина, дег1а б1арчча хьалче хул-ийташ цхьана хилара.
     Синаала боаг1аш хул ше-шийца, цо оал: «Ала ба, хьо ц1ерацар, михацар, хийцар боаг1а Синаала». Ц1ера ч1оаг1але йокъ, кхакхар йоаккха низ, из хул чухьарбар. «Со ба - оалаш,- хьа хьалчен мукъа Мух, ший оаз йолаш ше-ша Хий т1ар боаг1аш».
     Синаала (дух), ц1ера ала бехкама ц1илурга (условным символ-

                150





ом), ший низаг1а дош доаккхийташ, дош хьадеш Оазех. Из иштта долче «халарчех» (состоянием) нийсса «лелар, дахар» доаг1аш, из хул маллаг1а йоаца карара, кхыйола хьалче (бытие). Цун ший хо-алураш (чувства) хулаш торонех.
       Сага хьалчех оаз дешашта хозаш, сага торонаш хилара, оазех
дош хьадеш, еррига ц1и яккха, дешаех къамаьл хиларца хоамбеш,
х1аькъалца махбе магара, дика е во торонаш белгалъеш.
      Къамаьл дара дешай оазех бувзам отташ, керахьа товрца, х1а-ра оаз къаьстта белгал ца йича йовш, ший екар доалаш, ходдаме хулача белха, къаьстта дийна, хозаш йола оаз, маллаг1а эша, кхы-яр йолаш.
      Х1амче (материя) 1алам мо, ший диа (мир) хулаш, из доаг1ар
хинна даьлча хилац цхьоаг1он кайсаре (царство), юхь-сибат дола,
чухьаряьнна цар хьалче (бытие) ца хилара. Цудухьа ц1и хул б1ар- чче цхьоаг1о я ала.
     Хьалхара ц1и, из хул духьалуха синаала, ше деш г1улакх чуло-ацама, - чухьдолчох бокъонца дар доацаш, хьалче яр, аьнна. Сина-ала (дух) хиларо хьаеш х1амай ц1ери дукхал.
        Синаала цхьатарра бекъало, сакхетам болаш мо, цун дола кц бакъдар долче, соцаш ма1андаккха кхетам ба -ала. Н1абара уйлан сурт  увтадуча синаало, ше хьакъоастабе ца могаш. Цига н1абйоа-цачо, ше белгалвоккхаш  къастар  духьа, х1ана  аьлча, нийсса хил-ара торонаш-хьал  толажаг1а да ала, наха дуне дезандаь къематах догдаха н1абара мо уйла йоацаш, ц1ана сина торонех.
      Маллаг1а царех бокъонца хул нийсса ейза торонаш-хьал, ала «н1абарабаре, н1абарабоацаре» д1акъоастабеш синаала, ше бокъ-онца хиларца, шийна мара Хьалче хилар совг1а х1амилда юхь-си-батах (образом). Х1аьта, шийгахьа, соцаш цхьанхинна агакеп (фо-рма) хьалчен гуш.
     Цох хул саги сакхетама земуйла (созерцание) хилар. къайлаг1а хула априорни кхетама никъ хилара. Цун низ аттаг1 хулаш, михо баьккха домал, хоалурах (чувства) боаг1аш мо. Сина торонаш юх-хера, цкъарчо сина1алашол (идеализм) хулаш, ц1енхашта ца хет-аш, ц1енхашта да, - яхачо караг1адоалаш к1еззига долаш дуне до-взар.
       Цу даькъа дег1а торонаш а, сина торонаш а дер Халарче (сос-тояние) хилара довзарте (познание) доалаш тохкамбучо, кхоачам боацаш дег1ан, сина торонех.
        Х1ара х1аман, дег1а (тело) ц1еро кхы а ма1андар (значение) доаг1аш  моттигаш  хул, деррига цхьатарра доацаш, из «ц1и» ше йолачул. «Со»,- оалаш духьал отташ дукхача ц1ерашта, цу хана а цхьайола цхьалхал эшаш хилац, х1ана аьлча, ц1ера цхьалхал (про- стота), ца1 хилара.
      Хараках дош даларца, дег1 е ихьамилда х1амче (материя) мо,
х1амилда (предмету) ма1анда (значение) хулийташ, цига кхы а

                151





хоалур (чувство) долашщ шемадарра (сущее) чулоацамах дар ни-йссалуш цун шийца, цхьа цхьалха-атта.
     Шийга синаала бода Хьалче ц1ерага, цун ц1и туллаш, х1амил- да (предмет) ч1оаг1але  я,- ала, д1айовза хулаш,  дукха  ц1ерашта юкъе. Цар дух (суть) а цхьалха хул, ший чухьенца, дукха оаг1увн-
аш хилар д1адовш юхь-сибат (образ). Из хул сага чухьар торонех Солтал (самость), нийссаг1а аьлча Солт (Шийхал) хулаш, сага кх-оачакма.
     Б1азема (воображению)  торо е могар хьадоакх х1амилда цхьа-
на, цун дукха наькъаш, оаг1увнаш хилара, йолча гаргалонца. Х1а-ьта ц1и хул бувзам боацаш е нийссалуш юкъера йолаш дакъа, му-къаметта (пространство) б1арччал а хилац. Цхьа дагалоацаме уй-
лаш (идеи) мара йоацаш, цу тайпар мул хул д1ахьож, ца1 белгал- доалар доацаш. Ший бувзам хилар доацаш х1амилди (предмет) кхычарца.
      Х1аьта а «Со» - оалаш Цо, маллаг1о духхьал дукхача ц1ераш-та, из мухь хьалкхабар мукъамотт (пространство) хул, ма1ан дол-аш. Цар йолча ц1ерашта, шоай цхьог1о а, бувзам а отташ мукъа- чарца ца1 бала боацаш. Царагахьа, хилац цхьаккха а к1алсоцар е
бувзамоттар. Цудухьа цхьа «Со» - яхар хул индивидулизман юхь- сибат (образ) земуйла е (созерцать). Шийна цу тайпара нийссалуш хилара е земуйла е царех делостама (порядоку), уж йоалаш, из де-лоастам ч1оаг1беш даима хургболаш.
       Хьалха «Со» хул ший хьалче (бытие) сина торонех, ц1ераш а йолаш, ший «халарче» (состояние) йолча лелаш, к1алотташ хила-ра, ло1амах, цигар дар довзаш. Кхы а, ший 1аьдал  к1ала  хилара цхьана цхьоаг1увна, цудухьа хьалче хул цар, халанза баргбоацача бувзамах.
       Цунах гучадоал «халарчех» (состоянием), шийна шемадарра (абсолютный) бувзам отташ, тайп-тайпарча ц1ерашца. «Со» - ях-ар хьалче кхы яр хулаш, цхьа чулоацам беш шийгара. Цун ма1ан долаш бе йоаца ц1ерах, иштта цар бе-башха цахилар, цхьа дукха-чар мо халац юхмаччахьар Солт (Шийхал), цун хилар хьажача ба-къдолчох.
     Юхмаччахьдар дукхача даькъа хул бувзам отташ х1аране ший-гар д1а кхычарца. Иштта бола бувзам хьалче гойт, ший ц1ерашца,
мишта тайпар мара ца халара, ц1ераш хилар ч1оаг1адеш, халанза даргдоацачох.
      Х1аьта кхы а йоацаш йилла царца халанза ца яьлча цайоалар-аш, хулаш йоаг1а, ч1оаг1а цхьоаг1о. Цу халарчех (сост-нием) до-ла: доалахь халар, дагадар (память), хьаькъал, уйла лелар, шоайла шоай, ший х1амилдаца торо хулаш.
      Цо йох, - з1амигачо-з1амаг1а, доккхачо-доккхаг1а кхача дези-лга, шийгахьар кхы а х1амилдашца (предметами) цхьа х1ама йол-аш мо. Дагадаро (память) лелаю ц1и, иштта долче, из кортамукъа-

                152





ле хул, ший торонех в1ашаг1кхетар гуш, цу юхь-сибата  ма1андар (значение образу) долаш.
       Иштта цар ц1арах, долче юхь-сибата ма1андарца е из цо ц1е-ра, юхь-сибат хьахалара, цунгахьа карар ц1ерах, ц1и хьаялара ка-ра хулаш цхьанех сурт.
       Тайп-тайпара ц1ераш йоахарашца ийдам (лотношение) боал-аш мукъалех, уж ц1ераш йолаш мо, цхьалхха ц1араш мукъа ца хи- лара, х1аьта кхы дар хул мукъа ц1ераш  шоайла  цхьана  ца юсаш хьал да, - оалача.
     Кхыча юхь-сбатах хилара «Со» хьалче хулаш низа хьиспе, му- къача цоаг1она, уйла, торо  йоацаш, цхьа халанза  яргйоаца цхьо-аг1о  хила. Из, ца1 «халарче» состояние, шийна  хетара е лелара д1адаккхар долаш, яьсса цхьол лелаяр доаг1аш.
        Из да, мукъале лелар, нийсса х1амайоаца (беспредметный) цхьоаг1о. Из хул, хьалхара «Со» шийга кхоачаш шийдар, низбо-лаш мо. Хьалче (бытие0 я ца хилча ца йоалар, мукъа, кхетамах яьнна, ший цхьоаг1о ейза яьнна, д1ач1оаг1аенна.
     Иштта хул хьалчех (в бытие) духьленна доала бакъдар, ший хьал-торо йолаш дар довза, нийсса ма1андаккхара.
      Дагадарах гуш хул саги доккха хьаькъал, цун дагадар (памя-ть), болхбар хулаш агами де (упражнять). Фуд из Дагадар? Из да
сага чухьар маьжена хадемогар (способность), хала теркалдеш е дезача жоплуш, реакцех арахьарча х1амилдаш (предметы) дайта-ча ийткхетама (восприятию), хоалама (ощущению), дагалоацаме уйла (идею), юкъера д1адоаккхаш хьалха хинна кхетамаш моди-фикаци еш делостама (порядку). Цхьа кхетамбар хьажжа кердача оаг1уврахьа, иштта дола дагадар (память), сага Дала дана ни1мат долаш.
     Из нийсса да-кха, нагахьа мо цо еш йола модификации ше хи-нар йолаш, болх халара ховш, дагадар (память) нийссадолга. Иш-тта цхьатарра хьовкхам боацача кхетама хьалха хиначунца, нийс-са ца луш керта-хьоно, баьча белха гуш из (ца1) нийсса ца хилар.
    Дагадарах гуш хул, саги доккха хьаькъал, цу дагадара болхбар
хулаш агамедер (упражнение). Фуд из Дагадар? Из хул сага чухь-ар маьжена хадемогар (способ-ть) хала, теркалдеш, дезача жопл-уш реакцех арахьарча белха, х1амилдаш дайташ ийткхетама (вос- приятии), хоалама (ощущению), дагалоацаме уйла (идея), юхаке-рдадоаккхаш хьалха хинна кхетамаш, модификации ю делостама кетабар хьажжа кердача оаг1уврахьа.
      Иштта дола дагадар (память) сага Дала янна торонаш хулаш. Из нийсса да-кха, нагахь санна цо ешйола  модифика ции ше хин-нар йолаш, болх хилара ховш, из дагадар нийссадолга, цхьатарра
хьовкхам боацача, кхетама хьалха хиначунца нийсса ца луш кер-та-хьоно баьча белха го, из нийсса ца хилара.
     Цу дагадара хотабана хулаш саги б1азем (воображение). Цох

                153





хулаш саги керта хьаьно (мозг) хадемогара хувцамбеш къаьна е къона б1азем  лелабе хьалха мо хиначан тарра, арахьар х1амилд-аш гойтара хоалури маьженашта (органы чувств).
       Саго ше кхетадучох, кертахьоно хотташ комбинацех, уж хьа-кхачара, уйла е дагалоацаме уйлах (идею), шийна дагадохара. Цу-
нах б1арччал гойташ модификацина, цхьа маллаг1а йолча б1арч-чала, хьалха х1ат1а ца эцаш хилара. Цига мела дайзахиннараш до-лаш, къаьстта дагалоацаме уйлах (идея) е дакъах, царех хьадаккха сина1алашондара (идеальное), цун шийца хилар таралуш.
     Укхаз дагадар (память) новкъосталца. саги кертахьоно юха ке- рдадоах хьахинна цун хоалам (ощущения), ийткхетам (воспр-ие), дагалоацаме уйлаш (идеи). Иштта цох кхетадеш шийна х1амилд-аш (предметы), хьалха бокъонца, 1аткъара хоалури маьженашта.
      Б1аземца (вообрже-ие) хоттамаш деш комбинацех, цхьа ший тайпара кхетам халарга хьажжа модификации хулаш, цига доаг1-ар хьаде е х1амилдаш (предметы) яха, йолача торонех, цхьацца а чоалх гучайоалаш. Цу тайпара саги кертахьоно буча белхах б1аз-ем (воображение) оал.
    Д1ахо, уйлан торонаш гойташ, саги кертахьоно буча белха лаь-ца ха дезаш: фу ма1ан да лаар (хотеть), оала кхетамчен (понятия)? Из яхилга да саг хилар т1ера хинна, ардамца (действию) 1уналде, цхьа х1ама хьадаь даккха, цу саги дагалоацаме уйлах.
       Цига гучадоалараш да арахьар х1амаш, х1амилдаш е чухьара дагалоацаме  уйлаш, ханаца  кердадараш дувлдаш. Цхьа д1анийс-садалара бахьандараш (мотивы) оал, цар хьадахь шоай хьа1а т1а (на себя) деррига халахулараш, уйлано д1адахьарца ца1 де, дег1о болхбеш.
      Цудухьа дег1а лелар (движение) доал модификации лелае, ке-ртахьоно д1адехарца болхбеш, цунах лелар хьадоалаш. Хьахула т1ехьена кепах модификации хул, кхетам чуболчо д1ахьовеш саг лела, ца1 кхоачашде.
     Сага лааро байташ болх, уйлаяр, шийгахьа цхьаькха хотам бо-алаш, цох оал – Сина ло1ам (воля), саги кертахьоно еш модифик-аци е цун торонех могашле боалаеш ардам (действие), д1адахьа.
     Сага торо йолаш маьженашца лелар де, дег1а кхоачам хургбо-лаш болх, ца1 чоалх в1аштехьяккха, из сага эшашдар кхоачашде,
модификаци еш товча е ца1 д1адехача торон, хьалче (бытие) хил-ара, иштта новкъаленаш юстар йоахаш.
       Фуд юххера хьадоалар, массане болх баьбар аьнна, саго кхет-адара хьахулар да из, т1ехьа т1адоаг1ар долаш ала, цох (дошалар е д1аалар – суждение) оал, из хул хадемогар (способность) уйлае.
       Цига ца1 шоллаг1чунца дусташ модификаци хилара е дагало-ацаме уйлано, цхьана 1унал дара амарах (приказом), шийна из ца1 хьагучадаккха оалаш бувзам оттача, эшача х1амилдашца.
     Х1аьта, укхаз ха доаг1а, фу яхилга да, из модификаци яхилга,

                154





села из кхетамче (понятие) белгалювлаш хилча? Из яхилга да ху-вцам бар, юхь-сбат хийца ца 1еш, дезача чухьардар хувцар ма1ан,
хано д1адехача тайпара кхоачамболаш.
      Цу тайпара болхбар кхетамте (рассудок) хилар хул, из саги чу-хьар маьжена торо хилар, хадемогар (способность) цох хулаш, из
хьаэца доаг1ар ийткхетама (восприятию) модификации 1овшаш, дар довза.
     Цул совг1а, кхетамче (понятие) хилара хьаькъал (разум) совг1- доалаш, цох хулаш купал (совокупность), тайп-тайпарча хадемог-ара кертахьона торонех. Хьаькъалга доаг1а, ший къаьстта белгал-ювлаш торонаш хилара: ирахьаькъал (остроумие), зиркал (мудр-ость), дикал (доброта), кхеташле (благоразумие), дегаж (доброде-ятель), къонахчул …
      Дагадар (память) доаг1аш кхы торонаш йовза хул сакхетаман з1ыагар (процесс) хулаш, цунца агами (упражнение) я, х1аьт цох хьалхар болх сомабаьннача, из мабарра (реальный) бола низ гуш.
     Дагдаро болхбар хул дуне-вахар доладалар е белгалювлаш ци-
га ювла ц1ераш, х1амаш я,- оалаш. Цига шийна хетар синало хьа-деш. «Со»,- яха Солтал е Шийхал (самость) хул, сага эго юкъейо-алаш юхад1аала гучар ц1араш луш хиларца, саго хьадара шийна дезар.
      Цу белха ц1и хул ч1оаг1данна бехкама агах1арак (условный знак), юхеюсаш ийдам (отнош-ие) балара юкъа. Солта яхилга да «Со» яхилга, хьалче (бытие) кхоачашхилара. Шийна хетар хьад-ар.дуташ, кхыдар хала, массанахь юкъар хила. Цудухьа цига йо-лаш, халанза ца йоалача торонех бувзам отташ делостама (поряд-ку).
       Цига дола бакъдар хул бувзам  оттар, хьалче (бытие) чухьар хьал-торонаш хилара дагабоаца делостама, ший мукъахаланза да-ргдоацача хьала. Цунгар беза беза кхоачам боацаш хилара, малла-г1а бола делостам (порядок) хулаш ца дича цадоалачох.
       Цу тайпара хулача ц1ерашца д1ач1оагде ала ца1дар, х1амчал (материал) йоацаш е синаала (дух) лела низ болаш. Синаалано ло-арх1аш хоалурах дараш, дух (суть) долаш мо, цхьаннахьба доаца-ча, хеталуча д1аластара, иштта дале а мукъа низ болаш.
      Цигар торонех гучадоал болхбар (къахьегар) цхьана хана мо «Со ва» - оалаш, хьавеш ше ц1ераш луш мо, цу х1амаех шемаяр-ра (абсолютный) х1амилда.
    «Солтах» хул саги ц1и г1алг1ай метта, Солт, цун ма1ан хулаш, ма1ана, шийха доалар гойта Шийха-л сага хилара цуна «Эго». Са-ги ц1и хилар совг1а «Со + лт», оалаш ц1и йоакхаш. Кхы а х1ама хулаш «Солтал» шийха доала хьал-торо хулилга теркамбайт, кхе- тамче (понятие) халийта, х1ама хулаш, делостамбе ц1ераш луш.
       Иштта торонех д1ач1оаг1абу цун делостам (порядок) шийна,
саго уйлаеш, йоаг1ар йоацаш белха е хетар-моттар мара кхы дел-

                155





остам боацаш. Цига халабеза делостам отташ «цунца а» ца хилча даргдоацачох, солта (ший торох) хула оаг1увнашта. Белгалонаш хул «Со» ала хулаш цхьаккха бедоацаш…
       Из «Со», - оалаш дараш гуш шоай х1амаех хиле, синауйлан (мышлению) дагадар (память) долаш. Из да, х1амаш хьаеш хьал-
че (бытие) шигахьа йола Солта. Иштта г1улакх хул, саги белхах доаг1аш, саги д1алелар (поведение) гойташ, цхьацца торонашца, х1амилдашца. Цу торонашка хьажжа ц1и (ц1ераш) тохкаш.
        Шийна ше дагайохар хул, из ц1и екъаялар шийгахьа ерзаш, шийдар гойташ дезача дакъах. Болхбара хулаш юхада хьал-торо,
къахьегамах юхе лелаш, цудухьа я «халарче» (состояние) халона.
      Х1аьта «со ва» - аларо керисти деш, ший мукъахулача торон-ех, ший д1адахарца арахьа къаьсттадолчул. Цхьа юхахилар а дол-аш халадезача тайпара нийссадаларца, хьалче (бытие) йоландаь д1ач1оаг1ъяла, шийгахьа нийссалуш мо.
       Иштта да юххилар, халадезар довзаш, кхы хьашт-терко (инт-ерес) ца хилара г1улакхаца е тоамхилар доацаш кхычунца ше хи-ла, ц1и ца тилара, ц1ана хоалуш боацача белхах – уйла гаьнаялар (абстракцех) ч1оаг1адеш, ше цхьана бесса мукъамаотт (простран- ство) хулаш мо, дар го долача.
      Из да, сго къахьегар хьалхара чухьар ардама (действию), ши-йгахьа дийрза, бокъонца хоалушбоаца болх е мукъала д1адолда-далар долаш синаала (дух) айлуш. Цун х1амилда (предмет) ший
хулаш, геттара лакхарча болха, цу пайдабоацарел.
     Къахьегарца хилар ца1деш, цхьаннахьа чухьенца доацаш. Ц1и-тилар хул юкъара, цу даькъа, из ца1, - болдх-г1улакх (деяте-ость) хул шийна хьалче дагаяр (вспомнить бытие) е чухьарар бакъдар.
      Хьалче хилар гуш хул халонех юкъарза (непосред-ый) отташ цхьаккха доацаш мо, цун цхьалха халара, ца1 хувцалуш дац (дар
долача хилар мара. Цу хьалчен белгалялар чакхдалар, духхьал фи-ксаци ца йоай ц1енача дакъа, цунгар.юхь б1арчча гора,- хилар да
(компакти), х1ана аьлча, цунах баьнна бист бац хьалче яц ала.
       Из я, из «шийна» (себе) хьалче (бытие), духьал хилар совг1а, кхыдар доацаш, юхь б1аргагора б1арчча халар хул, х1ана аьлча, из  хул «ше» е «шийна» хьалче, духхьал хилар совг1а, кхыдар а доацаш.
     «Ше», - оалаш, хьалче хилар хул т1ехьдика дика (феноменаль-ный) торо-хьал, чакхсадоаг1аш, духхьал арахьар мара гучахила лаац ца1 доацаш. Къаьстта хьалче «ше-шийна» хулаш йоацар я. Из йоаца хьалче (бытие) цхьаккха йоацар, цхьа духхьал хилар со-вг1а белгале хилац, экзистенци я ала.
      Цох хов «шийна» (для себя) хьалче (бытие) хилар, доала (ка-рара) хьалче хулаш агахилар (существование) адами хьалче, х1а-на аьлча цхьаккхадоацар хинна д1адерзаш диа (дуне) хилара саг-аца.

                156





      Из «шийна хьалче» хул, цунца даима дог х1айре (бален) хил-ара, керасти деш «ше» да оалача. Из солтал (самость) ма1анга ди-лча, сакхетам ба рефлекси халалехь юкъарза ховдовзар (непосрд-ый знание) хулаш, духхьал из хьалче (бытие) нийссалуш, хьал да, - алара экзистенцица.
      Иштта сакхетам дег1абоаг1а: «шийна хьалче» я гуча йоалаш йоацар, ший йолачул хувцам боацаш. Саго д1ауйлайича долаш да дахар-денар, массала – дагадар (память), болх-1омбар (опыт), хо-адамбар (решать), иштта кхы а – цкъа хиннар, хиннар,- оалаш.
     Цунах хов сага хувцалуш доаца дахар (х1анз ца хилар), цудух-ьа хьалче белгалйоал, йоаца хьалче (бытие) хулаш, цу йолчан хьа-
лхишка «йоаца  хьалче» я, - оалаш  ма1андар (значение) доацача.
       Хьалче хилара белгалдоал тайп-тайпара ийдам (отношение) хилар. Цун хилар  гуш хилара  наха д1а-х1а  г1улакхаш  леладар хьажжа  г1улакх-моттиг (положение)  хулаш. Ший Солтал (само-сть) хьалкхаба, тлоро  ца  хилара, юхахала ца хула, башхал кхыч-арна гуча.
      Цу «хьалчех» кхыча агахиларца (экзистенцией) бувзам оттар-гахьа, д1айовш саги сазалал (субъек-сть) хьахилар да озалех (объ-ектами) «ше-хьалче» хилар, - шалалуш б1архьажара цхьа къайлен
белха мо.
      Цу торонашца «ше-хьалче» е «шийна-хьалче» хиларца, цунах «Со» волашрефлексина сакхетамца, из «Ше» хулар декъалуш, из «Шийха-дар» довзаш  «Шийна арахьа», из  «Шийна-дар» хьадеш х1амилда.
       Юххера сага хьаховр хул хьалха хула ховдовзар (знание), х1а-
ьта мо, т1ехьаг1адар  саг хьацакхоачаш вус, дунен вахаро вицвеш, керда вахаро, керда уйлаш чуена хилара.
      Х1анза а я,- оал хьалче (бытие). цу «Со-х» бокъонца хинаялан-за, арахьар кхоачамбар дуча. Цхьа б1арчча долчох, тешме бувзам оттар – «Со» хилар кхоачам болаш, бувзам ч1оаг1абе, цудухьа ха-ланза дагдоацар хул  дагадар (память) хулаш йоаг1а уйла.
     Са доаца  х1амилда (предмет) хулаш; цкъа дале  юхь-сибат (об-раз) доацаш,- ер иштта да,- ала, шоллаг1а дале ц1ера (имя) цхьол йоаеш, из цхьа маллаг1ча тайпара.
     Доала хинна къахьегар декъадалар хул, ца1 хинна цхьолдар, из делостам (порядок) хулаш нийссачох Солт (Шийхал) да,- ала. Са-га  доаг1ар шийна х1амилда (предмет) а долаш, дукхал долаш мо, х1ана аьлча цига декъадалар леларца, цхьа къасташхилар долаш.
      Цох ала доаг1а делостам (порядок) ба е делостам бе-башхал я, ший къасташ дух (суть) хиларца, ч1оаг1ъянна юсаш «х1ама», ци-га  хулаш «х1ама ше-шийна» (вещь себе)  е  «х1ама вайна» (вещь для нас хул, - ала.
      Цунах доалар хул, саги къоргга уйлан земуйлаца (созерцании-ем) я, алар е земуйлан синауйлан (созерцанием мышление), - оал-

                157




аш. Цар долахьа яраш торонаш бе-башха йоаца ц1ераш яц, из иш-тта дар, аьнна хантилгаш (моменты), цхьа дакъилгаш (элементы) мо хулаш екъаялар, уйлангахьа «Со» оалача, къахьегара сага хьа-хинна.
     Сагагахь хул, из (хьакхачар) х2амах (х1амилдах) е хьалха юкъ- арза (непосред-ый) хула х1амилда. Иштта хул цу з1ыагарах (про-цессу) довзашдола хьаькъал (разум), из уйланна ца хилча цадоал-ар, кхетама хула бахьанаш лохаш болх-г1улакха.
      Сага доаг1ар хул хьакхача цун ц1ераца, «Со»,- оалаш дар, х1а-ман ма1ан хулдаш мо «Со ва»,- оалача. Из «ше» волчул, уж торо-наш хьайоалачох хул агах1арак (знак) мара дац, хул цун ма1андар
(значение) дагадоацаш е уйла чухьайоацаш хинаяц «ц1и». Цунгар дух (суть) хул из юкъара йолаш дег1ае, синае.
       Саго земуйлаеш (созерцает) цхьа хаьддадарех (категориями), цунцар халарче (состояние) кхоачаш хул кхетаде «ше» (х1амана ма1ан), из шемаярра (абсолютно) хулаш Солтал (самость).
       Цигар хьаькъала хул: ийдам (отношение) бувзамах кхетамче (понятие) хиларца; цар цхьаакхетара бух хилар доал, ше ма1ан долаш хьалчеца (бытием), иштта к1ийле хилар да хьалче (бытие) хьаялар.
      Саго шийна т1ехьа болдхбара хул цо Ше-хьавар, кхоллама на-ькъа т1а духьлен, торонаш вешхилара «Со ва»,- оалаш, цох алдаги (занятие) хулаш. Иштта делостам (порядок) д1ач1оаг1абеш, уйла йолаш ший чулоацама «со волаш) санаьхк (личность).
      Ц1ерашкахьа дац «Со ва, хилар», из чулоацама ала доаг1а ага-кепаца (формой), делостамца (порядком). Цига хулар арахьар х1а-мал (вещественность) долаш агакепах (с формой). Иштта ч1оаг1а-лла, мукъала е халамогра саги сина хьалче.
      Сага «ше хьавар хулаш», вале из бийда, мерза, деналдолаш,эз-дий – цун шийна болаш т1ехленна делостам (омал, ираз, беркат..).
Кхетама бувзам отара, кхыча тайпар аьлча ийдам (отношенгие), саг хила мукъа волаш, цо «Со» - оалача хана сакхетама.
       Ц1ерагахь хулар д1адерзара т1ера хул торонашка хьажжа, цу-духьа юхмачахь ма1андар (значение) нийссалу духьалар, из д1ад-ерзар (направле-сть) долаш «Со» - оалаш ма1ан доаг1ачунна, цун т1ерадоаккхаш «Со шийна-ма вара» мо, ший мукъа.
      Цун цига дулаш деррига юкъарал (всеобщность) цхьана маьхе,
цхьана аггора (образно) дучунгахьа яьккхача хьалчена «Со ала» е х1амида. Из «Со» хинна х1амилда, ц1ера хулаш духхьал «хьалче» (бытие) хала доаг1аш «шийна-хьалче», хетта ц1и йолаш. Х1ама а цхьалха хилара, цунца хьаькъала, халадезачо а долаш. Цунах хьа-яла х1ама-х1амче атта-еррига-юкъара цахилча ца йоалаш мо, ши-йгахьа Ше лелар хулаш.
     Х1ара х1аман халадоаг1ар шийгахьа доаг1аш, х1ана аьлча цар шоай Солт-ал (самость) ший торонашца «Со» - оалаш. Эрга х1ам-

                158





анца -  эргашал Солтаца хулаш. Из яхилга да, цун шийгахь юхма-ччахьал харцо йолга кхетама.
     Х1аьта кхетадар хьажар доаг1ачунга хулаш эргашал, торонца доацаш. Кхы а х1аманца долаш хьаькъал да алара, укха даькъа ца хулаш болх-1омбар (опыт) да,- оалача сакхетама.
      Кхетамте (рассудок) д1анийссаяь х1аман, хьалчех агакеп (фо-рма) йолаш т1ехьа т1абоаг1ача кхетама. Цхьол (ца1 хилар) е дук-хал (множество), бахьана бувзам оттар доалаш. Цар тайп-тайпара
хьажжа (относит-но) хантилгашца, дийналешца (существами).
    Абстракцех уйла яхарца е кхетамчен уйлах хьалченца ма1ан ху-лаш, цига кхетамче (понятие) йоаг1аш бувзамбе. Цигар х1ама йо-
ацаш «ше-шийна» (для себя) цхьа акциденциех, - соцадеш цхьан-кхетар духьаллаттача къооастадара хьал.
      Цу тайпара дийнадана агар (опред-ние) д1адов цхьаннахьдоа-цача (нетральности), довзар деррига цхьанкхетара (всеобщности) к1ийле хулаш. Из к1ийле хул «Со» - аларца ерригаюкъара (всеоб-щее), цхьа «со» - оалачун хов «ше» волаш мо кхетамте (рассудок), цох дувцаш къаьстта кхетамче (понятие) йолаш мо.
      Цу даькъа саг кхелъе лелар доалаш гучарча кхетамчех, иштта цхьол е юкъарал хилар тайп-тайпар е духьалар хулаш. Иштта кхе-там боал, логико наькъа 1уналдеш, цхьацца хулар акциденцех ага- кеп  ювлаш болх хуле, сакхетамо, дар долча, д1аторадеш дийнала (для жизни) сагаца сагал хилар гойташ.
    Хьакхоачар да кхетама хоадамеуйла (умозаключении), цудухьа,
хьалхарчо хулараш (дараш) нийссалуш хул духьал кхоалаг1ча да-ькъах. «Со» хул дехкарг (связка), цо яхьаж хул из, хьалхар яьсса йолаш.
       Фуд, из кхоалаг1адар? Из маьрша, ц1ена дехкарг (связка) дац ца1 шоллаг1чо (А= А) нийссалуш, атта лоарх1аш шемадарра (абс-олютно), х1ана аьлча царна юкъе нийссон хантилгаш (моменты) хургъяцар.
      Уж агакепаш (формы) хилара, царгахьа хулаш я нийссала, ца-рна духьале йолаш мо, из «Со» хилара. Шеккъеш царца я цхьа ма- 1ан долаш (цхьа маярра), цига х1араяр нийссалуш кхычунна духь-ал халарца ца1 хилара.
      Цига хул эргашал, нийссал ца1 йолаш, юхеюсар я яьсса хъьа- чен агакепа, шоашкахьа йоаешдар хулаш.
        Дагадар (память) халадезар долаш довзартен (познанию), ше юкъедоаг1ар хилара, кхетамче (понятие) йолаш ца хилча ца йоал-аш. Из «Со»- оалар к1ийле йолаш кхетамте (рассудок) я, - ала.
     Д1аалар (дошалар – суждение) доаг1ача эргашле йоацаш Ши-нена а нийссалуш йоаца, хьалче йолаш мо, къаьстта кхетамчена (понятию). Х1аамашка хьажжа (относит-но) бувзам отташ «Со» ва, - яхачо ца1 белгалдеш, ше-шийх махбеш чухьар а, арар а дуне гуш.

                159




      Цига цхьацца торо йолаш, х1инаре белха бувзам отташ х1ама-шца е деррига юкъерчарца, дийхьона, - ала мо, ейзайола, уж хила-ра ерригаюкъара (посредственный0, ше духьал лоатяра, из шийга-хьдар юхмаччахь долаш мо.
    Цун «шеюхмаччахьал» ерригаюкъера кепа, цхьанкхетар долаш.
Хьалха шиъдараш геттара бебашхал йоацаш хул шойла, цар х1ар-анега хул ерригаюкъарал, ийдам (отнош-ие) балара, х1аране ший бувзам отташ ше шийца.
      Царех кхетамчеш (понятия) хулаш, юстар хул, - аьнна д1аний-салуш шоайла, шоай ма1ан долаш бе-башхал ца хилара е деррига юкъардар царга хилара, д1анийссалуш шоашкахьа, цига х1арадар
ше-ший долаш, ца1 шоллаг1чунца духьал уллаш, къайла кхохьаш кхычо, деррига юкъардар, цхьа юмаччахьдар мо.
   Г1улкхага хьажача, цига цхьалхадар к1алхьар юхмаччахь долаш мо, юкъера доаккхаш кхыдар (харцдар) деррига юкъардар. Из ши-нанаькъа йола кхетамче ше-шийца хулаш е цар шоай духь-начало долаш, деррига юкъара (общее), цу хана ца1 духьал долаш юхма-ччахьдар.
       Ца1 (цхьалхадар) шийчухьар хилара, бувзам отара ше-шийца хьал долалга  хайташ, ше деррига  юкъерадар долаш, хьалче хила-ра тоадана, б1убенна шийх, цигар  даькъа  духьал юкъерадоаккха кхыдар, озалал (объективность) ялара, ший  арахьа хьалче йолаш, иштта юхмаччахьа бувзам отташ цхьацца долча даькъах.
     Х1аьта кхыдар, деррига юкъар хулаш, чухьаряр кхетамче (пон-ятие) харц йолаш, из чухьара юхмаччахьал шийн дусаш, из яц ер-ригаюкъар арахье.
    Из яхилга да х1ара кхетамче чухьа доалачунца, дагалоацама ар-ахьа  хулаш, кхычунца  чухьар торонех. Цунах хов х1аранена ше-шийна йоаца кхетамче кхычунна кхыяр йолаш, цунчо духьале.
      Цар шоайла духьал хилара дух (суть) доалаш,- лелара, къайла
хьалче (бытие) я,- ала; ше д1ач1оаг1ъяь лораеш. Иштта бувзам от-тар да духьал балар кхетама, бе-башха ца хилар, сага д1аалар (су- ждение) хулаш ма1анца.
      Цига корта хилар да хьалче (бытие) хилар, сага д1аалар (сужд-ение) доалаш миа1анца. Корта хилар – хьалче хилар хул, из юхчу-хьар белгалйолаш арахьар «хьалчена». Уж шиъ халара, цудухь ше –шийна д1хьа-схьа йийкъа. х1ара ше хулаш хьалче.
     Чухьенга хьажжа хул хьалче (бытие) ше-чухьар, х1ара яр ше-шийна, къаьстта цар харцал хул кхыяр е еррига юкъар я, - алара. Цох х1аранена кхоачар ца1 хилар (еденичность) е кхетамче ерри-га юкъархилар (цуна духьал хилар дацу нийсса ца хилар), х1аьта бокъонца йола хьалче хул, арахьа таралуш ше, шийна хила.
     Хьалчех доаг1ар деррига юкъар хилар, цуудухьа хул хьалчен ма1ан хилар, уж шоайла нийсса хулаш духах (суть), д1акъасташ, шин хантилга (моментам) бе йоацача. Еррига юкъарал хулаш мо,

                160





ца1ала (еденичности) хьалче хинна дар долчох е дукхадараш дол-аш мо.
      Хьалчен шиндухье йолаш – шиъ ма1ан долаш, деррига юкъа-ра халарчена (состоянию), цар ца1 мара  еррига юкъар ца хулаш.
Бокъонца дух (суть) хилар да, цу шиндухьен хьалче хилар, цигар агахилар (существование) нийсса ца луш, царех ца1 хьалче чухь-ар йолаш (ше кхычунна).
      Цудухьа цар харцахьар анниг (негатив) йолаш, цох оал хьалч-ен шиндухьа хилар, цхьанкхетар гучадоалаш, царга цхьа юстарал кхоачаш, маллаг1а шоллаг1чунга, шеккъе цхьана кхоачачул (юст-арча кхетамчех), духьал алара духьлен, б1арчча  кхетамах цхьана
оаг1увна хул.
      Х1аьта шоллаг1ча дакъах духьалуллараш доххьал шоаш, духь-ал д1аалара (суждение) ца1 шоллаг1чо нийссалуш (тождествены),
цар шоайла йола нийссал шоаш-шоашца. Цар цхьанкхетара д1ан-ийссадалар хул шоайла, цхьа юкъ йолаш кхетамчех нийссаяла.
      Иштта гучаяла хул «халарче» хьаькъал хала доаг1аш, махбеш кхетам ба,- ала, из хоадамеуйла (умозаключение) хул. Цу шин юс-тарчарех, шоайла в1ашийоттара, д1анийссалуш духьал хилара де- къа доацаш, кхоалаг1чо хьакхоачар хулаш, сакхетам ба алар.
       Х1аьта хьагучайоал кхоалаг1а хула халарче (состояние), шин-нег1а ца1 йоалар хул шеккъе цхьана яр – вешта аьлча, хоадамеуй-ла (умозаключение) хулаш еррига юкъаралла аннига (негативно) хулаш. Цар дух (суть) хилар дерригаюкъара хулаш хьалчена.
     Цигар юкъарал – ерригаюкъарал (всеобщность) да,- оалаш, ду-кхача даькъах ерригаюкъарче йолаш, хьалчен торонаш гора, из бе –лгало хилар да юкъарза (непосред-ый) хилар нийссалуш Шийна е духьал уллаш Шийна, шийха д1а-схьа хадаш, х1араяр ше духьал аларца.
      Цунга хьажжа аннигал (харцахьал – негативность) долаш, яьс-са хьалчех, дукхадар юкъарза доалаш. Из цхьанкхетар духьалулл-аргахьа да, ше-шийна лела, деррига юкъардарах, декъалуш бокъо-нца йолча хантилга (моменту). Цар дух (суть) долашдар гуш духь-алулларах (противопол-ть), цул совг1а, цар дух долаш хилара ц1е-
на аннигал (неготивность) да,- ала доаг1ача.
       Кхетамте (рассудок) хул цун хьаькъал духьалалар (против-ть) да «Со» - саг ше, ший диаца (миром) йолча халонашца. Цу довза-ртех (познанием) хилар хул арахьал (внешность) гар, еррига юкъ-арле  хулаш – юкъарза «халарчена» хьакхоачаш «ше» хьалче йол-аш, цига хилар долаш аннигал (харцахьал) е цхьанкхетар (единст-во).
      Укхаз яьзбуча метта хулаш цхьанкхетар а, чулоацам а ц1ана е харцахьар цхьанкхетар. Из яхилга да къаьстта х1амилда (предмет) хилар гуш. Цуна дух (суть) кхыдар долаш, цу «Со» - оалачул, цар
хьалче ше-шийгахьа (себе в самих) йолаш, царна т1ехьа кхыяраш

                161





йолаш.
    Уж хул халарчен (состоянию) кхетамчеш (понятия), ца1аляраш (еденичные) е ерригаюкъаряраш (всеобщие), шоай эрга хилар шо-ашца йолаш, тайп-тайпар хиларца, цунах уж нийссалуш.
     Х1амал (вещест-ость) хьалчех гуш шемадарра (сущее) долаш бокъонца мо дехьдоалаш д1аалар (суждение) хоадамеуйлаца (ум-озаключением) бувзам отара, духьалуллара (противоп-ть), ала до-аг1а, из кхыдар хул – кхоалаг1адар. Цох х1арадар юкъерадолаш (опосредст-но) «кхоалаг1адар» кхычунца. Иштта къаьстадар ший д1анийссадалара «ше шийца».
    Из белгалол (свой-во) хилара «ше-дар) ца хилара кхетамте (рас-
судок) да, - ала хул цун «ше, шел» (себе). Нийссача тайпар дерри-гаюкъердар (всеобщее) белгалдоалаш  дац, харцахьа аннигал (не-гативность) хилар мо, из да цун «ше-шийга», кхетамте хилар.
     Цига «ше» хул шийга йолаш белгалол (особенность, свойство), чухьар доалаш х1аранена, цхьа халарчех (состоянию). Х1аьта шо-ллаг1ча даькъа арахьар йоалаш белгалол х1аранена (х1ама, кхета-ма) харцахьал (негативность) долаш, арахьар ший хьалчеца (с бы-
тием) ерригаюкъерчох, хула хьалче ерригаюкъера.
                =================
          Ер деррига даьхданна дашхар да довзартен хьехама (учение о познании) дола  хинадаьннар фактах гойта сакхетама кхоачамб-еш. Укхаз  дар 1одийца, ца1 шоллаг1чо т1ехьара ца доалаш е къо-рда ца деш, метте хулаш халарче (состояние), хьалчега, диага (ду-нега) хьажжа. Цига дезача з1амига е дезача кхетама нийсса дезар доалаш, цига б1арчча кортабу халарче хилара.
     Из философи меттаца озаш, дашхар хьадаккхара, г1алг1ай мет-тацар сакхетама. Толам лохаш торонашца, метто яхар деш, цу ме-тта философи (аламетт) хилар товш. Цу халарчех торонаш хилар саги диа (дуне) халар доалпаш, сага ший хьалче (бытие) хилара.
      Сага хьалчех боаг1а кхетам х1аранена болаш сакхетам хилар-ца, цун тороншашка хьажжа. Сага хьалчех дар довзаш – сакхетам к1ийле хинна довзартен (познанию).
      Хьалче яхилга да мецагаьне (бесконечность) хилар, хьал да,- ала мукъаметте (пространство), хангахьа озалар (объек-ый) вахар,
1алам, х1амче (материя) хиларн. Иштта микродиа (микромир) до-лаш ма1андаккха (вывод) сакхетама сина торонашца, цига барткх-етар хулаш х1амче (материя) а, сакхетама а, Даьла кхела халарче (состояние) хулаш бухагахьа.
      Адами наьхаюкъарлен (общест-ый) бувзам отара, хьалче хул-аш шемадарра (сущее) з1ыагар (процесс) долаш. Цул совг1а х1а-мчера (матер-ый) а, сина-дина а вахар белгалдеш саги сакхетамах.
      Хьалче (бытие) хул атта чулоацама, атта-яй юкъарзал (непоср-сть), ший духьал улилга долаш, цу бокъонцара цхьаккханена (ни-что), х1аьта цар бувзам кхеталуш, шоаш хьахилара. Из яхилга да

                162




«цхьа-ккхнегар хьалчега кхачар кхетама кхетамче (понятие) хул-аш 1овхье (явление) белгалялара, агаавол (факт) хилара. Нийсса-г1а аьлча цхьа кхета-мче, ший торонашца кхыча торонашка ювл-аш кхетамче ма1ан кхыдолаш…
     Сина-уйлангахьа (мышлении) хулар гуш абстракции белха ни-йсса хила, адами кхетамте (рас-док) ма яхха, т1аэцац бувзам (в1а-шаг1кхетар  хьалче а, кхетамте а, х1ана аьлча из Хьалче я е из яц, маллаг1адар ца халча ца доаландаь, цхьанегар г1о ца эшаш.
     Из материалисти кхетам хулаш, цун харцо хул х1амчех хьалче (из материи) хьайира, хьаькъал долашехь цхьаттара лелар (движ-ие) хулаш  дезе, ца дезе бувзам  отташ з1ыагар (процесс)  хилара,
цигар х1амчен, синга д1а ца кхоачаш хулача дакъа.
      Цигар сина ша-шоай дакъаш хулаш далее а, цхьанкхетара бел-галза хилара. Из халарче (состояние) ша-ший боарама яхаш, сакх-етама шинд-ухье хилара сине, дег1е торонаш къаьстта лелара, са-го бартбеш  хилара цан юкъе. Халарчен ма1ан довзийташ ца1 дух (суть) хилара:хьалче (бы-тие), хьала (торо,средства), агахилар (су-ществование е экзистенци).
     Маллаг1а хьалче (бытие) белгалон хул ца1 хьадалар мо, из бе-лгала хилара, шийгахьа торонаш йолаш, х1аьта цхьатарра ийдам (отношение) боалаш кхычарца, кхычар торонаш хилара, халарче (состояние) йолаш.
      Из мо хьалче белгалхилар да, шийна чухьа йолаш, ше екъалу хьалче. Цкъарчо цун хилар долаш ше-шийгахьа , х1аьта шоллаг1-чо, болаш  кара бувзам  кхычунца. Хьалче (бытие) да торонашца, цига  шина белгалдаларашца, бакъдар  гуш шемадарра (абсолют-но).
      Цхьаккха хьалче, карара хилара, доалахьа бувзам отташ кхыч-унца а, х1аьта кхыяр хулаш карара хьалче (бытие) хилара, ше йо-ацаш мо цхьак-кха (ничто). Цудухьа. Цудухьа цу «цхьаккханех» йоалаш цхьа маллаг1а хула хаьдда моттиг (доазув) е така хьакхар никъ къовлаш мо, болх соца-ма боаг1аш цхьа соцамга. Мела дале а цун хилар халарчех (состянием) хул, оалаш ше-шийна торонаш хилар доазув оттадеш.
       Хьалче (бытие) я,- ала деце а, мишта хул х1ара Цхьаккханех (ничто) цига Кхычун бола бувзам мо, ший арг1ах Кхычунца хул-аш, из духь-але (оппонет) хилара. Иштта хулаш ма хилар ше-ши-йца, юкъарза (непо-средственный) хул ала. Кхычун доаг1ар дол-аш, шийга долчох…
        Мишта хул довзаш «цхьаккха» (ничто) ше-шийца а, кхычуна а, шийна а, хулаш цун белгалол (свойство, особенность) е дикале (качество) я,- ала.
     Доазув далар хилац ийдама (отнош-ие) балар, атта хула соцам балар, из Цхьаккха (ничто) ше-шийна долаш. Ший диклен (качес-тву) хилара, цхьа хьалче йолаш, цигар цхьаккха (йоацар) хувца ца

                163




ялара, мела хувца-луш торонаш яле а (белгалолех), кхычунца д1а-ялар ца хилара.
      Д1ахо хьалчех (по бытию) дар гойташ. из х1амчех (материю) йолаш е чулоацам болаш, бе-башхаале йоацаш мо. Цун ц1ена ле-лар хул, ерригаюкъарал (всеобщ-сть) шийца дола шедолчох цхьа хьалче (бытие) бел-галялара хантилгаш (моменты) йолаш.
       Цунах хов, хьаькъал хилар, болх маьхе болаш, цох х1амилда (предмет) хулаш хаьдда ше-шийна. Хьаькъал хиларах, хоадамеуй-ла агакеп я (форма умозаключению), - ала даима екъалуш кхетам-че (понятие) дустар (измерение) хила, т1ехьа хулар, юкъарза хул ма1ан долаш, шийдар а шийна гойта, кхыча торонашта ца1 хулаш
юкъарза (непосредственно).
     Цига хулар аннига (негативное) хул цхьанкхетара бе-башха йо-ацара халарче (состояние) е цун торонаш духьал ахкара – бокъон-цадар (истина) цох хилара, махбича. Цох ховш, гучадоал «Со» - алар, деррига боккъонцадар долга, цунах хулаш дашхар шемадар-ра (сущее) бакъдар, оалаш агахилар (существ-ние) е экзистенци.
       Х1амчен ц1ена белгалолаш хаьддадарех (свойства категория) хилара, шемаярра агакепех (в абсол-ых формах), х1амаш гуш, шо-ай к1ийлех, цар чухьарара шемадарра лелар долаш хоадамеуйла (умозаключение) йодаш хьалчен (бытию) бухе, х1аьта из-мо лела-ра (движению) юхайоаг1аш аттаг1чунга, цига харцахьдар нийсса-дала доацаш. Цу Халарчех ерриг хьалче (бытие) хулаш шемадар-ра бакъдар го.
          Из духьал латтар гуш хул цига, хьалчен бола лоаттама, уж шоайла дараш нийссалуш е хадезар хадаш. Цу еррига Халарчех (состо-ию) хов,- деза хьалче (бытие) ше я, цхьа кертера хул лела-ра (движению). Хоадамеуйла (умозакл-ие) хиларо гойташ цхьан-кхетар (един-во), цига духьал уллари, духьал латтар торонаш хи-лара, еррига юкъа-юкъара (опосредственно0 хулаш.
       Из белгалдар. ший юкъарза (непосред-но) хулаш цхьанкхета-ра, царца кхоалаг1дар долга белгалдоалаш, цох оал бокъонца йо-ла хоадамеуйла (умозаключение)…
     В1алла халаторлац «цхьаккха» (ничто) юкъара (посредствено), шин маьжение, в1ашийдухьале йолача торонашта е хьажжа (отн-осительно), цар цхьаннех халаезаш фуннаг1а-моллаг1а кхетам ба-ла. Из дале а ца1 хула ч1оаг1деш е керастидеш (отрицать).
      Цига гучабала хулаш кхетамче (понятие), фуд ха нийссадар е гоамадар довзарте (познание) хила. Ха хул, нагахьа хьалче торон-ех а шемадарра (сущее) гуш хилча, цунах хов, из доацаш е харцд-еш хулааш йола «халарче», ший агахилар (существование) долаш.
       Цу даькъа дар долашшехьа – цо йох, цига хула аннигал (нега-тив). Из шемадарра е доацар цхьаккха, доацача дувцар – бокъонц-адар да,- оалаш. Цу наькъа т1а хулар ца дийцача, цох хьадоалачох харцо йолаш, мишта бесса бахьан мара ца хилара сага харцле.

                164





      Г1алг1ай 1адатах кхел хьоаюча ди-дац къоастадеш, хиннаб цу кхетамчех (понт-ю) хоадам. Шин наькъа юкъерадар белгалде хьо-жаш кхелахой, шиъ кхелахо 1охоавеш хоадамбе, ше ший торона-шца кхетамах, цига эза-махбеш «халарчено» (состо-ию) торонаш гойтара.
     Цига шоай сакхетамца гулама хьалхишка ша-ше ма1андаккха-ра (довод) юкъар кхетама тешам  боалабеш  бакъдолчох, цигара хоадамеуйлах (умозакл-ние) хулаш корта бара бартах кхел хинай ала. 1адато ма яхха къаман юкъе ч1оаг1аяь арабокъо (закон) лора-яр гойташ, цхьаккха доацачох дош делга ца хулаш.
      Маьхка йовзаш хиннай, яьхинна кхел. хьара кхелахочо аьннар,
мах-баь т1аэцаш, х1ара кхелахочо оагам беш, дош  ма1ане оттад-еш, яккха ц1и хулаш тешама кхоллар дара. Лакха махбе хул цхьа- цца йолача хана, нийсса ма1андаккхара, х1ара оаг1вно, ший довте (защита) нийссаеш, т1ехьа хьалаца мела моттиг цап юташ, цхьац-ца шолхарг (подспорка) от-таяь мара дух а, юхьа ца гойташ.
       Кхелахош еш хиннай кхел адами дахара, цигар сина торонаш озаш, царех бахьанаш деш, хьалче (бытие) хила ц1анадаь, юхь-си-бат (об-раз) гойташ, из бокъо е харцо шоай мотте оттаеш. Иштта из наьха хьал-че маярра гуш, наьхаюкъале (общество) йолча теш-ам гойташ.
     Кхелъеш шина кхелахочо гонахьарчан гуш, царна эшар хьаькъ-ала белгадоккхаш, нагахьа из маьхка кхел еце дуккха кхелахой а болаш, из карар (доалар) хула шин сага юкъера хоадам къоастаб-еш шина кхелахоч-ун караг1а соцамбеш юххера оалача деша.
      Маьхка кхело еш хиннача кхелах, адами дахар хьала, т1абена-ча бален духьал кхел хиннай, къаман хьалче (бытие) цу халарчех (сост-нию) гойташ маярра, ца1 юкъарал хилара. Цхьа дег1ан шиъ маьжен в1аший-духьале йолаш мо, цига аьттиг, аьрдиг кулга дез-ар гойташ, из нийссаг1 дар хьадара амар (приказ) хулийташ ерри-га наьхаюкъарлен доакъашхошта.
     Наьха вахар хиннад даима торонех латта халарче (сос-ние) хи-лара, цхьацца бахьанаш хулаш аттона, халонна, цу кхетамах къаь-нача кхетамах «аппараш» оалаш, ша-шоай бакъал е харцал йолаш;  кхоалаг1чох ца1 ний1ссадеш к1айдар - к1ай, 1аьрждар -1аьрж да,- аьнна, нийссон оа-г1увбоаккхаш хоадамеуйла халийта.
      Цигар хьалче (бытие) хилар к1ай, 1аьржа ца хилча боарха, си-йна а хулаш,- цо йоах, дар долача хала дезалга. Кхелахой низ д1а-цакхоачача хьаькъала, дика е во хила, аьнача соцачул т1ехьа, кхе-ла сийле йоацае, машара шин оаг1увна тоамбеш е дезе шина оаг1-вна та1зардеш, кхелаца барт ца хилара. Цигар шиъ кхелахо юххе-ра шоайла цхьацца болаш, бартбе хиннаб кхеляра – Дош доаккх-аш соцамах.
       Т1аккха, из дош д1акхайкадеш мехка, цунах ховш хьалче хи-лар торонаш йолаш, лелара х1амче (материя), сина сакхетаме бо-

                165




лаш, из халарче (состояние) хилара, цхьанкхетар доаг1аш, цунга хьажжа гучадоал юкъе юкъ йолча хувцамех, кхыбола  хувцамаш ца хилара, духхьал  цхьа юкъе юкъ йолаше, духьал латташе мара.    Из кхыча тайпар дувцаш, хьалхарчо юкъе-юкъ йолаш мо, т1аккха к1ай хилар торо хьагургъяр е хьагургъяр-кха к1ай йоацачох – дар б1аргагуш ца хилара хулача тороех, хьаькъал долга хайта.
      Иштта йолча торонашца юкъехуларах халадезар хьалчен маье-женашта юкъе в1аший духьале хулача мотте, оалаш деце, алар ду-хьа, торонца гойта бакъдар е бакъдоацар, халамега юкъе юкъ хула шемадарра (сущее) е доацар шемадарра (несущее). Цунах цхьа ху-вцам хургболаш ма1ана, юкъ-юкъар халахиларае, д1адаларае.
      Юкъерадараш совг1а мела доала цу тайпара керастидуча мот-тигашка хьахьовкхаш хургда, дукхаг1а цар хилар, х1ана аьлча ду-хьал улара е духьалаттара, къаьстта терах1аш долча – терах1 доа-лаш. Уж цига дараш е отташ доацара (четные и нечетные), дукха-ла из хала йишйоацаш да.
    Доаг1ар аьлча, уж юкъ-юкъара оттараш халаргахьа, керасти де, йишяр духьалувттаде хьалхарчо ч1оаг1адара е керастидара  цхьа-на, т1аккха хула тара кердачо, хургъдар цун ма1ан, массек кхы а хургхилара.
       Дар долача да алар е ца алар гучадоалаш хула хьалче (бытие) я е яц, - алара. Цхьадолча кхетама, цун хьаькъахьа бахьанаш  лех, х1аьта кхычар, дезар хьалех бакъдар хилара. Цу даькъа болча кхе-тама, царна духьала нийссадар, оалаш хилча д1адоаг1ар къоастад-ар хул.
       Цар аьначо  ма1андоаккхаш, цига аьнначох  хургда, белгалда-ра дух (суть) тахкар. Х1аман хилар е цахилар бокъонцадарца кхо-ачаш, халарче (сос-яние) торонаш йовзийта, еррига торонашта да хулаш.
      Х1аьта г1алг1ай сакхетама бух хул «халарче», ший елла лард хулаш, ца1 саг, шоллаг1чо вовзийтар, везийтар. Саги вахара е вал-ара бола кхетам луш.
      Деррига д1адаьлча сага ший сакхетам болаш динаг1а, валара тешаш, Аллах1а къахетамга догдоахаш, адами вахар агара, дикан-га догдаха. Халарче (сос-ние) хул Даьла кхел хувцаргйоаца, иштт цун эпитет хул «агибат» (судьба)…
    Укхаз д1ахо хьалчех да гойтача хетадалара (представ-ие) эргар ховш хул, хала йиш йоацилга нийсса бакъдар е харцдар, дувцаш цхьатарра. Цул совг1а, бувзам оттар еррига торонашца,- ца1 бакъ-доацаш, х1ана аьлча, дувцачо ноакъале яц – харц да алийта.
     Шоллаг1а дар юхмаччахь дувц,- деррига бакъда, - яхаш. Лакхе хьоабаьча г1алг1ай кхелахоех: маллув царга ладийг1а нийсса кхе--лъеш, низ-кхоачаш, цар шоай карадолчох, цига шин ккхелахочун бакъдар да лакхе ма алар, баьча къоастамо нийссадаь,1адулаш ди-йца хуле дош.

                166




    Цар шинне нийсса хина д1аоттадар хилац, х1ана аьлча цар беш хина болх, х1аране ше-шийгахьа озаш хилара,- метта т1ар юврах, шигахьа дукха хилча, кха сагота воацаш х1ара кхелахо. Цу ханачу чухьа, цхьана даькъа т1а, шеккъе харц хина, моттигаш хулаш, до- вте (защита) езаш, шийгахьа котало езара. Цига цхьанега мара ко-тало йоацаш е шинне котало шоашкахьа хеташ.
     Цхьанех хилар, шиъ бакъ ва,- алар ца дезар, харц хиннар царг-ахьа юкъ-юкъе моттигаш йолаш, шоайла духьал латтара, из ца1 а хул дош бес-беса кхетадеш. Х1аьта из Дош-м хулар  хьалче хила-ра кхетама г1алг1ай меттаца. Цул совг1а дош хилар хиннад сазал
(субъект) белгаляра кхетама, цох озал (объект) хилар хьалчена.
     Деша нийссал (справед-сть) кхоачалуш е ца кхоачалуш хилар, укхаза д1адехар хул нийссадаь Дош х1ат1а ма эца яхилга цхьак-кха (ничто) а дий-дац,- оалаш, - духхьал дош хьадаккхадезар къо-астадеш, бартбеш, цу юкъе хьажжа (относительно) лелача, цхьа ма1ан да оалаш.
     Цига гуш хургда хацдар, фуннаг1-маллаг1 долаш мо, дола ба-къдар доадег1ерташ, дацарий (отриц-ый) тешал хилара, саги к1е-зигала, опа к1алотташ. Иштта цхьан дег1ацар (телом) шиъ ма1ан  маьже хула, нийсса бакъдолчо шиъ духь (начало) долаш мо.
      Цига духьал уллаш, маьже гаьна йолача хана. Массала кулг-м юхе хулар багена, когага хьажача, х1аьта цу хьала, нийсса хилар кхоачам хилац, даьр къоастацадуча. Нагахьа хьажжа (относит-но) дар маллаг1чо цхьанена хала деза, тешалдар ч1оаг1адеш е дацар-ий деш (отрицать), таралуш  ца хилара ч1оаг1адар е дацарийдар, хьалче я,- ала, хулаш хацдар.
     Цудухьа ха доаг1а харцдар хала йиш я, духьал ца1 шийна маь-женах къовсам болача. Цига ховр хул нийссон хула, торонаш къу-всачар, шоаш цхьане е шинне, шоай хулчох (шоашта духьленаш еш), шоашкар харцо гойт е ца1 шоллаг1чунгар бакъдар гуш арда-ма (действию).
     Бокъонца ца1 ч1оаг1дучо деррига къаьгга бакъ гойт, дар бакъ-долаш, цо ше ч1оаг1адер белгалдаьннар долача духьал алара. Ци-га доалахьа карадолчунна махбеш хьалах.
       Хулаш моттигаш я саги болха-г1ул-акх (деятельность) гуш, цунца саго ше ч1оаг1адар бакъхилара, х1ана аьлча, цун  духьалуллачо, даца-рий (отриц-но) дувц дола бакъдар, къай-ладахьа уйла йолаш. Цо йоах сина торонаш х1амчера (матери-ый) хулача барте яц, цигар вахара оа-малта (нравст-сть) йоацилга мог1ал (мораль) я,- оалача.
      Иштта хул маллаг1а ч1оаг1дучан  деррига харцхилар хьадеш. Нагахьа эргамбар хуле, хьалхарча даькъа, цу духьал уллача ч1оа-г1дара тез-ис гойташ, духхьал, из ца1 мара харцдоацилга. Х1аьта шоллаг1ча даькъа антитезисах хулар ч1оаг1адара 1овхье (яв-ние) хулаш лелар дерригачох з1ыагар я ,- оалаш къовсамах, (шина даь-

                167




къах) эмпиризма бокъонех  кхетам (хетадалар) доалаш – духхьал  из ца1 дар харцдарца е бакъдарца, феномен   хулаш, 1овхье (явле-ние) хилар совг1а, синтез а хулаш болх-1омбара (опыт) долаш до-взарте (познание)хьехама.
     Иштта хула халларче (состояние) гуш, т1аккха кхоачам хургба, хета геттар дукхадараш дикадолаш е харцдолаш, цу даькъа ч1оаг-1адар аларгахьа бакъдола ч1оаг1адана бакъдолаш, ше бакъхилар, дахашдола хьал хилар шеко йоацаш.
      Цу дерриганех ховш хул, сага харцо хилар аре мух балар, цун-
ах дар бакъдар маьлхара долаш. Хаьддадолчох адами кхетама т1а кхоачаш. Цхьабараш, - оалаш хул - деррига дуне-лаьтт «соца да». Моттигаш хул наха, из доацар, кхыдар ца оалаш къайла е гучахь, цу сакхетама мах совг1абар хулаш, ховшшехьа деррига дунен т1а дар е доацар лелашдола.
      Из шоай вахара бола лелам мара кхыдар цагуш, сакхетамгахьа цхьа духьоттар (принцип) хьалха а даьккха:«саго ше хьадаьр мара дац дунен т1а», из тешама торонаш хулар, цу даькъа тоаеш.
     Нагахьа деррига сага хетачох, села саца дале, т1аккха ца1 шол-лаг1чунга кхоачаш хургшдар, массихана дола лелар (движ-ие) ба-къдар да,- оалаш. Иштта ца1 шоллаг1чунга кхоачаш хул дола хар-рцдар.
     Халарче (сост-ние) хилара гуш хул халчен торонаш, хов харц-бакъ дар мара хала йишйоацилг, цига хувцамаш хинна эргам ба,- ала. Из х1ама дешхиннар вахаш цхьан хана хинавац, из ди-дац ях-аш вале а, х1анза е кхоана хургвац хувцалуш.
     Цу моча саго гойт хувцама дуне лелалга, ца1 дакъа соцаш, ший энерци д1аяьле, кхыча дег1ага. Иштта саго болхбеш шийна т1ехьа кхыдар хьадолийташ, цига сацалаьттар,- з1ыагар (процесс) хул са-цар долалуш е доладанар соцаш, дег1и торонех физико ма яхха.
     Цунах ховш да деррига лелаш хилара сацар, долалуш гургдац-ар, х1аьта цхьаккха бакъдар да ала хоадамеуйла (умозаключение) халийта, ца1 хургдацар. Цо йоах, деррига цхьана бокъонах хулар Даьла кхела.
      Цунах хов эргам хилар долаш, леларца, иштта да,- ала цхьан-нега кхо-ачаш а соцар хул: кхетама ца1 бакъдар хулаш, шоллаг1-дар харцдеш, цига ца1 харцдарца, шоллаг1дар бакъдеш, х1ара то-ронех хьалче (бытие) хулаш долчун дар белгалдеш сакхетама ма-1андаккхара.
    Х1аьта харцхургдар, деррига сацад, ший метте. Х1ана аьлча из даима соца хилац, шедар ший ха йолаш хул, цкъаза лелаш мо ма-ра, цуд-ухьа, массаза мо долаш цхьаккха (ничто) доацар, ше доац-аш хилара, цунах ховш да даима саца (даха) е доладанна уйланга-хьа мара доацилга.
     Ца1 соцаш, ц1къа доладала дезаш, цкъа доладаннар саца а дез-аш. Х1а-мчена (материю0 дар ди-дац яхар, д1адехаш хул, х1аьта

                168




сино д1адехар даима долаш, дар ч1оаг1деш сакхетамгахьа, цудух-ьа сингара хьабувла синаала (дух).
    Уйлангахьа лелаш кхоачам боацаш, х1амчена низбанна дунен доладе,вахар долаш саг хилар, цун диа (мир) кхоачаялар мара хи-лац, х1ана аьлча, цун сацар е доладалар сага вахарца хул. Цигар хьалче йолаш «халарче» хилара, шерра ма1ан долаш.
     Х1амче халар – дуне-вахар хулаш цхьана даькъа да, шоай Хал-арче я Даьла кхела. Из халарче (состояние) хул деррига экзистен-ци хьала, доацар – дац, махбе цхаккха (ничто) да,- ала. Цунах хов,
даима, саца да,- алар нийссадоацилга, даима соцар е лелар долаш, Цун лелар (движение) е са- цар – цхьаккха (ничто) доцилга, в1ал-ла доацар да,- ала. Цига лелар лел-ийташ, сацар социйташ, ха йол-аш (ше доацандаь, цхьаккха да,- ала), из хьалхар лелар, ше долаш – саца хулаш бакъдолчо.
      Тидам хул, ца1 дусташ ларх1а, цунах белгало йолаш, ца1 хил-ар гу. Цухьало йоах, из ца1 хилар, х1амче (материя), х1ама (вещь)
хилар долаш, цхьа ший кхоачам шийца болаш, эша махбе, ца бой а, ший мах болаш, хьало ма яхха.
    Баьча  тидмах хьалче ялар кхетама – духь даларца, х1аман ший хьалче (бытие) йолаш духь (начало) долаш. Иштт цхьан т1адамах саг хулаш, цхьа така д1адоадаш мо (юхьига, йистига), цхьана йис-тара вокха йисте кхоачаш, сага вахар да оалаш мо, нийссаг1а аьл-ча, сага вахар долаш, цунах цун Лелар  гуш махбе.
      Моллаг1ча оаг1уврахьа доладалар хилча, аьттув хургба хаьдда ма1ан долаш, сга кхетам бала, ший башхал хилара. Цхьан йистара д1аволавалча, вокха юсте кхоачаш, цига духьал воаг1араш наькъа  юкъе, ца1 х1аман а новкъале йоацаш, духьалкхеташ болх хул. Цу-нах хьабала  пайда хул, тешалде доландаь.
   Аттадолчох хьалххе д1аволаваларца, доаладу ца1 дегахьадолчо, цу аттаг1чох, духь хиларц хьалче гуш, шийна кхоачар фуд ховш. Цу х1ара болх-г1улакха (деят-ть), цхьацца  корта болаш, кертера ма1ан хул, иштта ц1ена тхов хьаллоацаш оарц хул, цхьан б1оаг1о юкъ лаьце.
    Иштта ц1ена кертера ма1андаккхара да, из лард дика еллап, хи-лар, цуна тара х1а-ра х1амах сазал (субъект) хулаш, цунах доалар шемадарра (сущее) гойташ, ше хьаялар – лелар да. Х1амах х1ами-лда халар сазалал (субъект-ть) долаш, х1аьта миччахьар довз х1а-милда (предмет) эггара хьалха мо, цунах ала доаг1а духь (начало) да, кортабеш бакъдолчо.
    Укхаз бахьанаш хилар дувц, эшача ма1ана, цхьа юсташкар д1а-доладалар мо, х1ана аьлча доладалар дух (суть) да бахьанех. Дер-рига духьах да юкъарадар (общее), хьалхарчун  дух (суть) долаш, миччахьар, цхьа  хьахалар долаш довза.
   Царех цхьадараш доладалара х1амашца хул, т1аккха кхыдараш, цу х1амайла арахьа хьадоалаш. Цу 1аламгахьа, шедараш къасташ

                169




е ца къа-сташ хилар духьа, ца1 доаладалара дух да, цунга хьажжа дукха дикаш е толашха, эздидараш да довзарте (позхнание) хила, х1амче (материя) леларах.
      Л. Сенека яьздаьд «1алам тахкарах» V11 кортбар т1а. «Дерри-га довзар дуча тохкама, цхьа адами вахара (товг1ала) кхоачамбац. Дукха  ше-раш деза, нагахьа вай кхоачам хилча, кхетамга долчун-га. Ха йоаг1аргъя, вай т1ехье цецйоалаш, вайна ца хайначох, села гучадоалача хьалче х1а-мах».
        Цхьаццадолча даькъах, из бакъхиннав,-  ала доаг1а хьанзале-
хьа, дуне-вахар кхы а д1адаха дезача наькъа т1а, деррига довзарт-ех (познание) ха йовза, халонаш гуш, цу гучаяьнна говзалга хьаж-жа, совг1аювлаш болх хул, из яррига з1ыагар доладана мара кхоа-чаданна юхедахар дац. Дуне-вахар доладаларца з1ыагар дюхадал-ара.
      Цунах бола кхетам гучабоаккхаш, гучадоал, х1ара шийга юха-доаг1а лелар, юхада кхожам (условия) болга лаьрх1а торонех, цу дари низах (положит-ая сила) цхьа гартах (пульс) тохадалийташ мо «лелар» (движение), ца1 де чакхдоаккхаш мо, така т1а кхачар.
       Иштта дацари низ (отриц-ая сила) нийссалуш ший т1аузарца юхдоаладеш лелар ше халадезача, кхы д1ахода д1ахоададар соца-деш, ше соцача торонех халларче (состояние) йолаш. Из халарче хилар, цига д1адовзийта лелар (саг вахар) го, х1аьта цунах белга-лонаш хул,- ала, х1амче (материе) халар тешама, ший хьалчех ле-лаш (вахаш) саг, эша махбара шийха, иштта гонахьарча юкъмотт-ига (обстоятельства)…
     1аламца хулараш хьалхишкахьа долх дерригаш, шоашкахьа ле-лар хиларга хьажжа, цар к1ийле лахадоаг1а духьага хьажжа, цхьа
йисара д1адоладалар гуш, юхь е тидам ба,- ала, ца1 лоарх1аш, да- хар гойта. Цигар халарчех (состояние), цхьа цхьа духь доладалар мо,- цхьаккха (ничто) доаца хьаст хулаш, дарий низа (полож-ной силе), ц1къа мо даима тохадолийташ лелар (движ-ие).
     Иштта мас-сихана хьаллоацаш цунна, из я «халарче» хилар, ду-не-вахар доладалар гойташ, ший дарий низах (полож-ой силе), да-рий духь хилара. Цу даькъа дарий низ хилар кхоачамбоацаш, цун духьал шоллаг1бола низ гучабоал, цох дацарий низ (отриц-ная си-ла) оал.
     Цига хулача духьленех х1амчех, халарче (состояние) тохалуш, хинна сатамбовш, цо цахадаш сецадеш 1откъамаш дарий духьаца (положит-ое начало) дола юхакхоачийташ ерригаюкъара (всеобщ-ее) лелар (движение) цун болалу хьастага.
      Иштта хьагучайоал йолда халарче (состояние), саги диа (мир) хулаш, цох вахар доладаларгахь хинна дарий низах духь (начало). Из хилар совг1а духьлен-къовсама сатем боабе,- аьнна, кхы а духь
гучадоалаш 1алама низа, шоллаг1ча дакъа.
     Цу х1амчера 1алама низаш духьле еш, шоайла болча къовсама,

                170





цхьатарра д1аежа шиъ  говра мо, из лелар д1адахьа  болх-г1улакх (деят-сть) ду, цхьанкхеташ къовсама, в1ашаг1тох дагадохаш шин-духь сага дуне-вахар агакепах чухьлаттар (система в форме) деш.
      Сина торонаш гуш, Цу боламах ала доаг1а сина1алашола (иде- ализму) болхбар гуш ца хилара Даха Са (мировая душа) да. Ха до- аг1а дарий низ (полож-ая сила) гуш, цун «халарче» кхоачацалуш даларе мецаметто (бесконечое простр-во) ма лацца дукх-шера да-ларе, из дацарий низ боацаш духьале еш, т1аккха-м дувца дезацар дари духь мела кхетама гаьнахургдар халларче йолаш ийткхетама
(восприятию).
     Духьаларча низах соцаш хилара, из дарий низ, цунга кхоач со-цача торонга б1арччал хулаш, цох дар оалача замплит (величи на) йолалуш озал (объект) хинна ийткхетама (восприят-ию) 1овхье я,- оалача.
     Духхьал халанза яргйоаца юкъарза озал (объект) я земуйла (со-зерцание) халарче (состояние), хул кхоачама дарий 1овхье (поло-жит-ое явле-е) хьаяла, х1аьта цунга хьажжа дацарий 1овхьес, ший йолалга хойташ, цхьа бахьан да оалаш, духхьал сахоадала (ощущ-аемое) торонех, ийткхетьама (восприятие) хоадамеуйлан.
    Цига хьалхара дакъа юкъарзала (непосред-ти) озал (объект) хул довзарте хьехама (учению о познании), дунен-1аламах дола дарий духьах (началом) маллаг1а лелара, цох хьалхар диа-вахар низ хул- аш.
    Цун кхайле хул ца1 лохаш б1асинца (воображением) къааьстта 1овхьеш (явления) гучаялар дезаш, цхьа къаьста х1амче хилар со- вг1а дуне-1алам царех хьалдузаш. Иштта йолча Халарчех – «ер я (да) ала»,- тешалде доацачох, цхьа даима ма1ана хувцалуча 1ала-ма (Протей да - ала), массихана юхь-сибаташ (образы) бес-бесса дувлаш, агора (образно) 1овхьешта, цхьа сазалал (субъ-ость) хил-ара шерра ма1андоаккхаш.
    Дукха сихацалуш, хано ма яхха шедар, халадезача оттадеш (ца1  шоллаг1чох д1ахьовкхадалара) лелар да халарче, цунга хьажжа.
     Х1ара х1амче чухьлаттарга (системе) кхоачаш юкъера (посред- но) гобаьккха. Ше йолаш сердал а (ше сердал хилара) йодаш хул,
ший низаца, ший яхарца массалах (скоростью), теша халадолаш а цун х1амчелах (вещест-ость), х1ана аьлча, цун белгалонаш хоада- лар (чувство) доацаш х1амче я, - ала, цох бийдал йолаш, лоаца да- къа гойташ яла е йита ца хилара (Соца я.- оалаш).
     Цох дар физика агабокъонаш (законы) гойташ хул. Сердал х1а- мчен ма1ан долаш электр-магнити талг1еш го, т1аэцаш саги б1ар-го агюкъ агеллата (интервал частоты) йолаш, цул совг1а ший д1о- ахал талг1ена, ц1е е шаькъа бесах дистарца, оптика я,- ала сердал йолаш.
      Сердала х1амче хилар да Малхие, седкъие (ц1ера ала..) сердал яла магарах гучадоалаш, боарам бусташ з1ы хецара ца1 алах т1аг-

                171





1олла, сердала хьаст боалаш, цунах дустар хулаш (в Си-системе лм/м). Сердала ийвда де низала (выраыражаться мощностью) Ма-лха формул гуш Lo=3.86-10(26) Вт…
     Бакъдолчох хвош да сердал ше дег1аяргахьа, саги б1асага кхо-ачаш, цунах халарче (состояние) я хьалхара цун Лелар. Из шийт-айпар х1амче хилара, х1ама я,- аьнна, цунах кхетар доацаш, ший йолаялар е ший оттар хулаш, ший низлах (эн-гии), иштт саги б1а-рга хьахьовкхалуш, ший к1аьдал йолаш 1овхьен (явлению), цул совг1а фенон я,- ала, цудухьа к1аьдала ласташ х1амче хул.
      Цига цун ма1ан сетта-увзаданна кхы а тайжэа, кхоачаш цхьат- тара хул сердал яр, яржара мукъаметте  (прост-во) нийссалуш ч1-оаг1алла пропорцех цун низам. Цунах хьагур хул мукъа х1амче, из я – сердал. Ше леларца к1ала ца отташ мо, ший мукъа инерцех агабокъо (закон) ерригаюкъар хилара ше лелар (сердал х1амче хи-лара).
      Лелар да кхетама ца1, мела дукха е чехка ца хилара, ший тор-онгахьа белгалгалйоалаш х1амче (материя) кхычарел. Цунга хьа-жжа маллаг1ча х1амчега низ д1анийссалуш. Нагахьа, цу сета е та-йжа х1амчена (материю) д1аяржар хулийте, яьссача моттиге мук-ъмотт ба,- оалаш цхьаккха (ничто) духьале йоацаш, цун д1аяржар кхоачалуш, мукъметта духьал хьажжа, сердали тайжа-саттар д1а- довш, д1аяржарах ше хургвар хулаш.
      Т1аккха, из Сердал сиха д1а-схьа яьржара, ший массала, х1аь-та а дукхаг1а, к1еззигаг1а соцаш инерции яц, цхьа мллаг1ча х1ам-чел (материи), цун лелар сага зе ца могара. Цу сердалах дар кхета-деш, юххьера духь т1ар д1адолало лелар (движение), т1асоцаш да
х1ара х1амчен (материю).
     Цун леларга е д1акхоачарга хьажжа ез-ача, кхычахьа, цхьан со-цамага е к1еззига долча массаплга (скоро-сти), иштта сердала кха-чар хул, нагахь хьалхара сердал йоала низ кхоачалуш юкъара хан-тилга (момент) кхачар.
    Сердалаз хьалюз моттиг, шийна кхоачаш бола мукъамотт (про-странство), ший оттар а долаш, кхыча х1амчен низаца, цхьа дег1 (тело) ший торонашца хулаш, т1аэцаш ардам (действие), цигарча низи (кхы х1алчеш йолаш), даима цхьан тайпар. Юххера хьакхач-ара ма1ан, доацаш, хетара торонаш д1айоалаш, шийгар бокъонца, къаьгга соцам ба,- ала.
      Иштта, х1ара ч1оаг1аданна латтар дег1а (сердала), массихана хьажжа ийжфатме (относит-но) хул, цу дег1а сецца хала отт, кхы х1амче хилар халарче (состояние) гуш. Из сацар даларца цу дег1а ч1оаг1ал е кхоачал йоаг1аш, царна уллув лелашбола низаш хьал-бузаргба мукъамотт доаг1ача даькъа, ший дукхалах, буча белхах хетлургда дег1 соцача мо, мукъамот (простр-во) хьалбузача юкъе,
цига даима лелар хилара.
      Цунах хов ший з1ынараш д1аяржаш хилара,даима дег1айоаг1-

                172





аш, ший хьалхара йолаялар долаш мо, низал (энергии) долаш, кхы
цхьаькха да сердал  гаьнар хьацакхачар, къаьстта мукъамотт духь-ал гуш, цун з1ыгар (излучение) д1адовш, цох оал,- сердал соцаш хилар, низал кхоачалуш (гаьна е гарга хилара, иштта гаьнар седк-ъи дагар хьала мара го халац.
      Ха доаг1ар да, дарий духь цхьаттарра д1адаржаш дац къаьст-къапьсттача седкъатье чурлоттам  (система планет), нагахьа духь нийсса дорждалара, шийга хьежача сигален, дег1а кхачаг1ерташ, т1аккха цига дег1амашка (х1амилдашка), цхьатарра хилар кхоач-
аргдар, цунах пайда ца боалаш дар, д1ахьож хьал отара.
      Цо йоах, цига сердал,1аткъар, шийга хьежача сигален х1амил- дашта (предметам0, цар хиларо, уж торадолийташ сердалах, цхьа юххьера  (юхера е гарга) долаш. Сердал 1аткъара бахьан Малх бо-лаш, 1алам низашта гаьнна совле ца йоалаш, духьале ер хул дун-ен ц1а да ала, дие, бийсие е шера ханаш хувцаялара, ший агакеп седкъте (форма планет) йолаш.
       Дарий бахьанех маллаг1ча Лелара низ ба,- ала доаг1а, яьсса мукъамотт (прост-во) хьалюзаш. Цига Лелар х1инараг1а  хилар хьаллоацаш, сердал бола низ бале е кхыбола низ тохабалийта бе-за, цудухьа х1амче йолаш кертера ма1ана, феномен хул, из белг-алаг1а низ ба х1амчена.
      Феномен хулаш, беррига юкъерча низа 1аламага, цунга хьаж-жа тохалуш, хьаллоацаш Лелар я, - сердал.  Малхага доаг1ар даи-ма лоарх1аш хинад адамаш, къаьстта вайнах, цхьа дарий халарче (состояние) йолаш  болх-г1улакх (деят-ость), таьрматхоша (языч-ники), дина г1улакх (ретуал) деш, ший хаьннахьа, цигар лаьттан низ хилар теркалдеш, гучадоалар дацарий низ (отриц-ная си-ла) боссаш з1еади (электр-во) е ц1окъбалтал (магнитизм).
     Дарийдараш (полож-ые) ше-шийгахьа даима шемадарра ца1да
«фе» (эфир) хилар, чотйоацаш декъадалара д1адаржаш. чотйоаца-ча х1амаех, з1анараш йолаш. Цига х1амче (матери) дукхалла хил чуча доал, хьахулача доазувнах, царна юкъе, царца юкъе а дарий духь (полож-ое начало) долаш низ д1агойта.
     Аьгахулар (факт) долаш 1аламца, дийналашца (с жизнями) цу лаьттанца, из дарий низах емле (заряд) джолаш, арахьар т1акхоач- аш лелар (движ-ие). Иштта сагаца, 1аламца е Лаьттанца дацарий низ болаш, лелача духьах.
     Цар в1ашкаоттара леларгахьа хувцамаш ду, гаьнна цохдар фи-
лософина дукха дийзад. Цу хьаькъахьа физика, математика, биол-оги, химии торонашца довзарте хьехам (учение о познании) бол-аш г1ойле е г1ерташ, 1илман наькъа т1а ц1аккха хаьда хилац эм-пиризмо болх-1омбар (опыт) к1ийле йолаш. Цадовзар довза, даш-ха, цу даькъа философина дукха д1адерзаш (направляя) даьннад, ца1 дицдалача, шиъ цун когаметта доаг1аш.
     Х1ара нийссайола чухьоттар (система) дунен ц1а хулаш, йола

                173




чоалх (йоаг1а к1ийле экзистенци хулаш шийца, духьоттарца хов-довзара (с принцыпом знанию) чоалх хила. Нагахь, цу тайпар яле хьалче ховдовзар (бытие знанию) долаш чухьар ма1ан долаш.
    Цигар духьоттар (принцип) отта доаг1а духьал ца1 долаш, Х1а-
ьта маллаг1а дола бакъдар шемадарра хулаш нийссадала да ший-на, х1ана аьлча цо махбарца ший хьалчена (бытию), из да цига йо-аг1а халларче (состояние) хул з1амига е йоккха, х1амчега (матер-ией) хьажжа шийх махбе.
     Цхьан хетар-мотара долаш лаг1а лакхал боарама, халара бакъ-
долчунца арсбоарама (степень) хала даг1ац. Юххера ма1анга кхо-ачаш хьалчех дар (х1амчех гуш х1амчера хула диаш-миры) йовза низ д1а ца кхоачача сина торонех юхь-сибат дулаш, сина1алашо-ла (идеализма).
      Иштта метафизика яхар хул х1амчера (материаль-ый) диаш (миры) йовзара гарга хулийташ мамогга, сина торонашца довзар- тен хьехам (учение о познание) хулаш. Дала яхар да кхетам хилар вахаргахьа сага, вахар-дуне д1атардеш ховдовзара (знанию) махб-еш валара-вахара ма1андаккха (вывод). Из синауйла (мышление) йолаш метафизика даькъа, сина духь гойташ довзарте хилара.
     Дала, ше кхеллача адамашта белгалдаккха хиннад, даима сак-хетам хилар цу хьабал, - долачар меттардалар, сагал метта кхача яхаш синауйла (мышлению) хилча шоашкахьа сага янна (шийна),
1алама махбе аьнна, цу наькъа т1а саго кхетадеш, шийга кхаьча дарж «саг хилар».
     Иштта дуненц. синца хилар шийна бакъдаь соцамбеш, бакъдаь д1ахьовкха сакхетам хилар маьхе долаш.
     Цу наькъа т1а, саг волаш да хьалхардухьа ховдовзар (первона-чальное знание), Дала даннар, сагаца долаш, ший хьалчех махбе сага кхетам болаш. Из иштта долче, дийте хьал уйла гаьнайоалаш абстакцех, цига халардухьа ховдовзар (знание).
    Цун хьашт-терко (интерес) йоацаш, т1аьхьаг1а т1адоаг1ачох а маллаг1а кхел хиннай, из хьалхардухьа ховдовзар кхоачаш да х1а-ра сага шеко йоац-аш, сага шийха дола ховдовзар (знание) – сакх-етам болаш.
     Цудухьа, дуне довзар торонаш мах биргахьа дуненах цхьацца довзарте гойта, гучавоалаш сина1алашхо (идеалист). Т1аккха цо белгалду ховдовзар, философица духьоттара довзарте хьехам хил-ара дуне-1алам довзаш.
    Иштта хулача сакхетамах, сагаца дунен вахар баласингахьа бо-алаш. цун нийсса. Валар а хулаш синауйлан (мышление) тохкама,
из  хургдар ца хара (сакхувш мара), ужаш шеккъе духь (начало) а хилар гуш, саги сакхетама бухе дилла, дикдар цу воча доладалар-ах къоастапдеш, цу белхаца саго ший юхь юллаш сагал гойт.
     Цудухьа оалаш да: «Вала мо хала да – ваха а». Из зехьа аьнна дешаш дац, г1алг1аша, шоай эзар шери боадонгар вахар гуш, лоа-

                174




ме вахар дайза. Шоай хинна массекх агаххе (цивилизация) йовз-аш сакхетама. Нахаш, шоай сакхетамца, меттаца хьалкхабара, уж халонаш д1ацаялара, массихана лоалахар г1аьрхой ца хадаш т1а- латтара.
      Цу даькъах ала нийссалу укхаз вайнаьха хиннар (дар), уж хьа-болабалчахьа (протонахаш,- оалаш). Даима мо вайнах х1анза шо-аш бахачар меттахьбувлаш хилара, укха шин б1аь шера дар дувц- аш, дукха ханаш яьхкай.
     Царех хул вайнах Турки маьхка кхачар, Совет 1аьдало Юкъе-ра Азии бахийтар, х1анзар Росси буча 1откъамах вайнах Европе, дуне мела долча д1абаржар. Иштта хиннад истори доладалчахьа, шоай ба оалача наьхах йоацаш к1ийле яц, дукха долча къами, иш-тта «палласкаш, этрускаш…к1ийле йолаш адстартах, царн таиха-ча субстарташ –грекаш, эримхой хьабеш хиннад.
        Из цхьа оаг1ув мара бац, истории довзитарах, иштта йолача, наьха адстарта т1а хьахулаш гуржи, эрмалой, турки, цу нахски да-
къилг (элемент) шоашта бухе дисара, царга низаш хилара.
     Из дадаьнчох диса хетадалар да, х1аьта бисача вайнаха шоай сакхетам хьабенаб, юсаш царна цхьа халарче (состояние) хилар, шоай овла болга ховш, мела к1еззига-дукха уж ца хилара, д1ада-хар хетадала, цацца дегбуамбе моттигаш йолаш.
     Цу хьалах, хов доазув долга духьашта (началам) юкъера халан-за даргдоаца, цхьа йолча х1амчех (материей) ц1и яккхар гучадоа- лаш, ший болхдекхара (задача) духьал цхьа озал (объект) хилар а совг1а сазала агакеп (субъекту форма) йолаш, цхьацца торонашк-ар торонашка кхоачаш ховдовзара. Цига сакхетам ц1а хьаллоаца б1оаг1а болаш саги вахара, к1ийле хьаеш, сакхетам хала.
       Саго кхетаде доаг1а шедовзарте (самопознание), цун хила да синтез хилар, х1амчех финомен гуш, цунах кхетама хетадалар де-г1адоаг1аш. Сина  торонах хулаш махбе, цу даькъа И. Канта яьзд-аьд меттахь оалаш трансцендетальни сина1алашолах (идеализм), цо. Цо яьхар кхы сага хулаш махбе ма1андаккха (вывод) хьалчех сина торонаш хулаш цунца лоарх1аш.
     Из метафизика никъ болаш, шийтайпар махбайташ шедовзарте хиларца ховдовзар (знание) дег1адолде,бусалба сага Даьла ца1хи-лар бакъдеш сингахьа, саг тешар ше вола Низболчун кхела д1але -лела, ваха а, вала а хулаш.
    Цига х1амчех (материя) дар довзаш трансцендетальни сина то-ронех саг хилар белгалдоалаш доаг1а ховдовзар синауйлана (мы-шлению) халарче хулаш эггара лакхаг1а махбе шедовзарте (само-познание) хилара.
     Торонаш нийсса белгальеш, хьехама санаьхк (лич-сть) да,- аьн-
на, сага д1аваха хургва ийждах (обяснением) боарам  боацаш гаь-на, цхьа кортабола бахьанах, бакъдаь  д1ахьовкхарга  кхоачавеш, х1ана аьлча, лоарх1аш хьалхара муг1арах, цхьа шемадарра хулаш

                175





халарче (состояние).
     Из бахьан хинна болх-г1улакха (деят-ть) ше-шийна, сазал, озал (субъект, объет) я,- оалаш. Из деррига хьанад аьлча, юххьеде торо йолаш х1амче (материя) хиндаь шедовзарте юкъара хилара. Цигар шедовзартех хьаче (бытие) белгалйоалаш ховдовзар долалуш 1ал-амдовзаргахьа (в естество-ие) духь юххьара доладаларца трансци-денци торонех, уж сина торонаш хилара махбе метафизика белха-шца.
    Цу даькъа лоарх1аш бокъонца реальни хул ала шемаярра (абсо-лютный) халарче къаьгга бахьанашца ардама (действию), ше-ши- йна нийссал йолаш, сазал е озал (субъект или объект) хилара  саг- 1алам хуле а кхетамтен (рассудку). Мела соцар долаш патенци я,- ала, цо моча довзарте (познание) хулаш кертера сага шедо-взарте (самопознание).
      Сагал долаш, геттара сакхетамгахьа мог1альни оаг1увна махб-еш кхетам ба сагал (саг хилар),- санаьхк кхетамче (понятие личн-
ость) йолаш юхьар хула хьалче, ше-шийна метте сазал е озал  хул-аш, догматизман наькъа т1а лела.
     Цуна хала мегаш хул ший ийжда (объясн-ие), цхьа бодача наь-къа т1а сагал юхадоаккхаш, х1ана аьлча, бахьани муг1араш арда-м (действие) латтара. Цох д1акхетавар к1ийле хул догматизмаца – цхьа фуннаг1-маллаг1а юкъара (посредс-ый) хилара, цунца бахь-ан е болх-г1улакх (деят-сть) долаш ше-шийнап сагала.
     Цу тайпара хетара критика хилар уйла цхьаккха йоацаш 1алам довзара махбаь далац, х1ана аьлча болх-1омбар (опыт) халац эми-ризма дакъа, дерриг бакъдар д1адехача саг кхоачавеш,- цунах дар духьоттара сина1алашонца (идеализмом).
     Иштта шедовзартех (самопоз-ие) хьаллоац къаьгга, деррига ко-ртбар, из гушдац, - аьнна хьалха деце а мела гаьна яле (меца гаьне – бесконеч-сть) сага довзартех хулаш. Х1ара саги, ший ховдовзар чухьар хилара, лохаш маллаг1а карар ховдовзар (знание).
     Шеко йоацаш хул сага ховдовзар, белгалдар долаш, довзар ше-шийх йола торонех, цхьа кога т1а отта долача дикан, к1ийле гуш, къаьгга корта бе.
     Шедовзартен  (самопоз-ию) хьаст ба сердала. цхьа дуне-вахар довзарах йола белгалонаш зе, чухьоттам (система) хулаш ховдовз-ар никъ сийрдабоаккхаш. Цуна б1арччало гойт мукъа маьхе йола модификации, хьалчех (бытии) хинна яле а, цуна тайпа а йоацаш, из ховдовзара тайпах йолаш сина1алашоло (идеализм), сина торо хулийташ.
     Деррига х1амчех буни (природа из матери) гуш, гуш хила кхо-ачам боацаш довзарте  хурдолаш, сакхетам  гонга кхоач сина то-ронаш йоаг1аш новкъостала, цу довзартен з1ыагара (процесс).
      Цу даькъа хаьдда кортабеш дег1ай (тела), сина бокъонах яьзд- аьд И. Кантант трансцентельни философи хулилга белгалдеш. Из

                176




дешара тоам хулаш, дуненгахьа доацар къайленга хьаэца хьожаш, 1илман агакепах (форме) уйлангахьа кхетам д1анийссабеш.
     Х1аьта дукха керда хоамаш даьннад маьлхе чот йоацаш, Кант д1аваьначул т1ехьаг1а, цу даькъа тахан гучадувлаш дукха керда хоамаш хул 1илман торонех, 1илмаш дег1адоаг1аш ше-ший довз-артен муг1араш хьаллийца.
     Иштта гучадувлаш, уйлан сурт оттаде болх-1омарах (опыт) эм-иризм гуш торонашца, говзалаш йовза езаш, из хьалха хиннар ши-нб1аь шера, дукха хувцалуш тамашяь варгвоацаш.
     «Евронюс» - оалача телевидени бена хоам бар цецваллал, дух-хьал цецвала кхы х1ама ца дусаш. Хромосом в1ашаг1еллай,- оал-аш, цхьана 1илманхочо грека хьанаьхк ва,- оалаш. Из говзал т1ак-хетар хул хьанзалца йийцача «кланировани ю» - оалачарна, х1аь-та мела говзалаш кхы а маьлхе йовргъя ховшдац, царех тешар, ма-ра т1атоха е дита доацаш.
      Цу даькъа мела 1илман торонаш совг1аювле а, ца1 да деррига
дайзад аьлча бакъхургдоацаш мела ха йоале, дуне-1алам хьадалар  ший торонех хилара, ший къаьгга агабокъонаш (законы) йолаш.   
   Царех мара махбе торо хургйоацаш, иштта, цкъа ванна д1акъай-лаваьннар юха ц1авена хилац, х1ана аьлча х1амчера диаш (миры) кхоачацалуш йолаянна хилара, ший з1ыагар (процесс) хилар, соц-ае чот йоацаш.
     Дуне-1аламаш доладалара, цунга хьажжа халонаш хургйолаш сага сакхетамгахьа довзарте (познание) хилар кхоачадалар доац-аш.  Иштта долче саги сакхетам хирацабалийта, из харшщбоалаб-еш, сагал халар ма1ан долга хойташ, дицдаь юстардаккха йиш яц.
    Из И. Канта метафизикан хьехам болаш, цунца пайда эцаш, фи-лософех сакхетам дег1абоаг1аш, дукхачар махбе, корта болаш си-на торонашца.
      И. Канта яьздаьд ший «Опус постимум т1а»: «Трансцендента-льни философи да сага довзарте доалаш сага-шийх, дуненах, ишт-та Даьлах. Техьардар – трансцидент дола. меттара 1илма мо, х1аь-та а халонга доаг1аш, 1илманна б1арчча долчох».
      Лакхе мела дийцачох уйлаеш, соцам байташ,- аьнна ма1андак-кхар (вывод) хул Канта ма1андоаладуча дешашкахьа. Соцар доаца гаьне гуш, доадача лелара къовлар хул, ховдовзар гонахье йолаш.
     Шедовзарте (самопоз-ие) сага хулаш шиймукъа отт, аггадола духьоттара (принципе),- халац цхьа маллаг1а хьалче, цхьа маллаг-1ча ховдовзара, х1ана аьлча, из маллаг1а дола ховдовзар (знание) халадеза  шедовзартех  сазалгар озалга  кхачар  юхь-сибат (образ) долаш, 1илма да ала цига хьожаш.
     Цу хьалах в1алла догматизм хиннаяц, къаьстта бола болх баьб, оалаш, нийссалуш хьалхара духьа ховдовзарах. Долче, из йоацаш хилар экзистенци дац, еррига халарче хулаш ма1ан луш, мела мо-дификацех хувцам хиннабар, аьнна ховдовзара, из цхьамодифик-

                177





ацех хилара.
     Из дийцар лакхе долаш, 1илман уйланца юстарвалар деш, гет-тар мукъален тоам ца беш, оамал лу, аьнна доацаш ше-хилар, эш- ашйола к1ийленца дале а ховдовзар хулаш дагадоацарах. Цо йоах ховдовзар (знание) низ ба ше мукъа гойташ, х1ана аьлча, цо хьал-че (бытие) кхетаеш.
      Ше-шийгахьа д1ач1оаг1адаларца, шийгахьа сазалал (субъект-ивность) хилар хьажжа. Шемадарра (абсолютно) дий ший мукъа-хьа, ховлга дац цига хала доаг1ар, 1илмо ма1андоаладаь (сформу-лировать) ца хилча, уйла яр доацаш, ховдовзара даьнналга гуш.
      Цунах гу догматизм хилар озал (объект) я,- алар доацача, цхьа сазал (субъект) торонех ховдовзар халадеза,- яхар долаш. Цунах я халарче хьалчен (бытию)  д1айов, т1аккха из фу хьалче (бытие) я синауйлана (мыш-ию) махбеш, ца1 карадоаладе, цхьа дезе,- аьн-на хьазилг хозхетара, 1илмо ма яхха..
    Деррига хул,- аьнна, хийтта ца1 шоллаг1чунца сазалар (субъек-
ый) уйлаца-меттаца, 1алашду эшар, х1амче  хьалах, йола. хьалче йолга гуш, ма1андаккхара  сазали (субъект-ый) кхетамца, доацар озал (объект) лаха х1амчера (матер-ый) торонашкар хиъ хула духь (начало) цхьанакхеташ  ма1андоаладе, дагахьа довзарте де (позн-ать).
         Цу наькъа т1а долче, халарче (состояние) я, алар ховдовзара тоъал долаш духьоттар (принцип), шийгахьа хила, из дола чухьар-ар ховдовзар духьоттара халдеза цхьаттара сазалар (субъ-ый) тор-онах долча, торонех духьоттар хулаш трансцендентальни сина1а-лашола (идеализму) философи махбеш.
     Иштта долче, юххьера д1аболало чулоацам, ца1 довзара болх-1омбарца (опытом) эмпиризмо ма яхха, априорни довзар д1адов.
Т1аккха д1аго хул юххьара (кхача езача кхаьча бухе агакеп (фор- ма), цун духьал алара (метта), из юххьарар агакеп д1аго ховдовза-ра, цун юххьарар чулоацам, уж шеккъеш шоайла в1ашкайолхаш.
     Философи кхетамах духьоттар (принцип) долаш халадезача да- къа амфиболии (шиндухьа) йоацаш, цхьа чулоацамца дийца, ч1оа-г1даьча агакепа (форма) хулаш, цига агакеп чулоацама йолаш, ца1 шоллаг1чо кхоачаш.
     Духьоттар (принцип0 яхилга да логика меттаца, оалаш хилча,- из кертера халарче (состояние) я, цхьанен хьалха хула кийчал, на-гахьа ца1 дале шоллаг1а халадеза,- оал метта оттар, кхетама бахь-ан долаш.
      Массала, цхьанкхетара лоарх1аш уйлаш йолаш чулоацама, на-гахьа цар ца1 юкъар чулоацам бале а, ма1ан тайп-тайпар а долаш. Из бокъонца дар ларх1а доаг1а къаьгга хулаш, нагахьа къоастаде торо хулаш белгалонех хули, цига белгалдаьннача духьоттара, цу-нах из хьадаьккха дале.
    Духьоттарца чулоацаш, цхьа болх (х1ама) д1аболалуш бола со-

                178





цам е хетадалар (предста-ие) долаш, чулоацам чухьнахьа хилар е шийца йола нийссонца нийссалуш, белгалонашца хантилг (мом-ент) долаш хьалхара.
       Хала доаг1а, довзар къоастадеш цхьанкхетари агакепах, цхьа-тарра отташ, нийссадале ше-шийца духьал уллаш ший-чухьа хьа-лчена (бытию0 хьахьовкхалурах, арахьар кара хьалчена, цудухьа цох х1амче (материя0 кхетаярца.
       Кхы а из йолаш чухьар «хьалче» агакепах (форме), из болаш цун чулоацам, х1аьта агакеп хулаш, х1ара царех къоаста белгало-нех. Х1аьта а аттаг1адола духьоттар да нийссалуш дар, цхьанена духьал, из-за мо, цхьаккха уллаш.
      Из нийссадалар бе-башхал йолаш дац, ший х1амчеца. Цун чу-лацар халац цхьаккха белгалде, нийссаг1а аьлча, цун чулацар доа-цаш ма1анах, шийца къоастаю нийссон агакеп ейна. Духьоттараш (принципы) бухе хинна хьагойт цун юх хьадаро шийна бухан дил-ар, доапг1аш цхьа доаца кхоалаг1долчо,т1ерайоаккхаш духьал ул-
лар белгала агара (опред-ию).
       Философи кхетама духьоттар халадезаш ийвдаде (выражать) маллаг1ча кертедужача (основполог-ие), цун корта хилар, в1алла шеко йоацаш (халадезаш, моттар доацаш). Х1амчера (матер-ный) торо йолаш.
     Цу торони хьал-моттиг (положение) йолаш мукъа, чулоацамах к1алаотташ логика бокъонашта. Х1ара х1амчера кертедужараш (матер-ый основополож-ние) халадезаргахь, тоонаш хулаш кхоач-амбелла, ший карара х1амчена (материю). Цо хьагойт эггара лакх-ера кертерадар, цу хьала г1алг1ай сакхетама доаг1ар долаш, логи-ка да ала, дар долача халийта, довзийта.
        Маллаг1а долча 1илмангахьа, экзистанци халар гучадалар да «хилар», цигар хьал-торо хиларца. Халарче йолаш, деррига ма1ан х1амчеца да аларал совг1а дуне-вахар, Даьла хиларца тешал доал- аш сина торонашка, цох кхоачамбеш экзистенци хилара.
       Даьла кхела хилара дег1а а, сина а торонех. шерра эпитеташ а долаш (экзистенци- ага хилар – лелар) цхьана в1ашаг1кхеташ. Ха-ларче (состояние) я – Даьла кхел лелар. Цигар торонех дукха ма1-анаш дувлаш, дашхар хилар хьажжа.
      Дуне довза деррига д1анийссаде хьал оттар эшаш, доаг1а лог-ика хьал-моттиг (положение) хьаяларца духхьал чулоацам хувца-ра, цу торони кхычар ца хулаш, духьал цхьа агакеп (форма) мара.
     Х1аьта логика хьадалар хала йиш я абстракци юкъе мара йоац-аш, цу къаьсттача  хьал-моттигах, из да абстракци хилар 1илман бокъонех низ кхачара синауйлан (мышление) г1онца, лакхера ке-ртедижара (основоположении) ховдовзар, цу тайпара, цар кетеду-жараш шоаш.
     Т1аккха лоарх1аш логика агакеп, иштта халадезандаь, шеккъе агакеп а, чулоацама бартболаш е лоарх1аш. Ца1 да, цу тайпар уй-

                179





лан юстарвалар хила мегац сага чаккхе йолаш, цхьа эша лакхера духьоттараш дахалехь ховдовзара. Из довзарте хьехам (учение о познание) ба белгалонза хилара, цунах хов логика мара х1амчер-дараш (материальные), иштта синаторонадараш (духовные) д1а-
нийссадаь болх бергбоацилга.
     1омела дийцачох довзарга кхоачаву торонаш, шиндухьа йола озал (объект) а, сазал (субъект) а йолга харца х1амчераяраш (мат-ер-ые) а, синаторонияраш (духов-ые) а хилара, сакхетам болга бе-лгалдоалаш, дуне довзар да,- ала.
     Ховдовзар 1илмано маяхха син-гахьа, дег1агахьа товра хулаш, цхьана барта дуне довзарца сагал хилара вахарах дар, валарах дар кхетадеш, сага шийна санаьхк а (личность) халарца.
     Нийсса мотт лелабеш, еррига мог1ални сакхетамах лакха махб-еш, логика нийссалу торонаш йовзара философи (аламетта) хулаш
халарче (хьал, состояние), еррига торонашца кхоачамбеш…
     Саго, ший сакхетамгахьа х1ара х1ама (вещь), х1амче (материя)
к1алйоалаю ма1ана доаг1ашдолча кертедижа, цхьа къаьсттача то-рона, из цадича ца воалаш саг, кхы а ший наькъа т1а в1ашаг1тох-аш мелашха делостама (порядку), х1ана аьлча з1амаг1дола агахи-лар (существование) корта болаш.
     Иштта д1акъоастадеш кхетамчех (понятием) дувзаданнар, х1а-ра х1аманца дувзаданнари белгало я,- ала, хаьддадар (категория) хиларца махбейташ. Цох ала доаг1а халарче йолаш хьалче (бытье) хилар – торонаш йолаш цхьан муг1ара мо, Даьла кхела.
                ========================
  .  Философи цхьацца дола г1алг1ай метта дешма1анаш (термины), эрссий метта эквиваленташ. (х1ара кертаца дараш юха а белгалде).

    кхетаме оттам – процедура; агахилар- существование; хаьддадар- катег-ория;  когни синош- познающие души;  интерсазали- интерсубъективный; арс1омор- учение; х1амчера- материальный; караг1даьннар- поступок; сазали- субъективный; озали- объективный; т1аузар- тяготение; х1амчера диа- материальный мир; наьхаюкъарле- общество; г1орож-дай- предки; синауйлан бейба- механизм мышления; ц1арабелаж- рычаг; декхара кхоа-чам- норма; делостам- порядок; кхетамте- рассудок; кхетамче- понятие; тохкам- исследование; синаала дух; оамалт- нравственность; мухбалар- вихор; мецамотт- бесконечное пространство; мукъамотт- пространство; дикале- качество; дукхале- количество; дийнал- жизнь; дийнале- существо ; юххерахьахьовкхар- результат; ларца- пожелание; агабокъо- закон; боацалостам- беспорядок; х1амче лелар- движение материи; тамашле-чу-до; 1овхье- явление; эйдаж- сословие; хьехамгахьа- теоретический; болх-1омбаргахьа- практический; хьажарт – взгляд; хьал-моттиг- положение; болх-моттиг- ситуация; г1улакх-моттиг- случай; 1овче- событие; 1овхье- явление; д1алелар- поведение; кийтава- почетный гражданин (эпитет); кхем- упрапжденность; ийжфатме (хьажжа)- относительно-ый; духьалал-

                180









ар- противоположность; апории (довза халадолаш)- трудно позноваемое; духьарбахьан- первопричина; х1амал- вещество; агахиннар – следствие; агах1арак- знак; б1азем –воображение; кайсаре – царство; цхьалхал- про-стота; ийткхетам- восприятие; модификаци – хувцамаш дар; агами- упражнение; хьашт-терко- интерес; болх-г1улакх- деятельность; з1ыагар- процесс; цхьаннахьдоацар – нетральность; декхар – связка; хантилг- мом-ент; дошалар- суждение; ейзайола- познанное; ерригаюкъара- всепосредст-венный; юхмаччахь- негативный; озалал- объективность; сазалал – субъ-ективность; ца1хилар- еденичность; аннигал- негативность; духьалал- противоположность; арахьал- внешность; ца1аляраш- еденичные; довте- защита; агибат- судьба; агора- образно; агюкъ агеллата – интервал часто-ты; ийвдаде низала – выражаться мощностью; хьагур- видимость; низал- энергия; з1ыгар- излучение; седкъатен агакеп- форма планеты; дина г1у-лакх- ритуал; з1еади- электричество;  ц1окъбалт- магнит; ц1окъбалтал- магнетизм; даридараш- положительные; ховдовзар- знание; арсбоарам- степень; шевовзарте- самопознание; ийжда- обяснение; шемадарра (ага-дола)- абсолютный; 1аламдовзар- естествознание; амфиболии- шиндухьа..
   
                ВОРХ1ЛАГ1А  КОРТА

              САГ ХАЛА ДЕКХАР – ХАЛАРЧЕХ ХУЛА РЕФЛЕКСИ
               (обязанность человека – рефлексии в состоянии)      

            Саги вахара бодача мулах гуш хул хантильгаш (моменты) антропологера доаг1ача 1илман хьажартех (взглядах), кхы с сага 1аламца дувл ма1ан, адами агахилар (сущест-ие), цига сазали (су-бъек-ый) торонаш гуш сагал гойта.
      Цига гучадоалар хул хаьддаа болча белхах саг хилар, динален онк (возмож-сть существа) хинна лерх1амаш е бехкаме х1аракаш (символы) кхолла. Из да, сага Дала янна торонех (хьаькъал, мотт болаш). Бусалба дина, цох ни1мат – оал, Дала ший къахетама саг-ага кхачийта.
     Цу тайпара хулача халарчех (состоянием), сага белгалонаш зе могаш хул, цхьа къаьстта гучаювлача торонех нийссалуш, ч1оаг1-ъвеш саг вахаргахьа, сага кхоачам боацараш нийссадаларца. Саг а хиннаваьнна ца хилара. ма вогг1а «т1ехьсаг» (сверхчеловек) хила.
      Макс Шиллер яьздаьд, саг хилар белгалдоаккхаш «синауйлаю дийнале» (мыслящее сущ-во), цун ма1ан гучадоалаш парг1ат хьа-жартех (взглядах). Из яхилга да антропологех философи юхе доа- г1аш, халонашца, сага атта е мела чухьсоцар долаш, низ ба ала.
      Цу хьехамах (ер доалар да ала) зе халадолаш, саги анатоми до-лаш мо. Цу даькъах, саг шиймукъа волаш 1аламах, цхьа д1ахийц-ача мо хьаькъале, дийнал (жизнь) гойташ. Иштта шиймукъа лела е хувцавала, сага белгалдоалдаш, ший агахилар (сущест-ие), ший никъ ба оалаш.
      Сага кертерадар хиннад Шиллера белгалдаьр, - саг хила г1ерт-аш ураоттар, ц1ена авантюра торонех. Х1аьта а саг воагг1ашехьа,- «лаьттан да ва со», - алар кхоачам хинабац, саг айпал доалаш ма

                181






хули, из деце а, хьаькъала боарам хала безара, ший агабокъонаш (законы) яьздаь ца хилара.
     Саги 1алам хилар совг1а, ший мукъамотт (прост-во), цхьа мот-тиг д1алацарах, хьайоалаш хиннай саги, ший хьалче (бытие). Х1а-ьта, из цунаца хилара, саги бокъо, торо хиннай халарче (состоян-ие) хила, уж дермаш (торонаш) гойта. Цига  х1ара саг духьал ше-шийна волаш, цудухьа, цунна луш маллаг1а ца1 доацара, шийна Дала дана «легвоацар» 1алама кхоачамбелла.
     Цунах нийссаг1дар оалаш хилча, хоржамбеш мукъача уйланца
дуне довзар динаг1дар белгалдеш е белгалцадеш, Даьла кхела ло-хаш, ший саг хилар, ший хьалчех, ваха везалга ховш, цунах хьадо-алар агахилар (сущест-ие) долаш, цудухьа лохаш адамаш сагал.
      Сага дермаш (средства) далар, саг ший метте волаш, ший хьа-лчех шиймукъа 1алам хилара ни1маташ хул хадемогар (пособно-сть) хувца хьалчех (бытием) юхдунен т1а вала сингахьа, беолгина тайпа да ца оале а, сингахьа агахилар (сущест-ие) долаш.
     Сагах доалар белгалдеш хилча, цуна кертера кхоачамбоацарех белгалла ца1 да, из цунца дола шиндухье (оамала, г1улакха), уйл-ана хувцалуш хилар, цох д1айолалу «халарче» сингахьа къовсам бувлаш.
    Уж саги чухьар духьленаш ебарца, саг хилар дож (з1амига е ду- кха). уйла ючох шеквувла из, цунах талхараш мара, хьаго хилац, цох  оал – сага чухьар духьленаш.
      Цар овлаш хьадоаг1а, саг вахара нийсса ма1ан даккха ца хара, хьаькъал д1ацакхачара е дагавала саг ца халара. Иштта дукха бах-ьанаш  да  цига, х1ара сага, ший халарче хилар хьажжа. Сага хета-ло, дунен вахарцар дермаш (средства) долаш е доацаш мо, цудух-ьа шеквувлар цун буницар (природой) дух (суть) да.
       Саги дерма (торо, сред-во) хувцалуш еррига цун хьалчех йоа-хкараш. Сага буни (природа), цуна халаеза сазалала (субъек-ость) халарче хулаш, Даьла кхелах.
      Сагах доалар хьакхайкадеш мо, юххьера саг волалучахьа ц1е-на, тешаме е дика волаш Бусалба дино ма яхха. Т1аккха. дина му-тахь хилар цунгар гуш, из саг хилара. Х1аьта а хул дунено шекво-аккхаш.
      Сага вахар хьадаьлчахьа, сага дагадоаг1ар (память) долаш, ис- торис белгалъяьй мела харцонаш, доккха къинош да ала. Цига са-го даьр (адамаш даьр) мела зуламаш, т1емаш хиннад, цох оала ди-нгахьа дунено-шайт1ано низбар. Саг вицлуш дика хала, из масса-за во хулаш, дуне дохаде хьовзаш.
      Из деррига, саго лоха пайда болаш, пайдах аьттувнаш дезаш, ший вахар д1ач1оаг1де, 1аьдал бедолларца. Пайда лохача саго-м, къердац дикал а, вол а, цуна уйлангахьа бар дагалоацам (цель) ба,
ший хьашташ (потребности) кхоачашде
      Цига, цу хьале хьаькъалца дагалоацам болчун, аьттув хул ши-

                182




ндухье шийца хилар, къайла е гучахьа монипуляци еш, дагадехар кхоачашду цо
      Цу тайпара шиндухье хиннай санаьхк (личность) ва оалача цо (саго) къовсама йоалаеш торонаш дунено, сино д1адехарашта, ни-йссхо еш, шийга адамал (человеч-сть) дег1адоаладе, в1алла деце а, наха моттийта.
      Укхаз доаг1а хаттар да сагах дар, деррига дайза даргдоацилга, мела санаьхк е т1ехьсаг хилар далее а. Анторопологера хьехам ца хилча ца доалаш, 1илман эмпиризм хулаш, ца дайзар дина торон-ашца довза Са д1атешадеш.
     Сага аттаг1дар да, оамалта (нравст-ти) дар хулаш 1илман низ д1ацакхоачаш хилча, Даьлах тешаш, т1ехьена дикан долаш, ший ханнахьа догц1ена да дезар хьадар.
      Цу даькъа сага г1ойле йолаш, цхьацца бахьан хьахилар эмпир-измах болх-1омбар (опыт) долаш. Дала саг деонталоги оамала де-кхар отаву, ший дег1а хьурмат де, къематденна хоттаргдолаш, са- го ший дег1а баьча низа.
      Дала бокъо луш, сага шийна ваха, Ший духьа нийссача наькъа т1а, х1ара саго боаккха ког хоттаме хургболаш. Иштта саго ше ла-ха дезаш вахар бахьанаш. Иштта дерамаш (торонаш) ювл бусалба
дингахьа. Из сага кертера сакхетама духь (начало) да, саг ва ала.
      Саг маллув ха хьожаш хилча, цуна жоп луш, саг шийца дага-вала везаш хул. Х1ана аьлч, антропологера торонаш дингахьа ши-йгахьа хаттар дира экзистенци уйлашца аьттув хулийт сага жоп дала, саги 1алам довза синауйланца (мышлением) махбеш.
      Саги хьалчех (бытие) духьоттара (принципу) мукъа я сина то-ронаш, дукха хьаллаца динаг1а т1атовш саг хиларца е саг динах гаьнаваларца, цу тайпар а нах нийссалу.
      Бакъдар, ер да – аьнна хьахьовкха хилац ма1андаккха сина то-ронех хулача белха, цудухь саго ше хоржаш бе доаг1а уйла д1ата хургйолаш.. Дин доаца саг тара хул хьажйоаха ж1алена, пхьагаль-га т1ехьудаш мо. Иштта хетало Даьла вицванна дуне гулдешвола саг а, дуне гулдар доацар кхы оамалта кхетам боацаш.
      Саг хилар е дег1авар дувцаш хилча, кертера х1амилда (предм-ет) хул,- ала философех, го хилац антропологи йолаш, саг хил хо- жаш агац1урах (авантюрой) дег1ава – «со ва»,- ала.
    Бакъдар аьлча, саг-м ше вар мича хул реализации еш, из ва цун торо хилар хьажжа хулаш. «Ер Со ва» - ца оале а, цхьана  полити-ка къайле езаш, цхьацца долача даькъа. Из деррига гуш, цуна дар къоргаха довза, тохкамбеш антропологи оарцанца, хулача вектор-ашта хувцам беш, дуне довза. Иштта сага ший халарче-состояние гуш, ший моллув ха: санаьхк (личность) е т1ехьсаг (сверх-челов-ек).
      Саго ваха кхетамгахьа адамал (человеч-ть) гойт, цун ший дий-нал (жизнь) хилар гуш, цхьа белгалъяьнна к1ийле (ниша) йоацаш,

                183





х1ана аьлча, саги агахилар (сущест-ие) шин духьаг1а хул белгало-ца.
     Цудухьа саги вахар къовсамах махбайташ, цо шийчох керасти-дер гуш, низ е хьаькъал д1ацакхачара. Ала доаг1а, саг 1аламага а кхоачаш ва, шерра ма1ана цунга хьажжа цунах хоадаваь ва, саги кхыча дийнала (жизни) йоаца кхетамте (рассудок) йоландаь.
      Из халара дика вонах къоастаде могаш. Цо гойт, саго оалалде-лга (приказ-ать) 1алама, цхьацца хьал-моттиг (случай) хулача, цо 1алама к1еззиг-дукха  доал дой а. цун доаг1ар д1адалара гаьнава-ла, хьожаш болх лелабу цо.
     Из хьанад, ший вахаргахьа бакъвоаца? Саги бола кхетам (пред-ставление) агахилар да ала дезача, трагизм гучайоал. Цхьана даьк-ъа бири (индивид) белгалдоалаш. Иштта хьаделло шийн шийх са-га доала бакъдар, цун ма1ан шиндухьа долаш, вай бийц2а къовсам чухьар ба вахар наька т1а.
     Иштта гуча хьалах, саг хилар хул цуна сакхетам, тамашлен ма-ссихана хулача тайпар боацаш, цхьа ший тайпара боахам, саги ху-лар,- аьнна доацаш ший бирина (идивида) къаьстта долаш, цу то- ронах (дермах) хьалчен (бытию) а юккъеотта кепа.
     Цига гучадоалаш, деррига бакъдар дег1а а, сина а «халарчена»
(состоянию) мела махбе беза,- оалаш. Мела дика, во гучадоал, са-га. цун вахар села б1ехалуш. цо бехъвеш, ц1анавала хьажача ц1а-на ца луш. ц1анвала веча а, дунено д1а1ехавеш.
       Саги агахилар (сущест-ие) д1акхетаде халадоалаш гойтар хул рационализма е натуролизма хьехамех, цудухьа саг ше гучаваккха везаш дег1а а, сина а торонаш гойташ чухьар. Саго шмйха доалар ше белгалдеш, цхьа кисаш к1алт1адаьха, юххера нухар 1адулаш мо.
      Саго, ше ду шийха доалла д1ахьовкхар.- 1аламате боккха мук-ъамотт д1агойташ, вахар да ала, цу вахарца «ше ва» - ала. Цул со-вг1а, к1алъг1олла такаца белгалдеш – сага дег1а, сага сина дар, - аьнна к1еззига долаш, кхеталучох тембеш, д1адехар лелаш хилча, сага дезаш дег1-духь (плоть) тоам хулаш.
       Цига сага буни (природа) сагаца долаш, из цагуш, цунах дар, к1еззига вахаро гойташ кхетамца махбе.
     Эмпиризма наькъа т1а цхьан тохкамах, дукхадараш гучадала торло, цудухьа къаьстта хулача болх-моттига (ситуация) хьагойт, б1арчча гулам ба,- ала, саги бунех (природы). Х1ара сагах б1арч-ча дуне да,- ала доаг1а, кхыча дунен тара доацаш, цох оал – х1ара сага, ший дуне.
   Из диа (мир0 латтар хул, цун дезарех, цун аморех (страсти), кхы а ц1и йоаккхаш хилча цу дуненах – карар диа (лич-ный мир. Цул совг1а, цхьа ч1оаг1а х1ама езаялара (вожделение) доацаш циг до-лчарех, инстинкт хилар гуш. Сага аморо (страсть) гойт мела дий-на да «соъал» оамалта (индивидуальность нравств-ти) да оалаш.

                184





     Сагах гучадовлараш инстинкт да ала хилац цхьаккха (ничто) а З. Фрейдас дийца, из да саги буни (природа), синах латтар – «син-ах латта лазар», саго шийна мамогг хьалкхоабаш хьаденар. Сагах доалар чухьа хулаш, цун вахар цунна д1атаралуш, цуна шийн ма-ра к1еззига-дукха ца джовзара. Цун безама е цун (сага) ца безама кхоачамбеш дарраш торонех, цудухь цу саги амораш (страсти) хьахьовкх саги буни (1алам).
      Сагах доалар да, оамалаш хилар, х1аьта саг хилар да, хоалури ийткхетама (чувствен-ые восприят-е) доахкаш эзделца, дуне довз-ар хул: безам, кхерам, тешам, оалам (повеление), цабезам, эхь-эз-дел иштта кхы а ма хули уж кхетамчеш (понятия). Цар леладу са-ги диа (мир) ший бунеца (природой), царца гуш адами вахар.
     Цу тайпара доадача вахарах хьашт (потреб-ть) хилара сага ший
Хьалча (бытие) маьрша е г1ерташ, цо шийха бола мах совг1абоал акхал д1адовш. шийна бола толам маьршабе, цо буча белхех, ший  агабокъонаш тараеш, деррига адами бокъонашта, наьхаюкъарле а (общество) юкъе, ва ала г1ерташ. Ший болх-г1улакх (деятель-сть) д1ач1оаг1ъвеш, ший хьашташ хилара, хьаьша вала е дувца волаш, кхоаве духьа наьхаюкъарленгахьа да вала сатувсаш.
      Даима саг кхача г1ерташ хиннав дагалоацама (цель) ца1 даь а
валарга хьажжа догуйла (мечта) лакхлуш ше волчул, т1аккха, из соцаве духьале йоацаш хилара. Из аьттув байча, цун хьашт д1ад-овш. Философи кхета ма ду, халарче (состояние) белгалйоалар ду- кхача хьехамех – экзистенци хул.
      Х1аьта г1алг1ай сакхетамгахьа, цун метта дермаш (средства) д1анийссалуш д1адодача вахарца д1анийссалуш, ма1ано ший ва-хара дашхар дира. Иштта агакеп (форма) гойтар, деррига вайнаь-ха кхетамте (рассудок) хиларца махбеш халарчех (состоянию).
        Цунах къаман торонаш гуш, цхьа шийтайпарпа йола халарче (состояние) я,- ала, духхьал г1алг1ай оамалах, томах, тешама, цох менталитет гуш. Х1ара сага хеталуш, ший вахар къаьстта, ший та-йпар тайпан долаш мо, хьожаш кертагахьа, кхыдар хийра хулаш.
     Массала Евлой тайпан вахар белгалаг1а долаш хьадена ха хин-най Оздойчул, иштта х1ара сага хеталуш белгалвалар эшаш, цох а  шоай экзистенци хилар белгалеш. Цхьаннахьа ханаш йоаг1аш, цу сакхетамах къаман гойта, дувца х1ара сега е тайпан эргал йоалаш.
     Уж торонаш сакхетама б1арчча халарче (состояние) хулаш г1а-лг1ай къам цхьана барта хила. цох цхьоаг1ое бух хулаш.Укха кхе-тамах (предст-ие) хьалха а, т1ехьаг1а а хиннача къаман сакхетама торонаш хилар бакъдеш хьаенай халарче, цу хьалах хьахулаш де-рмаш (средства). цхьацца бакъдар кхоачаш къаман сакхетама.
      Къаман торонашка хьажжа дика совг1адоалаш, во-эсалал д1а-тоташ. ца хьоадеш дицдалийта хьожаш, хьоадича боккха дагабоа-лам хулаш, эсалчох е вочох т1ехьтохар хуландаь, цох цхьа тамаг1  дусаш мо дег1а т1а.

                185




      Дукха алсамдаьнна х1амчера дермаш (матер-ый сред-ва) хин-над философаш гойташ динаг1ар бакъдараш историгахьа, эзарше-рашкахьа хьадоаг1а. Адами вахар хулаш, къаьстта волча сага део-нталогех тоъбоарам (норма) болаш, саг хилар д1адехаш оамалто (нравст-ть), сага юхь-сибат дулаж: эздел, сабар, къонахчул, камаь-ршал гойта дезаш.
      Иштта хьехам хиннаб, башхал йолаш г1алг1ай вахаре, цу хье-хамах г1о хулаш хиннад, х1ара сага когашта уралатта мела хало т1акхачара. Из къаман сакхетам болаш, хала вахар хьалловш хьа-баьхкаб лоамарой къаьстта, г1алг1ай ба,- оалаш лийна нах.
      Цох ала доаг1а аксиологии хилара махбеш х1ара сага вахара. Дукха халонаш хиннай сингахьа, адамал ца доадеш, ший торонаш дег1айоалье хьожаш, мела вахар наькъа т1а санаьхк хила, саго ше хьавеш, аьттув лохаш къонахчул ца доадеш.
    Саг хилар хьажжа кхетадеш – «торо яр аьла хулаш, - торо йоац-ар лай хулаш». Мукъа уйлах дог хинначарна дийзадац из къамаьл.
Цунах дар белгалдеш сина, дег1а торонех, профессор Яковлев яь-здаьчул совг1а сакхетама дашхар де хьажа доаг1а д1ахо.
     Дунен т1а саг ваьлчахьа, цун дийзад шийна мара карацадоалар.
Цу дермаца (средством) ший амор (страсть) хулаш, из доалах хил-
ар - торо хилар хиннад, хьашт-теркох (интерес) цхьа хьаштах кхо-ачаме наькъа т1а. Цу даькъа уйла йоадаш фантазех.
      Сага хьалче (бытие) хилар, саг къаьстта ца1 волаш, цо «Со ва» - аьнна ше-шийца, цига цун агахилар (сущест-ние) доалахьа хилар доалаш. Саго д1авовзийташ торога хьажжа – «да ва со» - оал оал-алде.
      Сага хул торо карар доал довзийта, из халарче (состояние) хул саго ший хьалче (бытие) хилар, шийна д1акхайкаду «да ва алар»..
Цига з1амигача торонашкар  саг йоккхача торонашка кхача хьож-аш, царца оамалбар догдоахаш фантазех, ц1аккха цу тайпар уйла д1аяьнна ха яг1ац. Цу наькъа т1а шийна мегача паччахь хилар к1-еззига долаш.
        Фантазии дег1аяра – Даьла ва со,- оалар хала мегар, из лазар кхийтта саго. Р. Нибура яьздаьд цу хьаькъахьа: «маллаг1а эргаш-ле я сагае, ц1иймолача акхае юкъе? Акха эггара дорхала диззалца  дулх диа даьлча сала1а догдай 1одуж, х1аьта саг ца1 даьваьлча, из к1еззига хеталуш, уйлаеш цхьаькха де хьож. Иштта, ший фонтазе то1ам боацаш, наьха уйлангахьа фуд хьож саг. Цунах хов саги бу-нех (природы) доала ма1ан, цун хьалчега хьажжа торо хулаш. Саг хул шийна ше везара сомайоал цун эгоизм, цунца махбеш эгоцен-тризма. Из да саго ше мара ца лоарх1аш сина лазаркхеташ ха йоа-г1аш , дунено д1а1ехавара. Саги вахарах товг1ал (тяжелая жизнь)  гуш, йоаг1а фарал (благодать) кхаь тоабах белгалеш Аристотела, адами хьашташ (потребно-ти) да оалаш: саго арахьа леладераш; сингахьа лелаш; дег1а даннараш а. Царех  дар къоастадеш ше-

                186




ший никъ хул цун шийна кхоачачох, цо шийна лохачох:«ер са ни-къ ба»- оалаш ца1 е эзар. «Да ва со», - алар духьа, дар е доацар де-зара, х1ана аьлча, саги хьашт-терко (интерес) йолаш».
      Цох хов, саги хьалчех (бытие) махоттабе духьа наха юкъе ба-шхалаш ювл торонех, из халарче (состояние) хилара, йийца кхоъ тоабах йолаш, саги товг1ала (тяжелой жизни) 1уналдеш.
      Таккха, из хул бокъонца хьалче (бытие) хилар гуш, торонаш хиларга хьажжа санаьхк (личность) хулаш.
      Цунца хул: саги мога-шле, товш хилар, оамал, хьаькъал, эхь-эздел, г1улакх далар, ишт-та беррига этически белхаш гуш;
      шоллаг1а, санаьхк (личность) е бири (инвалид) хилара карах-ьар торонаш йолаш, рузкъа, толашхе я,- оалаш;
      кхоалаг1а, санаьхк наьхаюкъарлено (общество) т1аэцарца, цх-ьа пайда божарг ма бий,- аьнна.
     Цох хул, саг дог оттадеш вахарца, чамбайташ, шиъ духьоттар (принцип) долаш. Цох ма1ан дапьккхача «са да», оалаш деррига вахар, дог ураоттадер, денгал гойтар. Ца1 новкъа дале, - оалаш ма дий,- «в1алла сийг боле цу сагах»
     Иштта долче, цунах хов, мела доалахьа торо я х1ара сага, дун-ен махбеш хилча, ший карардар гуш, ца1 долаш, х1аьта товг1ало
(тяжелая жизнь) хьалхадоаккхар цхьаькха долаш. Из юххера юк-къера торонех духьоттар (принцип) хула, аьттув болча бесса, эм-пиризман г1улакх д1адахьа.
      Кхы а духьоттар (принцип) да хьалче хиларца т1ахьажжа, ний-ссача даькъа т1а, белгалла мах боалаш, деззача карардар д1алуш мо. Саги хьалче (бытие) кхетае еза, дег1аваргахьа хьажжа вахар наькъа т1а хилара, цига синаала (дух) ба ала.
     Х12аьта бакъдар оалаш философи цхьана дух т1а кхоачавеш, оамалта (нравст-ть) долга хара, деррига ма1анаш саги дийнала а (жизни) гушщ.
     Саги торонаш хул сагага хьажжа, аксиологии я ала, цо д1адов-зийташ шийх доалар (дика е во), хьалха ше-шийна везар гучадаь-нна «сайна ва Со» - алара духьоттр доалаш.
      Саг хиларо гойт цунах доалар къайлаг1а е гучахьа нийссаян-ача агакепах (форме), цоах х1амилда (предмет) хилара. Саг хил- ар да сакхетама е бувцача метта х1амах х1амилда (предмет) хил-ар. белгалдеш саги вахаро догаждара (доказы-ть) къайлаг1а е гу- чахьа хилар белгалдеш х1амчера диа (матер-ый мир0 хилара.
   Бири (инвалид) хул болх-г1улакх (деят-ть) догажде (доказать) саги хадемогара (способности), кхы а гойта тоам болча бесса, ма-ьлхардоаккхаш бокъонца дар синауйлангахьа (в мышлении) акс-сологи хулаш хьаькъала махбеш, цох сакхетам ба,- ала доаг1а.   
      Сакхетам хул бувзам балара, цох безе ийдам (отнош-ие) хул-аш. «Со»,- оалаш маллаг1ача х1амилда (предмет) бедоацаш, ара-хьар е чухьнахьар ма1ан дар,- аьнна доацаш, саги хьалчех (быт-

                187





ию) хьажжа, цун уйла-нигат долаш.
      Цу даькъа сакхетама ховдовзараш (знания) хилара, чулоацам болаш, г1аьххьа башхал йолаш, цига х1амилдаш (предметы) кхы а довзарте (познание) доалаш, махбе хоалури ийткхетама (чувств-енным восприятиям). Цига дар долча дусаш, синаала (дух) к1ий-ле йоалаш буха.
      Уж х1амилдаш (предме-ты) хьалхардараш хоалушдолчох гуш, х1аьта шоллаг1дараш, хьаькъал д1акхоачача доаг1аш. Бокъон, оа-малта (нравст-ть), дина кхетамче (понятие) д1анийссалуш хул са- кхетамца.
       Саг хилара, кертера хиннад сакхетам хилар, цун башха ма1ан хилар, догажде (доказать) хул, сина ло1амо (воле),-  сина1алашо-ни (индивидуальный) ло1амца, из б1арчаччар хьабаларга хьажжа.
      Сина ло1ама торо хул дог кхехкар хьажжа синаалах, т1аккха а хул бокъонца бола сага низ «саг ва»,- ала. Х1аьта деоттаман (пра-ктический) кеп йоалаш, цига болх-г1улакх (деят-ть) доалаш сина-алано д1ахьож шиймукъа, цхьа белгалза (неопред-ые) дараш ца1 белгалде г1орта.
    Иштта кхыдараш а шоай мукъа оттаде дезар д1ач1оаг1адеш, цу наькъа т1а дараш хьехамах (теоретический) къоастадеш белгалча-
рел.
     Х1амилдаца бувзам боалаш «Со»,- оалаш дараш хул: шоай да-
къа дайна сацца, х1аьта х1амилда (предмет) «Со ва» - оалаш вар, белгалве бахьан хул. Иштта долче, «шийна долашдараш» къаьст-тача  кхетама, цар хьахилар долаш, юкъарза  карара х1амилдаш а (предметы) х хилара дега чудужараш хулийташ.
    Х1аьта, из ба цигар сакхетама низ, хьехам бара бахьанаш дувл- аш, цудухьа цхьан даькъа да отташ сакхетам ийткхетаман (воспр-инимающий) е беце б1азема (воображение), уйла хилар гуш мо, цхьа чулоацама, синауйла (мышлению) а чулоацам болаш ше ма-барра.
     Д1ахо духьал уллача юхь-сибатах (образу) долаш белгалдалар, шийца «Со»,- оалар, цхьа деоттаман (практич-ий) сакхетам ба ала, цига халадоаг1аш хул «Со»,- оалаш хьакъоастадар, ший кхетама е синауйла (мышлению0 арахьар хургйолаш.
     Цига «Со»,- оалаш вар, бахьан хилара хувцам боалаш хьамил- ди, «Со», -хила белгальеш х1амаш. Сина ло1ама, бокъонца хула, ала доаг1а кхетам, къаьгга дола мукъа торонех дар долача долаш,
нийсса аьлча. чулоацам хала даг1ац цун, ший боацар.
    Ма1анах шийна чухьдарашца, цхьан боарама хала г1ерташ хул х1амилда (предмет) сина-ло1ам шийца болаш. Нийсса хулача си-на-ло1ама эшац ший доацар, цхьа къаьстта хула халарче (сост-ие) шийга кхачара, чулоацам гойташ, духхьал ше дучох, мукъа хилар дезаш, беррига сина-ло1ам (воле) оттаргболаш, деррига юкъар ду-хьоттарца.

                188





       Сина-ло1ам мегаш хул шийна чуэца, иштта чурар-арахь а, ма-ллаг1а хьадучох (болх, г1улакх), ший чулоацамга хьажжа. Цу наь-къа т1а ше-шийца ца бусаш чулоацама, ма1ана, сиха оамала, уйл- ан гаьнабоалаш маллаг1ача чулоацама, дийнвар юхметтаоттадеш шийдар.
      Ший наькъа т1а хиларца, мукъа никъ боалаш лаарлела (произ-волу) ма1ан долаш. Иштта, мукъа бола сина-ло1ам (воле) бувзаба-на хилац (къаьстадолчунца, цхьаккхадоацачунца). Цигар халарче (состояние) ца1 хул,  бири (сакхат дола саг) белгал хулаш кхычар-ел, цудухьа цу шийха синахлатачо гойтар ду, синаалаца  дерриюк-ъа г1ортар долаш (с духом всеобщее старание).
    Х1ара саго д1ахьож хул мухь, сингахьдолачо хоадам беш ц1ена сина-ло1амца, деррига юкъара дийнал (жизнь) хала. Сага хьакъоа-ставалар  хул ше-шийца деоттаман хадемогара (практич. способн-ость), ший чухьарча низаца мукъаволаш.
      Цун кортбар, къоастадар да ала, цундар долаш, цо ший да,- оа-лаш. Ца1 хул цига агар (опред-ие) белгалдаьна къоастадеш халар-чех (состоянию) чухьар хулаш. Цудухь д1акъоастадаь бакъдолчох ц1ана хилар долаш, арахьар шоашта д1амаьхалдоакхаш.
      Т1ехьардар хьахулаш деоттаман болх-г1улкха (практиче. деят-
ость), цудухьа цунга хьажжа цун чухьардар деоттаман агар (опре-диление) арахьар хулаш, арахьар вахар да,- оалаш болча низах.
     Из д1адаьлча юхмаччахь дацари (отриц-ый) халарчех хулараш, вахарга хьажжа саг мегаргволаш. Иштта, цхьа з1ыагар (процесс) я оалаш, цига хулчох, цхьадараш арахьар хилара, т1ераэцаш д1ани-йссадар духьа чухьарча з1ыагарца (процессами).
    Ше чухьар з1ыагар деоттама (практике0 доалаш сакхетама е 1а-ламцар г1оттам (восстание) болаш е сина-ло1ам ший ма1анах хул оалаш. Г1оттам болаш 1алама, шийкъоастадара (самоопреди-ние), ма1ан хилара хаьддача хоалурах (чувством), хьадда дагалоацамах.
       Сакхетама цига дар хул торонех мукъахилар, уйлах д1адоала-раш юкъарза (непоср-но) хул ала белгалдалара е догдара лохерча хадемогара (способ-ть), саг т1ехьа хулаш ардамбе (дейст-ать), 1а-лама дийнал (жизнь) долаш мо.
      Агар (опред-ие) арахьа хула, цо 1аламан г1оттама (побуж-ие) саг воалаш, къаьстта дола х1аманга хьаькъал хиларца т1ахьожаш мо рефлексех. Д1ахо халарчега (сост-нию) хьажжа хул, цигар дар рефлекси яларца, нийссалуш цигар г1оттама, довзарте (позн-ние) хила жоп а луш.
     Х1аьта дезачо. шоай г1оттамаш шоайла отташ агахилара (сущ-ест-ию). Иштта хул сина-ло1амо гойтар, ше хилара, догдохийташ сагага, торо хулаш, лакхерча хадемогарца, из ба ала.
    Ц1ана цакъоастадар (неопредил-ть) да,- ала «Со» - оалар хадаш ца хилара, доазувде чулоацама 1аламах е ший дух (суть0 да,- ала бедоацаш, маллаг1а агара цунца «Со» - оалачун, могаш д1адалла

                189




маллаг1ча  агарех (опред-лей) да цунах е кхычунах шийдар, гуча-долчох бакъдарде.
       Мукъа абстракцех бола сина ло1ам хулаш ба, цхьа гуча цакъ-оастадарех (неопред-тей). Дар аьлча нийссалуш «Со»,- оалар ши-йца, ше 1алашвеш, цхьа белгалдар, къоастадар хилара, синаалан низах, ше хьадеш къоастадар, ма1ан шийна чухьардоаккхаш.
       Х1аьта сина-ло1ам (воле) ший низах бусаш, шийна нийсса а, кхы цу халарчех (состояние) абстракции уйла гаьна йоаккхаш бе-лгалдарех (опред-ием). Иштта хулача торонех син-ло1ам (воле), арахьарбар хала г1орт, шийна ца1дар мерзадеш. Цхьацца бокъон-ашца, бахьанашца, нагахьа царна саг т1ехьвале, сина-ло1амо даьр хулаш моттигаш нийссаяла тарало.
     Сакхетамга кхоачаш хул лохадар хьоадаьча, з1ыагара (процес-су) догдоаг1аш хадемогарца, дагадоацараш хьахулача муг1ах, из да ладувг1ар, барт хилар,- 1аламо д1адехара хоадаларех (чувств-ом) сомадувлаш е бартах д1а1амарца.
     Саг хилар тешал хул сина-ло1амах даьр, бехкболаш, нийссало ала, нагахьа цо дайтар (къоастадар), шийна мара кхоачам ца хила-ра, эшамех уйла хилара «сона деза» - оалачох. Х1аьта караг1адоа-лари юкъарза (неопред-ый) бувзам болаш.
     Саги вахар гуш, саг хилара з1ыагар (процесс) хинна, сина-ло1-амга хьажжа доккхи г1улакхаш (деяния) хинна. Цига хьоабаь хув-цама да ала доаг1а, хьадаь къоастадар, шийга Халарче йолаш.
     Х1аьта караг1даьннарашца (поступками) ларх1а дезаш, духхь-ал доккхи-г1улакхаш, д1акхоачаш уйла хилар (намерение), цу бо-къонах даьр белгалдоалаш. Иштта сина ло1ама, ший хул, аларца караг1даьннар.
     Цох гучадоал, саг хилар долаш, сина-ло1ам хиларца, цо низ ба, оалача,- синаалано (дух) махбеш, духхьал дола маьхедарашта чех- ка а, аттаг1а а, чакхдаккха оттадеш, гуча аморах (страстю), синаа-лано (дух) сина-ло1ам (воле) боаккхаш.
     Саги болх-г1улакха (деят-ть) хула наькъа т1а х1амилдаш къаь-стта дола духа (суть) хулаш, шоашкахьа хьат1аюташ, агар (опред-ие) хьажжа, х1ара х1амилда (предмет). Шоай хоалури агакепах а (чувственной форме) долаш (лакхал, лохал е теннал), иштта шоай цхьалха дакъах дар гуш, цхьа дагалоацамах (целей), цар духьа уж лелара махбеш.
      Цу тайпар х1амилдаш (предметы) кхетаде д1ахецаш хуле, бел-галдар уйла гаьна йоалаш абстракцех. Х1аьта торонех к1еззигаг1а белгала х1амилд дусаргда, озала (объекту) абстракции я,- ала. Цу торонашца къоастадалар белалдоалаш буча белхах, х1амилди б1а-рччал хулаш белгалонна, оалаш цох – бокъонца нийссаяь, хаьдда х1амилда, сага пайдан.
      Хоалури ийткхетам (чувст-ое воспр-ие) хул ший чухьар кхоач-ам ба ала, сагаца боацаш арахьар. Арахьар ийткхетам хинна новк-

                190




ъосталца, саго кхетадеш хьаэц доаг1ар, х1амаш хинна баьржа му-къамотт (простр-во) д1алаьцца ханачухьа, ший ха йолаш, саги аг-ахилар (сущест-ие) долга хайташ.
   Сагал (человеч-ть) хилар эрга- шха доалаш белгалонца, ше хьак-ъоастадеш. Из деррига, сга кхетамгап доал, бувзам отташ цун ши-йдар, кхы а шийдоацар долга ховш, хоаттам бе. Цох оал, сага чух-ьардар синца хулаш, х1аьта арахьардар х1амчера (матер-ый) дун-енца долашщ, цхьа сазал-озал (субъект-объект) хулаш з1ыагара…
    Хоалури диа (дуне) хилар сина дар дахьаж шийгахьа чулоацам болаш х1амилдех, шоай белгалонаш мо, массала: бос, йоаккхал е з1амгил, - кхы а чухьар хьахьовкха агакепа (форме) хулаш, цуна арахьарчу оамала юххе, из яхилга да хоалури диа (чувст-ый мир)
арахьар хьахьовкхалур долга.
     Цига йола белгало (1аьржа, к1ай … мо) хилар бахьане хулаш «предикат» я, - ала хаьдда мах болаш, из деррига  дар да,- оалаш корта хилара. Ца1 х1амилд хинна, из хулар ца1деш, дукхача х1а-милдашта (предметы) к1ийлен, бух болаш.
   Х1аьта предиката 1аьрж-к1айл кхетама (предст-ию) атта отташ,
цу хаьдда «ер долча (х1амилдах) доалар гуш, юкъарза хало йоац- аш.
    Лакхе 1одийцачох гу кхетама аьттув боалаш, юкъарза х1ама а доацаш карадар долаш довзарте (познание) халийта, цох хулаш  земуйла (созерцание). Цунга хулар юкъе ца1 долаш г1она, дезар довза,- абстрактни кхетама, т1аккха цига хулаш юкъе ца1дола (опосредств-ое) кхетам.
     Нийсса аьлча, цунах дар ховдовзар (зна- ние) долаш, юкъе кхе-тамаш хилара.Иштта цаэша кхетамаш, юстардоахаш абстракцех, эшараш гар- гадоаладеш довза, цхьа хаьддадола х1амилда «ер да» - ала.
     Цхьа диалектика новкъосталца, цига дукха тезисаш хуле а, ду-хьал «ер да»,- ала. Диалектика новкъосталца, цига дукха тезисаш хуле а, духьал доалараш хулаш антитезисаш да,- ала.
       Юххе дусар-аш – синтезаш, цу болх-г1улакха (деят-ть) толам хинна, ца1аш арахьар агакеп (форма) хул, болх-1омбарца (с опыт-ом) анализеш эмпиризма торон т1а «ше-ше» д1а-схьа дилла, деза-араш д1а-схьа дулаш.
     Х1аьта чулоацама ц1ена кхетам лелабеш, деррига юкъардолчо
хьалче (бытие) хулаш, цхьа белгало, ма1ан е цхьаккха (ничто) да, ала доацаш, саги диаца (миром), деррига хьаькъал д1акхоачар до-лаш синаала (духу) амара кхетам боалача.
     Укхаз саг хилар, мах болаш апрдамбе (действовать), цун башх-ал хул довзарте (познание) хилар, саго махбеш. Хьалхардар, керт-ерадар, еррига юкъара халарче (состояние), Даьла кхела хула х1а-мчеца, сина; т1аккха, з1амаг1а йола торонаш хул хаьддадарах «ер да» - оалача хьовкхама агакеп (форма) йолаш, цох эмпиризма бо-

                191





лх-1омбар (опыт) оал.
     Болх-1омбара (опыту) доаг1ар да, саги декхар хулаш болх-г1у-лакхах (деят-ть) хьашто д1адехараш кхоачашдеш, к1еззига-дукха д1адеха далее а, саго ше ца1 хьадар дагалоацам лохаш.
     Цу хьала доаг1ар хул ца1 довзар, шоллаг1чох белгалонна е чу-лоацама ийткхетам (восприятие) хулаш, дукхьал х1амилда (пред-мет) мара ца дусаш.. Из х1анз ишттал да,- ала, х1аьта кхыча хана, кхыча тайпар хувцалуш.
     Дар долача хилара ийткхетамо т1аэцаш лелача белха, торона е хьала цхьаккха бала хьовзам боацаш т1абара, уйланца соцам хила ийткхетама (воспри-ию). Иштта долачох болх-1омбар (опыт) оал.
     Кертера ма1ан чулоацама да,- ала болх1омбара оттаеш хул ага- бокъонаш (законы), шин 1овхьен (явлениям) з1ы хоттаялар, цига цхьан 1овхьен дарашца хьахулаш кхыдараш, ший чулоацама бол- аш къаьстта, 1овхье (явление) я ше мукъа,- ала.
    Болх-1омбаро къаьгга гойт ца1 хулаш ага-авола (факт). «Ер да» ала яха «халарче» йолаш гучадаьнначунга хьажжа, х1аьта цунах доалар, чухьа (сингахьа) хулаш дар гойтац, цо 1овхьес.
     Дукха х1амилдаш (предметы) хул довза-дита, ший ха йолаш, сага бувзам отара хала йишйоацаш, ший карара болх-1омбар до-
лаш, цунах хул д1адахараш, хьабаьнна пайда лелабеш беце, х1аь- та лелабеш бола, яхача хана хиннари, авторитет хилар гуш  довз-артен юхь-сибатах (позават-ом образе) хинна.
    Цу пайдах гучадоал мела сийле я авторитета, массала квантови механика говзал йолаш, цигар з1ы (луч) ца хулаш «лазар» да ала;
«броуновски лелар» гуш, ший агабокъонаш (законы) гойташ, цо болх-1омбар деш (опытом), эшача Файнеман яьздара – цхьа лел-ара (движение) бахьанаш доалаш з1амаг1а алам (микромир) хул-ар да,- алара. Цу тайпара гучаяьннача керда говзален сийле д1а- ялац, цунах махбар е цунах хьабоала пайда адама гуш.
      Говзалах боала пайда, чот йоацаш хилара, цунга хьажжа хул Сийле а, вешта аьлча авторитет яхар, саг волаш говзал хул, цунца  таралуш уйлангахьа. Цунах махбар гучох (хетара) хул. Сага ха до-аг1а хетара дараш бокъонца долаш, х1ат1аэцаш болх-моттиг хил-ара, иштта хала ца мегараш бакъдолчунца дувл.
    Цудухьа, деррига деце а цхьацца долча дакъах хаьдда ца1 е итт г1оргда эмпиризман болх1омара хьадоалар ага-авол (факт) я ала доаг1аш. Сага ала т1еравацар, аьлча хьамара дедац, цу сага кара а доацаш аьлча ца воалаш, бакъдар ала.
       Из яц сийле, цох ала дез халанза ца доалаш хиннар (необход-ть), цуна авторитет ца йоае даридар мук1арлона. Г1алг1ай мента-литетах юкъара оттар хулаш ийдама (отнош-ие) хул бувзамах, ма-ссалаш доаладеш, дукха дувцараш даргдар, укха дашхара юкъ еш.
Мог1ало магбеш, довзартех гур а лоацаш дедезачох ма1андоаладе (сформул-ать) филосовски кхетамче (понятие), 1илма да ала болх

                192





бе доаг1а.
      Х1амилдаш бес-беса хилара, царег1а маллаг1а хала доаг1а до-взартен (поз-ию) гучадаьнна цар ма1анцар х1амай кхетамчех (по- нятиям). Из яхилга хул х1амилдех кхетамчеш хьаювлаш ийткхет-ама (воспр-ию), бокъонца дола довзарте (позн-ие) хулийташ.
     Х1а-ьта уж кхетамчеш хилар кхаь даькъа хул декъалуш: агабо-къони (законный), мог1ални (морални), динаи (религ-ный).Къоа- стадеш нийсадар (дикадар) цу харцахьчох (вочох). Саг хьож ний-ссавала болх-1омбарца (с опытом) тохкамбеш духдовза, йола тор-онашца, хьаькъало ма яхха, 1илман наькъа т1а.
      Сага гойта хул, шийна нийсса да, аьнна хетараш, шийна бахь-андераш, нийсса го дика-во къоастадеш, из саг могашволаш дик-ан е вона махбе. Х1аьта, цхьа ма1андар (значение) дезаш хилча дикале (качество) я,- ала, т1аккха хьакхача мегар хул цхьаккха бе-лгалдоацар.
       Цунах хьадоаларга хьажжа хул халамегар болх-1омбара сага т1ехьален говзал накъаялара, из арахьара диа (мир) довзаш, ший чухьардар сага шийна дусаш синаалаца (духом) сина-ло1ам отта-бе довзартен хьехамо ма яхха.
      Цу торонех довзар да. сага хьалче (бытие) хулаш, кхы а саг хи-
лар долаш, халарче (состояние) йолаш деррига чуэца. Иштта дол-че торонах, декхар отташ ца1 е эзар деза-довза, ший хьалчен кхоа-чамбеш долача метте хьаькъал т1ахьожаш оза-диста х1амилд (пре –дмет), да ала кхетама.
       Иштта кхетам а боалаш, дуне-1алам довзаргахьа, цох беррига цхьа никъ боалаш, сага вахар мерзадеш, иштта валар долга  ховш,
сагах доалар белгалде, дикачох дика, вочох – во, оалаш сакхетама.
       Дар довзар керте хул, цун къайле а, гуче а хилара, моттигаш е хантилгаш нийссалуш, цун бакъдар бес-беса доалаш, цига юххер- адар тохкам хилара сакхетамах махбеш: «ер нийсса да е ер харц да» - ала. Цудухьа, сага хьалхишка наькъаш увтт довзача е цадов- зача духах (суть).
     Цу даькъа кхетадара сага хьалхишка увттараш хул, дуне-вахар д1аьхийдеш х1амилдаш (предметы). х1аьта цунах дар, шера аьлча х1амилда гур совг1а цхьацца дараш довзаш хул метафизика канах (метод) уйла леларца.
        Саги сина торонашца (синауйлаца-мышлен-ием) абстракции хулаш дино ма яхха, х1ана аьлча, сага шийхдараш  б1арчча б1ар-гагац: «Со ва» - ала, кхы а хул саги шийха хула чухьар бокъо хьа-лкхоабаш хилара, шийна моттиг лохаш мукъамотте (прострв-ве) д1аотт, шийна мамогга, ч1оаг1а е дукха моттиг лаца уйла йолаш.
      Иштта торонаш хилар довзарте (позн-ие) д1ахьовкхац къайле хилара, х1аьта хьахьовкхар х1амилда долаш. довза дезалга хул  е цун ший «да» волга гойтар да. Дар гуш сакхетама зембича, сагаца гучадоал, ший торонаш хилар, сакхетам нийсса ба ала.

                193





       Х1ара денна дола вахарах дийнал (жизнь) долаш, хов сага, са-кхетам  болалга, тем  хила вицлой а, цун ховш сакхетамо вугилга дуне гулде. Цхьа маллаг1дар дезара, сина-ло1амо ма яхха синаала  боагаш керахьа. Цига ховш сага ше саг хилар тоъбоарама (норма),
цудухьа вахара з1ыагар (процесс) хиланза ялац.
       Саго довзартен (познават-ной) наькъа т1а дер нийсса кхетама кхетама хул, из да саго шийна делга дика-во. Цох кхоачам  боаца, дина торонаш йовза, динаг1а ч1оаг1алуш тешамцап, динаг1ле (те-ологи) йолчо синаала (дух) ч1оаг1абу.
      Саги Даьлах тешар ч1оаг1адале, из Далла гаргаводаш, цунах гучадоал саг хилар, сакхетам  хилар совг1а довзартен хьехам хул-аш, антропологи 1илман ховдовзарашца (знаниями). Саги сакхет-амах «арахьар» х1амилдаш хул санаьхка (личность), шийцар д1а- къоастадеш, цар чухьажа тагац.
     Цига д1адехар арахьа торонаш хилара, цу даькъа саг ца1хилар д1а-доалаш. Саг чухьар, арахьар саг хулийтар торонаш я, цун ца1-хилар д1адовш хьал далара.
    Саги б1арччал, саг хилар да сакхетамца, торонаш е дег1-хьакъ- ал хилар цхьана долаш, саг шийца дагавувл, ший буни (природа) хилара, беза тоам хулаш. Из чухьар «Со» оалаш дар, чухьар хьал-
ах халарца х1амилдаш д1адовш, чухьар вахар шийтайпар хилара, цхьана низах дахаш, синааланах (дух) Са х1айре лелаш – саго ца1 дой а, ца1 ца дой а.
     Сакхетама къайле е гучахье хилар гуш хул, саг хила сага декх-ар отташ, деонталоги долаш вахара 1уналде. Цу наькъа т1а сакхе- там кхайлаг1а хилар да арс1омори (теоретич-ий) гучадаьннар ше-долча тайпар дусаш, цох дар тахкадар,- аьнна сакхетама к1ийле а чоаг1ъеш.
    Цига сага торонаш хулаш сакхетама: кхетам (представ-ие), кхе-тамче (понятие), хаьддадар (категория), иштта абстракцех х1ами-лдаш хулар сингахьа дусаш хувцам ца хилара. Из х1анад аьлча то-ронаш  къалаг1а хилара, саги сина-уйлано (мышление) мара терк-ам боацаш.
       Х1аьта кхыйола халарче (состояние) хулаш, юкъар хилара де-оттама, цхьацца болх-г1улакх (деят-сть) лелара, цо дитац дар, де деза 1уналдаь хувцам ца баьккхача, - «ер укха х1амилда да, кхета-мче е делостам ба» - оалаш мара, ше-ший агара (опред-ием), х1а- милдаш да, - ала.
      Сакхетамах долга гуш хул цига дар, х1аьта цунах боалашщбо-ла хувцам ба, из «со»,-оалаш вар, ше волча волаш, цудухьа х1ами-лдах(предметам) хов хулар хулилга кхетадеш. Цига «со» гуш х1а-милдах е х1амилда «со» яхачох гуш.
    Из хул деоттам (практика) гу-чабалар, довзартен з1ыагара (про-цессу). Иштта къайлаг1е, гучахьие хул сакхетаман халарче (сост-ние), цунах баь мах, ше болача бусаш.

                194




    Сага гу, ший вахар б1арчалгахьа, цхьа х1амилда йолаш мо, ший халонашца, цудухьа ха хул, саго дуташ ший вахар, ше долача тай-пар, Даьлах тешар уйла йолаш, кхетамаш  (предст-ия) цунца д1ан-ийссаде.
     Довза-ха хул сага, ший къоастадаьраш хулилга, х1амилди ший з1ыагараш (процессы) хулаш, совг1а сацца дийнадоацачун агакеп (форма) хулаш, цудухьа саги кхетамгахьа, ца1 белгалделга хулаш, х1амилди белгалонех.
      Гучара халарчех сакхетамца белгалдеш рефлексии дийналуш ха доаг1аш бакъдар, из саги кхетамах (предст-ие) хулаш, цига ба- рта х1амилди оамалашца агара (опред-ия). Бокъо хилара сакхета-мо оал, цун халара  юхакхетаргахьа  х1амилдаш латта, халаезарга хьажача ийткхетамбе (воспринимать) х1амилдашта,, уж  д1адахи- йта болх-г1улакха (деят-ти).
     Сага ийткхетамбе доаг1а маллаг1адара кхетацавеш хила тарло,
дар т1ацаэцашвар, нагахьа ший болх-г1улакх ца хьождой. Цигача
хиннар да, т1аэцара теркам ба,- ала.
     Теркам бахьанца хулар, сага кхоачамболаш кхетам ба, цун чу-дужаш чухьа хала лелара б1азем (воображ-ие) юкъе болаш, болх-г1улакх (деят-ть). Цун латтар земуйлана (созерц-ие), цхьа малаг-
1а х1амилда долаш, кхыдола х1амилди юхьсибат (образ) доаладе духьа, из т1ехьардар дувзадана хилара хьалхарчунца.
      Села ч1оаг1а ца хилча цадоалар дац, из х1амилдаца б1азем а бувзабанна кхычун юхь-сибат да ала, юкъарза (непосред-ый) дол-аш, цун хьалхишка, из хилара сага кхетама да,- ала. Эггара д1аба-ьбаьржа кхолламах бола б1азем (воображ-ие) хул мотт. Цун чоалх я,- ала латтар е оттар хулаш арах1ар агах1аракаш (знаки), кхы оа-заш а , царга  г1олла саго хоамбеш, юча уйлах, хоалурах (чувства) е довзарах.
       Метта да эшараш хул дешаш абстракцех агах1аракаш, хьаутта бехкама белгалолах (усл-ые свойства), юххера йоазувга кхоачаш деза агах1аракаш да ,- ала алапаш. Цу дерриг ма1анаш гойташ саг хилар кхоачашду, б1азем хул бувзам лелабеш кхетама, доацашдо-лача х1амилдах махбе,- оалаш.
     Кхетам (предст-ие) а, синауйла (мышление) а цхьана болхбеш хул, ца1 шоллаг1чо хилар бартадерзадеш. Цхьан х1амах а кхеташ,
сага хьалхишка йоаг1а юхь-сибат (образ), ца кхеташ хинна торон-аш д1айовш, довзарте (познание) хилара.
   Уйлаера, саго д1акъоастаеш торонцар деррига агахиларза (несу-ществующее), дукхаг1а арахьа е теркам т1абохийташ, духхьал ди-зза бехкамза х1араки белгалонех. Х1аьта смнауйла (мышление) а арахьар 1овхьех (явл-ию) г1олла д1акхоач чухьарча 1аламга, х1а-ма (х1амче) хулаш сага го, цига саго цунах ший х1амилда (предм-ет) хьаеш.
       Цига цаховш, хинна моттиг д1алаца, синауйлано д1ахец ший

                195




мукъа. Синауйлано (мышление) эцац х1ама юкъерза йолаш мо 1о-вхье (явление) хул,- ала. Бокъонца йоацар  юстарйоаккхаш шема-ярра (абсолютный) йоацачунах, цун даькъа гаьнайолаш уйланца, бокъонца йоацачунцар.
       Земуйла ***лийташ гучаювлача торонаш цхьалхара х1амилд- аш (предметы) хулаш, синауйлано (мышление) в1ашкадуг шеккъе х1амилдаш. Цул совг1а земуйлаеш (созерцать) шоайла, кхоачийт-аш уж шоайла диста.
      З1ыагар (процесс) дусташ синауйлано (мышление) белгалдеш юкъерадар. цар эгашле хилара, ца1 шоллаг1чунца беррига юкъара кхетам бала хулаш. Ца1 хъинна латтача х1амилдал к1езхзига бел-галдалар, чулоацамгахьа, кхетама беррига юкъар ба, оалача. Цун даькъа из далее а, из деррига юкъарал хьаэцаш, кхы а цхьалхадар-аш д1адахара з1ыагарца.
      Берригача кхетаман бух хул халарче (состояние) е хьал, оалаш 1арбий меттал. Цунга хьажжа хулаш сакхетам а, саг хилара, зехьа белгалдаьдац, из г1алг1ай овла хьаболабаначар, оалаш:  «Хьаллар Даьла, Хилар тешаш, хинна нах, Халарче (состояние) хулаш. Цох хьехам ба, аьнна ц1итулаш хилча Халаризм, ала мегаргдолаш».
       Иштта в1ашаг1тохачох, к1еззига хьабала пайда болаш, х1ана
аьлча, барт хилар тарахеталуш, цхьа низаг1а оттаваьча хаьхочо...
Духьал цу в1ашаг1еллача чоалха (доккхала), доккхаг1а мела хила тешам к1еззига болаш, цун ч1оаг1ал йоахаш. Иштта ехар Эрима империи, иштта йоахаш кхыйола импереш.
      Аллах1о аьнна да хьехамгахьа: «Сай Возлора нийссхо е мела з1амига е доккха хьал мара ца хилара, из кога т1а баьккха ког юха т1абоккхийташ мо, дика-во хувцаш». Цох хов х1амче (матери) ле- лаш хилар, лела х1амчех халарче (сос-ние) хулаш, хьалче (бытие) торонех. Из цхьане ма1ан вокха куца ма1андар (значение) гойта…
      Дингахьа, сина торонех кхетамче (понятие) хулаш Даьла кхол-ламца, ца1 дийнадаь-доладеш, шоллаг1дар соцадаь-дувш, цох сак-хетам дег1аболбеш, довзарте (познание) гойтара.
      Иштта дола харц-бакъ диа-алам (мир), ший бокъонах латт дер-ригаюкъара (всеобщий), х1амилда хинна абстракцех сина торонех хьадара, цун  торо синауйла (мыш-ние) хулаш.
      Уйла йодаш аффифицированица (тохадолийта) болх-г1улкха, циг цунца агакеп (фо-рма) хала деррига юкъардолчох, цхьа б1арч-ча сагах дола х1амил-да долаш мо.
    Х1амилди дарригаюкъара ма1ан долаш синауйлан (мышление),
иштта уйла гаьнаялар оттац, синауйла ялара агахилар (сущест-ие) хулаш – арахьа а, мукъа а х1амилдах. Синауйлан дукхадараш кхо-ач къоастадаь агара (опредилением), хьагойташ шола бола бувзам тайп-тайпар хулача 1овхьех (явления), из халанза ца ялара, кхы а ерригаюкъара (всеобщий) хилара.
    1овхьешта (явлениям) юкъе бувзам отара, ший канн (метод) ху-

                196




лаш, кхы а хоалури земуйла (чувст-ые созерц-ие) хинна гушдар да арахьар, дагадоацаш  бувзам оттар. Иштта е вешта мара  цахулаш, массала, г1алг1ай бахара гуш йола халарче (сост-ние) я, х1аравар ца1 шоллаг1чох тешайиш йоацаш.
      Паччахь 1аьдал т1ата1аш х1ара сага, ше низаца ца дер говзал-ца хьадеш г1алг1а сина торонех вохаве, шийна чуоттаваь лай хьа-ве хьожаш, вайнаьха шоай кулгашца то1абеш тийшабелхаца. Иш-тта г1алг1ай сакхетам ийца-бехка ба ший хьалчеца (бытием).
      Г1алг1ачун къонахчул махбича дайданнад, дукхачарна каракх-аьчад оакхал ду 1унал, дина-сина торонаш д1айоаеш, вахар кхыча харш дугаш, ца1 шоллаг1чох ца тешаш. Ше-ший к1алх1арвала де- заш, шийна уллуввар к1алвита, гобаьккха оакхал леладеш, къаман сакхетам то1абеш.
     Эттача хано  нах уйлах баьхачул т1ехьаг1а, баха ца буташ, ца1 шоллаг1чо духьалоттавеш къала-гуча. Т1аг1олла г1алг1ай эхь-эз-дел дувцаш, денал, къонахчул. хьаьша чуэцар леладеш кепа, къай- лаг1а фескалашца барт лелабеш.
      Цхьане лостабаь кхера сигал бохийтташ, из 1очубезача, к1ааь-дача лаьтта юсаш лар, иштта х1ара саго хьадер гучахь-къайла дус, цу саги лар хулаш. Уж лараш дукха хилар да, наьха дукхалга хьа-
жа.
        Тохкам бича, х1ара саги лар хургъяр караг1адаьннарех (пост-упки) хулашщ, ца1 шоллаг1чо нийсса ца луш, цар шоайла духьале йола лараш. Цу ираздовра ше-ший заман ший юхь-сибат (образ) а долаш, из кхаьчар докъазло йолаш, цунах махбе безам боацаш.
     Яхь а, хьаг1 а, к1еззигал а цхьана гойташ, х1ара сага, шийна ца кхаьча т1ехк кхычол кхачар кхераш, цунах б1ехал уйлангахь юж-аш, нийсхо, дикал йицлуш, динаг1а хилар моттийта леладеш. Иш- тта торонаш хул г1алг1ачун сингахьа, Аллах1 е валар дагавеха ца хуле.
      Х1ара саги лар юсаш мо г1алг1ачо, хоалури земуйла (чувст-ые созер-ие) хулар да, - ала хангахьа т1ехьадоаг1ар (послед-ие)  шол- лаг1а долаш, коги лара, кепаш юсаш  довзарте (познание) дийнад, ма1андоаккхачо дикан н вон ший лерхьам а болаш.
      Цунах хов г1алг1ай къаман нах дукха боацилга, цунга хьажжа бокъонаш а дукха яц цар. Долчох тембеш земуйлан (созерцанию), гучадоалача массалах «кхери легар», «кепаш ювлар» хулаш 1овх-ье (явлен6ие) гойташ, г1алг1ай вахара таралуш, цар бувзам отташ, ца эттача ца боалаш цхьан бехкама (условие), царна цхьа торо хул ала бехкама кхы д1ахада доацаш караг1даьннараш г7ойта.
     Х1амчера алам-диаца (матер-ым миром) е 1алам-бунеца (при-родой), хаьддахина йистейоалача кхелах хулашдараш 1овхьех (яв- лением). Иштта кхы а т1ехьат1адоаг1араш (последствия) доацаш,
наьха вахаргахьа дараш мо.
      Атта дац сага хилар, къаьстта г1алг1ай оамалтах (нравст-тью),

                197





эздий аьла хеташ сингахьа. Цун г1улакхашка кхаьчача 1аьржа му-жгел гуш, цун сина мунда яг1аш. Нийсса аьлча, цхьа маллаг1а кх-ера лаьтта божаш мо атта хилац, вахар меричудаьнна хьаьюкъера арадоалаш. Из да, садоалача дийнален халарче (состоянию сущес-тва) шиндухьа йоалаш.
     И. Канта цох амфиоболи,- оалаш хиннад: ца1 х1амчера (матер- иальный) алам-диаца (миром) дусаш; шоллаг1адар, сина алам-ди-аца дусаш. Сингахьадолача вахара формализм кхоачаш, дунен-1а-ламца  дусачо харцбокъо кхоачаш.
      Иштта хинна д1аэттад саги вахар, масала оамалаш барчмейла (распутаница) я, - ала доаг1аш. Цу тайпар гучайоала  торонаш ян-ний хана-замано, саги вахар, дийнал (жизнь) в1алла мах боацаш.
     Моттигаш нийсалуш «таррамаш» леладеш даьсача хабара, къа-ман менталитет я ала, иштта г1алг1ай вахар гучадоал. къовсамаш юкъедаьлча. Х1аьт шоай йола бокъо къамаьлца йийха йоазув даь,
«сага бокъонаш» гуш барт ца кхеташ моттигаш хул е къонахчул а д1адаьле болх хул.
      Паччахьа 1аьдал харцон духьал дош ала, конситуци луш йола бокъонаш хьаеха раьза хилац б1юкъожабеш е ца хара г1алг1а, из ший белхах вохар кхераш, хаьхо мара веце а, г1ишлон лардйолл-
ар мара веце а.
     К1албисабар г1алг1ай барт хилар, къаьстта Зязиков хьат1аве-чахьа маьхка да хила. Къаьстта терроризм яха тийшаболх юкъе-
баьккхачахьа, цунца д1айовш г1алг1ачун бокъонаш, Чермен по-сте кхаьчача мо.
     Г1алг1ай кулгалхо ва яьхача Маьхка Дас, ший оттаваь прист-оп хьиспе, г1алг1ашта доалде оттарца, еррига сага бокъо шийха юча рекламан к1алхьож, къаман 1уналделга, кертера болх ба,- оа- лаш. Цунгар «дикача» белха духьал къамаьлдувцар, къаман моа-стаг1 волга д1акхайкадеш. денна информационни низ къама т1а-кхоахьаж, цох Иинфократи хулаш, бахьан лохаш терроризм йол-аш мо, нах лувцаш д1акъайлабоахаш.
     Зязиков низан «режимо» хьаллоацаш, ший тайпар г1алг1ай аь-кхий менталитет, ший тайпара оакхала Инфократи йолга гучадо-алаш, 1аьдал информации хилара, «Чечня свободная»,- оалаш.
     Цунах хьаяьнна информаци, д1аяржаш шерра наьхаюкъарлен-гахьа (обществе), авторитарни тенденцеш гойташ, цхьан сага си-йле айеш, цун ц1ераца дувзаданнар, корта бара къаман вахара.
     Х1аьта къаман бокъонах ц1ог а деш, ховш ма дарий, ц1ог къа-йладакхдезалга, хьара г1алг1ачо. Из хоздоацар е куцдоацар дола-ндаь. Иштта «саги бокъонаш лораешвар» Маьхка даьна гаьнавоа-цаш кобинете ваьг1а. Къаман бокъонаш лораер е ца лораеш При-стопаца барта хилара, номинальни ц1и йола, таника тара хила.
      Дукха йола ага-аволаш (факты), тайп-тайпара хиларца, бокъо-нца дола т1ахьожарду моттигар 1аьдал хулаш цхьана кулгара доа-

                198





лах. Села йоккха а, з1амига астех (базах), ганзех (банки) дола вер-иг1аш (данные), шоайла дувзаданна хилара компьютерни телеко-ммуникацех.
      Нийсса информации хьаэца шоашкахьа торо (онк) хилара х1а- ра мехкахо (гражд-ин). Иштта монипуляци лелаеш, шерра халкъа юкъе, торонаш тоалуш компьютерни сетеш бедахкарца. Цу тайп-ах болх-моттиг (ситуации) лелар кхетаде доаг1а х1ара мехкахочо,
Зязиков 1аьдал дар гуш, деррига нахах ха дезар.
     Х1аьта наха бок-ъонца ца1 ца хар, ха дезача хана. Иштта г1ал-г1ай меттигар 1аьдало ч1оаг1а лоарх1аш дахьар Маьхка Дас т1ад-илар. Цу хана эттача хьало информациех низкхоачийта дола хьал довзарах, из «хургдар» белгалде а, информацех даьде халкъ 1аьд-ало таник мо ловзаде а.
     Цу даькъа г1алг1ашта гушяраш авторитарни инфократи хулаш,
кулгалду ший тайпах ерригача паччахьалкхен тайпар доацар гойт-аш. Г1алг1ашта т1аэтта хинна халарче (состояние) г1алг1ай мент-алитет йоаеш, цо д1адехар да,- оалаш Мехка дас, Росси лаьтта то-ронаш б1арчча з1амига дика йолаш Г1алг1ай маьхка чул.
        Х1анза шиъ эзари барх1лаг1чак шера г1алг1ай маьхкар хьал гуш, цхьа харц-бакъ г1ойленца 1аьдал ч1оаг1дар д1адодар. Цунга
хьажжа лохадеш 1аткъар бокъонашца «бакъдола» 1аьдал, трибуна т1а хиннача политики е къамо харжа викалхой юстарбоахаш, цхьа –ккха дош е 1имад хазийтар, зулам лоарх1араш хул Маьхка даьна духьал.
      Массала, 1аьдал наха ийду кхааш, маьхка болхбе йоаца мотти-гаш, харцахьа дохкаш лаьтташ, маьхкдаьтт лечкъадеш деш хинна къоал, уж халонаш йийца варгвоцаш дукха йолаш. Цу тишача по-литико къаман торонаш толхаеш, цхьацца «подачкаш» телаш ку- лгал дора Зязиков Мурада, цу даькъа хала хьувзар харцон сурташ дехкаш.
       Маллаг1ача корриспондентага хаттар дича, фуд 1а леладер, сена харцахьа хестаду оаша 1аьдал бедоаллар..? Жоп хулар луш, - «кхы тайпар болх д1абодац». Иштта яр г1алг1ашта юкъе яьха ин-формационни культура, нахах мези хеталуш, мезаш ца1 меза хес-табеш.
    Информационни культура хилар да кхетамца саг д1акхетавар е д1а1ехавар, дукхача дакъах латта культура юкъера дакъа цох хул-аш. Цун ший доазув хулаш, цун чухьа хул сагие, наьхаюкъарлие, шоай торонашца, цига в1ашаг1кхет деррига тайпаш: информаци а, коммуникации а, болх-г1улакха (деят-ти) хьакхоачараш а.
      Наьха-юкъарлен информационни культура 1аткъаш хул дукха-ча наха дакха лоацаш, берашкар болабанна ардам (действие) д1а-кхоачаш таханарча информационни говзалашка, коммуникацешка керда информационни техналогеш йолача кхоачаш къамаш.
      Санаьхка (личность) корта хулаш, информационни культурах

                199





ховдовзараш (знания) дувлаш гонахьенца, ший агабокъонаш (зак-оны) йолаш фунцки лелаяра е д1ег1йолаяра. Кертера дар хул х1а-ра сага  хар, тахка орентирах чакккхейоацаш дунен информациех дар довза.
       Из д1ач1оаг1луш я х1амчера (матер-ое), динаг1а маьхедарех (ценности), агах1араках (знаками) чоалоттарашца, эггара кердаг1-ча информационни технологи хилара, шоашкахьа чу1оаеш къаьс-тта хула ховдовзараш (знания), цига ма1андар (значение) хулаш кхолламан торо гойташ, сага кхоачамбе хара цун социальни т1е-хьлен доаг1арашца.
     Адама йоаккха толашле хул наьхаюкъарле (общ-во) тайна мог-аш хилар, цудухьа  наха юкъе бартбеш вахар, наха шоайдар тора-де  хьожаш. Х1ара сага вахар лакха е лоха доацаш бокъонаш мас-санена цхьаттара хулаш, кхы а маьрша хургйолаш, юкъара вахар бахьанце, цхьанне шоллаг1чо новкъал ца еш.
     Саги дийнал (жизнь) я 1овхье (явление) наьхаюкъапрлено лер-х1амбе доаг1аш, бувзам оттар доалаш ийдама (отнош-ию) к1еззи-га е дукха «торонаш е хьал» казуальни (хетара) доацаш мо. Цига бувзам ца хилча ца боалаш, кхетамте (рассудок) бола бувзам ада-машта юкъе.
      Цигар халарче (состояние) кхоачийтар да оамалах гур, ца1бол-ча  къожама цхьанкхетарца, х1аьта кхычундар ше-шийца а долаш. Царех доалар агар (опред-ие) долаш, дух хулаш агакепах синауй-ла (мышлению). Низ д1акхачара синаалано (дух) оттабу бувзам, шийгарча ло1амах, цунг хьажжа цхьатарра да е з1ыагар (процесс) хул шемадарра (сущее) да,- ала.
      Уйланца довза хул сага дух (суть) дара к1ийле я,- ала е агахин-нар (следствие) да,- ала. Синаалано (дух) ше хьаде лаьрх1ар ду, цига белгалдаьннараш оттаду, ший мукъа хулар е доацар агахила-рга (сущест-ию) хьажжа долаш е товча бесса.
    Х1аьта сина алано къоастадар доаг1а, цунца белгалз вола «Со», яхар а, нийссаг1а аьлча т1ехьарвар синаала (духу) хулаш, хьалххе бола белха. Синаала агар (опред-ия духа) кхоач сагага шийга, наг-ахьа цар кхачар кхыча х1амилдага хиндале.
    Синаалага в1алла дисадале мукъа хилар чулоацама, карабоацаш хинна, т1аккха агакеп (форма) синаала карайолаш, цун тайпах хул ардам (действие) бара, б1азема (воображ-ие) мо, синаало карадоа-ладу шийна доаг1ар.
     Саг хилар белгал хула саги вахарах, ший х1амачал (матер-ость) гойташ, вахар бакъахьадоаккхаш саги земуйла (созерца-ие) хулаш атта, цига  кхоачар агакеп (форма) хулаш, кхыча  ийдама (отноше-нию) йола х1амачал нийссаялар халарче (состоянию) хьажжа, ци-га, цига хинна дахар хьалхардухь (пераопричина) хулаш земуйла.
     Маллаг1а ц1ена кхетама, массала – хьайбах къаьстта чулоацам хулаш, болх1омбар (опыт) доаг1аш, цига дерригаюкъардар (всео-

                200




бщее) цхьана кхетама хулаш. Цох агакеп (форма) хул синаалано хьйира.
        Цига агакеп (форма) хилар чухьар торонех, сина алан белха. Хул цох арс1омора болх-г1улакх (теорет-ая деят-сть), торонашца отташ, цун кертера эргам болаш, синало лаац агакеп мара, цхьа деоттама (практике) дер карадолаш.
     Х1аьта цун ма1ан долаш чулоацамга хьажжа бокъо я,- ала, ка- рара мукъале тара хиларца, цу синаала. Деоттама  хадемогар хул (практич-ая способ-ть) мукъало лу агар, ший долаш, шийн хетач-ох з1ыагар (процесс) хулаш, цхьацца агар (опред-ие) далара арах-ьавар чухьа хулаш, сага хулача белгалонех.
      Арс1омор белха (теоретичом плане) торо хулчунгар арахьард-ар кхоачаш, х1аьта саг кхыча тайпар воалаш д1адала, шийга доац-ар карадерзде хьожаш.
    Цунга хьажжа деоттаман хадемогар (прак-ая способ-ть) хул, го-йта шийга карадолчох, саг волало чухьардар дусташ цхьацца оам-албе (торо хьае); х1амилда кхоачар довза, къоастаде, цу болх-г1у-лакхах оал соцахоадам (решение) е уйла хилар (намерение).
       Т1аккха, ший в1аштехьа мела доала, чухьардар арадоаккхаш, дагалоацамах (цель) арадахараш кхоачашдеш, цига йовзийта ший
хьалче (бытие) мела я. Из чухьар дагалоацаме уйла (идея) хиларах бола дагалоацамца, арахьар белхаш кхоачашделга хулаш з1ыагар-ца (процессе) ала доаг1а цох деоттаман болх-г1улакх (практич-ая деят-ть).
        Саг хилар а, дуне довзар а шоайла хьарча хулаш, цар белгала хилар да в1ашаг1кхетар, цар чухьаре, арахье торонаш йолаш. Ма-ллаг1а чухье агарца къоасталуш халарче (состояние) хул хьахьов-кхалурах, чухьа хиларал совг1а арахьар хулаш, ший хинна чулоа-цам е ма1ан хувцалуш.
      Массала во1о саг йоалае безам хилар, из чухьар уйла яр, хьал-харча даькъа. Х1аьта во1 сагйоалаяь ваьлча, цунах хьадоалар кхы ма1ан дола вахар хул. Цига цхьа агахиннар (следствие) хулаш, де-оттаман болх-г1улакх (практ-ая деят-ть). Цудухь, оал во1а саг йо-алаяр, даьна т1ера ца1 дукъ д1адоал. Нагахьа ви1и вахар дика ца хуле, хьалха хинна дукъа кхы а цхьаькха дукъ 1от1акхеташ.
    Саго дер хул чам болаш, цун догдарца деоттаман болх-г1улакх (практич-ая деят-ть), цун безам т1абахар белгала хул хьайбанчул,
сакхетам саги хилара. Кхы а хул саги керахьа синаала (дух) бала-ра, цо ма яхха сина-ло1ам (воле) хьабоалаш  болхбайта сагага, де доаг1ар дег1ага хьадайташ.
       Цул совг1а хьашташ (потребности) хиларца хьашти-теркош а (интересы) лел ший наькъа т1а, саго цхьацца долчох диканга, пай- дага догдохаш. Укхаз сина-ло1ама дезе доготташ тарахилац безам боацаш сиха деш, дукха хьаькъал шийца доацаш хьаду, духьал де- го къоабалдир хьажжа.

                201





        Малаг1а хул царел хьадер ч1оаг1а, ала – цунах цхьан тайпар дола жоп хургъдац. Цига сага шийдар гойташ инстинкт хул, цхьа
эггара лакхерча хинараг1а дего д1адехар (желание) долаш. Х1аьта
сага доготтар (побуждение) да, цун чухьар кер кхехкаш йола хал-арче (состояние) хилара.
       Иштта хьайоалалу сага сакхетаман Халарчезм, ший кхетамче (понятие) йолаш сакхетама довзарте (позн-ие) хулийташ. Цо гойт саги арахьар торонаш, дермаш (средства) хадемогар (способ-ость) долаш. Кхы а юххера кхетамга кхоачаш, саг хиларо санаьхк (лич-ность) хулийташ, т1ехьсаг (сверхчеловек) ва,- ала сакхетама хоа-даме уйла (умозаключение) хулийташ, ший хьалчеца (бытием)…
      Деррига къами сакхетамашкахьа лакха мах оттабаьб саг хила-ра, хулаш кхетамчеш (понятия), ца1 шоллаг1чунцар торонш гой-таш бири (индивид) хулаш, санаьхк (личность) хилара, цу наькъа т1а т1ехьсаг (сверхчеловек) хинна адами дукхаллца, царна 1откъ-ам беш.
     Саг хилар дуне кхелчахьа белгаляьнна торонаш хиннай сакхе-тамгахьа. Цу даькъа йоазув хилар гаьнар деце, г1алг1ай сакхетам-гахьа багаг1увцамо хьаденад тайп-тайпара наькъаш саг хилар гой-
таш, оамалта (нрав-ый) духь (начало) идолаш, эзделца, сатохарца, къонахчалца, къахетамца, безамца. Вайнаьха метташ хьаена ганз хиннай: оаламаш, мифаш, шира дувцараш, къоанолгаш, кицаш, иллеш, фаьлгаш.
      Царца духьар а, духар а доаг1аш, къайла ма1ан гой1таш сакхе-тамах теркам хургболаш, г1алг1ай метта ала ма1ан нийссалу Ал-аметт, аьлча нисса, чамболаш  ала дош ма1ане, чулоацаме болаш, цу Философи оалача кхетамчен (понятию) нийссалуш. Ший бокъ-онех дашхар хулаш аксиологие, деонтологие, психологие цхьана махбеш, из философи хилара, иштта вайнаьха метташ 1илмашка-хьа когашка дугаш.
      Цох гучадаладезар хургъдар г1алг1ай кхетам (преджст-ие) де-г1абарца, саг хилар гуш. Х1аьта цох дар дувзадалар дукхача кхо-жамашца (условиями) кхетамчеш хулаш: эздел, г1улакх далар, де-нал, яхь, сабар, иштта мог1ало гойтараш.
       Вахар сага дена хилара, саги товг1ал (тяжелая жизнь) хьалла сага  са  хургдолаш, ше саг хилара.  «Яхь йола пхьу, ший даь коа бенабац» - аьнна, къабанача ший дина т1а а хайна, черсий доттаг1 волча  вахав Маьхка Аьсби.  Цу къамаьла ма1ан хул эсал ца езар,  дуне довзарца. Эздел хиннад из дегахьа синауйланца (мышле-ем) махбайтар, саг хилар совг1а санаьхк (личность) дезаш, мела къа-ваннавар, аьнна доацаш.
       Кхы да г1алг1ачун сина декхар, в1алла 1овдал йоацаш, из на-ха аргдар. Наьха догкхардарах лоралуш, лакхача лаг1а т1а латтар дезаш, керахьа аьли дог чудалара, из керахь боагаш хинна синаа-ла (дух) хиннаб даим г1алг1а сийлен наькъа т1а хилар дезара.   

                202





     Къонах ваьхалга, цхьа хаьдда никъ болаш, наха дагадоха масал  гойта т1ехьен. Къонах хулаш лоралуш эздийдоацачох, валар хьал-ха оттадаь, денала кий теха. Эздел, денал, яхь, сабар деррига цхьа-на хулаш, юча кхела тоъбоарамаш (нормы) долаш.
      Мела наха хьалхишка къонахчул ца дохка лийнна хилар гойт-аш гонахьен, ма могга деррига дунен, из хиннад г1алг1ай къонах- чун керахь даьлла дог. Наха даь г1улакхаш тдолпаш, гойта денал долаш, белгалвьнна веце а , из къонахчун беза мухь д1абахьа кий-ча волаш, къавана Маьхка Аьсби хилар, ваьхар из лоаме, аре тох-каш, ше дана дош кхоачашде хьожаш.
      Къавалар а хул саг хилар, валара шеек а воацаш, нийсса юча уйлан. Из да из бокъонца вола г1алг1а, нохчо, аьккха, маьлхе хи-лар, - твайнаьха къонах, сийлахь  Сина Солта е Лоам-1аьла.
      Кхы а, из хиннад наха везийта г1ирталга, кхыча мехкара наха-ца доттаг1ал з1ехьа ца леладеш, нахах, мехках дог лазаш, Маьхка Аьстби, оалийташ, эшачо г1онча волаш, торонаш лехаш кхыч ма-ьхкара аьлашца чу-т1ера хилара, шийгар пайда баьлча тоам а хул-аш…
     Иштта, из хинвецаре, черсий аьлано, наха а лоарх1арвацар Ма-
ьхка Аьстби. Цо ше вайзийтара, цун сийле ейнаяц, т1ехьенна хур-гдацар цох дувца диккаш. «Нахаца та воаца саг, шийна а вац, г1у-марал даха хий да».
       Села ц1ихеза къонах Маьхка Аьстби, х1ана вахав ший вахар
дита вала, ший ковнаг1а гаьнаг1а хургволаш? Хьанна доаг1аш да из кица: «Яхь йола пхьу ший даь коа беннабац»?
    Цун саг хилар деррига сийрда хиннад аьлча нийсса ца хала мег.
Цу ханар наьха вахарах гуш, лоаме атта хинайоацилга, цунах ха а доаг1а, мела низболчарн, хьаькъалдолчарн хала хиналга дика ц1и йоаккхийташ къавала.
      Дика ц1и якхийтар, везийтар, г1ала йоттийта мо, адами хьаг1 хиннай халача вахарца яхаш, къечарга дукха а йолаш. Цигар хьа-доаг1аш да из халони вахар, тара хулаш йоагача тов т1а г1олла, нийсса д1авахар. Тов т1а г1олла лоаман бухье водаш кувгаш боа-габеш, к1еззига яйха тов 1аткъаргйолаш. Цига ког ловза а ха дез-аш.
        Мела хала хиннад дийна мелав ваха-лела, иштта хала вахара,
оалаш хиннад лоамароша: «товг1олла д1ахьождола хира вахар-ле-лар». Цох бехкама агах1арак (условный знак) хулаш, ваха атта ца хилара.
      Бокъонца йола «товг1ал» йовзаш хиналга хетало Маьхка Аьс- таби вахар кхетадеш, цо аьннача дешаех кица хулаш, г1алг1ачун вахарца нийссалуш кица. Шийна г1ала етта ваьнача пхьаро д1ай-ийхай цунгар ц1и хеза Маьхка Аьстби топ.
    Дегаш б1еха хиннача наха баьб из тийшаболх, х1ана аьлча ц1и-хеза къонах хилар совг1а, цо-ма г1ала а ейтай. Иштта вола Маьх-

                203





ка Аьстби новкъа хиннав цхьанена, къаьстта уллувчарна.
      Дика к1ант хилар, деррига долаш хилча а дийзадац къаман ди-ка во1 хилар. Цу 1аьржача уйлаш доадаь леладаьд г1алг1ай къам, тхьовра дай хуррилги овла хьаболабалчахьа. Из охлойел леладеш хьабаьхкаб лоамарой, хьалхе лелаяь саг шоашта юкъе ца вуташ.
      Дика к1ант волашехь Маьхка Аьстби, наха накъаволашехь, ве- за а, хьаг1 хила нахага шеккъе долаш. Безам духьал цабезам боал-аш. нах нийссалуш, 1ийрен бийлараш, сайрина чамбайна гойташ.
      Дикача сага а хиннаб, из цавезараш, цун духьал малаг1а новк-ъарле йоаккхаргъяр хьог1 яхаш. Из эсал бараш хиннай яхаш цабе-замца. Шийгар топ д1аийцача Аьстби аьнад: «Мотт кхоакхала ба-лба х1она ер хьехар даьчун».
      Из яхилга хиннад де х1ама доацаш висалга, топ йоацаш ший к1ант хилар дожара. Ший дикаг1авола новкъостах воалаш, топах  воалаш, атта хинадац Маьхка Аьстбийна, иштта кхел хиннай из.
      Села, ше зувштахкар (испытание) дара, фуннаг1а далее а къо-нахчул ца дохаш д1авахийтав цо г1ала хьалеттар. Кхы де х1ама а доацаш цу болх-моттига, Маьхка Аьстби, топ ийца водачо, хьал-ха а ваьнна гадоахарг, пхьар г1оргволча к1ийле яьй.
      Т1аккха из вийна, ший топ хьаяьккхай Маьхка Аьстби. Из зу-лам хьадайтад цунга воча наха, иховш Маьхка Аьстби ший дарж-ах вохаве. Из хиннад тхьовраденна хьадоаг1аш хинна къеча, воча наьха лазар.
      Из ца дича варгвоацаш хиннав Маьхка Аьстби, иштта воча на- ха к1алвисар гойтача, цо наха мела даь г1о-новкъостал довргдол-аш хиннад. Ца безари ца 1абийта, ца воалаш саг вер даьд цо.
     Ше леча хана г1алаеттачо сардам баьккхаб: «Т1ехье тиша хи-йла хьа, фу ма дебалда хьа!»
     Бахар сардам Маьхка Аьстбех. Т1ехье тиша кхийра цун. Феса бахача къонгаша низткъа цхьа дакъа дахьар, шоай ха яьннача даь-на г1улакхде т1ера хилацар къонгаш. 1унал во хиларах, г1айг1аеш, къаванна к1алвисар Аьстби. «Яхь йола пхьу ший даь коа бенабац» - аьнна , къабанача ший дын т1ахайна. черсий дотт-аг1 волача вахар из.
      Цунахъ гучадоал саг хилар. аттаг1а деце а халарче йолга, из т1аакхаьчар хьалла дезаш саг хилар чакхдаккха доаг1аш, къонах хилара, саги декхар кхоачашдира, топ Аьстбигар д1аехалца, мела сийдолаш хиннав из, х1аьта герз бедаьлча, цуна карагш1даьннач-ох, цунга кхычар къонахчул то1алуш никъ хиннаб.
      Аьстби чухьар вохаш, «са» цамогаш хинна, пхьара сардам бо-даш, Маьхка Аьстби ший даржах вохаш. Ший хинна ц1и йовр ца  ловш, т1ехье тиша кхера, кхы да х1ама доацаш догдиладар воккх-ача саго, водаш хиннав из, сийдовр цаловш. Иштта хул «товг1ол» юхь, ц1и хиннача сага а.
      Маьхка Аьстби д1акхаьчача додаш ловзар хиннад, доттаг1чун ви1и саг йоаг1аш моттиг хиннай. Ер вайзавац къонача наха, бирк-

                204




ъи хинна воккхасаг.Черсий доттаг1 венна шиъ шу хинад, чам боа-цаш хинад укхан вар.
     Ловзар даьнначул т1ехьаг1а къонабараш 1адсаькх арадена г1и- ртаб, из озаде, цхьанена мегадац, т1аккха Аьстби дийхад озадайта оалаш. Къоначарна ца могар воккхачо мишта могаргда,- ала болх хиннаб?
     Х1аьта воккхсаго дехара, озадайтад 1адсаькх, озадаьчул т1ехь-баг1а ковна йистте баг1а попа хих бист баьккхаб. Цига Мехка Аь-стби вайзав доттаг1чун во1а, кхоъ шу ха яьккхай укхо цига, т1аи-йца вахаш. Из ха яьлача ц1аваха лаьрх1ад, ер ц1акхаьчача, дукха ха ялалехьа кхелхав Маьхка Аьстби.
      Дала кхеллав саг шедар ла, ер масал деце жоп товг1ола (тяже-лая жизнь). Мела сийле хинаяле а, трагедии хиннад т1еххьа лара лелаш, ший хана саг лоацаргволаш. Мела къонахчул  ца дохадеш саг лелара, кхела духхьал б1арга  т1а б1арг оттабаь ваьха саг хин-ав Маьхка Аьстби.
    Цу тапйпара лелаеш хьаяхьаш хиннай г1алг1ачо ший торонаш.
Цох ала доаг1а сага шийна мара ца гуш хинна яьнна кхел. Дикача
г1алг1ачун дика хиннад б1арчча саг хилар, цох сагал (человеч-ть) оалаш. Шийна т1ехь агахиннар (следствие) керахьа чудоссаш, ха-ларче (состояние) йолаш вахара, кхетам хилара.
      Иштта хала дукъ хьадахьаш хиннад г1алг1аш шо-шоашта тара мара доацаш, цар шоай дика-во шоашта кхоачаш. Х1аьта царгара дика дахьа дукха хиннаб, царгар бала д1аэцаш дакъабахка гонахь нах хинабац, к1албисача то1абе мара.
     Иштта халарче (состояние) лелаяьяле а, из кхета ца деш, з1ам-ига бераш мо тешаш кхыча наха аьнначох, уйла йоацаш бала боа-г1аргбий хьог1 аьнна. Х1аьта т1аденача 1азапах ц1ена ц1ийца то-кхаш, из такха ца дезар а, юххера д1атакха даьлча кхыча наха хьа-лхар баленбахи боаг1аш, ийс 1азап такхе. Духхьал цхьа докъазло лелаеш, наха цар трагедии ца гуш, уж бебохкал мара боаца – г1ал- г1ай.
     Из деррига дагойтача ца1 ди, шу денадац дег1а, сина, цар бах- аргахьа, г1алг1ай болаш 1унал ца деш замах лийнача кхела. Г1ал- г1ачун декхар хиннад халарче (состояние) ла, скхетамо ма яхха.
     Саг хилара, шерра кхетам боалаш хиннаб, цхьа механиках бах-ьанаш дувлаш, ц1енна арахьар торонашта саг вахара сакхетам со- мабоалаш, ц1ена механикан болх-г1улакх (деят-ть) хьадоалаш, ва-
харо ма яхха з1ыагара (процессу) шоай бахьанаш дувлаш.
     Цудухьа цхьаккха даккха-дита доацаш т1ехьленна, даьсса бах-ьанаш доалаш сина товраде, мела г1алг1а вахара дунен т1а ха йо-аккхаш, ший лелара, ший тайпара вахар гуш, дег1 цадалара аттон- га. Дег1агар торони хьал д1а ца гойташ ваьхи чакхвоал из.
      Нагахьа г1алг1ачо ца1 ийцача дег1а, цунах кхоачамбоацар хи-надале е эшар ца1 дале а д1а ца хайташ вахаш из. Из доацар эца

                205




уйла хилар доацар, кхы хоцаволийташ, ший дийнал (жизнь) хьал-кхоабаш. Кхеланца хинна харцо къайлакхохьаш, цхьа к1еззигал ца езаш.
      Саг балха е г1улкха ваха латташ вале, шийна доаг1ар карадер-заде лаьрх1а, цига цо ше дучох декхар оттавеш торонашца белга-лвоаккх, цхьаккха ца дезаш мо, доацар ца гойташ, белгалвалар ца эшаш, ший дийнален (существу) эсалал ца езаш, юкъарза хилара додача вахара.
     Ужаш моттигаш хинаяц массихана, г1алг1а ший дего воавь во- ал яхаш. Торонаш хиларца, из хиннад дог хилар совг1а, цуна мам-езза эшаи халарче (состояние) ийшалга. Х1ирий къамах хиннава-ларе-м харц-бакъ, хьосталуш дийца торо хьае хьожаргвар из. Г1а- лг1ачо эсалдар д1атоташ хиннад, мела ший аьттув бовш хилара.
      Иштта г1алг1а хьосталуш хиннавац, цо сагагар саг1а дехаш а хинадац, керахьа синаала (дух) багара. Цо шийга доацачох сатох-аш, ший оамал т1а волаш, кхы доацачо г1оарол дайча, лазара к1а-лвиса вале а, из маьлхар каша д1ачувахи байнарашца вусаш хин-
нав.
     Иштта хиннад г1алг1ачунга хьакхаьчар, цох 1адат да,- оалаш.
 цхьацца болача уйлахошта ахал хийттий цох, иштта ваьхача г1ал- г1ачох. Мела г1оарал дайна хилара, вахаро к1алвита, х1аьта а дог хайташ хинадац ше г1алг1а хилар ца доаде. Цун лелар, оала дош, боаккха ког, к1алвисалга д1а ца хайтар хиннад цун кортаболаш.
     Из деррига зийча, цун вахарах гуш хиннад цунгар сийдола аьл-ал, в1алла веце а боахама тоаванна, г1алг1ачун боахам синало1ам (воле) хиннаб, керахьа синаала (дух) балара.
    Хьалха г1алг1а ваоалача хана, дай кхуврч лорабеш хинна ваха-ра 1унал делга хиннад , из лоаме вахар атта ца хиналга хьажжа, къоастадаь хиннад «дий» е «дац» оалаш, вахаргахь хинна шинду-хье, цунца «Со»,- оалаш хиннар. Из д1атайжа нийссалуш хиннад, кхетам боалаш «Саг ва»,- оалачунца, х1ана аьлча саг хилар ма хиндий кертера ма1ан дала.
     Цунца дувзаданна да «Со» ца аьлча саг хилар х1аранена кача-дезаш хиннад, эггара хьалха сага шийна доаг1аш хул «саг хилар» ма1ан, таккха мара цуна махбе торо хилац сага.
      Цудухьа, ха доаг-1а сага дега т1а доаг1ар хиннад, цхьа догот-тар, ший чулоацамца доазув хоададаь дале а,- кхы а шийна болча тоама дагалоацамаш хинна арахьа г1улакхашка хьажжа, хул цуна хилар халарче (состояние) кертера сакхетама, Даьла кхел хиларца ваха-вала аьттув хулаш, эхь-эздел долаш.
     Саги вахарца ма дий дувзаданна деррига, сакхетам ба ала, х1а-ьта цига доготтар (побуждение) арахьа хилац, цу саги дагалоаца-мал (цели), цудухьа сага уйла хилар хьажжа бу цох мах, болх а бу доготтарга хьажжа.
     Цхьа б1арга са доацаш мо хетало, дар нийсса кхетаде вахар чо-

                206




алхленах, х1аьта а доготтаро шийца тоам хулийта,- миштта тайп-ар т1ехьа т1адоаг1аш ца хилара. Цудухьа ха доаг1а саго шийгара леладеш дац, ший дийнал (жизнь), из хул сага Дала дана ни1мат а, совг1ат а, цунах хоастам бе безаш.
    1алам халац саги кар, цуна саги яраш мо агабокъонаш (законы) хул, саг хилар а, 1алам хилар а къаьстта бокъонаш хул. Из 1алам-ца дар сага белгал хул, къаьстта доазув теха хилара, цун з1ыагар (процесс) долаш.
       Цунца хувцамаш дувлар дуне-алам хилар да лелар (движ-ие) хьадара, цунах саги дийнал (жизнь) хулаш саг хила. Иштта ший бокъонех дийнал (жизнь) хилара гучадоал къаьстта гучйоала тор-онех. 1алама доаг1ар ийжфатме (относ-но) да, ший хилар долаш бувзама кхычарца.
     1аламга хьажжа х1ара шийхал (особь) йолаш, ше-ший къайле-нца к1ийле хилара, цунах хул саг цу 1аламах юстарвала ца хули-лга, х1аьта 1алам толхадер а, тоадер а саг хулаш. Саги дег1 а, ше 1алам а х1амче (материя) хулаш, къаьстта са валача дуса дакъа.
       Цунах ха доаг1а 1аламга кхаьчар сагага кхоачилга, х1аьта саг-ага кхаьчар 1алам долаш, синга дар  къайле йолаш. Саг валача си-на торонаш хилац белгаляла, болхбеш ца хилара синло1ам (воле),
саги дег1а функцеш  д1айовра, са чудоаца х1амче (материя) хула, лаьттан керахь чудужаш дег1.
      Ер йовза халарче (состояние) хилар да саг вахар а, валар а, са-го синауйла (мышление) елга долаш валалца, дийнал (жизнь) ши-йца хилара ийткхетамбе (воспринимать), доготтар долаш, цунга а хьажжа кхачар эшаш, сага чухьа чудоллачунга, хоалама (ощущен-ье) са хоалуш, юча уйланца.
      Маллаг1а дола довзарте (познание) белгалдоал к1еззига-дукха в1ашаг1детталуш кхетама, цхьа арахьар хулашдолчох махбеш, ле- рх1ам ба, - оалаш  цхьацца. Цох хов арахьа лелачо, из чухьар син-аца хул торо духьалйоал, хьадехаш цига хоалури меженашта (орг-анам чувства) т1ахьехаш юкъара болх-г1улакх (деят-ть).
       Довзартен хьехамо (теория познания) ма яхха, чухьар тахкар хьадолало арахьар болх-г1улакх (деят-ть) лелара, юкъарза духьа-ле йоацаш ховдовзар (знание) долча. Д. Локка яьзду укха тайпар,
довзарте (познание) хьагулло цхьана оаг1уврахьа хоаламах (ощу- щением) т1абехаш болча ардама (действия) арара х1амилди ( пре- дметному) белха, сага хоалури (чувст-ым) маьженашта, цунг хьа-жжа, цу т1а хьажарах, сага сина болх-г1улакха.
       Из ийткхетам (восприятьие) хул сага «чухьар сина болх-г1у-лакха». Цу  наькъа т1а довзартен белха рефлекси (шийга юха хьа- жар) белгаляьккха хиннай И. Канта, цул т1ехьа Г. Гегель а. Син- гахьа хула синаала (дух) хул-кха, из чухьар хула низ, цудухьа Ге-гела яьзду:
    «Сина ала долахьа я рефлексии» - оалаш Из яхилга да кхетамте

                207




(рассудок) нийсса хул, бартбеш синаалан (духовный) торонаш хи- лара юкъарза дараш а доацаш, ше мукъа хилара чура а, арар а ха-ла таралукш, хьаькъало ма яхха.
      Из да а да, иштта синаалано низлуш дола доазувнаш ца лоарх-1аш е ца лордеш, шийгахьа синало1ам (воле) хилара юкъарза дар-аш д1адоаду. Цхьа маллаг1а хинна 1овче (событие) йолаш кхета-мга кхоачаш агахиннар (следствие) е кхетамга тарра яьннача 1ов- че я,- ала е из-за мо бахьан да,- ала уйлангахьа.
       Цига синаалано (дух) д1атоташ духьленаш, цу хьаькъа Г. Ге-гела яьздаь: «Нагахьа синаала г1ерта хилча, ца1 хулар юкъарза а долаш, т1аккха саго юстардаьккхад  шийцар, из хьадаьннар. Саго рефлективни еш шийна чухьар (дар доацачо)».
     Сагах шийхал (особь) хулаш, из шийна чухьа чуводаш. Ше ду-
хьалоттавеш юкъарзачо (непосред-му), цхьа маллаг1ча кхычо, цо даридеш юкъерзадар доазувна, чухьа долаш.
     Цудухьа йоалаш хул йоккха эргашло, х1аьта а 1еш саг, цхьалх-ха (атта) д1ахьовкх ше цхьа маллаг1а е ца1 карадолаш, цунга хьа-
жжа, цуна шийна ховш ше гойтар шийгар е хьал карадолаш. Мас-сала, сагацар хацмил (невежеств-ть), г1ожал (грубость) юхь-сиба-тан (образный) уйлашта е д1алелар (поведение),- саг села хадара, карахала мегача, шийна могар карадий ца ховш.
     Рефлексии хьаеш, ховш цох дар шеко йоацаш, ховш цхьанена духьалуллар е духьал дар фуд. Рефлексии яра хьалхар г1а боаккх- аш, кхы а болаш ца1 довзаш е карадоалаш, цу доазув техача дов-зартен (познанию).
     Рефлексии дуст хулашдараш шоайла тайп-тайпара доготтараш-ца е дагалоацамаш долаш, кертера санаьхка Соала махбеш (оцен-ивая личности индивиду-сть), цхьана дагалоацамца. Къаьстта до- ла доготтари дагалоацамаш, доазув теха чухьа да, х!аьта х1аране г1одеш, шоай торонц, кертера  дагалоацам кхоачаш хургболаш.
    Х1аьта а т1еххьарчун ца1 хьалах торо гаргаг1а а кхычунна юх-ехьа. Рефлексии яхилга да, уйла яр саго  ше дучох болх-1омбара (опыт). Т1ехьа т1ахьожаш  мо, сага шевовзаш  беш бола тохкама,
цхьа когнитивни  каннах (методах) довзарте  дезаш болх-г1улакх (деят-ть) леладеш…
       Рефлекси юча, нийссадеза доготтар (желание) хьагойташ дий е дац гара халарчен (состоянию) кертера дагалоацамца, хургъбий хеташ кхоачам, новкъосталца цига ца1 кертера дагалоацам карал-аца.
      Рефлексех долало хьалха, лохерча дакъах догдар (желание) ла-кхерачунга кхоачаш. Рефлекци хьаеш, саг хилац духхьал 1алам дийнал (жизнь) хинна. Х1аьта из воацаш хилац халавоаг1ача мет-те.
      Маллаг1ча дола, халанза даргдоацар хул духхьал, цун хьадала мегача, духхьал ца1 долаш е кхыдар доацаш. Рефлексина хьалхи-

                208





шка латташ 1ец юкъерза хинна х1амилда (предмет), иштта цхьац- ца дола кхыдараш а харарче (состояние) йолча духьалуллаш. Реф-лекси тайпаш хиннад, белгалдеш болх-г1улакх (деят-ть) дали ба-шха хулаш.
      Ф. Шеллинг, ший белха т1а «Трансцендентальни сина1алашо-ла чоалхоттам т1а» яьздаьд:«шедовзарте (самопоз-ие) хулаш саза-ла (субъект), озала (объект) синауйлангахьа (в мышлении) цхьан-хилар долаш, хала мегаш белгалла х1аранена духьал кхетама ше-довзарте хина, шийна рефлекси еш, саго ше, шийхдар тохкаш».
     Д1ахо цо яьзду: «Шедовзарте, акт я духьал синауйла яра, юкъ-арза хулаш шийна озал (объект) е кхычатайпара, духхьал из акт, кхыча тайпара йоацаш, цох оалаш «шедовзарте» (самопознание).
Из акт шемаярра къаьгга мукъа ардама (действию) хула догураот-тарде (побужэдать) мегаш, цхьаккха дара дешдар низаг1а ца дай-таш. Шийна земуйла (созерцанию) е магар долаш, саго ше къоас-тавеш шийна когаметта, уйлангахь е  уйлаючан когаметта, иштта къастарца кхы а мук1аралде (признать), ший д1анийссавалар хур-
гда д1ахо, даима лерх1аш цу наькъа т1а хала».
         Иштта дар белгалла дола довзарте (познание) да ала 1илман торонаш болхбара, логика дедукции йолга гуш е къаьстта сина то-ронаш гуш трасцинденци хулаш, инстинкт хилар а долаш нийсса-ча дакъах шедовзартех (самопознание) лакха махбарца, ховдовзар (знание) дац,- ала торойоацаш.
     Сина уйла (мышление) нийссаеш духьал ше-шийца шеко йоац-аш хулар довзарте да,- ала сина уйла йолаш деоттаман болх-1омб-ара (практ-ому опыту), цунах эмпиризм хилара, шийца мукъа ард-ам (действие) долаш ше-шийна рефлексии гойташ.
      Рефлексии хилар тембаь белгал хул, къаьстта  Г. Гегела, къам-ан довзарте къоаргадалар дезаш, из И. Канта доладаьча диалекти-каца хоржакм беш. Цуна трансцендентальни философи торонаш а
озалга (объекту) кхувлаш, цунца доацаш хиннар шераг1а гойташ совг1а йола сина торонаш бессаза йоахаш озалал (объек-ость) го- йтар хулаш.
      И. Кант, ший кхетамца дега бокъонаш (дог тохадеш) аффици-ровани хулийташ болх баьб, цига рефлекси хула метта кхетам бо-аккхаш, ший 1илман чоалхоттам (система) сазал (субъект) хилар низ ше боалаш (отташ) хаьдда хулача наькъа т1а.
        Трансцинденци сина торонех шераг1а юкъеяккхара И. Канта сазалал (субъективность) гойташ дукхаг1а т1ахьожаш тем баьб цо шийна ма могга, сингахьа дар хаьдда хул,- оалаш.
     Цу даькъа кхычар дийцар хиннад, цхьа т1ехьа т1адувца хабар-ашта таралуш, иштта Ф. Шеллинга а яьздаьд къаьстта хоадам бо-ацаш Трансценден-тальни сина1алашолах (идеализмах). Цхьа чо-алхоттам (система0 йоацаш логиках дар д1атарадеш индукции а, дедукции а тоъбоарамаш (нормы) гойта довзарте хьехама (теории

                209




познания), чолхане дерздеза сазали сина1алашол (субъективный  идеализм) дег1айоалаеш.
        И. Канта трансцендентальни синалашол хоапдама нийсса йо-лаш гу Шеллинга ше яьздечох. Цу даькъа Канта философех лакха махбеш, цун хьадалар (оттар) б1арчча гармони хиларца ший хана, иштта Германина а эггара лакхера тешал д1ахьаш хиннар синаала
ба,- ала. Цу Францера революцега хьажача, нийссадола тешал до-лаш наьхаюкъарле (общество) метте отташ, деррига дунена, ним-ци 1илма  бухе дужаш, ший  т1аийца  юхь-сибата (образ), къаман говзал я оалийташ.
       Философина эша бокъо ялийтар дукхаг1а долчох, котало якк-ха, догматизм юстаряьккха никъ ц1анбеш. Х1аьта Шеллинга села лакха мах оттабаьбале а дукхадараш нийссаде хьажав Канта гойт-ача белхашка.
      Иштта Г. Гегела а шоай къаман философи юхь гойташ, цунах философи дег1адар мара зе ца доалаш. И. Кант лоарх1аш хиннав т1ехьа т1абаьхкараш. Цо яьздаьр массала кхувлаш, х1аьта а шоай
тайпар философи торонаш д1айоаржаеш, цуна дукхадараш ч1оаг-1адеш, шоай тезисех.
       Кант лоарх1аш, кхычар даь ма1андаккхараш (выводы) шедар
довзарте (познание) бокъонаш ч1оаг1аеш, х1ара философо шийч-унца уйлаш юсташ. Цудухьа кхыбола аламеттхой (философы) уй- лаш  мегаш  хала еза эшача, цар кхоачамбоацараш гойта ца г1ерт-аш, шийна нийссаяц аьнна хеталуш яле. Шопенгауэра Гегела кри- тика еш мо.
     К1езига дале а цхьадараш дайза хул философех белгалдаьннар- аш сина1алашол (идеализм) хиларца, цох  дар  белгалдеш филосо-фица. Сага ловра довзартенга кхача дикача агакепах (формах) ше-довзарте хул, из маьхе долга сакхетама, гойташ сина торонаш йо-ландаь.
      Цунах саг хилар кхоачашхулаш, саг даьчунга юха т1ахьожаш, аффицировани гойташ когнитивни чухалаттара (структура) йол-аш. Дуне довзар белгалдеш 1илмай торонашца. Философи корта хул дуне довзаргахьа. 1илмай нанилг из хилара.
     Къаман сакхетама к1ийле хул халарче (состояние), ший мента-литет хиларца, цу къаман  агаххе (цивилизхация) хул  саги вахарг-ахьа, сакхетамгахьа цхьацца торонашца.
    Халарче, кхыча тайпар аьлча Хьал а оалаш цох, цо белгалдеш е къоастадеш ца1 шоллаг1чох довзарте (поз-ние) хиларца торонаш тоаеш саги вахаргахьа, социальни, сакхетаман, къаман метта, 1ил- машца.
     Бакъда къаман мотт-уйла, барт-цхьог1о тоаъеш ца хуле, цхьак-кха сакхетам а, аламетт (философи) а хургдац. Къаман синаалано дегашкахьа к1еззига болхбеш сурт хул х1анза йолача торонашка хьажача, г1алг1ай интеллигенции кхоачаш болх дег1аболабац, из

                210





шоай ца1 мара доаца метта газет эрссий меттал даькхад.
     Из фуд? – ала мегар байначар. Х1аьта халарче (состояние) д1а- аотташ  хала доаг1а  къаман сакхетам ийжбер (идеология) долаш, цу гойтаргба къаман синаала (дух). Иштта сина ло1амах (воле) а дагалоацам (цель) хилара, дегахьа ала боагаш доаг1ар дайташ 1и-лмана юхех дар хьаэцаш, философи тарлушдараш хьакъостадеш.
     Цу даькъа г1алг1ай сакхетакмо, ший 1адатах, бусалба дино ни-йссаеш, тоаъеш сина-дег1а торонаш, философи хьехамаш а деш. Къаьстта г1алг1ай ца1 барт хилар дезаш, дукхача 1илмаша гойтараш, т1аэцаш царгахьа пайда баларца къам дахара, культура дег1айоале.
       Цох хов Халарче (состояние) хиларца хьашти-тереош (интер-есы) совг1аювлвш, къама аьттувнашта керасти деш. Халарче яхи-лга хул хьал хилар кхоачам беш рефлекси е, цкъа моацаг1а нимц-аш шоай философи яьча  тайпара.
      Иштта г1алг1ай шоай экзистенц хиларца дунегарца (мировоз-рением). Халарчех гучадала дезар, х1ара сага да декхар – саг хил-
ар. Т1аккха мара хилац сакхетам хулаш, торонаш хилара, цхьацца хьашташ (потребности) дувлаш, синаала хилара дег1ага болхбай-таш.
       а)                Декхаре, Мог1але:
      Уж кхетамчеш (понятия) эйдоси мухь хьалловш этически ма1-доаг1аш хаьддадарех ховдовзар (знания ктегориями) да, цар хил-ар цхьанаотташ махбе сага. Сагага д1адехар да, саг декхар отташ, цунах д1адехар доалаш эша торонаш гойта.
      Декхар хила доаг1а сагага эхь-эздел хиларга хьажжа д1адехар-аш долаш нийсса махбе. Этика декхар бокъонех хаьдда духьоттар (принцип) долаш кхетамче (понятие) хилар совг1а декхар (обязан-ость) я, кхоачам болаш оамалт (нравс-ть) гойта. Хулача даькъа де-кхар юкъедоаладеш нийссалу бокъони бувз-ам отташ, ца1 айде, лохаде е нийссаде.
      Бокъонех декхараш мег белгалье цхьа караг1абийна толамаш мо, мог1алах яраш караг1дийна дика г1улакхаш мо, цудухьа хьал- хара декхараш кхоачаме доаг1аш арахьар торонаш ялара. Х1аьта шоллаг1адараш декхараш бухесоцаш, цига сазал (субъект) синал-о1ама (воле) йолаш нийссаг1а декхар доалаш.
      Цига мог1ало б1арглокхаш болхбар ца хилча яргйоацаш хала-рче (состояние), цига нийсса кхетамче (понятие) хьаялара филосо-фина доккха ма1андар (значение) хинна. Декхар хилара, ший бок-ъонах доалаш, цхьа кортбар д1адаьлча хулаш, тохкамбеш цхьацца тембе хьожаш.
      Болх-г1улакх (деят-ть) бокъона доалаш гойт хьаькъал д1адерз-ар (направ-ие) б1арчча кортмукъале хулаш. Мог1алал цкъаза т1е-хьа котах хул хьаькъал д1адерза оттар (настроение) дезар д1адех-арца караг1даьннар (поступок) отташ, лерх1ам бейташ декхар хи-

                211





ларца.
      Цунга хьажжа бокъонах гуш хул юхь-сибат (образ) эздел дал-ара, саг хилар гучадоалаш. Цига дог тохадолийташ цхьацца бахь-анах, т1ехьарчун гуш бокъонех лерх1ам. Хьаькъал д1адерзар з1ы-агара (процесс) хул сазали (субъективный) даькъа мог1альни д1а- лелар (поведение) долаш е цун хьахьовкхалуш йола агакеп (фор-ма), из чухьар торонаш хилар белгалдеш, арахьар агакеп яц, из ях-илга да чулоацам д1абайналга, халарче (состояние) белгалла хала мегаш хилар, бокъонца дале караг1дувлараш мо.
      Лоарх1аш ма хилар ардам (действие) бокъона, цига халарчех (состоянию) дувзхаданна хул кхы а оамалта (нравст-ти). Цудухьа  хьаькъал д1адерза оттар (настроение) хилара белгалонаш йоалаш, х1ара сага таханарча дийнахьа, чухьарча торонех, дар хьаовкхал-урах, бокъонаш йолаш, дунен  вахаргахьа, д1агойташ  агакеп (фо-рма) хулаш, к1ийле йоацаш, шийна дезачо, духьал волаш, денал далее из кходеш, сатехача ца1 хургдар-кха,- оалаш.
       Дукха ам-ог1ални д1алелар доалаш наьха вахаргахьа, иштта
нах  хала халарче я, - ала. Ца1 г1улакхе  волаш хул, шоллаг1авар 1аьдало новкъостал дергмадари,- аьнна догдоахаш хул, мела дук-ха ба уж: полицай, лор, бизнесмен, ахархо, хьехархо, з1а1апа саг, иштта кхы а.
      Эйдаж (сословие) хилар  гуш, цар сатохадезаш б1аргаш къай-ла. Х1аьта  дукха халонаш ювл, саг хилар гойтача наькъа т1а, ше раьзавоачуна букъ  берзабе  дезаш, кхы доккха «протест» ца гойт-ача а. Къаман торонаш хала йоаг1ар  д1анийссалуча бокъонашца, иштта сага а даь-наьна во1 хъилар кхоачашде деза декхар да-кха.
       Иштта йолача халарчех (состояния) сага караг1доалараш хул  цхьана агабокъонах (законе) лерх1аш хьала доаг1аш ший болх-г1-улакх (деят-ть), цига доаг1ар дича кортамукъале йоалаш…
       Декхар а, мог1ал а цхьана кхетаме хулаш, х1анза белгалде до-аг1а укха шиъ эзари барх1лаг1ча шера г1алг1ай меха латта халар-чех (состояние) белгала моттигаш. Цигар цхьацца торонаш белга-леш дувца веча дукха да йоазувде, цхьайола хантилгаш (моменты)
я хьал гойташ.
        Г1алг1ашта юкъе гучабаьнна нах ба «казакаш» хинна, уж бо-лабалар Зязиков Мурад  «маьхка да» вечахьа, лакхер хьахьожава-ра. Цуна хьавайтар дагалоацам (цель) бар, меттигар г1алг1ай 1аь-дало кхоачашдир, шийна Москвас т1адила декхар чакхдоаккхаш хилар.
       Из болх миштта тайпара чакхбаккха безаш, б1еха е ц1ена ба-хьанаш а лохаш, аькхий болх дийнабеш. Цул т1ехьа Росси верти- кальни 1аьдал ч1оаг1дар хулаш. Из ца1 дикадар, х1ана аьлча кег- аро цхьанена пайда бенабац, зуламхошта мара.
     Х1аьта 1аьдал ч1оаг1адар халадаг1аце адама к1еззига зе хург- долаш. Зуламхо е террористаш хетара, мангало буц хьокхаш мо,

                212




бехке вар, воцар д1а ца мвоккхаш, уллув нийссаванар воаг1аш е ваг1аш, б1арчча дезал боабеш моттигаш хулаш.
     Маьхка дас хьаькъалца болх ца бара, в1алл кхетамбала ца хьо-жаш, 1откъам бе гаргарча нахага г1олла. Нах дукха бараш суд йо-ацаш, аькхаш п1ельг тохьовкхара нах д1акхохьаш, д1акъайлавоа-ккхаш.
      Из дар къам кхераде г1ийрталга, сакхетам меттара баккха. Цу къизача кулгашца, кхетаде хьажар эрссий 1аьдал беррига г1алг1-ай. Иштта маймал сакхетамца болхбир Росси ч1оаг1е дохк тхо, - оалаш.
      Укхаз ребусех дувца ца эшаш гуш дар ФСБ торонех фуннаг1а хала таралуш хиналга. Зехьа дувцацар дунен-халкъи информаци- онни г1ирсашкахьа Москве, Волгодонске ц1енош лелхийтар ФСБ хинналга.
       Цхьацца хина хьасташкар хоамаш д1акхайкадеш дар цу харц-онах. Укхаз Н. Макиавелли дийцар белгалде хилар Росси кулгал-хо. Низ хилча дукха хьаькъал эшаш моттиг хиланзар, 1аьржа болх
хьабе. Къайлаг1лела 1аьдал а хилча, царна болх хьабаьлар Сталин
дагавохийташ 1937 шерар.
     Царна шортта лелаш хилар г1алг1ай аькхаш а. Бакъдар го Рос-
сина массихана ха е го эшаш хинадац, шоай колониальни сакхет-амца, х1ана аьлча конституци лораде ца дезаш гучахьа а.
      Лертта 1аьдал хилча-м конституци лораде доаг1ар гучахьа, из игучахьа хиланзар лоадеш. Х1аьта ФСБ-на мангал хьакха моттиг-аш хьаювлар къайла-гучахьа.
       Нийсса фашисти 1аьдал хилар цох. Цу фет1е (атмосере) болх беш аькхаш бар, къаьстта Беслане ишкола яккха террористаш чу-бугаш.
      Цунах бахьан доаккхаш вайнаьха кортамукъале б1арчча то1ае,
иштта хилар лоцца чулоацамах бакъдар. Цунах хов Росси бокъон-ца йола набахте йолилга къамашта.
      Низаца де ца мегар ахчанца, тийшабелхаца хьадеш хьайоаг1а Росси Кавказе. Массадолча къамашта машар безар, х1аьта Росси-на из ца дезалга гучадаьннад.
    Эрссашта шоашта магац шоай кхуврч дийна хьаллоттабе, ерри-га харцо лел социальни нийссо йоацаш наьха вахаргахьа. Доал а, боахама торонаш а б1аьхий наьха кара хилара, паччахьалкхен то- ронаш телхай.
     Цу юккъе мичара баьхкар Зязиков хьат1авечахьа г1алг1ай каз-акаш ба, - оалаш  хинна  нах? Маца хиннаб Батырове, Б1арахойе, Йовлойе даь ц1аг1ара казакаш? Г1алг1ай ц1ока яьккхараш казак-аш хинбеце? Г1алг1ай Сибаре, каторге кхехьийтараш малаш хин-аб?
     Села уж г1алг1ай казакаш бале, из Росси хьашти-теркош (инте-ресы) лораеш мо, г1алг1ай къаман хьашташ (потребн-ти) лора ца

                213





еш Пригородни районе шоаш казакаш хилар совг1а, г1алг1ай хи-лара, цар х1ана алийтац эрсси-казакашка т1а бокъо лораейта При-городни районе.
     Казакаш оарцаг1а х1ана бовлац г1алг1ай шоай ц1еношка юха чубахийта, шиъ шу ма даьнди Путина г1алг1ай шоаш баьхача юх ц1аболхаш латта, ца1 меттахь ца доалаш. Х1ара г1алг1ачун бокъо йоаяь, шийна хетар д1аала а, ц1авахарал совг1а.
     Сенна оттаяьй Зязиковга г1олла г1алг1ай менталитетни резер- ваци? Ер хаттар а хул геттар ч1оаг1ача даькъа г1алг1ай сакхетама чуда. Хьакимиште царна т1ехьа болчарне бакъдар ца дезе а, шоаш теннарий халхарой хиларв, лай хилча дезаш.
     Уж х1анзар г1алг1ай казакаше, даймохкхойе ба къайлаг1 1аьд- ала хьаж йоаха ж1алеш хинна лелаш. Шоай аьттув хилчахьа царн эшаш х1ама дац. Цар къаман яхь хул царна хьахула пайда, г1алг1-ашта юкъе ц1и хилчахьа кхы х1ама ца эшаш.
       Барх1лаг1а фефрала шиъ эзари барх1лаг1ча шера В. Путина, ше паччахьал д1авалалехьа, барх1а шера баьча белхах (Президент
а волаш) дир юххера къамаьл. Цига цо моттиг гойтар Нохчий т1е-мах, кхы а г1алг1аша хьадехача лаьттах а.
      Цу къамаьлах ха доаг1а г1алг1ай Пригородний районе лаьтта доацилга, т1аккха а кхетаде доаг1а, б1арчча йолча Росси лаьтта-м деррига хиларца, маллаг1а дола лаьтт къами ца хулилга Росси йо-лача хана. Из, лаьтта д1а-схьа далар хала йишйолаш къамаьл доацилга. Цох хов Росси харцдар ма дий, - оалаш къамаьл д1ат1а-эца моттиг йоацилга.
     Цох хов Росси 1аьдала дезар духьал ца1 къамаьл долга, из ши-йна пайда бар. Иштта долче Путина хьана хьоадинзар цигар беха байдда баьхка нах юхац1абахар. Цу хана ца1 дош аланзар цо, пач-чахь ма вий аьнна, мискаш хьоабаь. Укха шиъ эзари ялхлаг1а ше- ера байдда нах юхцабахар кхоачашде деза,- аьнна дийца хинна да-ле а.
     Х1анза шиъ эзари барх1лаг1ча шера хувцадана х1ама доацаш-ехьа, байдачар халонех лаьрх1а аьнна дош хиланзар. Х1аьта цига байдараш ц1абаханза х1анза а болаш хьана ба?
     Росси 1аьдал бедоалаш болчар узабезамбеш ду ший т1алаттар, дике, вое къамаш да,- аьнна кхайка ца дой а, цхьачарн аьттувбеш.
Х1ирашта аьтув беш хьадоаг1а Сталин ханаденна. Цунах г1алг1-ашта хьадаьннар зулам хиннад. Нах  шоай мехкара, Пригородни районера бохабаь лел, цхьаннахьа вахар доацаш.
     Маллаг1а кхетам хила доаг1а г1алг1ачун, харцонах бокъо еш
г1алг1ай къаман торонаш толхайича. Уйла йича философех дар а гуш, укхаз халарче (состояние) д1айоайир нийсса да?
       Хулар да, г1алг1ай виро-1атто баьб, - аьнна хетар. Х1ана аьл-ча х1ири кхоачара ба оалаш; лояльни хилар интеграци гуш эрсси къамаца, х1ирашца керастабараш дукха хилара.

                214





     Даима хьадоаг1а г1алг1ай низболчарца товш ца хилар, низбол-чар т1акхохьа низ ла ца эшаш. Тахан х1ирий эрссашца тар хьалха хинна хьадоаг1аш дац, шоаш жугатий гаьнаг1ар ткъовро хилара.
Уж моздакеташ болаш хьалхаденна хьабоаг1а Иранера. Хазари а кхаьчача Моздак вадда к1алхьарвоалаш, ший т1ехьар низаца.
     Цунах ма1андича массекх в1ашийнийссалуш факташ гучаювл,
х1ирий жугтех баьнна кавказцаш хилар. Шоай жугатий ийжберна
(идеологию) юхе хиларца. шоай оамала 1ама хьабоаг1аш х1ирий хилар, низболчарна юхе хила.
      Г1алг1ай оамалга хьожаш, теркам бича дика, цкъа мо дукхаза гучадаьннад низболчарца, уж товш ца хилар. Даим цар дийзад ни-заца къувсадезаш, историгахьа хьажача.
     Иштта Буро 1ойиллачахьа, эрссий 1аьдало кхайкарал даь хинн-ад къамашка г1алг1ай д1абахача,- 1оховша шоашта,- оалаш. Буро гонахьа т1ох карт яьчул т1ехьаг1а, эрсси администрацина нах эш-аш хиннаб лоаяльни болаш, къахьега, базар лоаттае, моттиг лелае, цудухьа баьхабаларе эрсси духьал хинбацар.
     Цу хьала раьзабоацаш г1алг1ай, лоаме та1аб, Дзоур-ков д1ада-ккхара. Х1аьта х1ирий лоамагахьа боаг1аш Бурувна гонахь 1оха-йшаб, шоай слободка а йилла. Цох хов г1алг1ай молаш хиннаб, х1аьта х1ирий а молаш хиннаб.
     Цу историгар философи гойташ халарче (состояние) хул торо-нех хьаькъалд1адерзарга (умонастроению), деррига г1алг1ай къа-
манн сазали (субъек-ый) оаг1ув гучабалар совг1а, царна шоашта-дар гуш, из шоаштадар (сина торонаш йолачар) а, арахьардар гу-чадалар лелара лостамбеш, ший агакеп (форма0 йолаш.
     Цу халонашщца нах бахара цхьаккха чулоацам боацаш, гобаь-ккха харцо хиларца, даим г1алг1ай къама. Х1ан аьлча, ер ма дий,- аьнна,- бакъдар д1агойта г1ойлен, караг1даьннараш (поступки) доацандаь.
      Иштта этта болх-моттиг (ситуации) хиннай, х1ирашта бола аь-ттув, х1аьта г1алг1ашта йола харцо. Цунах ла 1азап, бала кхоачаш
Росси хьакхачарца. Из харцонгар дена агахилар (сущес-ие) хинад.
Цох нийссо йоацаш, сина торонашта, халарче (состояние) г1алг1-ашка кхаьчай. Иштта хьабоаг1а ийдам (отнош-ие) г1алг1ай эрсса-шцар 1ийренденна.
      Х1анза Пригородни районе бахача наьха вахар да хала, дог ий-ша ага хилар (сущест-ие), ч1оаг1ача харцонна д1анийсалуш. Нах шоай юрта бахар доацаш, шоай ц1енош лорадеш х1ирашка д1аца-кхачийта.
        Коара- картал д1аарабовла ца лоарх1абеш, царна хьабе болх бац, эцачо пенси эцар мара, кхы т1абоаг1аш пайда боацаш. Цига
1аьдала юкъе бац, района боарама хинна а, цох ала доаг1а бокъо-нца йола резерваци.
     Х1аьта х1ири 1аьдал къайла духьал да цхьан квотах нах д1аба-

                215





хача  дика  хеташ къайла-гучахьа 1откъамаш деш, бахьанаш даха кийча болаш, в1алла коглатарга хилча, из г1адилгаш дахар да.
     Хьакимаш х1ара юрташка в1ашаг1ехка охлой-нахах тоабаш я,
дагадоацача т1ахехка лаьрх1а, шоай ковнашка ц1абаьхкача г1ал-г1ай дезалашта, чу1е моттигаш йоахаеш, вогонех ц1араш етташ.
      Цкъаза йолача хана бовда безаш деррига 1окхесса, к1алхьар-байлача доккхалдеш. Уж моттигаш дукха хиннай, цига нах боаб-еш нийссалуш. Уж хьалчубахараш берригаш юха цхьаькхаз боха-бе г1ертилга дар, х1ири 1аьдала дийзар
        Из Масквена ца ховш мича дар, иштта хилача дезара. Из яр Росси  харц политика. Цох ала доаг1аш имперски  паччехьалкхе хилар. Х1ири бехке бар ах дакъа, кертера  дакъа бехке болаш эр-сси 1аьдал леладераш. Эрссашта ца лайча цхьан деша духьле ер-гъяцар х1ираш.
       Нийссхо йоацача декхар отт  халарчега (состоянию) хьажжа,
Росси политика цхьанешта мог1алах йолаш, вокханешта амог1а-лни хилара де хулаш дукха тешалаш. Дукха харцонаш я вайнаха,
шоашка мара бала бац, - аьнна хеталуш.
        Из г1алг1ашка бола бала, баьккха ах-мохк бецаре, г1алг1ай бала боацаш бусаргбацар, х1ана аьлча, уж д1а1ама хиннаб бале-ца баха-лела.
      Цу даькъа б1арчча вайнаха деза чахкка нийссхо котялар. Ча-хка хулашдар дика хилац, шортта уйланца даьр тешамег1а хинн-ад. Массанена ха деза наха е 1аьдалаш ца даьр хано-замано хьад- еш д1анийссало. Цудухьа г1ойле я сабар а деш, х1ара саг виц ца луш да дезачо вахар.
      Паччахьаш, 1аьдалаш хувцалуш ха йоаг1аш хул, г1алг1ай де-кхар ба, шоай сакхетам дийнабе, шоай динца ч1оаг1луш, вахар а тоадеш, гонахьар лоалахош фу ду хьожаш, царгар дикача белхаш- ка 1омалуш. Низ болчарца оаг1ув тохаш къайла е гуча, моастаг1-ий оамалаш йовзаш, царна духьал латта 1омалуш.
      Цул совг1а моастаг1ашца т1аг1олла дувца мховш, в1аштехь-даьлча царга во е зулам хьадайтар, хьехаман дош доаккхаш,- оал-аш ший моастаг1чунга нийссадар дувцаш мо, цо ше шийна зулам хьадергдолаш.
      Цу тайпара х1ирий хьабаьхкаб г1алг1ашца шиндухье лелаеш,
шоай тийшаболх к1алуллаш, шоаш ду,- оалача «дикаца».Х1иреч-ун даима къайла 1аьржа дог хиннад, мела из доттаг1 е гагало йо- лаш ца хилара, бусалба ва со,- оалаш хиннавале а.
        Иштта ийдам (отношение) лелабеш дукха моттигаш хиннай. Х1ираш г1алг1ашка шоай кхалнах хьателаш моттигаш хиннай, - «шо мо кхы нах бапц,- оалаш, зулам даргдар халхадоаккхаш, къо-ал дайташ. Мичахьа къоал дича дика хургдар белгалдеш, цох «на- водка»,- оалаш, п1ельг т1ахьовкхар деш эрссашта дезаргдоацар, цар хьадайташ.

                216




        Из зулам дар мара къонах вац, оала къамаьл мерзадеш, юкъе-доаккхаш. Иштта хиннай х1ири-жугти канаш (методы), ма хулла,
цар дийцар х1ат1а ца эцаш болхбе бийзабар г1алг1аша. Г1алг1ай хиннаб бераш мо тешаш, из харцо хиннай шоашта.
       Иштта г1алг1аш шоай сакхетам дийнабе доаг1аш хиннад, из деррига чакхдаргдацар, къаман т1ехьено дийша сакхетам дийна-баьбапларе. Хьаькъалца болхбе ца хьажача, бала аьтув боацаш, мела г1алг1а къавалара ца 1еш.
     Х1ара къамо шоай культура дийнаеш хила дезар, х1аьта саг а къаваларга хьажжа динаг1а тоалуш, эздел, оамалт (нравст-ть) хи- лар массалаш д1агойташ, шоай вахар тоадалар хьехамаш юкъедо-ахаш, шоай къоаной сакхетамца.
     Г1алг1ачо 1омавала эшаш дунено юкъедаьккха аьттувнаш, г1а- лг1ай сакхетамца д1аторадеш. Иштта къоан6ой хьехархой хулаш, аьттув а, пайда баргбар оамалашца леларгдолаш. Шоай оамалаш хилар совг1а, из дувхар е далар долаш мо, шоай тайпар куцаш ху- лийташ.
         Из шоай даар-малар къерда хургдолаш кхыча къамашта. Из наьхадар, хьоашал вахача, г1алг1ачо чамбаккха хинна, дего  хьа-т1аэце, наьха вахар ший тайпар бесса гуш, къаьстта яхьараш хул-ача. Цига къамий викалаш болча яхьарашта бала, ший вахар кан (метод) гойташ, наьха б1арг т1аотийта хьожаш.   
         Иштта борала, вадара е дучо къамаьла эздийдар, лоарх1аме дар гойташ, черсий е гуржий аьла ва,- оалиташ. Сийдола г1улакх е оала деша б1ехал-ирчал гаьнайоаккхаш, эсал долчо юстарвалар наха д1адовзийташ. Из б1ехал-ирчал шоаш моча наха д1анийсса-йолийта могаш, ший кулг б1еха ца долийташ.
      Цул совг1а ма хула дикача г1улакха 1илма 1омадеш, шийгара эздий оамалт (нрав-ть) д1агойташ. Дикача белха нах оарцаг1боах- аш наьхаюкъарле (общество) дийнаялар дезаш.
        Шийна уллуврча г1алг1ачо т1адулаш тоъбоарамаш (нормы) саг хилар. Доккха дика долига гуш саг динаг1а хилар, цу наькъа т1а хьайре хулаш, хала дог1аш хиннад г1алг1ай сакхетама. Г1ал-
г1а дуча дикана шийгахьа синаала (дух) боалаш Сина Солта (особь душе) хулаш, т1аккха, хургвар цунах санаьхк (личность),
эздий саг, г1алг1ай сакхетамо т1аэцаш.
      Иштта саг хилар т1ерадоалаш г1алг1ачо халарче (состояние) хилара 1алашо хьаеш, из декхара хьехам болаш Халарче (состо-яние, экзистенции) хилара, г1алг1ачун хьалче (бытие) гойташ.
      Д1алелар бокъонех д1анийссалдолчох, кхы а мог1ла хьаькъал д1адерзара (умонастроение), хул эггара хьалха декхар кхаьча ца1 кхоачашде, т1аккха мара оамалта (нравстенно) д1алеларга ца кхо-ачаш, цхьаккха бокъоно яхар де моттиг йоацаш.
    Адамий чам хулаш г1улакхде хьожаш, мог1ални кхетамо ма ях-ха, сага догц1еналла, доаг1ар долаш мо догдоаг1аш, шоай декхар

                217





кхоачашде деза е кхоачаш ца де.
    Декхар яхар, юкъар ч1оаг1аяь агабокъо (закон) я, маллаг1ча са-кхетамахьа., х1аьта догц1енал, дего яхар деш, т1аэцаш кортамук-ълен наха хул, из бусалба дингахьа кхетадеш.
     Наха шоайла бувзам оттабеш оамалта ийдам (нравст-ые отно-шения) хилар т1а долаш, цох мукъале йоалилга ховш, х1аьта де-кхаро д1адех, х1ара сагага бокъона эшар маллаг1а ца1, идезе-ца-дезе а кхоачашде дезалга ховш, т1адилара, болача соцамах е 1ад-ата, сага лой а, ца лой а, бокъони декхар е бези (обязан-ть) хила-ра.
     Цунах хов, декхар хилар, наха гуш долилга. Бокъоно яхар кхо-ачашде дезаш, х1аьта сага духьлен агабокъо (закон) йолаш мог1а-лни а, х1амчера (матери-ый) 1откъам бара а.
     Харцо йолаш, 1откъам ла безачарна гу, шоай йоаца бокъонаш.
Иштта г1алг1ай шоаш баьхачар лелхабаь, цига, юхц1абахара йоа-ца бокъо, кхы а ц1абаха ю новкъаленаш гуча наха мара хац, мела оамалта (нравст-ый) харцо я Росси 1аьдало наха духьаляьккхар.
     Из харцо гойтачарга маллаг1а къахетам хилар е догц1енал хур-гья ала доаг1а, цига хьабоалар духхьал, цхьа цабезам мара хилац. Цу юккъе г1олла Росси 1аьдал болдхалой лела «машар бувцабеза, къами барт, цига хьадоала вошал леладе деза» - оалаш.
   Цох даьсса къамаьл хулаш, шоай б1ехача политика, лаьрх1а мо-ттиг йолаш, д1ахо тийшаболх лелабе. Иштта низ лоттабучарна ба- хьанаш хул, шоашта массанахьа тайна моттигаш ца хилара. Къам-ашта юкъе барт хилача ца дезаш, къаьстта г1алг1аште, х1ираште.
      Деррига Росси 1аьдало оттадаь театре ловзар долаш мо. Росси лакхарча хьакимашта дезача тайпара, цох цхьаккха дац ала, нийс- онца долаш, цох  аргдар  хул Росси  колониальни политика я алар мара. Укхаз х1ири а, г1алг1ай а политикан аргеш (жертвы) хул.
     Дика ма дарий, наьха хьаоттар даларе догц1енал гойташ, цу да-ькъа ардамбара (действуя) бокъонга хьажжа. Х1аьта а г1алг1ашта т1аэттача тишача торонех, из кхетам хулаш къахетарца, догц1ен-алца ба алар гушдац.
     Уж эрсси, х1ири кераста хилара, уж цхьана болаш хьадоаг1а, х1ета г1алг1ай, нохчи бусалба хилдара, ийшача торонашца ба да-им, 1откъам хьалловча о1г1увра хулаш. Цудухьа бокъонаш ювц-ача нийссхо хург хилар д1адаьннад.
      Цунах гучадоал, этта халарче, г1алг1ай беррига вайнах мо 1а-запе, баленца бахаш, мог1ални торонаш ийша бахаш. Цар са хьал-лоттадер бусалба  дин  долаш, Даьла  воацар оарцаг1а вала новкъ-ост  воацаш. Иштта  хьале  болчарна бовш а аттаг1а хулаш, царна безача бов аттаг1а хулаш.
     Г1алг1ашта х1ирий эсалаг1а бола лоалахой хиннаб даима, цар къонахчул дайна хилар гучадоал низболча эссашца оаг1ув а теха,
шоаш  даима  дахача  къамашца духьале еш, теннарий халхарой а

                218




хинна. Цхьа дика къонахий болаш мо, шоай лоалахошта бухьалб-увлаш, доаца лаьтташ къувсаш.
     Из Россина дезар да, нагахьа царна кхетам  болаш торонаш йо-аг1е, х1ирий шоай доацача синца бовдаргба. Хазарера бовдаш мо,
из шоашта караг1даргдолга, цар синах лат тийшаболх Цунах белг-алдоал х1ирий овлан т1ар хьабалар.
      Шоаш Кавказа къамашта тара ца хилара гуш, цхьацца йола оа- малаш черсашта таралестае хьожаш хьабаьхкаб уж. Х1аьта х1ири тара в1алла хинабац. Ха доаг1а «ирон, иран»,- оалача дешаех хьа- даьнилга г1алг1ай меттал «х1ирий», яха ц1ияккхар.
       Совет 1аьдал хана Сталина ловш царна д1ат1яьздаьд истори, «Аланаш ба аргдолаш». Из хиннад Кавказа кегий къами истории довзар баьде моттиге хинадаь. Из истори яьсса моттиг хьалюзаш болхбаьб х1ираш.
       Шоаех  бпакъдар хьоадаь моттиг кхетаде тигац цар, дика хов-шехьак, шоаш жугти-моздакеташ хилар. Х1анза царех эрссаш яьз-ъю ц1и, царна янний цар аьла хилара Убос, гуржаш Овс,- оалаш.
     Кераставирза Убос/Овсе хиннав, цун т1ехьарча нахах Оссы оа-лаш. Иштта тарамаш дийнад цу хана Булан волача – Беслан оалаш мо, цхьа т1адег1а ко хулаш, метташкахь д1атовш. Цкъаза шиъ ко доллашехьа, кхоалаг1а долчо новкъале ца еш, шоаш дер кхы сий-ленеха дац ала г1ерташ. Моттигаш хиннай х1ирий хьесталуш тен-нарашта, к1ала 1обувша кийчаболаш.
      Х1ирий сакхетамгахьа хиннад говзалца бокъо яккхар т1ешам-ег1а долаш, дайза ч1оаг1аданна синах латаш. Шоай да хиннача Маздак-жугте кхетам хилар, цар сакхетам болаш.
      Хьалха персянашца бувша мотт болаш хьабаьхкаб Убос/Овса дай хинна маздакеташ (х1ирий). Т1аккха хазарашта бувша мотт а болаш, х1анза юххера эрссаш яхар деш хьабоаг1а, тийшаболх ле-лабеш шоай лоалахошта.
      Х1иречо к1аьда-мерза дувцар кхетаде доаг1а г1алг1ачо. Мела хоза дувцаш из юхевенавар, аьнна, цунна керахьадар ца1 гучахьа хулаш, х1аьта къайлаг1адар тийшаболх хулаш.
      Х1ире бокъонца вола доттаг1 хала а халац, цар шоашта юкъе а хилац бокъонца дола доттаг1ал. Х1ана аьлча магац царна из мухь д1абахьа. Доттаг1ал  д1адахьа  г1ерташ ха йоаккхаш болхбу х1ир-аш. Г1алг1ачун а, х1иречун а доттаг1ал юхедоадац, цох белгалда- аьнна 1адат деце а, цох лазар хул. Шийла т1ехьа г1алг1а ца дезаш.
      Бусалба бараш а дин дика кхетадеш т1ера хилац, кхы т1ехьбу-саш-м  г1алг1ай  а  хинабац. Иман дукха ца хилара, лелаш 1адат а хилча, т1ера хиннаб нах шоайла ца теша. Вешта, из бусалба воаца х1ире-м вувца а везац, из 1аьржа хьакха хилара.
     Бусалба дино гойт, суннат долаш могадаь хилар доттаг1ал, эзд-ий г1улакх дола бусалба наьха вошал. Бусалба сега декхар хулаш да, шийна дезар, ший бусалба вешийна хилча дикахетар.

                219





      Г1алг1ачун вахарах гойташ цхьацца долча даькъа бакъдар чу-лоацаш эттача торонех чулдоацам гойта хул шиндухьа гуш дике, иштта вое долаш вахар. Бокъонца хула  кхетамче (понятие) е ше-маярра (реальный) хула кхетамче а.
        Из да, бокъонца халадезар ца хулаш, цхьацца харцон низаш, бокъонца хьакхоачар хул, харцон юхьаца,- цох, оал шемаярра (ре-альный) кхетамче.
     Иштта массала доаладеш: паччахьалкхе хьахилара кхетамче я,- ала кхоачамбеш кхы а бокъо д1ач1оаг1аеш. Цун шемаярра хулача торонех, из кхетамче лоарх1аш ший тайпар паччахьалкхе а отара, цига 1аьдал низаш шоайла оттарга хьажжа.
       Бокъонца дар хул х1ара саго ший вахар никъ д1ахьож, цу тор-онех доаг1а, нах бахар декъалуш: г1алех, шахьарах, айлах, юртах.
Цу даькъа массала хула: х1иречун, ший са даккхилга долаш. Эрс-сечун массанахьа д1аяржаш, из садаккхилга, Из паччахьалкхе цар
низах латтарца, т1аккха г1алг1ачо духхьал ший коа т1а а халавез-
аш ц1енда воацаш.
      Г1алг1ай шоайла бола тешам а боабеш моттигаш ихитай, эрс-сий 1аьдало, шоай маьхка мела баха. Уж атта аьначох тешара, ца-рна тийшабелхаш хинна моттигаш я.
     Бокъонца дика е во ловшволча сага доаг1аш да «дий» е «дац», оала халарче (состояние) гучадоала деоттаман (практисч- ий) оа-г1уврахьа, деррига хала тарлушдола кхетамчех (понятию) шема-ярра я оалаш, из кхетамче хилар.
      Ц1енача ккетамчех лоарх1аш хул санаьхк (личность) хилар е абстрактни мукъале, х1аьта шемадарра (реальность) цу кхетамчех хилар, ший тайпар, къаьстта х1аман «торонаш» хул лакха е лоха бола сакхетама. Из дале а т1еххьарчунах чулоацам дукха  болаш цу кхетамчел (понятии), кхы цхьаькха а да кхетамче ше кхетамч-ен нийссаяла езаш, цу даькъа къаьстта йолаш.
     Из ц1ана кхетамче хул деоттаман (практич-кий) йолача хьалч-ех (бытие). «Со ва»,- оалар бокъони х1амилда (предмет) хилар до- лаш, нагахьа г1алг1ачун из кхоаче.
     Мог1ални юхь-сибат (образ) далар сийдола шемадарра ма дий,
сага кхоачара, деррига адами торонаш гуш (ер ва е из ва,- ца оал-аш). Цига мог1ални юхь-сибат долаш ардамбе (действ-ть), саг во-лаш абстракни юхьар ва ала.
     Х1аьта юкъара бокъонех, ший халанза даргдоацача къоастада-дара, цхьа шийтайпар карара хьалче (бытие) йолаш сага метта. Цу даькъа, саг хилац доазув тоха духьал, ма1анех бокъонаш д1аехар-ца, кхычарна духьале хургъйоацаш мукъале йоаеча, шийна мо мо-г1ало д1адехаш кхычо а дикадар халийта.
     Цудухь, х1ара къаьсттача г1улакха, белха, юхь-сибата (образу) мог1ало т1ахьехаш, из ца1дола бакъдар го.
    Каравоалаваь саг, ший карара хьалчех (бытию) мог1ало ма яхха

                220




г1орташ хул, ший догц1еналца д1анийссавала арахьарчунца д1ат-арвала, шийна чухьардар тайна хилара, сало1ам болаш.
      Цудухь каравоалаваь ва е мукъа ва,- аьнна доацаш, г1алг1ачо даима лерх1ам баьб, эздейола торонаш езаш, из сов дезаро гонах-ьар сакхеташ, айпаш гушщ хиннад цо хетар-моттар дувцар, хург-бола барт бохабеш халкъ (нация) хала.
       Из каравовлавар торонаш йолаш, лакхе хьоаяь, цун ма1ан да, массала эрссий бокъонех г1алг1ай бахар, цар кхетама чухьар йоа-ца агабокъонаш (законы) лелае езаш хилар, мела шоаш Российца ловш д1акхийттабале а.
      Г1алг1ай д1акхийттаб Россиех шоай торо гуш, мела лаьтт д1а- доаккхаш болх хинбале а. Даима Тиркал дехье къийсараш, шоай сехье шоашкар яьккха бисаб. Цаьхха эрссаш т1абаьхка еррига Ти-ркт1е яьккача Бурув г1ала юлаш, г1алг1ай баьхача.
      Г1алг1ашта чехка дайзар нохчашта мо духьале лелаелга, шоай онк ца хилара. Истори хьагойтар гуш, цига ма1андаккхара (выво-
ду) белдгалдоалар хилар кхетаде дезаш: «хьай ювраг1ага хьажжа бахийта ког а»,- алар ховш.
      Догтохадалар долаш чухьар синаалах, сага бунеца (природой),
цун шемаварра (реально) саг гучавоалаш торонаш йовзара. Цох а дух (суть) хила, белгалдалар кхоачам ца хеташ, декхар отташ хьа-штаца (потребностью), иштта сино хоам бара, чухьардараш чухь-ара хоадалара кхоачам боацаш.
    Саг водаш догтохадалара, кхоачамбоацар д1адаккха е доладаьр чакхдаккха  дезара  бартбеш чухьура а, арачунца. Цу тайпара хул
сага, барт хилар чухье е аре ца1деш долчох сапарг1ате оал, сакъе-рдадалара, товра деррига цхьан долаш.
      Иштта, саго шийна кхоачамбеш ше-шийна вовза, цунах сакхе-там совг1абоалаш, чура-ара таралуш цхьацца бахьанца Даьла дик-ах. Аллах1а къахетакме б1арг болаш, мела харц торонаш хиннаяр  аьнна. Далла лайча дикадар, сало1ам боалаш, цох дагадоацар оал.
       Тоам хилар е ца хилар, ший бокъонах хул шин духьаг1а дол-аш, х1аьта догдилар нийсса дац. Дала ший къахетамца д1анийса-лундаь долаш е доацаш, сага товра, цу кхела раьза хилар бусалба сага т1а да.
        Вешта аьлча, адамашта дег1а тоам хилар, сала1ар лехар дун-енца дувзаданна да, вахар дезара, хозне езаш (дуне дезара тувлал-уш, сина торонаш йицлуш), цох шайт1айно тувулвар, оал. Т1акк-ха хозне кхоллар (творчество) совг1а, боарам боацаш г1адалга а кхаьче зулам никъ хьабел. Иштта: малар, озар, махатохар, латар- тохар, курал, кхы зуламаш леладу.
      Истори хьадоладалчахьа хьадоаг1а адамашта цхьацца кхетам хилара, дуне-1алам дезаш хьехамаш доалаш, царех да: эпикуризм,
гедонизм, эвдемонизм.. оалаш, цар ма1ан ца1 хиннад, цхьацца бе-лгалонаш мара йоацаш, уж шоайла къасташ.

                221




        Сала1ар гаьнадоалаш, 1абар (удовол-ие) даьначул т1ехьаг1а дер нийссахонца хилац, цун д1анийссадалар цхьацца тайпах саза- ли хъоалур (субъект-ое чувство) сага хулаш карадоаг1араш. Ний-сса аьлча догтохадалара х1амилдаца (предметом).
       Кхы а чам хилара, дезар каралаца, цу даькъа саг ше дагалоац- ам болаш 1алама дийнале (существо) я,- алар совг1а, къаьстта саг мара воацаш. Лакхе хьоаяь 1абараш (удовольствия) хул, духхьал  сазалца (субъектом) сага шийна кхоачаш.
      Цхьаккха юкъара х1ама кхачац, цу наькъа т1а, иштта гаргалча
наха кхоачар да, дезалхо харцваьлча хьахулар. Х1аьта цига 1абар хул халарчех (состоянию) сага шийна мара йовзац ший торонаш.
     Массала, цхьа дика хирург хиннав, наха вовзаш, лоарх1аш, Со-вет 1аьдал долча хана, бюро райкомпарти доакъашхо вола, 1аьда-лца  барта хилара доазувла дехьа посольстве лоарал болхбе хьож-аваьв из Йемене.
      Иштта волча  лора ца1 мара во1 хинавац. Цунга лорий дешар
дешийтад цо, дийша ваьлча армии а ваха цига наркотикашца ц1а-на воацаш хиннав б1агал ваьнна лора во1. Тоалург ма вари,- аьн-на саг а йоалаяь болх-моттиг яьй дас. Ви1и бераш хьадоладаннад к1аьнке, йи1иге. Цаьхха, ший даьца-наьнаца, дезалца волаш, ший къаьстта ц1аг1а хьалчувоалаш. Цкъа саго теркл ца веш, ше цхьаь волаш наркотик маха теха хиннаб цо, боарам боккха хилара, 1аб-ар совг1адаьнна, венна ваьг1ав, сесаг хьалчяьлча ший г1андачу.
       Иштта даь-наьна боча хиннар кхелхав. Гушда мела хетар дий-ца хургда къамаьлаш, цо къонача лорах. Ший дег1а доалде хьинар
д1адаьннача лора, лазар кхетар хиннад. Цо моча лорах в1алла лор
ва,- ала доаг1ий? Укхаз хетар доацаш ма дий, из долача тайпара дийцача, дукха хургбар цох харц-бакъ махбеш дувца.
     Цунгахьа сазали хоалур (субъек-ое чувство), кертте йола хьал-че (бытие) гойташ болх боал. Х1аьт г1алг1а хинавар аьнна, из ма-ллайк хиннад, оалаш хилча бакъдац, г1алг1ай дике-вое хуландаь.
      Цо саги 1абарах, шийна маха а теха, хьадаьннар шийна зулам да. Цуна дисар к1аьнк-йи1иг, да-нана, иштта къона нускал. Миш- та  д1аваьлар хьанаьхк,- аьлча? Дала жоп ца дуташ д1авахар дир, цо ший наха.
    Психик торонех, дукха хургда масалаш, из сазали 1абар (субъ-ое удовол-ие) хул ала, ший лазар долаш. Х1аьта дац из сурт, т1е-
хьа т1адоаг1ар доацаш. Т1аккх изза морг, сазали (субъек-ый) то- ронца хиннар, озали (объек-ый) болх-г1улакх (деят-сть) хул.
       Цу моча белха, наха оалаш амог1ални кхетам, ший кхетамте (рассудок) хилара. Ма дарра аьлча, караг1даьннар сага шийна чу-хьа лелабе бала-г1айг1а хул, нагахьа из шийлача хийл дехьваьн-на моттиг хуле. Х1аьта ший ц1аг1ар наха бала буташ, т1ехьа т1а- доаг1ар  агахилара (сущест-ию), къайлаг1а дусе а, сина торонаш-ца бахьа мухь хулаш из къона хинна лор дага мела воха.

                222





       Цхьа бала-г1айг1а хинна, саго шийдар къайлаг1а д1алеладеш хилча, хул цуннах ц1ана сина сазали хьалче (субъек-ое бытие). Из ц1ана 1абар (удовол-ие) сазали халарче (субъ-ое состо-ие) хулаш,
ший т1ехье а йолаш, цу хиннадаьначох е кхел йоацаш хаьдда, ду-вца къамаьл деце.
    Цул совг1а,1абар хинна моттигаш дагадоацача белха, шига чу-лоацам хинна, цох хьадоалар маллаг1ча х1амилдаца (предметом) хулаш, цхьацца бахьана, цудухьа хетара махбеш дувцар хилар ма- ра кхы кортабелга ца хулаш.
    Сагага хулача г1ирсех 1абараш каралоацача, сага дух (суть) ар-ахьар да, 1абари боарам сагага хьажжа хала доаг1аш. Х1аьта саго ше-шийна хьалче (бытие) хулийт, цу г1ирси новкъосталца, 1абар-ах цо ше е кхыча наха мах бергболаш.
    Саго ший 1абар дезаш, каралоацаш кхычунца екъа лаьрх1а хил-ац, цудухьа цунга доаг1ар акциденци йолаш да дагадоацараш хул-андаь вахаргахьа. Цо ше дучох хьахулаш дар, цуна шийна хулаш.
Х1ара белхаца дагадоацаш ма1ан далар хилара, саго кхычунца де-къа тугаш хилац 1абараш дезара.
    1абараш (удовол-ия) хьадалар шиндухьа хулаш ма дий халарч-ех (состоянию), х1аьта цига хьалхардар хул, маллаг1а карара хьа- лче хилара, б1арчча хала езаш, аьттувнга хьажжа; шоллаг1адар да карахилар хьажжа хьалче (бытие), цуна ший торонех.
   Х1аьта т1еххьара хьалче агахиннар (следствие) хилара, г1улакх дара (деяние), сага синало1ам (воле) хилара хьажжа, из караг1да-ьннар цуна шийна дусаш.
    Т1аккха дике-вое дукха хул караг1дувлараш, х1аьта дикадараш, мог1ални торонех кхоачамболаш 1абара, ший дог а 1обадеш, сий-лен торо ца яхьаш хиларца. Иштта дале а, йиш хилац, дерриганех, агахиннар (следствие) доаккхаш духьоттар (принцип) хургдолаш караг1даьннарех (поступок).
     Караг1даьннарех хул т1ехьа т1адоаг1ар (т1ехьен) ардама (дей-ствию) да акциденцех, х1ана аьлча, цхьацца дола дух (суть) царга хилара, арахьар вахар-лелар долаш, кхычахьа халарче (состояние) хиларца ма1ан а долаш, дезе д1адоадеш бакъдар. Новкъачо 1абаш новкъост ва доладаьча г1улкхаца кхеташ, цхьа маллаг1а маьхедар деш хилча, б1арчча субстанци (ма1ан) йолаш.
     Цига 1абар хьауллув доал, никъ аттаг1а хургболаш, цига дучох гучадоалаш, сага шийна шевовзар (самопоз-е) долаш, сазалал (су- бъек-сть) хиларца, кхетам ба,- ала дунегара (мировоз-ие). Саго, из ший торонех лохаш, шийна 1абар, б1арчча г1улакх дара (деяния) д1ат1ехвоалаш.
     Дала сага дана ни1мат да хьаькъал, цо д1адоакх, хоадам цахил-ар а товча хоалурах, белгалде дезача х1амилдашца (предметы) бу-взам отташ дог тохадаларах бола чулоацам ц1енбеш ше-шийга до-лчунна, сазалал (субъек-ость) хилара, цига цаэша акциденци д1а-

                223





хота.
    Цул совг1а хьаькъало бувзийта беррига юкъара чулоацам е ма-хбара беза, бувзам отташ агакепах (форме), хьаькъал д1адерзаш озали (объек-ое) кхетама болх-г1улакх (деят-ть) хулаш х1аман ду-хьа.
     Цига хьаькъал хул цхьанкхетар кхетама, сага сакхетаме шево-взартен (самопознание), цхьана долаш довзарте (познание), веш-та сага ше а, дуне-1алам а ховдовзарга (знанию) кхоачаш.
   Сага хьаькъалах хулар, къоастадеш доаг1ар, х1амаех хулача ма-1анца, кхы болх-г1улакха (деят-ть), уйлаш нийсса г1улакх ду (де-яние). Маса долаш, довзарте (познание) да,- ала, хьаькъале дийна-ле (раз-ое сущ-во) хулаш..
    Из да дийнале (сущ-во) хилара синауйлах (мышление) дола ца1 де ловш догдара ардамбе дагалоцам болаш. Сага кхетамах теркое хилча, цхьацца гучадоал б1аземах (воображение). Цуна шийх дер- рига диай (миры) Айлам юкъ ше йолаш мо, цуна хетара эксцентр-
изм хилар гойташ.
  Саго ше лох шийна таррамаш, дукхачарна юкъе шийна товш дар,
дезача шийна т1ахьожар совг1а, гонахьа долчунга чухьа а хьожаш рефлекси хулаш цох. Цхьацца бахьанаш лохаш, шийна эшара д1а-т1аязду.
     Цу наькъа т1а, цун хьашт-терко (интерес), лерх1амаш (планы) цхьанаэтта хул наькъа т1а. Хьаькъал хул сага дусаашдар, дика во-лача новкъоста когаметта, сага дикале (качество) гойта, кхы а цун хадемогар (способность) белгалхинна дола, гулламан дийнале (су-щество) да ала, цхьа къаьстта белгала юхь-сибат (образ) ч1оаг1ал-уш, дакъа даккха ардамбе (действовать).
       Дунегар (мировоз-ие) долача, ца бола эрга оттам хул халарче (состояние) хиларца кхоачамбеш дикан е вона, ший оаг1уврахьа сага царех бахьанаш а хулаш дикае е вона. Саг хьаькъал хилара а хоржамбеш, шийна пайдан дар е доацар гуш.
      Иштта сагагар гуча- доал эздий г1улакх (добродеятель). Из да, деррига  бокъонца отт-ар, даима наха пайдане да,- оалаш наьхаю-къарле (общество) дег1айоалъю торо. Х1аьта  цу муг1ара кхетам-ан оттарнаха, наьхаюкъарле зе, зулам т1акхоачашдар – айп, сакх-ат хиле амог1ални юхь-сибат (образ) хул.
    Дикаг1а долча эздий г1улакхех лоарх1аш хиннад  г1алг1ай г1у-лакхаш, шоай сакхетамгахьа, дукха хангахьа гаьнар хьадаьхка, на-ха пайда луш. Царех махбеш хиннаб берригача маьхко.
      Иштта хала хул, наха духьале хьаеш хинар, харц г1улакхах ло-арх1аш, эггара ч1оаг1аг1а бена бала, ший бала сакхат д1ахьаш, из
айп хулаш, цхьана сага бена ца 1еш, деррига къамага кхоачаш.
      Цу муг1ара доаг1аш да г1алг1ай Росси к1ала бахар, цхьа к1ий-ле хинна, - ер шоай да, - оалаш деррига вайнаьха халкъаш хьалло-ацаш  цхьана саго мо парг1ато йийза, бокъонца наха шоайдар бел-галдаь, б1арчча, из наьха дар ца эшаш халарче (состояние).
 
                224




   Из да г1алг1ачун тронаш ца хилара, сага 1азапе хул декхар хьа-рчара, дукха за1апал долаш Россица вахар. Из йоацаш д1аваха ве-ча, цо цамогаш  хьавеш, иштта белхаш хьабоаг1а къаман бала. Из да айпе дола вахар, из да беррига вайнах мукъа ца хилар.
      Юха а доаг1а, эздий г1улакх (благодать) хула сага т1адолаш, из эздий г1улакх хилар хул саг хилар, цуна караг1даьннараш дага- лоацам  болаш даима юххерча  наха е дерригача адамашта беркат, пайда кхоачаш хилара. Цунга хьажжа наха зе-зулам доалаш волча сагах – зуламе саг ва.
     Гонахьарча наха ираз доадеш хилара, из да сага ший ираз доац-илга. Нахага эздий г1улакх (благодать) кхоачийтар хьаькъале тор-онех долаш. Х1аьта наха зе-зулам кхоахьашдар ма1ан доацаш хул цхьаккха (ничто) доацар да, диканна (добро) юххе нийссадича.
     Наха зулмду саг хул эг1азлонца, шийна даькъаза хилара, шийг-ахьа хьаькъал дале а е доацаш. Шийна зулам даьдар аьнна, зулам-
аца нийссалушвар хьаькъала доазув кхийтта саг ва. Шийна во ца дайта хьаькъал д1акхоачаш хала веза х1ара саг, ца ховш хьадаь из зулам.
    Х1аьта шийна во даьчул т1ехьаг1а юха нийсса ца луш, диканца жоп дала хьажа доаг1а вер е къорга сакхат деце. Духхьал цу зула-мхъочунгар куралца г1атта веце гештде доаг1а. Цига ца1 да гетт-ар тембе безаш, куралца е дош ца хеташ зулама лелашвар, соцаве
доаг1а, цуна в1алла дагахургдоацача тайпар.
        Из хьалха д1а1омве доаг1а, харц саг шийна духьале ергъяц,- аьнна  хетийташ, т1аккха  цу  сага дагадоацар хьахалийта доаг1а.
Харцон духьал харцо мара хилац цкъаза. Даьррига Даьла кхелаца
да нахаца таравалар, сабар хилар. Нагахьа сатехача, зулам д1аай-луш моттиг хуле сатоха деза Даьла духьа.
      Наха декхараш далар – сагабези (обязан-ти) гуш, торонаш хьа-хьовкхаш болх-1омбара а (опыту), хьаькъала а, эшашдола дагало-ацамаш (цели) кхоачашде. Цар хилар да ца халанза цадоалар, був-зам оттара наха юкъе. Цхьатарра ираз хилар лааргахьа, шоаш дин-аг1а хилар дусаш, корта ба ала.
    Уж декхараш кхоачашдар хьажжа, сагах саг волга гуш ше бези-
отта (обязывает) хул, торонаш маьршаеш, саго догдоахар кхоача-шде, дагалоацамах, нийссача наькъа т1а хулалга. Иштта хул саги сакхетамо д1адехар, чухьар буни (природа) – Са долаш, цуна тов-радеш.
     Из г1алг1ай 1адатацар оамалтаз бези (нрав-ый обяз-ть) да. Оа-малта бези фуд аьлча? Цхьа халанза даргдоацар эшача, кхыча тор-они новкъосталца, могаш, иразе деш дийнале (сущ-во), саг вахаш вола, уж цхьаннахьа бахараш д1а1омбе догтохадолийташ, беррига дезал е мохк иразе хургболаш.
       Цунах ала доаг1а оамалт (нрав-ть), еррига Айлам (Вселенная) хьахилар мо, хьахинна хул халанза даргдоацар, х1амче (материя)

                225





а, синой а ийдам (отнош-ие) балара.
      Хьаькъал, вахар, ираз хилар да саг хилар, цу дерриганех сага хьалче (бытие) йолаш сина торонашца. Массанахь халарче йолаш,
Даьла кхелах. Х1ара хаьдда болча кхетамчех (понятию) хулаш из хаьддадар (категория) сагах дар белгалдеш. Массала, хьаькъале а хилар, цунгар д1адехаш, сага декхар долга хара, хаьдда цхьан даь-къа толама кхоачаш, хулаш сагал гойташ.
     Саг хиларо хьагойт, сагах доаг1араш: хьаькъале ваха хилар, аг-ахилар (сущест-ие) долаш ираз хила уйла йолаш. Х1аьта фу яхил-га да ираз? Ираз да юхь-сибат (образ) хилар, саги вахар гуш, сага цох тоам хулаш, цацца 1абар (удов-ие) дара. Саги дийнал (жизнь) хулаш махбе.
    Хала вахара товг1ал (тов т1а г1олла водаш), д1аяхьа дега ловш,
из бален дийнал (жизнь) яле а, иразга сатесара. Вахара тоам хина, ираза боарам хул цу дийнал даьхал, цун чулоацам, лоарх1аш эгга-
ра дика дола ираз, валлалца хулар Даьлаца дог тийша хилча.
     Чехка додаш дола иразо г1айг1анга кхоачаву, цхьа дега сало1- ам хинна д1адалара. Ираз сиха мела хила, из сага юхера доадаш хул, сало1ам хиннача хьогавеш саг…
        Иштта боарам боацаш дена 1абар сало1ама бала 1овшийташ хул, цо 1азап а дахь цкъаза, из д1адаьлча сага дикаг1а хеташ, хал-ац из 1абара а кортабеш.
       Цудухьа сало1ам а, 1азап озар а юххе отташ нийссалу. Боара- мал т1ехьдаьнна сала1ар кхетаме хул дег1а, хала вахарца, т1ехьа Са дехке воалаш е дуне мела доалача хана, дагабала бала хулаш а, саго ший г1алатех бехке веш, ше шийца.
     Цунах, саг декхар ва рефлекси еш, т1ехьа т1адоаг1ачох тембе, дешдолчун хаьдда махбе ховш, декхар да, ший сагал (челов-ость) доацадеш иразе хила. Сага ираз ший торонашца барт хилар да, цу сагае, бахьанаште юкъе халарче (состояние) йоаг1а, цигар бахьа-наш сага 1аткъаш мо торонаш белгалювлаш.
       Наьха дагалоацаме уйлаш (идеи) хилара ираза хулаш я толам гарца. Цар сага хилар хьажжа да, сагах йоахка белгалонаш а. Мас-ала, сагах гуш темперамент хилара цхьацца кхоачамаш халийташ, саго 1омадаьрашца (привычек).
     Темперамент хьоадича, цунах дар, латини меттал ( temprament-um – доаг1ача даькъа д1анийссадалар), оамал яьзъяр индивида,са- наьхка (личность), цуна динамиках белгалонаш гуш психологира болх-г1улкха (деят-сти), лоарх1аш саги сихала хул боарам (темп), гарт (ритм) а лохаш, психоз1ыагара (психопроцесс) сихал торо е хьал хилара.
      Кертера белгалонаш я: юкъара хьинар долаш бирина (индиви-ду), цун лелара (движению) динамика йоалаш, эмоци хилар гуш.
Темперамента тайпаш  диъ хилар И. Канта хьагучадаьккха: сангв-ини, холери, меланхоли, флегмати,- оалаш.
 
                226





    Сага оамалах дег1араш, мифологех да ала, кхыча тайпар аьлча,
дег1а оамали конституци хьовкхаш хул темперамент. Д1ахо 1ом-адаьр (привычка) хул сихлата оамал гойташ. Из синуйла кан (мы-шлению метод) хул шийх болча  ардамах (действием) чухьа е ара маьженашка д1акхачара, массаза ца1 лелар (движение) мо, д1а1о-мадара  юхадоаг1аш  чехка  хьадедезар деш, тарарча лелара болх-1омбар (опыт) хулаш да, мела хула темпераментах.
       Нагахьа саго тембеш, терко хилара ага-аволах (фактом), т1ак-кха гургда цуна, деррига ший д1алелар хиналга в1ашаг1теха, г1у- лакхе хилар, ший сакъердара. Из деррига 1омадаьраш долаш, цар-ех цхьадараш, сихлатараш хулаш, 1омадаьрашта саг хала веза от-та кулга е б1у ца къожабеш, ший уйла кхетамте (рассудок), хьаь-
къал, чам хинна.
     Иштта кхы ма дий уж – цар бола, дуне довза ха-демогара (спо-собности) сага нийсса хила. 1омаяра цхьацц говзал, саг декхар ва,
дукхадолча даькъах саги чам, дог хиларца, кхы а хетарца нийсса ший харц дагалоацаме уйла (идея) йолаш, - ираз да, - ала.
       Нийссаг1а аьлча, саг тувлаваларгахьа, шийдар кхычарна д1а- хьорчаде г1ертара – из да, саго 1омадаьрах хьадоалар. Х1аьта 1о-мадара д1амерзаду саги айп, скхат, зулам, цу эздий г1улакха (бла-годать) духьал доалаш.
       Саг хувцавер а – 1омадаьр хулаш, цхьачара тувладеш, из саги буни-ц1окаца (натурой) гучадоал ший духь (начало) долаш, ший дагалоацаме уйлай (идеи), б1архьажар, хетар, дешшехьдаьд (вро-
жденные) оалаш , царех дараш къорга тахка чам боацаш, бахьан-аш ца гуш нийссаде уйлангахьа.
    Кхы а саго ше 1омадаьрах вала магац, из цуна хьамсара да, х1а- на аьлча саги синаало (дух) ч1оаг1а теркалду цох дар, дукхача да-ькъа дацари (отриц-ый) дар жоп дала ловча хана, хувц бода никъ ший уйлан.
       Деррига гуш, цхьа кхела д1а1амарца атта кхоачаву, из 1омад-даьр гуш дагалоацаме уйлашка (идеям), хьаькъало хоамбеш, оаз яйта. Кхетамте (рассудок) е рефлекси яле, хинначох кортабе, ай- луш халанзадаргдоацача 1абара (удовол-ие) хувца хилац дола дух. 
       Цига бола кхетама хула дар тахка, гучадоалдаш  цхьалха 1аб-ар, шоайла  нийссадеш догураоттар, ца1 шоллаг1ачул лакха е ло-ха долаш. Нагахьа дар довза д1адирзадале  сало1ам ца беш, цхьа цхьолдаьначо, х1аьта б1арчча 1абарах д1адаьнна, цунга ираз хил-ар гу.
      Цу тайпар доазартех (познание) дусаш кхы болх хул сзали ду-хьоттара (субъек-ый принцип) долаш, цунца дагалоацама 1абар долаш дукхача даькъа.
     Тоам хилар лехаш бес-бесса хилара 1абар б1еха наькъа т1а до-ал цига акха эздел, мог1ал в1алла йоацаш. Нагахь хьаькъал, ший кхетамтех (рассудок) лелашдале сала1ар а торонашца, 1абар дез-

                227





аш деррига, т1аккха аттоеш эшача тоамхилара.
    Иштта, шийга хьажжа, мукъа волаш саг доккхача дикашта.Ук-хаз деррига сага йола халарче ювца хул, цига эздий г1улакх (бла-годать) хила, цунах сакхетам болаш, дарий (полож-ый) торонаш йолча, эздий г1улакх гуш хила.
    Х1аьта дацарий (отриц-ый) торо-нех хьадоалар хул б1еха, айпе вахар. Духхьал, цхьа 1абарца (удовол-ем) дагалоацам (цель) а баь хинна саг ц1аккха нийсалац. Г1алг1ай да цунах кица: «гигое, к1а-лхьеное яхар даьр бокъалгахьа ваьнавац».
     Из ба кхоачам дар нийсса кхетаде, 1абар ца маллаг1ча х1амил-
дах (предметом) хьадала йиш йолаш хилар г1улакх хинна, цун чу- лоацам ба тешама харц, къаьстта дацари торонаш гуча, нийсса 1а- бара к1ийле йолаш цхьа боарама.
      Хьаькъалца хул тоаме хулача х1амилдага (предмету) безам ба- хар, цох хов, безам бахача сагае, безам т1абодача х1амайхе ца1 до
дух (суть) хулилга. цар цхьа чулоацам беце а цхьанкхет гарга хул. Иштта юхь-сибатапш (образы) доалаш торонаш йоаг1а бокъонга доаккхаш цар ма1ан.
      Цигар торони агакеп (форма) хул,- ала доаг1а, безам т1абахар ардамбеш (действовать) сазали хоалурах (субъект-ные чувствах), х1аьта сазала (субъекту) дезар а хулаш ийдамах (отнош-ия). Боар-ам боацача х1амах, цхьа хий т1ехьадодаш мо пхьег1а юзаш болх хилара.
        Цудухьа караг1даьннар хьаду ерригаюкъара х1амилдах а (от предмет) дагалоацам  хулаш  довза озала (объектом) доалаш ший чухьенна  хиннар. Сага ше  везарца, курал, догб1ехал  хьадоалаш хул цкъаза безам т1абахар.
     Х1аьта замай йоахал, гедонисташ бахаш, цар хьаденад, сага 1а- бар могадеш, цуна ший некъ гойташ. Сабар, эздел довш, кхетам д1абовча наькъа т1а хиннад цар лелар-вахар.
        Маллаг1а безам т1абодаш е саг т1ерахила х1амаш, х1амилд-аш (предметы) хула бахьанех торонаш хилара?  Халарче (состоя-ние) хиларга хьажжа ша-шоай да,- оалаш дика г1улакхаш, айдеш эздий г1улакхаца (благодатью), декхар хилара юкъарза (непосре-дственно), цхьа дийнал (жизнь), вахар-лелар таралуш – дика е во довза, кхы а дух (суть) къоастадарга  кхоачаш, нийссадала  сина-ло1амца.
      Дика хьаькъалца хьожаш, во хьаькъало аьттув боабеш вахара,
цига безам т1абеха а, саг т1ерахила а ларх1а йиш ца хулаш, сина-ло1амца доацаш. Сага ийдам (отнош-ие) боалаш нахаца ло1амца дагадоацаш, хетара хилац, из деррига шийга долаш мо, деррига а тайна деце довзарте (познание) хила, оамалт (нрав-сть) сагац хи-нна нийссалуш хул, цунах  йоаккхача  бегалонех  гуш хул шедар.
      Х1аьта  гучадоалар да, нах эргамах хилар фунах, ц1окала (ра-са), торонех, тайпах, къамах, хькъалах, эйдажах.., из деррига  ха-

                228





ларче (состояние) хилара, х1ара сага кхетаде хул синауйлангахьа (в мышлении).
          Г1алг1ачо ваха-лела эшараш  дукха а хилча, х1аьта  рузкъа, г1ирсаш, торонаш к1езига а хилча, цига  оамал е эздел  белгалде- раш к1езига  нийсалу, барт  кхета  вахар деззача тайпар д1адахьа, цудухьа хул моттигаш г1алг1ай вахара шекбувла, цкъаза г1оарал
дайна.
        Мелла дале а , г1алг1ачо шийчох вала магац, шоай-дар дита, х1аьта а вахар атта хинадац. Сакхетама дарба ду синаало (дух), из Сина Солта  веза г1алг1ашта, цунца  хулаш  къаман  дагалоацаме уйла (национ-ая идея),
      Цунца г1алг1аша кхетадергда керда вахар уйлангахьа, меттаг-ахьа, вахаргахьа, - х1ара кхетамчех (в понятии) саг хилар т1адол- аш, шийца эздел, бусалба дин хилар к1ийле хинна. Саг хилар де-къалуш да: хьалха саг эздий волаш ма мога дег1аца а, уйланца а,
из  шийха д1акъасташ вар цхьаькха волаш мо, вале-веце ца1 хул-аш бири (индивид); д1ахо, саг волаш наха, дезала, къама эшача а юкъара волаш, лазара дарба ду лора тара.
      Цу г1алг1ачун вахара оаг1увнех декъадаларца ше-ший з1ам-аг1адола хьал-торо, цхьацца цунгар д1адехаш декхараш: саг ши-йна кхоачар; сина-дина кхоачар, наха-маьхка кхоачар долаш сина торонаш дийна лоаттае.
    Фу яхилга да декхар? Этико дизза д1адех декхарах дар, уж хаь- ддадараш (категория) хилара, махбеш, саго  шийна т1адила бези (обязанность) кхоачашдеш. Декхаро кхоачамбу оамалто (нрав-ть) д1адехачох, амара (страстью) шоаш нахага дерзар кхоачашдеш.
     Иштта х1ара сага вахача кхоачар хул декхар, саг хала иккхача хантилга (моменту) акциденци (случай) да оалача. Мог1ало д1ад-ехара, гучадоалаш бувзам оттар наьхюкъарленгахь (общ-ве), х1а-ра сага, ший бувзам болаш кхыча нахаца, 1илмаца, 1аламца, Даь- лаца вахар никъ болаш, цига саго хьалкхоабашдар хала дезаш оа-малт (нрав-ть) хилар.
   Цунах хов наха къаьстта кхоачар декхар хилар, цунца хула х1а-ра сага торо, цига онк хила эшаш ваха. Декхар да бувзам оттар са- наьхке (личность) наьхаюкъарле хьаллоаттаюча. Нахага доаг1ача
тайпара ийдам (отнош-ие) боалаш, бувзам лелабеш цхьоаг1онца  я, - ала эшача бартбе,- оалаш наьхаюкъарлен. Декхар доалача от-таш санаьхк хулаш, х1инаре леламах, къаьстта мог1альни хулаш кхоачашдедезар наха хьалхишка сазал (субъект) йолга гойташ.
       Декхара хаьддадар хинна геттар бувзам отташ кхыча кхетам-чешца (понятиями) оамал а йоаккхаш мог1ални болх-г1улакх (де-ят-сть) да ала санаьхка. Иштта  бехктокхам а, сакхетам а ба оали-йташ эхьаца, ма1андарца (мотивом).
     Декхарах дар лохаш, тохкаш 1илма да,- ала, цига хьабоала ов-ла ба, оалаш хьалха долча дакъа, хало хулаш, хьаденад этикагах-

                229





ьа. Х1аьта к1ийле хулаш эздела, оамалта дино къоабалдер хьеха-мца гуш. Цхьа хьаст хинна эздел, г1улакх, кхахетам хулаш, саг хилар цунца гуш, даима Дина агабокъо (закон) йолаш.
      Из яхилга хул: харцо, ирчал, зулам, во… саго (наха) къовла а дезаш, доазув тохар совг1а, цхьана ц1аг1а чудоллаш мо, ч1ега бе-лла, амог1ални мела долча новкъаленашта. Саго чухьар «б1ехал»
д1айоаю аьттувнаш гучадоахаш.
        Декхаро гойт бези (обязан-сть), из мог1ални д1адехар хулаш декхароттара мо сагага д1аехаш тоъбоарамаш (нормы) д1алелара, вахара. Цунгар цхьа хаьдда болх т1абулаш. Из декхар хаьддадара юхе, кхетамчех бези (понятию обяз-сть) хул дукха юкъара оамал, цунга хьахалар хьажжа д1адехар, долаш беррига нахага мо.
     Х1аьта цхьан саго аьлча, цхьа къаьстта оамал гуш, цунах гуча-доалаш саги  караг1адоалчунга хьажжа. Саги декхар да маллаг1а
ца1 кхоачашде, шийна т1аяьздара декхароттар. Т1еххьарчо т1ад-илад сага  тайп-тайпара г1улакхаш, саги вахарга хьажжа, цхьа мо- г1ални бувзамаш увттара, шоаш т1асоцача метта, дезала, наьхаю-къарлен (обществу) белхаш хулаш, декхароттара.
      Цар кхоачашдер хул массанега кхоачаш декхар, цхьа къаьстта хулача торонашта, сага уж кхачара. Деррига халкъан кхоачача да-ькъа, мог1ог1ални декхароттар (обязан-ть) хьакхоачаш, дича мара халац кхоачам бартболаш наьхаюкъарле хьаллаца.
      Из да наьхаюк-ъарлен лостамбар (дисциплина) лоттадар, декх- аро д1адехаш  кхо-ачашдаьр (наха, маьхка, къакман торонаш тол- хаеш). Цудухьа х1ара сагага д1адехар хул мог1ални декхар хилар,
из оамалта (нрав-ый) д1адехаро кхоачамбар наьхаюкъарлен пайд-ана хилара, т1ехьат1адоаг1араш гуш, царех йоакхо ер декхар дол-аш.
       Сага ший торо, онк хилара, ч1оаг1ача даькъа чакхдаккха т1а-ийцар (обязат-во) долаш, цунца ч1оаг1адеш деррига мог1ални ду-хьоттараш (принципы). Дуненгахьа тайп-тайпара декхароттараш (обяз-ти) барта ца даха торо хул, оттвеш саг цхьацца йолча мотти-ге мог1ални хоржамбе.
      Бири (индивид) хулаш мо, саг шийга кхоачаш ва, эздел долаш, г1ов-сибат долаш, шиннахьа кхачар долаш, бусалба сага Иман хи-ларо кортабеш. Саги шиндухье хул гучайоалаш: цхьалхален, (ца1-ала), деррига юкъарлен а. Ца1ал (еденичность) хул саго «Со ва» - аларца, цун сазал (субъект) цун шийна хулаш рационализма «х1а-ма шийна» (вещь себе).
      Иштта саги деррига юкъама1ан (всеобщая сущность) хул, саго ше-шийна ва аларал совг1а, цунах йоахкача белгалонех, из волга д1авайзача, - хано а, мукъметто (прост-во) а д1алоацаш цун хьал-че (бытие).
        Цу даькъа ала доаг1а хьалххе а бири (индивид) аьнна, цунах доалар д1агойт духьа. Иштта  долче, санаьхка кхоач декхар, ший-

                230





на хьалхишка дакъа да, оалаш дег1аца (физич-кий) ше хьалкхоаб- аш лоравар бири ва,- ала.
     Фу яхилга да бири (индивид)?  Из санаьхк (личность) хул, дек-ъа йишйоацар е шийхал (особь) хилар гойташ. Иштта долче, бири (индивид) хилар ма1ан доал сагах б1арччадар гойташ, цун шийх-ал (особь) хул оалаш, дар шийца долаш мукъа дийнале (существо) Са а доалаш.
       Цул совг1а, цунца гучадоал сагах санаьхк (личность) хилара, цхьа къаьстта вола саг ва ала: ший корта, дег1, когаш хилар совг-1а уйла, эздел, г1улакх долаш, беррига кхоачам шийгахьа болаш цо (саго) хьалкхаба йиш хинна.
     Укхаз кхетаде торо хулаш индивид, санаьхк е шийхал яхараш фуд? Тхьовра шира заманца хьадоаг1, къаьстта эллинаш  баьхача ханагар, саг хилар доккха ма1ан долаш, из сакхетам эллини хин-
на 1ийнабац, цар мо г1алг1ай сакхетамгахьа лийнай уж торонаш, кертера ма1ан луш, хьаденад протонахи (нахи) фу (фурт).
      Цу кхетама села лакха мах х1ана хул вайнаха, цох гучадоалар хул доладалчахьа хьайоаг1а Халарче (состояние). Х1аьта из г1ал- г1ай сакхетама бухар овла ба, кхыча шира замангар къамичарел а къаьна.
      Цунах хьабоала кхетам амфиболи (шиндухьа боалаш) хилара,
дег1агахьар, сингахьар торонаш нийссаг1 гойташ сазал (субъект). Иштта ма1андаьлача белгалонех, озал (объект) гуш, царца цхьан сазалал (субъек-ость) а, озалал (объек-сть) йолга гучадоалаш.
    Цига шиндухье атта кхоачалуш хилац, цига даридараш (полож-ые), дацаридараш (отриц-ые), кхы а х1амчал (матер-ость), синнал (дух-ость), дикал (порядоч-сть), вол (непоряд-сть) хилара.
       Сага кхочача торонаш гойташ хаьддадарех (категориях) мах-беш, шоай дакъа халарче (состоян6ие) гойташ хьалче (бытие), са- ги вахара хулаш.
    Сага шийна кхоачр юстардоаккхаш, ховдовзарца (знанием) кхе- там хила. Г. Гегель дийца ца1ал (еденичность) хьакъоастадеш де- ррига юкъама1ан (всеобщая сущ-сть). Цунца духьоттар (принцип) долаш, ший ц1и а йолаш Indivduatio (индивидуация). Х1аьта кхы-дар д1адаьлча тхьовра хана Аристотель юкъедоаладаь философех кхетамче (понятие) я из.
       Цох «хьалхара х1амче» (первая материя) оалаш, х1амчала диа
(матер-ый мир) хинна д1анийссалуш. Цу тайпар хьадаьхкад х1ара зхамангахьа хьехамаш, арс1оморех (теория), ха мела д1айода кер-дадувлаш хьехамаш, шоай заманга хьажжа. Зама оттар д1ач1оаг1- адеш е цхьацца духьале еш, хьалхар хьехам бицбала.
     Масса йолча замангахьа керте хиннад саг хилар, белгалдоахаш декхарах, мела цу декхара мах лохбе гортар гаьнадоалаш хиннад-ац, х1ана аьлча, декхарах хаьддадараш (категория) д1адехаш саг- ах махбейташ. Саг ше-ший замангахьа лакха е лоха лерх1ам бара.

                231




     Вахар чоалхане доалача, эволюци хиларца нийсса ца луш, саг хилар д1аотташ ший торонашца, сага феномен хилар доалаш ха-ларчех (состоянием). Т1аккха сага дуненгахьа йола моттиг белга-ляла хьисапах йовзийташ, царцар хьиспаш доалаш хьал-торонаш хулаш.
      Саг кхоач, ший чухьара отташ шиндухьа гойтара, х1ана аьлча
динален х1амчал-синнал (существу материальность-духовность) хулаш, хьаллацарца дуненгахьа йоаг1ашйола чурлоттам (структ-ура).
      Диа (мир) мела з1амига е йоккха хилара цун агахилар (сущес-твование) хул, ч1оаг1а чолхане дег1адоаг1а з1ыагар а (процесс),
цунгахьа хьалсовсар долаш дег1адоаг1а ма1анах. Иштта психик-ахь дараш цхьанкхеташ х1амангахьа болхбе.
     Саг дег1авар гаьнадоалаш хул сина торонех синауйлано (мыш-
ление) болхбарца, чухьлоттам хинна. Б1арчча канаш (сспособы) е ханаш йолаш з1ыагар (процесс) хул,- ала, кхетам бала, - кхы а са-га дийнал ( жизнь) гуш Космогенез е Геогенез гуш – юкъар хала вахар (товг1ол) хилара  Биогенез гуш Ноосфера.
      Цу кхаь канах (способы, методы) хьахадаш болх хул, яха ха а йолаш, иштта хургйолча хана диканга догдаха Даьла кхела, цох хов «саги вахар феномен» йолга. Эволюци хилар гуш хул саг хил-ар халарче оттара
       Цигар боламан лелар (движение) хулаш тум хул сага ший хьа-лче (бытие), гносеологи наькъа т1а, саго рефлекси а хулийташ, из хьаькъал хилара физика а, метафизика а торонашца, психика чур-лоттамах (структуре).
       Болача кхетамца т1аг1олла оалаш хилча, саг хиларах, гом ба,- ала  хул  дашхар деце а, т1аг1оллар кхетама ноосфера белгалъеш, цхьа сагалдаьнна (очеловеченный) 1илман дакъа «ше» (саг) – «со-циум», - из «кертера дакъа хулаш ноосфера»
           Ноосфера оала дешма1ан (термин) юкъедаьккхар ва Е. Руа, 1илман наькъа т1а, цун эшаш д1алуш болхбир, шоай белхашкахьа
В. Вернадский, П. Шеридан а. Ноосфера оалаш хьаькъал торонаш  гучаювл, саг хилара  махбе, рефлекси  хулаш довзартен  хьехама а (учение о познании).
        Ноосферах гушйола торонаш я цунах дар сакхетама кхетамче (понятие) йолаш, цох «социум» - оалаш. Социумах хул ч1оаг1ала лоарх1аме социальни цхьанкхетар (общность) долаш. Цунах оам-але дар хьадоалалуш цхьанкхетара, кхы а наьха вахарца бехкама (условно) къаьстта бувзам оттара наха юкъе.
       Социум хул б1арчча чоалх, юкъара наьха агахилар (суще-ие) гойташ, цунах юхь-сибат (образ) хулаш, дийнача х1амай дийнал (жизнь) гойташ. Х1аьта кертера белгало сакхетам ба, цунца нийс-са д1адийрза болх-г1улакх (деят-сть) хулаш.
       Наьха в1ашийоттара, наьха хьабалар хулаш фунахдар е цхьа

                232





функци хул,- алар долаш, саг вугаш саг хила дезача культура. Со-циум яхилга да наьха чура-тера хилар, кхоллама наьхаюкъарлен вахар долча.
     Иштта, адамаш шоашта х1амчал-динал маьхедараш (матер-ый- духовные цености) гулдеш, 1алам торо тоаеш, дикаг1а долча дак-ъа хувцаш (цу даькъа болх мела лела), сага мог1ал тоаеш, дика оа-малаш хургйолаш, къаьсттача дикалех (качества).
      Социум  я наьхаюкъарлен цхьа б1арчча чоалхоттам (система), цун эггара лакхера агакеп (форма) хилар дезаш. Ха деза, социум з1амаг1ча социумах екъалуш халарче хилара, цудухьа социум та-йпан, дезала, къаман, наьхаюкъарлен, кхы а хуларча халарчех (со-стоянию) ийдам (отнош-ие) болаш, цхьацца бувзамах.
       Маллаг1а социум яр,- аьнна, цун хилар хул халарчех, цхьанк-хетар (общность) метте цигар торой дар отташ. Уж автономни ху- лаш ший вахарах (хьалхара кхоачамбеш дуккхачо, цхьанкхийтта,
 цхьа б1арчча Социум хул ала.
      Социумас д1анийссаду харц-бакъдар, къаьстта тайпар да оали- йташ, из хул «регулировка» чоалхашта, маьженашта, юкъара юкъ хинна барт ба оалийташ, дезача довт хьокхаш маьженаш мукъайо-ахаш.
      Цига конституци хул довза х1аране декхар белгал хулаш, цхьа декхара, кхоачама, тоъбоарама (норма) наха баха-лела, довзарте а (познание) белгалдоалаш саги вахарца. Саг бири (индивид) волаш ,хьакхоачараш фуд ховш белгаляьлар ноосфера , цунца Соцциум а хиларца. Ше-ший кхетамче (понятие) йоалаш Ноосфера.
        Социум,- оалаш, цун лелар да, социальни хьехама белгалона-шта, ноахой (социальни) а, культурни а цхьанкхетар долаш бири, санаьхки (личностный), шийхали (особий) бувзам отташ, саг хил- ар гуш, г1алг1ай сакхетамца халарчех (состоянию), деррига чуде-рздер, д1адерздер долаш, б1арчча к1иленах агахилар (сущес-ние) йолга ховш.
       Торонех индивид волга ховш, гучайоалаш халарче (сост-ние) хул саг хилар кхоачашдеш. Фу хала деза тембеш кхетама? Из хул сакхетам хилар, цхьа к1ийле хьаеш къам да,- ала. Цуна х нийссад-ар хано кхоабаш, г1алг1ай ч1ега тохийташ историна доазув деш, цунах дар хулаш, ха д1аяхарца, белгалдеш ханаш лийнилга хала- рче (состояние) хилара.
        Х1анза хулар е дар мо наха мукъале эшаш, дукха хилача хар-цо йоалаш. Сага кортмукъленга хьажжа хинилга бакъде торонаш ца хилара. Цхьа «дий) е «дац» яхар мара белгалдала х1ам доацаш,
цхьа хиннадаьннар факт я,- ала. Тахан дар, историца хинна хьада- лар хулаш.
     Кхы цун къоррга белгалонаш ца йовзара, халарче (сост-ие) йо-ацилга да хетар, хьажже ийжфатме (относ-но) хул, ер да б1аррча,- ала. Ханаш д1а ма яхайий, уж йолхаш а ма латий – мичара бенаб

                233




г1алг1ашта села маьхе ма1ан дувла бувца мотт, цунах хьагур ди-зза вахар хул адамий.
      Цох хов белгалдалара сагал (челов-сть) гойтара, адами торон-аш цунца яхаш, халарче (состояние) йовзаш, гаьнар протонахи из мотт хилара, сага вахара ардам (действие) бувлар мара цунца бел- хила доацаш. Истори долаш дунен-1алама дар диц цадолийташ, адамашта ма1андаккхар (вывод) дала. Х1аьта г1алг1ай метта хин-надац бокъонца ха, д1аяха халарче дуташ юхь-сибат (образ) го.
           Саг ваха кхелчахьа, малх хьалбоалаш, из чубузаш хиларца, метто чоалхотта куц дулаш, сийрда ди д1адаьлча баьде бийса йоа- г1аш. Цар лелар з1ыагар (процесс) гойташ, цига хула хьалхар бел- галонаш хиннад метто диах (миры) Айлам баларца тешалде, саги вахара деш мо.
     Иштта з1ыагараш (процессы) яьхкай нахски метташ тешалдеш,
хиннар нийсса-эза белгалдара, х1ара дешаца 1овхьен (явлению) юхь-сибат (образ) долаш. Цох ала доаг1а корта бола 1овхье е 1ов-че (явление и событие) ага-авол (факт) хулаш.
     Х1аьта уж з1ыагараш (процессы) адамашта лаца е гойта еце а, даима юхеюташ лела отхал мо, царех хинна ма1ан, ший дух (суть) долаш, кино даьккха ца дуташ.
       Массала г1алг1ай метто ма1ан доаш, деррига дунен дайза ер дешаш: МАЛХАСЕДЕК е ВАВИЛОН. Из шиъ дош хул наски ме-тташца таржамде:   Малх+Седкъа, сага ц1и хулаш «малх+седкъа» мо сийра, силахьа ва алар гойташ…  Х1аьта Ва (вел)+ Бел (Вел) + Он (1оналде), лоцца  ц1и йоаккхаш  меттига, из 1айилар Бел аьла хилара.
     Иштта т1ера гуш къайленашта дашхар деш г1алг1ай метто до-аг1а, из мотт койни, ц1увнаш баьхача лелабеш. Кхы хул цох белг-алде, х1анзар вахара з1ыагараш (прцессы) лаьтта ецаре ца1 нанас веш мо.
      Саго саг йоалаеш мо, къавале д1аволаш мо, кхывар цун кога-метта отташ мо, иштта хьисап доалаш хиннад истори довза, цул совг1а, наха цох кхера т1а, чхара т1а йоазув деш, агах1арак (знак) оттадеш тешала.
       Из къамаьл ч1оаг1адеш хул лаьттах корадоаг1а яхача хана ле-ладаь г1ирсаш, царех хинна вахара тешал долаш, нах хьалха шоай культура йолаш баьхалга, истори хьаладалара. Кхы а лаьттах кор-аде торалу, хьалха баьхача наьха лараш, г1ирсаш.
      Х1аьта маллаг1 эргам ба цу нанаца хов цу ларах, х1анзача ва-харца. Цига гучадоал мела хувцамаш хиннад лаьтта т1а, цу шира замашка хьажача. Сага ха доаг1а «ди» е «шу» мела доал адами то-ронаш совг1аювлаш агаххе (цивилиз-ия) дег1аяра.
     Бехкама ханаш шоайла в1аши духьалоттаеча дувца хул, къаьс-тта мог1ални оаг1внаш гойташ, адами сакхетам дег1абеналга т1а- ккха геттара белгалдоал.

                234




       Цунах оал, адам дег1адар, иштта лелар (движ-ие) совг1адоал-аш, исторена т1ехьа т1адоаг1ар долаш. Х1аьта историна кхоачам- бар хинадац, цунах хов бири (индивида) истори ца хулилга, цо а шийна доалдеш хьаена хьалче (бытие) мара хинаяц.
      Историна саг хиларо гойтад, т1аккха хулаш цох санаьхк (лич-ность), кхы а дукчарех сина торонех, иштта индивид е шийхал ва (особь). Цу хьаькъа вайнаьха сага доаг1ар хул истори истори бос-байна хилара, бокъонца г1алг1ачун къахьегар хинна, ше д1авов-зийта г1ерташ.
        Цудухьа замано витавац саг, лар юташ ваха, историца мара, цун ший Геродот кхеве торонаш-хьал ийшад. Цу яхача ханна 1у-налдеш мифолдоги, багаг1буцам хиннаб, наьха сакхетам дийнабе.
         Сага декхар хиннад саг хилар ч1оаг1адайташ, сага халонаш ювлаш, дуненчухьа шиндухье лелаяра. Х1аьта лелар, болам шин- духьено лелабарца, цхьа «Перпетиум мобиле» (даим лела болам) болаш.
        Саг хинна декхарга отташ, шиндухье лоацаш, шинна кулгаца д1ацахецаш. Цкъа дарий торн волаш, т1аккха дацари хьале хулаш ,иштта чухьар сазал гойташ, арахьа озалга кхоачаш, иштта дукха-чох шиндухье лелаеш, вахар д1охалца.               
       Цунах кхетаде доаг1а, саг волаш 1аламах дакъа, ший дийнал-ца (жизнью), кхы а дийнале (существо) хулаш, цу кхетамчех (по-ятия) корта болаш белгалоеш, дар къоастадеш хинна. Х1аьта саг хилар т1ерадалац цох, кхоачакм ца хилара шийгахьа, эшашйола цхьаккха белгало ца хилча. Из белгало хул саги Сина торо.
     Цудухьа И. Канта дашхар даьд, саг хилар белгалдеш, ший тра-нсцендентальни сина1алашол т1а (транцендентальный идеализм), хилар кхоачакмбеш.
      Саг хул ший торонех догдохилга йолаш, цхьа ловшловр (про- извол) хинна, шийна хетар деш хиннад болх-моттиг (случай), со-цахоадам (решение) хулаш сазала (субъекту), из дийнале (сущес-тво) йолаш мо.
       Х1аьта саго белгалдац бахьанах дар е бахьанах доацар, ший-гахьа синало1ам (воле) хилара, из да сага бунех (природы) доала лазар, дега дезар, б1арги са доацаш хилара. Цул совг1а, цун хил-ар хул дийнал (жизнь) долаш, динаг1а дар е хьаькъалца  дар хул, сага дагадоацачар аьттув корабаь хьаийцад.
    Цундухь 1аламца дар  дац из,- цох оал, сина торонех дар. Цун
синаала (дух) хьаллотабуча низах (малхах),- г1алг1ачун керахьа боагаш синаала хул, саг волчун, из Сина Солт хилара.
       Сага дукха деза яара-малара кхоачам боацаш, из да к1езигах дар. Саг синаало вуг цхьан  къорга  берда юсте. Цига синаало яь кхел хулаш синало1ам (воле). Х1аьта цунах, саго дагадоацар хьа-деш, дика а караг1доалийташ.
      Фуд цига хулар? Синаало (дух) кхел ший сина яц, цо кхелеш

                235





сазала (субъекту), цунах доалар доашаш озал (объект) хулийташ.
Деррига цхьанкхетара дукха диаш (миры) гуш, доккха «Са да»,- оалийташ хиннад деррига цхьанкхетар (всеобщность). Цун доала
Да воал, цунга хьажжа, сага синаала а хулаш.
      Х1аьта саг ший Сина ц1а долаш мо, чухьа ала боагаш, саги дег1 из хилара, сазала (субъекту) к1ерам боагабеш, цох озал (объ-ект) халийта.
        Вахар юкъардар д1адаьлча, саго шийха доалар гуш, ала деза ший шиндухьех, къаьстта ца1 дуча хана, шинна духьо бартбаь ма-ра д1аалар (суждение) доацаш г1улакх, ца1 дучо ца делга. Т1акк-ха саг  ший торонца, ший цхьол (ца1ал) гуш, цунах т1асоцаш хул, хьаькъалца дода вахар т1аэцаш.
     Мела беркат доал сага, хьаькъало яхар а даь кхетаме волаш ди- ка дича, цох даима пайда, аьттув боалаш вахар доаг1а. Цхьа дага-доацаш е эг1азала саг караводаш г1алат доалаш, т1аккха цо, ший дикадараш доадеш моттигаш нийссало. Цул совг1а адами дахар а хул доадаш, еррига торонаш ийца, хала а, атта а вахар д1ахьож.
     Саг, ший эг1азалах корзаг1валар йоккха ирчал хул, б1аргаш а дувшадаь аффектах ардамбеш (действует). Цу наькъа т1а, сага ка- раг1доалараш хул халхетар т1адахьар везача сага, ч1оаг1а г1ала-
то йолаш, саг т1ехьа дехке воалаш.
     Дуненгахьа цхьацца харц даьле, саги, ший мгашле е дезал бале,
дукха ма хуле вахаргахьа, кхело гойташ. Цига саги сатохар кхоач-алуш, г1алат воалаш – из шийгар хьашти-теркош (интересы) д1а- йовш. Цу хьала саго де доаг1ар хул сатохар, корзаг1ваьлча кхы  а
болх-моттиг тишъяр мара бала пайда ца хулаш.
      Цу хана эггар дикадар хул, халарче (состояние) йовзар, дикан-га д1аторае хьажар вонца линна торонаш. Саго шийн могар де до-аг1а, деррига халкъ орцаг1доаккхаш. Низ д1ацакхаьчар, кхел хин-налга да.
     Саго д1ахоадавеш ше, ший йолача дермах (торонах), уж цунна гуш ца хилара, когашта хьалхишка ухка х1амаш мара, саг б1арчча интеллект ца хилара санаьхк (личность) ва,- ала, цхьа шемадарра долчох из волаш, цамогаш хилара.
     Ховдовзар гуш хоадам хул хьокхалуш, белгала эргашлонца фу-наг1а-моллаг1 дале а, цхьана х1амилдах (предметам) хилара, бес-бесса дараш.
      Пайда е аьттув лоха хьашти-терко (интерес) маьхе хул 1илма 1омадеш, цига хьаькъал сага эшара, уллув цхьацца бола кхоачам бахьаш. Саго ше-шийха д1ахоадавш джоазув техача мо, бири (ин-дивид) д1анийссалуш доацачар долача кхачавезаш.
       Кхы а да санаьхка, саг хилар д1агойташ, цу бехкамах хиначох харцо йоалаш, доацачох лоравала, мог1ал яле а, халарче (состоян-ие) хулаш трансцендентальни философи хилара, сина декхар лел- адеш, синало1ам (воле) баккха. Цу даькъа, дерриг  довзаш декхар

                236





хулаш къовлара, императивни бокъонаш гойта.
     Деоттаман (практич-кий) дашаро д1адех, шийна дего д1адеха-раш белгалдаьннача хьаштех (потребности) е безам бара кхеташ  хилар д1адехаш. Саго цхьа боарам лорабеш г1улакх аттача ца да-лара, ца воалаш саго ше лоравеш.
     Саг декхаре ва, дийна хила, бо-аца аьттув болаш мо диалекти-ка долга хойташ, шемаварра (естественный) мукъа хулаш. Кхы а да ше хилара  довзарте (познание) хула  наькъа т1а 1акъоргалуш кхетам, хетадалар (представ-е) ховдовзара (знанию); саг хала вез-аш доаг1ар кхоачашде.
       Иштта доазув тохаш, дезар кхоачаш-хулаш шемадарра (естес-твенный) хоадамаш хулаш лоарх1аме бези (обязаности) хала. Де- кхар оттар сага шийна  хьалха, цхьа  эша моттиг д1алаца, саг хал
долча, мукъале йолаш, шемадарра (естест-ый) догтохадалара, хоа-дам  хиналга кхоачаш дац. Х1аьта сагага догтохадалар ца хилара, сагший 1аламах валац синало1ам (воле) боацаш.
     Иштта долче, саги дакъа дайна хул дагадоацача уйлах е цу тай-
пар дагалоацамаш вугаш ваьлле дуне даа. Шийгахьа къаьстта боа-рам боацаш, ший дег1о д1адеха хьашташ (потребности) кхоачаш-де дег1ан (физически), цхьа дина низах,- дика е во ца довзаш, син-
аало (дух) болх ца бара,- из ца хилара.
       Из деррига хул саг хилара, шийгахьа кхеташ хилар (благораз-умие) долаш, ший г1аьххьал (умеренность) йолаш. Кхеташ хилар да хьаькъал д1акхачар, цун д1авахар-хьавар хул хадемогара (спо-собности) кхеташ, ше фу леладу вахар наькъа т1а, ше харц-бакъ а дучунна махбеш. Кхы а ше варрига д1ацалуш ше дучунна, цига цхьалха хьал-торо хилара, т1ехьа т1адоаг1ачунна махбе торо хур-гйолаш.
       Кхеташ вола саго махбу маллаг1а ца1 г1улакх дир духь, цхьа-тарра ший уйлах волаш  йола торонех воацаш, мог1ал  хилар гуш. Из да хар, дика-во довзар, шийна кхоачача дакъах, боацача дагал-оацама (цели), дег1а, лакхе хила хьаькъалца. Бокъонца болача да-
галоацама е г1улакха хала боаг1а синаала (дух) ц1енхаштта.   
      Кхеташ хилар (быть разумным) хул доаг1ар гуча хулаш бебез-ача белха, г1улакха санаьхк (личность) хила, наха лоарх1аш
 
       б)                Сага хьалхишкар декхараш
          Х1ара саго шийгахьа хьакхаьчар нийсса товш леладе доаг1а къаьстача кхеталле (призвание) хеталуш  кхел  йолаш мо, цунгар арар куц д1адоадеш доаг1ача беса. Саго ше, кхела хьалохаш мук -  ъача наькъа т1а, цунах йола хало хьалкхоабаш, из саг хилар, цхьа
торо хилар совг1а, з1амаг1дола хьал хулаш.
        Сага арахьар т1адоаг1араш ма хули кхелах, къаьстта дагадоа-цараш, ца1 юкъе юкъ йоацаш, нийсса агакепах (форма), кхы  юхь-сибат (образ) долаш. махбе. Цу даькъа саг декхар ва ше  хьадешд-

                237





аккха, из шийна т1акхаьчар арахьар хьалче (бытие) йоаеш.
    Саг чухьар дика хинна аравала веза, миштта мара саг ца хилара,
г1алг1а волаш д1адехараш къаьстта хул. Х1аранечун синаала боа-гаш боландаь. Синаалан (духе) багар ший тайпар да, миска е ваьх-ий хиннавар, аьнна дикан духьал дика деш, вон духьал дикал гой-таш.
      Керахьа ала багар, гучадоал вахарга хьажача, къаьстта яхь, ку-рал-сонтал юкъ яьннача. Х1аьта нах бокъонца Даьлах кхерача са- бар долаш харцон духьал, иштта деррига Даьлагар долга кхеташ.
     Саги кхеталле (призвание) хул ца1, хьалххе лаьрх1а хилар, цох
доалаш саг хилар, лерх1ам болаш наха юкъе, боапхама ца лоарх1е а, эзделах- г1улакхах. Иштта дукха хаьддадараш (категория) йоах-каш сагах, дика оаг1ув гойташ, мог1ала махбеш.
      Лерх1ам дукхача даькъах хула субстанци (ма1ан) я, латташ из х1амилдах (предмете) е х1амчалах (материале), царна масса оаг1-уврахьа 1алаш хилар дезаш, гоамалаш д1айоахаш.
      Цудухьа, шийна хийтачох г1улакх нийсса децаре, саг раьза хи-лац. Саг ший карарчох доаларвоалаш моттигаш хул, хетар ца хил-ара, х1аьта а, саг шийчох вала йиш хилац, шийдар сага кхоачара хилара. Цудухьа са ший хьалчех (бытие) валац, из ший халарчен
(состоянию) т1а латт.
        Сага хетало, дуне харц даьлча мо, ше яхар кхоачаш ца хулан- даь. Х1аране ше лерх1аш долча г1улакха тешаме хилар, из лоарх-1аш, из к1аласоцаш хилар да саго шийна Дала данначо раьза хил-ар, дуне даар е валар, кхелаца лоарх1аш.
      Цу сакхетаман наькъа т1а могашволаш, х1ара саг вицвала т1е- ра    хул, шийгар даьнна г1алат долга хоаш, цунгар 1омалуш эзди-йча наькъа т1а, коталон болх-г1улакх (деяте-сть) д1адахьа, курал-сонтал, шеквалар, шевезар (эгоизм) д1айоаеш, нийсса наькъа т1а, дуне довзар 1илман котало йолаш, вахаргахьа терко еш котало як-кха Даьла духьа, ший духьа е къаман духьа.
       Из да динза даргдоаца г1улкха декхар хулаш, х1ара сага бези
(обязан-ть) хулаш. Г1алг1аш оалаш хиннад: «1уйрадика е сайрди-ка хала шун! – аьлача,- Ди ховш вахувла!» Цун ма1ан да ший  то-ро, низ бовзаш хила везалга.
       Цох хиннад сага ц1аг1а-ара , сакхетамца боаг1а ардам (дейст-вие) бебезаш, дуне довзаш иманца, эзделца. Саг декхар хул везе, ший мехка, ц1енах ваьнна гаьнарча мехка ваха болхбаь, говзал  а 1омаяь къаман парг1атонга хьажа, ший дезал кхебе. Из да саги ло-1ам хилар, лерх1ам болаш кхеталле (призвание) хилар. Кхеталле, яхилга да лерх1ам хилар.
      Лерх1ам яхилга фуд аьлча? Из да саг бези (декхаре) оттар, ер-рига юкъара халарчен (сост-ию), халанза даргдоацаш долчох, ци-га деоттам (практика) хулаш, сагах доалар гойташ, сагал (чел-сть)
гойташ, нах бахача т1ехьен дита.

                238





     Саго лерх1ам ба оалаш, з1амига мара мах беце а, саг ше з1ами-га хилара, дог детадала, синаала боагаш мо. Т1аккха лерх1ама цо махбе доаг1аш Беш-лоам керта нийсса, ц1ана, нийсса лерх1ам хи-лара, цо лерх1ама 1унал деш хилара.
     Цу моча сагах пайда балар шеко хилац, из морг эшаш ший къа-ман. Сагаца кхеталле (призвание) хилара лерх1амах, никъ хьалаь-ца дукхача наькъашта юкъера болх-г1улакха (деят-сть), саг д1аво-лало эздийча 1аьдалах, д1аюкъе волаш, ерриг юкъара халарче (со-стоянию) хинна бухе уллаш.
       Кхы а хул цига доаг1аш, шийна хьалхишка латта декхар гуш,
сага в1аштехь мел доала пайда бала хьожаш, ший къаман, дезара.
Цу наькъа т1а саг волаш болх-г1улакх (деят-сть) д1адахьа, санаь-хка озалал (личности объек-сть) гучадоалаш.
     Лерх1ам дукхача даькъа ца1нена е кхоънена дале а, наха кхоа-чаш хул дукхача даькъа вахар никъ ба ала е таьптар гуш цхьаькха йола гонахье (среда) хилара, саг ший торонех доакъашхо волаш дикача ардама (действию), кхоллам бе дегахьа хулаш.
      Нагахьа, саг лаьрх1а хуле цхьан дарже волаш ваха, т1аккха цо йита езаргъя дехьенаш-сехьенаш, ца1 никъ белгал а баь, цуна хьа-лхашка ца1 улларгба никъ хала а, атта хила йишйолаш. Даьла къа-
хетам хилар хьажжа, из хьал-торо хул сага наькъа т1а ваха-ваха  а д1аоттавеш.
      Цун новкъостал даьр цуна гуш хул, цуна духьале яьр гуш хул цабезама. Х1аьта лерх1амага хьажжа волча сага, ший гонахье хул, из къаман пайдан саг – пайдан наькъа т1а латтара, б1арчча хулаш цуна агахилар (сущест-ие).
         Нагахьа саго, ший хьашти-терко (интерес) йолаш болх-г1ул-акх (деят-сть) дадахийта, наькъа т1а воалаш, ший дунен т1ар вах-ар мара харцон наькъа т1а хулаш, ший дунен т1ар вахар мара ца гуш, т1аккха сага хургба цунга хьажжа дагалоацам.
    Шевезар (эгоизм) я,- оалаш саг харцон наькъа т1а хул, цхьа в1а- лла доацар е эсалдар хилара, наха зулам доалаш. Х1ана аьлча цун хьашти-терко (интерес) чуялара шийна пайда луш. Саги сазал (су-бъект) хинна д1адехар хул, сага бусаш бола пайда, хьашти-терко а хина, мог1ални кхетам лохе боалаш, саго шийха доккхал (тщесла-вие) дара.
     Цига саго ший лакхал гуш нахал башхала, вале-веце кхетам хи- лара д1ахо харц болх-г1улакх (деят-сть) гойташ, цо хьадер хайра б1аргацагуш. Шевзачо-эгаисто шедар толхаду, цунах къасташ бу-вбалара нах, юххера цуна бол-г1улакх (деят-сть) талхаш, банкрот
хулаш.         
     Саг хилар шера-б1аьха никъ хул, саго цу наькъа т1а каралаьца могар хьаду, шийна д1адахьа могар дике, вое. Кхетаме кхийна, эз-дийча саго лертт1а эзделца ийдам (отнош-ие) лелабу, цун дика го-нахье  йолаш  моттигаш лелаю, цунгар ший къама аьттувбар мара

                239               





го хилац.
      Наха юкъе волаш гучаваьле, адамаш махбеш, оамалта (нравст-сть) даькъа дарж лу цу сага. Из гуш хул ший хьаькъалца, деналца, эзделца, иштта сага эшар хул ше везвалийтар. Цудухьа саг цхьаь а воацаш нахаца хилар д1адехаш хул, из толаша хул цу сагае, берр-игача нахае.
       Цудухьа Бусалба дино, нах декхаре оттабу цхьана хила, шоай моттигашкар джама1ат лоттаде. Саго ц1ена декхар кхоачашдеш з1амига мара деце а, цуна хьагойта дезаш хадемогар, т1аккха хил-ац з1амига докъашхо. Дег1а ийшача наха доаг1аш да из.
    Мала хьожаргвац хила сийлахьа наькъа т1а, из никъ массане ле-рхьамбеш лоарх1аш хилча. Саг хиларца, д1адехар хул тешамедар, могашал, наха эшар, цига эздийча сега белгалонаш гу, декхаро ях-ар деш дике, вое лорадара, саг хилар т1ерадаккха
    Из дерриг да саг хилар, Дала данача беркаташца, эздел а долаш, г1алг1а ва со,- ала. Цига кхоачаш хул, санаьхк (лич-сть) хина, ин- телликтуал  ва оалийтар нахага, заманца нийссалуш.
       Цу тайпара бири (индивида) мах лакха хул, цо г1ойле ю къам-ан торонаш дийнае, цунга хьажа кхыбараш цун тарахила хьожаш.
Белгале доаг1а кхы а санаьхк ваьха ханаш а, г1алг1ай къаман тор-
онаш йоккха ца хилара, къам з1амиг хилар хьажжа, низбола къам
новкъост ца хилара.
     Сагага зиркал далар торонашта пайдан хилац, цунгар ший къа- ман пайда боала ца хуле. Цудухь къан хьалха,б1уна хьалха мо, па- йдане  вар хиннав, цо шийна гонахь ше моргаш гулбаьндаь. Къам- ан барт ца хуле къам хилар д1адоал, цунца мотт а д1абоалаш, т1а- ккха къам д1адовр доаг1а.
    Сага декхар хул ше хьаийца 1илма, къоргга 1омадеш тахка, т1а- г1олла 1омадаьчох 1илма довзар хилац. Саг 1илманхо хилар дика- га кхоачаш, цох саг хилар гуш дукхача даькъа.
      Цхьа атта ваьха валар пайдан хилац, пайда хул дуне хала даьа дале а т1ехьале беркате хилча, леш садаккха а аттаг1 хулаш. Пай-да  хул 1илман говзалаш йовзара, кхычахь ца йовзараш, уж мо на-ькъаш лахар эш, къаьстта з1амигача къама.
     Къаман барт хилар хул эггар кортбола хьал-торо, цуна никъ то- абе эш, хьаькъалцар хьинар, из доацачун г1одеш, из да къаманца ц1ана уйла-нигат лелар. Х1ама ца деш баг1ача нахаца къовсам ло-ттабе доаг1а, х1ара сега, ший хаьдда торо хала езаш. Башхал хул, шийгар 1илман торонаш гучаялийтар, тешаме 1илма хулаш.
      Ер-м т1аг1олла хьехам мара бац, укхан хаьдда план хулаш, оа-малта (нрав-ый) даькъа болх халабезаш, х1ара 1илман этика торо- нашца. Дерриг цхьана долаш, довзарте (познание) да ала, сага де-кхар да, виццалуш кхетадар вахар-валар Аллах1 пурмица долалга.
     Саг хилар т1ерадоал, эздий, товш, к1аьда доал дира ший дег1а,
ший дезалашта. Кхыметтел оазо а тешам боалабеш, юхь-сибат ха-

                240




ьдда товш, борала, дег1а нийссаваларца аьлан юхь-сибат (образх) гойташ. Эздий хилар т1а хул, х1ара сага, воаг1аш вайча Уцап Ма-лсаг хетаволийташ. Иштта хул синца халадеза саги декхар…
     Аттаг1а дар да, саг хилар хьожаш гучадоалар, цун болх-г1ула-кхага хьажача, цо ший вахара даьча 1унал теркам бича. Цига цун вахар гуш, санаьхк (личность) волга гучадоалаш.
     Дика г1улакх хул, саго гойта болх, наха тоам хулаш, дезача ке-пе, цох наха сало1ам е пайда хулаш. Г1улакх хал доаг1а б1арг би-зза, дика-мерза, сийрда уйланга нах бугаш, б1арг т1отийташ, т1е- хьа дог даха къамаьл хулаш, адамашта диц ца дала.
     Дика г1улакх хул лерх1амца, сийленца, наха товра дира, саго кулг тохаш е наха дуа-молачо кхоачамбеш, дезачо дийха дала ху-лаш, цхьан саго кхыча сага е наха, наьха хьашташ (потребости) а кхоачашдара.
      Д1ахо из эздий, дика г1улакх саг хила эшаш да, х1ана аьлча из оамалтах (нрав-ть) хилара, ший маярра оамала, царех гучадоал са-гацар эздел, денал. Цох бовза хул саги сакхетам, юххера сага ши-йгар дола декхареоттар, из да саг хилар, эздий торонашца санаьхк хилар.
     Йоккха моттиг д1алоац, саг кхетаме кхевар (воспит-ие) долаш,
саг з1амига волача хана денна.

    в)                Дезала хьалхишкар декхараш
           Эггара хьалха г1алг1ачо, ше санаьхк (личность) хала хьож-аш ийдам (отнош-ие) оттабеш ше моча нахаца, цига цун индивид
хилар сомадоал, из да хьалхарчох, саги бола бувзам ший дезалца:
да-нана, во1-йо1, ви1и-йи1и дезал, гаргал саг, х1аранеца ше-ший г1улакх хулаш, долча декхара.
       Цига хула ийдам (отнош-ие) хул бези (обяз-сть) йолаш г1ул-акх леладе. Из да декхароттар ц1енача уйланца, д1айхача дегаца, даьре меттацв, дика оамалашца, тешаме г1улкхашца, эзделаца де- залашта юкъе къаьстта.
      Иштта бувзам оттарах пайда боалаш бокъонца торонех, мог1-ало кулгалдеш, наьха шоайла безам хилара, цхьана дезала бокъо-нех. Х1аьта з1амаг1 хилар ца хьежаш, кхетамекхевар (воспит-ие) юкъедаьнна. Х1ара дезалхочун шийна могадаь декхар долаш.
        Кертера хул дезал шоайла тешар, эшача субердинаци ше-ша йодаш. Дезала юкъе агабоконаш (законы) сагал хулаш. Дезал хил- ар хул къаман куц, дезал дукха е к1езига хилар хаьдда хилац, цу-на ма1ан ца1 хилара, цу наьха цхьанбахар тоъбоарама (норма) ху- лаш, дезали гонахьен оамалтах (сферы нравст-ти) гуш цхьоаг1о.
        Дезаала докъашхой хул к1езиге-дукха хинна а, из дац ужаш цхьа дух (суть) ба яхилга, цар тайптайпар оамалаш, юхь-сибаташ,
уйлаш, хьашташ хул, х1аьта цар цхьана болаш хул юкъар хьашти- теркош (интересы), уж цхьана мела бахачахана, уж ца1 дезал хил-

                241





ара
      Дезал нийсалу барта е кегабанна хулаш. Барта дезал цхьа таь-птар гойт, цхьан наькъа т1а хулаш, цхьан уйл-нигатан гарга хул.
х1аьта, дезал д1а-схьа бовлаш ха йоаг1а, х1ара дезалхочо ший де- зал д1аболабича.
      Х1ара дезала ца1 ц1а хул, да-нана чухьа долаш, дезал хьалкхе- бе декхар даь-наьна хулаш. Ираз дола дезал, вежараш истий кхий-лабар аьнна юкъара хул, къаьстта да-нана дийна мела долачахана.
      Г1алг1аша къердаш хиннад дезал д1а-схьа къастача ийна хил-ар лорадеш хилча вежарие, йижарие т1ехье хьарча хилча, шоайла безаш, т1ера. Т1аккха хул царех цхьа нах, шоай юкъарал лораеш, шоайла хьерчаш, цхьа дика е сий лорадеш, шоайла г1ертта га до-аккхаш.
       Бартача наха кхерам к1еззига хул, х1ана аьлча цар вахар низ, ший боламах болаш мог1ални бувзам латташ гаргар нах болга го-йташ. Массийхана  дезали  ч1оаг1ало хиннай дезалхой дог-безам-ца, цар кхотабанна маза ходабе атта ца хулаш. Г1алг1ай мог1ал а хьаенай тхьовра денна даьшкар хьадоаг1ача 1адатах, 1аьдалех.
       Дезал хилар гуш хул шемаярра (естес-ый) наьхаюкъареца, до-акъашхой ийдам (отнош-ие) безамца, тешамца хулаш, из Дала да-
на дика цар лоарх1аш, шоай юкъарле лораеш.
     Уж нах шоашкахь йолача торонашца, шоай юкъ дийналоттаеш,
ца1 шоллаг1чунца чам болаш цхьана хила, цига сало1ам боалаш, цхьа инстинкт хьадалара шемадарра (естест-ый) белха. Дезали бе-зам хул деррига леладе шоай бахара, сагал а гойташ, цар юкъ тоа-янна хургйолаш.
         Цу наха ларх1ац шоаш къаьстача мо, доакъашхой ларх1ара, из да хийрабалар ца дезара, х1аьта а хано ший 1откъам бу, шоай арг1а кхы дезал хьаболабеш. Дезала эшар да, нийсса ма1ан доакк-хаш дег1алах (физич-кий) дола б1арччал долаш мо сингахьа кхо-ачале лелае.
      Х1аьта цу б1арчала дакъаш хул хан йоахал доалаш, х1аране а ший чулоацам болаш, цох дух (суть) хилара. Дезал хиначарна ат-та хилац къаста, хиннар дицде. Юха а дезалхой бувзаш, уж доакъ-ашхой хилара, шоайл тешарца хьашти-терко (интерес) мела хула,
сага х1араненца дог-безам  ца байта теркоеш хул, шоай б1арччал дийнаеш.
      Г1алг1ай мог1ала лерх1ам болаш хул, дезалхой къаьста бале а шоайла хьожаш хилча, из лазар-м деррига тайпанга а д1адаржаш хул, эздийча тайпан уж бале. Иштта цу наха хул чухьар ди ч1оаг-1адеш, цхьоаг1о езара. Х1аьт дезалах маьхедар (ценность) да, цар еррига дезали б1арчалах хьадаьнна беркат, цох синало1ам (воле) боалаш. Дика дезал башха дилла сурт хул.
      Ала доаг1а дезал яхилга ца1 ма1ан долаш халларче (сост-ние) йолилга, х1аьта дезал а тайп-тайпара хулаш, цун доакъашхой ху-

                242





лаш мог1ални болама низ, фактор таралуш, шоашта янача хана а цхьана хала.
    Г1алг1ай 1аьдал хиннад дезал дика хилар ч1оаг1а, х1аьта а дас, нанас хеставеш хиннавац ший во1-йо1, мела эздий вахар массала долаш хуле а кхыча наха. Эхьо, эздело д1адехаш хиннад дезалаш-та мог1алах декхареоттар. Х1ара сега дег1амашкахьа 1аламцар да оалача доаг1аш хинадац бези (обязан-ть), из декхароттар.
      Дика дезал т1ехьен пайдан хинний, х1ара саг кхетамекхевара, хьалха д1абахача даьшта. Цудухьа дика саг кхевар да т1ехьалена бу пайда, къам оамалтах (нравс-но) дег1адоладеш, бусалба динца.
Ц1ен даь-наьна йоакхо д1анийссаяла доаг1аш, дезала барт бохар кхерарца, бартбеш, лазар кхоачаш сингахьа, х1ара саг юкъера ва- лар кхераш дог-безам бовра.
    Г. Гегела аьннад: «Дезали ийдама (отнош-ию) ма1ан долаш ин-дивиди 1алама в1ашаг1кхетар деш. Цу 1алама гулман з1ы (связь) хул наьха безам, тешам, иштта ховдовзхар (знание) а хул хьалха-ра в1ашаг1кхетар долча, кхы а юхь-сибат (образ) хулаш ардамбу-ча (где дейстуют) цу кхетамех. Индивидашта, цу гуламах латтача карада доаг1аш, къаьстта  белгалъяьннача башха бокъонаш; нага-хьа уж бокъонаш д1ач1оаг1аеш яларе бокъонаш мо, т1аккха мог1-
ални бувзам оттар (дезали) гулламах, хургбар, из х1аравар керта-ча дакъа долаш безаман низ кхачарга хьажжа, кхоачаш ше кхача дезар, иштта из хилара цунгар дохаш»
     Г. Гегела белгалдаьчох гуш да 1аламан в1ашаг1кхетар корта а болаш, дезали  бувзам оттача, цох кхетаде торо хилар, нах  хотта-бала, духхьал 1аламах доаг1а дух (суть) долаш, кхыча тайпар аьл- ча, Даьла кхелах латташ хул.
       Юххера из Дала даннар дезал хилар, дезали торонаш шераеш болхбар декхар хулаш. Х1аьта Гегела цхьаннахьа «декхар»,- аьн-на дош доладаьдац лакхера къамаьлаца. Оамалт (нрав-ть) гойтача мог1ални бувзама дезалашта юкъе мо, кхыча вахара оаг1увна т1а е к1ийлен т1а латт хьалхара нийссалурашца саги 1алам хилара.
       Дале а Декхар хала дезар, цу 1аламца уллув дежа, из деррига  адами торонаш  хилара Даьла пурама дезал  хул,- оалача, дикадар дезача, дикадар ала хургдолаш ерригаюкъара, б1арчча товрадеш.
      Корта барег1а да маре, сесаге шоайла баь барт, цар шоай дог- безам лерх1ар, баь мах лорабар, шоашта мамогга беркат халийта хьажар, шоай вахар т1ехьена масал хала мегаргдолаш. Даь-наьна декхар да ц1ана, даькъала т1ехье хьалкхеяр, шоаш балалца аппар (забота) деш кхетавевар дезалхо.
      Х1апьта т1ехьен декхар да даьга-наьнага ладувг1ар, уж безаш царна товра дар, къаьстта шоаш кхийча. Ц1аг1ар вежари, йижари декхар хул шоаша лоарх1аш дог-безам лорадар, нийсса дезал юкъ дагайохаш, шоаш д1акъаьста баха хайжача а.
       1илман болх-1омбар (опыт) долча, бакъдар довза молхаш лох-

                243





аш мо, торонаш леха доаг1а хьаьналча наькъа т1а довзарте (позн-ание) дезачо, саг ваха везалга доккха декхар долга ховш. Из да ду-хьле е езалга, адами вахар дохадеш долча велхота (бедствию), цох да нах тувлалуш шоайла барт ца хилар.
    Дала аьннад, аларца,- «Барт боацача, - со вац!» Оалаш а ма дий:
барт боаца нах наьха когашк1ийле хиннай, цудухьа наьха барт хи-лар да бартбола наьха йола кортмукъале. Барта вола шин саго юрт яьккхай. Х1аьт барт лелабе иман-сабар деза, уж доацаш хулар ци-ски барт хул, юххера цох барт хилац, яьккхачо кийе, кхийтачо м1-аргийе мара.
     Цунах дар хул кхетам дикаг1а хилар, цхьоаг1о хургйолаш, бар- та кхетакхевар (восп-ие) да х1ара саг, ший ваьхача дезал юкъе ди-ка г1улакхаш гуш, гонахьарча наха, дикача наха юкъе во-дегаз хи-ла хала хулаш сага.
      Во-б1еха хила аттаг1а хул воча наха юкъе, цига из ларх1а мег.
Во хилар воча наха теркалдеш хилац. Вонах гаьнавалар сага молх хул, из да цхьа дакъа кхетакхевара (восп-ию) саг. Дика кхебаь де- зал, уж дукха болаш, царех могаргда махбе дикачо, цудухьа х1ара саг хала везаш кхеваь Даьлага догдоахаш, т1ехье беркате хилара.
      Саг хилар, яхача кхетамче (понятие) дукха хаттарашта жоп лу.
Ховш ма дий, зулам хьадаьннилга адам шинкога т1а ураэттачахь, диканца ковса низ юххера эшача хана, из ха йоаг1аш Во котдалар хулаш диканца нийссадала. Юххера нийсхо еш хиннав Даьла. Ду-не доаладеш, из д1а-х1а тотташ мо, дика да,- оалаш, во да,- оалаш,
цу Дала данна дийналах (жизни), лелар х1амче (материя) йолаш, ший 1алама кепе, цхьаттара х1амчех дег1амаш хулаш, шоашца, из дийнал (жизнь) хилара. Иштта кхеллад Дала дуне х1амчера диаш (матери-ые миры) яхаш-лелаш, шоашта Дала яннача хана чухьа.
          Во г1иртад кегар (хаос) болча кхача, цигар ше хьадолалуш, хьадоаг1а зулам, ший лелар б1ехача оаг1врахьа хулаш, цхьа г1ул- акхде г1ерташ мо. Из дике, вое ниссало къовсаме хулаш, в1ашаг1-кхета ца могаш сердале, боадое мо, цхьана даха, уж тара ца далар гучадаьнна да.
       Иштта дунен-вахар юхь 1алам долаш, цуна шиъ духь (начало) хиннад, вай дийца дике, вое. Из дерриг хотталуш хиннад саг кхе-такхевар (воспит-ие) долача. Х1аьта, из сага кхетам юххьар балар, хьаадолалуш дезалгар.
       Дунен т1а сага кертера ма1ан хала йиш хинаяц ц1аккха ше-шийна вонна халадеза оалаш, из ма1ан шиндухьа долаш. Ца1 ма-ра нийсса духь (начало) хилац, ца1 мара чулоацам а хилац, б1ар-гаго т1ехьленна ба ала.
     Хетадала доаг1а сина торонаш йолаш, синаало (дух) бахьанаш
доахаш д1акъаьста хилар, сага ше чам байташ д1акъаста, из хьах-иначох хьадаьннад лазар харцдар де.
      Даьла кхелаца довзарте (познание) доаг1аш хиндецаре, малла-

                244





г1а х1амчалца (матери-стью),1аламца е дег1 хьаду х1амчеца (мат-ерией) хургдар довзарте?  Цу довзартен тайна дезал хилар, синаг-ар болх болаш, Даьла ца1 волга тешаш, Цун кара болаш беррига кхоллам, дукха хула х1амчера диаш (матери-ые миры). Цу халар-чех (состоянию) тешаш саг кхетаме хьалкхевеш дезала юкъе.
      Довзарте (познание) хулаш маьхе бола сакхетамо ма1андаккх-ар (вывод) доаладеш. Сина, дег1а торонашца, санаьхк (личность) хул ала, г1алг1а солт (самость) д1ач1оаг1адеш берина (индивиду)
кхетам (предст-ие) хила. Деррига кхетам хилар, сага дезалгар д1а-болалуш.
      Дезал хилар доккха ма1ан долаш, адамаш дебар совг1а, х1ара сага дакъа кхоачаш саг хила, ший сагалца (человеч-тью). Дала ба-на низ ба, са сага тохадалийта, синаала керахь боалаш, саг хилар цунца белгалдеш. Цунах хул дезало саг кхетакхевар (воспит-ние) доалаш, саги вахарах товг1ол (тяж-ая жизнь) алар совг1 экзистен-ци а оалаш халарчега (состоянию) хьажжа.
      Дезал динаг1а тешаш хилар да, саги сина торонаш йолаш хил-ар, тайп-тайпара халонашта (проблемам) кортбетта ца безаш, цу-духьа цхьан чоалхоттама (системе) д1анийсалуш Аллах1а тешара
тешам шийца дийнабеш, эшаш да динаг1а хилар, х1ара сага Даь-лагар хьавоаг1аш кхеетаме кхеваь саг хинна.
       Таккха сагага аьлча: Даьла вола моттиг хьагойта? Саги хург-дац луш жоп, из гаьна т1а ваг1а боалаш буаш. Даьла халар долан- даь массанахь, из воаца моттиг хала йишйоацаш, х1аьта цуна гур шедарр хуландаь. Сага эшар иштта вола Аллах1 хилара, аттаг1а, кортболаш доландаь, эшаш да сага Бусалба хилар. Цу торона Да-лла хоастам беш, даима, Дала яхар хьадеш, дезалашца нах иштта кхеталуш.
         Х1аьта дезалхо а, саг а хилар мо лакха махбеш отташ соцам хул дуненгахь, 1елагахь кхоачам болаш бусалбал кхоачашде. Да-лла гушдараш къайленца дахаш, дина торонаш дукха еце а синга-хьа хулаш, сага ваха торонаш хилара. Саг массихана дезалхочун кепе хул, из иштта ца хилача цун ца могаш, деррига довза ца маг-ара. Дала толхваьр хьано товергва, Дала тоаваьр хьано толхверг-ва, - оалаш хьаденад наха массихана.
      Цунца хьадолало дезали декхар а, из деррига философи довза-ра. Дала данна вахар долаш диканца, вонца дезалга а кхоачаш хул халарче (сост-ие), б1арчалца саг декхароттар белгалдоалаш. Дина никъ мо ц1ана халадезаш дезалхо кхетавар декхара, даима сакхет-амгахь дар Далла тешаме хургдолаш.
      Даьла хьажац саги куцага е цун боахамга, Цуна хьажар хулаш дог е уйлага, цудухьа сина торонаш хьалха латт, дег1о яхар синца долаш. Динаг1 мадий довзийташ, саг валача Сина т1алоткъаш ху- ргда Дег1, дег1 дусандаь харц  х1амилдашца, шайт1ан тороншца, дег1а дуне даар  дийзандаь. Цудухьа къердац даькъалбаьча  наха

                245





дуне даар.
      Эздел, г1улакх волча сего юххера дут, мела дего хьехара е бе- зам эшара дегадезараш, х1ана аьлча хьаькъал хул сина метта аьла дег1а, юххера сага кхел хулаш, Даьла ло1ама. Деррига кхетаде са-га декхар хала деза кхетаме кхина хилара дезалгар. Цига йоаг1ача халарчех (состояния) сазал (субъект) хул дух (суть), гойтара сага ца1 хилар ший халонашца (проблемами).
      Вахарах йолача шиндухьех къовсама низ боаг1аш, ший безам- ца синаала болаш, синало1амга кулгалдайта, беррига болх хьаькъ- ало д1абохийташ. Низ базал озаш хул, цига белгалдоалаш х1инар,
х1аьта а кхел Даьла йолаш, хьаькъал Дала далара к1ийле ч1оаг1а- луш.
     Цу торонашца саги безам боккха хиннаб, хьаькъало ше долга а хойташ. Хькъалах деррига дайзе, дисте, юха а дег1ах махбий, доа- г1ар д1акхайкаду мог1алах аргдар дусташ, из кхоачаш сина-дег1а  торонашца оазаш наьхаюкъарлен дег1аяр (общес-ый рост).
      Цудухьа ала доаг1а, дезалхой декхарца безама дезар хьалкхоа-бийт, х1аьта хьаькъало саг декхарвуг. Нагахьа безамах белгалдаь-на, хьаькъалах к1ийле ег1а, цига караг1доалаш дезара сага шийна духьалволаш, из тхьовра халхаденна хьаденача вахара, доазув то-
хаш, иштта болх сагага хьабайта баьлча, безам хилар д1адовргда, цох саг хилар бесазадоалаш.
    Хулаш нийссало безам низ совг1абоалаш синало1ама аьттув ба-ьнна хьаькъал торонаш мелалуш, иштта халарче (сост-ние) д1аот-тара, Даьла кхел хьахул, бахьанаш далар Даьла пурмийца хилара.
     Адами лерга хозаш хьаденад историца ше-ший юхь-сибат (об-раз) дулаш адами дагадара (памяти) литературани юхь-сибат гуш мо, цунах массала доаладе дукха  хул, цига низаш духьала далара безамае, хьаькъалае.
      Х1аьта царна цхьанена котало яккха ца могара, саг вахарах во-алаш, цунах трагеди а хулаш хьаденад цхьацца хана. Иштта Къай-сам а, Лейла а хулаш малхбола маьхкашкар къами сакхетамгахьа  трагеди низ гучабоалаш хиннад «Лайлие Меджнуне» Н. Генджеви яьзбаь болх. Иштта цун оамала отташ деце а, цхьа тарала духь до-алаш хинна «Гамлет» оала У. Шекспира трагеди.
     Цу трагеди шоай к1ийле хиннай безама а, хьаькъала а торонаш гойташ,- дике , вое доалаш шоай арг1а, цхьацца духьале еш. Къо-всамах дагадоацар хулаш. Укхаз д1ахьда юстар дисац дезали дек-хар а, динаг1а кхетакхевер (воспитание) хулаш сина торонех хоа-лураш (чувства) хьаьрдалара, хьаькъал низ 1ота1аш, трагеди ний-ссалуш.
     Х1аьта г1алг1ай сакхетамгахьа белгалбалац из сингахьар къов- сам, бусалба динах беце а, бале а. Г1алг1ай сакхетама дайзадац цу тайпара хоалура, х1ана аьлча села ц1енхашта хиннаяц цу трагеди- ца хинна оамалаш, махбаь наха ювцал.

                246




     Ц1ехашта доацаш хинна наьха д1алелар, вахара юкъедоаладаь хоалураш (чувства) хинад суфизма философех малхбоала къами сакхетамгахьа д1агойтар. Цу даькъа г1алг1ай сакхетамо дедехар кхыча тайпара хилара, г1алг1ай-лоамарой кхетавевер (воспи-ние) саг дезалгахьа денна эргаш хилара, из дегар хоалур ц1енхашта ца хилара.
     Зулам хьадаьннадаьлча цига дайна денна хинна дика юхметте даг1ац, х1ана аьлча, хиндаьннар цох хуландаь, цох хаьдда белхах ага-авол (факт) хилара, ший т1ехье юсаш хьахинна.
     Укхаз яьча уйлайха, белгалдала таралу вайна маьхе дола деза-ли декхар, из да деррига адамашта кхоачаш саг кхетамца кхевар маьхе хилара. Цудухьа дикан аьттув хургболаш декхар да х1ара сагаца болхбе.
     Цу тайпара барт хилар гучадоал дезали доакъашхошта, х1ара саг кхетакхевар (восп-ие) хулаш, хьалхъа дика г1улакха орцаг1-баьнна моттигаш гуш, масал  хилара адами сакхетамгахьа. Из да безама синало1аме, хьаькъале барт а бий дикадар халийта, зулам,
эхьдоадер д1адоаде.
      Саг хилар дале а е дика дезал кхебар дале а, во-зулам хьаьг1а хилча Даьла кхела, цунах варгвоцандаь, цудухьа къамо ший сакх-
етамгахьа вахара яь кичалаш хул мог1ала бокъонех, даь соцамаш долаш нийссаг1дар юкъедоаккхаш.
     Зулама аьттув хулаш сабар, тешам байна саги акхал юкъейоал,
т1аккха дикан т1аотташ вона къовсам гойтар, саги сагал да, цига мела халонаш хилара б1а ца къожабеш. Х1аьта синаала (дух) тор-онашка хьажжа безе безамца е ца безе къовсамца хулаш синало1а-ма болх бу.
       Х1ара сага синаала хилар маьхе хул, къаман торонаш хулаш, шоай паччахьалкхе хьаляра, историца дунен сердал йоалаш, къам хилар д1ач1оаг1деш, из я рациональни оаг1ув кхоачамаш гуш.
     Саги вахара тоадалар дезача декхар доаг1а хьалхарча лаг1а т1а
х1ара саго т1ехье кхетаме кхееш болхбе, хаьдда декхароттар дол-аш. Саго  ше даьр к1езига хеташ, низ  ца хилара, дукхадар эшара,
цхьацца йолача уйлах, т1ехьенга доацараш хьаде т1адулаш.
    Цудухьа эшаш да лартт1а дезал кхебар, доккха хьашт (потр-ть) хеташ даьне, нанне. Цу даькъа дуне довзар маьхе долаш хьаденад,
х1аьта дезал кхетаме кхебар декхар хиннад, 1аламца оамале дола  хьашт (потреб-ть) хулаш.
    Из кхетадеш х1ара саг 1илма дезаш хала доаг1а, Дала могадаьд сага 1илма довзар, из ховдовзар (знание) цун бух боландаь. 1илма довзар къахьегам ба, х1аьта къахьега саг ц1ана, хьаьнал хула отт-аш. Дика 1илманхо хилац шевезар (эгоист), цун сийле хул 1илма дезаш къахьегамхо хилар.
      Массала ала доаг1а Г. Гегель 1илма дезаш мо сийле езар 1аьд-алца лоалаха ваьхав, иштта И. Кант а 1илма дезара къахьегамхо а

                247





хинна 1аьдала юстар лийнав. Уж шеккъе кхел хинна сийлахьа 1и-лманхой  хиннаб, цар кхоллам  гуш  ма1ан къорга даккха хийжар-аш, маллаг1а вале а тохкамхочо шийна хетар оалаш махбеш, цар яьздаьр бухе долаш. Цунах хов 1илманхочун дуне доацилга, 1ил-ма доацар.
        Ер 1ояьздаьр, ший дукъе (тема) йолаш дезалах дола декхаро, гойташ мела лоарх1аме хул саг кхетаме кхевар, ший кхетакхевар (воспит-ие) йолаш, саг хилар кхоачашхулаш. Цига цхьацца аттон-аш а, халонаш а хулаш гучаяла. сага. Дика саг кхевар хьакхоачаш х1ара сагага, ший дезалхо халийта дикача г1улакхаца, из саг Дала шийна юхевугаш.
      Саг дика кхетакхевар Дала могадара, цунах хов дезалхо эздий кхевар декхар долга.

    г)               Маьхка, къаман хьалхишкар декхараш
      Наьхаюкъарле (общ-во) хьахилар дезалгар хьакхаьча лелар да,
дезал, нах, къам дахаш юкъар ийдам (отнош-ие) балара, цигар бу-взам ч1оаг1алуш, х1ара сага торо хилар дезаш, нах машаре бахаш, шоайла кхоачарле лелаеш гаргалонех.
      Дас ший во1 кхевеш шийна метта халийта, нанна дезаш дезал
сийлен наькъа т1а лелар. Да хала хьожаш, ц1ана гучара юхь-сибат (образ), х1аьта дукха хоалам (ощущение) лелабер  къайла нана ху-лаш
      Дезал даь-наьна сийрдал хул, хьийга къа а доацаш. Цар шоаш-кар эггар х1амсаг1адар д1алуш дезал лаьрх1а, нанас шур луш мо, цу ч1агарго багар даар к1орига  бага долаш мо. Иштта дезал хала кхебеш, дика кхетакхевар луш, дикача бокъонех башха дезал хил-ар сатесаш.
     Иштта кхебаьча дезалах, уж дукха мела хила къаман, наьхюкъ-арлен боккха пайда хул. Цу торонца къам хилар белгала хул, къа-ман дика къонгаш кхерца, паччахьалкхе хьакхолла аьттув хул, на-ьха шоайла дика барт хиларца, этта хьалах ниссаг1а махбеш.
   Х1ара къаман ший нахах наьхаюкъарле (общ-во) д1аэттача, шо-ай паччахьалкхе езаш торонашка хьажжа. Кхыча къаманца федер-аци хьаеш, бокъони белхаца. Къамашт юкъе ийдам (отнош-ие) бо-лаш, з1амаг1ал е воккхаг1ал доацаш.
       Къами леладе торалу шоай вахар, карахь долаш шоай лаьтта, доазув, конституци, байракх, белгато (герб), язайиш (гимн), доаз-ув, ахча, экономика.
      Иштта вахар торадала мегаш Росси мо дукха къамах паччахь-алкхе хилча, цига доккха конституцес бокъо луш, къами конситу-цеш леладе, дагадехача тайпар хувцамаш а ца деш, доккхадола конституци доккха дола, цунца бартбеш меттигар законаш а дол-аш, цхьан цхьоаг1онна.
       Х1ара къаман мотт лелабе мукъа а хулаш, цхьа къам шоллаг1-

                248





чох увзадала ца дезаш. Иштта берригача наха шоайла тешам хил-, ча аттаг1а хургдар х1ара сага ваха, кхыча къамах болача наха дог-оттара лоалахой мотт 1омбе.
      Цу вахаре саг шиъ е кхоъ мотт ховш хилча доккхалде хургдар, вахар аттаг1а дерза мегар, меттаца культура дика йовзаш. Укха къамаьла масал да Швейцарии паччахьалкхе, цигар наха даим шо-ай Даьхе езаш хилар дайзийтад, из хьакхелчахьа, иштта швецари салти шоай даьхе доазув лорадеш, ца1 волаш, саготал ший безам-ца илли локхаш хиннад «Страсбурги лаьтта дилача». Цунах мела даьхе езашйолга гучадоалаш.
      Из салте кхаь къамах хала йиш йолаш хиннав, ше-ший метта локхаш из илли. Иштта йола паччахьалкхе езара эсала хилац ний-ссхо гуш, х1ара боархо (граж-ин) волаш кийтова, шоай саг ва ал-ара.
    Солтечу доазув лорадеш, даьхен г1улакхдеш д1аихад солти ва-
хар, хозахеташ, ший лоалахо хоза йо1 дагайоалаш, кхыча къамах яр,- аьнна хетар ца деш, ше швецархо воландаь. Иштта Кавказа лоамарой хьашт хиннад, дика к1онгаш хьалха а болаш шоай пач-чахьалкхе хьае. Уж хиннаб: Т1апа Чермоев, Алихан Контемир, Весин-Гири Джабаг1, кулгалхой болаш, х1аьта больевики тийша-
белхо чакхдалийтадац из лаьрх1ар.
       Саг хилар хьадолало саг юхьанца кхетакхевара (воспи-ие), да-ьхен г1улакх дар сийле йолаш, иштта дикаг1а г1улакх дар хулаш, даьхен духьалвар кхетавар. Нах дикадолча оаг1урахьа д1атарбеш.
      Кертера да Даьла къахетам массанена д1акхаьча, наьхаюкъар-лена дика нах хул бакъдар, пайдандар д1агойташ, нагахьа из кхет-аде безам боаца саг хуле а. 1аьдал наха кхетавар доаг1 агабокъон (закону) нийссача наькъа т1а даккха.
         Паччахьалкх ший долча 1аламах, лакхе шийга йолга а ховш г1орт ца ларх1а ма хулла наьха хьашташта (потребн-тям), ше йол-аш жоп дала, цудухьа къора-меттаза дий хьог1,- аьнна хетало 1аь-дал.
      Из лазар доацаш 1аьдал халац, из массанахьа юкъара хилара, ц1ана хий мо 1аьдал болхлой лаха хала хул, цаболаш даьр мара хилац цар оамала хулар. Нах дукха хиларга хьажжа халонаш д1а-ебаш болх хул, массанена товра д1акхачац.
        Из дац 1аьдал бехказдаккхар, из да бахьан д1агойтар 1аьдал телха хилар. Дукхача метте 1аьдал болхлой букъ берзбаь 1ец, шо-ай декхарашта, уж хьожаш меттигаш нийссалу шоашта пайдан бе-лхах шоай киса диза г1ерташ
      Иштта 1аьдал бедолла бюрократаш, шоай г1улакхаш къайлаг-1а чакхдоах, наха ца хайчахьа кхы сагото йоацаш, из наха доаг1а-чо катоха хьожаш. Из лазар ч1оаг1а даьржад Г1алг1ай маьхка.
   1аьдал бедолчар дуаш мара моттиг хилац, лаьтташ дохкаш, пен-сеш дуаш, харцахьа йоаца «припискаш» еш, наха т1алатт 1аьдал.

                249





Из дица варгвоацаш этта халарче (сост-ие) я, цун духьал бе т1ом бац.
     1аьдал бедолча сага ца1 хул уйла, нахах гаьнавала, иштта циг-ар хьадоладале, 1аьдал наха духьал долаш ха йоаг1а, Из белгалд-оал, цу 1аьдало наха низ т1акхахьа  болабича бахьан долаш а е ба-хьан доацаш моттигаш нийссалуш.
     Кайсаре (госуд-во) нийсса д1ахьовкх къаьстта болча наха, цар
бези (обязаность), шоай декхара, уж наха товрадара безабанна ху-лаш, уж мо хала йишйолаш дукхабараш ца хул мара. 1аьдала дух-ьал цхьа наьха хьаькъал д1адерзарга хьажжа 1е йишйолаш хилац.
     1аьдала ший г1улдакхаш хул кхоачашде дезаш, царех хьалхар-дар хул бюрократаш шоай 1аьдал ч1оаг1адар чухьар, арахьар, из хьатеха х1ама лотаргйоацаш. Из 1аьдал хул бюрократаш биза ху- лаш, х1аьта охлой нах а тийна хургболаш, жа а барчча долаш, бе-ртий а йиза йолаш мо.
     1аьдало шийгар доаг1ар д1адала торо хургйолаш, эггара лоха-ча боарама, из бюрократашта беболла б1арчча боахам (экономи-ка) хулаш, цига цун декхар хала дезаш, ч1оаг1аде боахам тоабар,
рузкъа нийсса д1а-х1а кхоачийтар адамашта бокъонах, доацар эц-аш, боацачун болх бе моттиг халийта…
    Наха шоаш шоай аьттув лохаргболаш хьал-моттиг (полож-ие) кхоачашье, уж хьашташ лохадеш болх-моттиг (ситуации) халийта
декхар дац паччахьалкхен.
     Бюрократи ч1оаг1а хилар да кайсаре т1ехьйиса хилар, яьхача паччахьалкхени бедала т1алур (сырьевой придаток) йолаш дохка- эцар долча.
        Цу б1аьхийча паччахьалкхенаш шоаш дохкдаьча арахецари (товарам) метте дийнабаь д1акхохьаш  къаман боахам хьаллотта-бу бедал (сырье) йоацача маьхка.
       Къаьстта даржаг1а бола нах ларх1ар доаг1аш да, х1аьта дер-рига адам ларх1ар нийссаг1а долаш, из да т1абахкача наха шоай болх ц1ана хьабар. 1аьдало бокъонаш луш х1ара сага из боарахо (гражд-ин) хилара, цун эшар д1адалар, ший арг1аг1а цунгар доаг-1ар цо паччахьалкхен кхоачийташ.
      Кайсаре (гос-во) ч1оаг1а хилча адами вахар тоалуш, нах дика
баха, тешам хулаш 1аьдалае, нахае юкъе, цунга хьажжа наьхаюкъ-арле дег1айоаг1аш. Ч1оаг1аянна кайсаре, машена тараяла хулаш, цхьа чоалхоттам (система) болаш гойта.
     Лакхе дийцар доаг1аш да демократи йоацача паччахьалкхенах.
Наха хоржаш, оттадеш 1аьдал ца хилара. Иштт доацар 1аьдал хи- лац, бюрократен 1аьдал хул. Аттача цкъа д1ач1оаг1данна ша-ший эйдажал (сослов-сть) долаш наьхаюкъарле йолаш нах бахар да из.
     Кхыйола торонаш хул наха шоаш 1аьдал хоржача кайсаре (гос-во) я оалийташ. Цхьа ха йоалаш юккъера диъ шера, ша-ше ханачу
баьча белха даьргойтар (отчет) долаш 1аьдал бедолча наха.

                250





      Курхала (правит-во) т1аяьздаьр чулоацамбеш духхьал юкъара
торонашта. Бокъонца дола караг1доалар (поступок) долаш кайса- рен (госуд-ых) дагалоацамаш юкъекхохьаж шийтайпар наькъаш, белхаш гойташ. Цига буча ардама (действию), бола хьаст хулаш индивидуальни кхетамте (рассудок) хинна саги хьаькъал д1адерз-аш.
      1аьдало дийнаю наьхаюкъарле, уж шеккъе бартболаш тоадал-ар гойташ хилча паччахьалкхе ч1оаг1аялар хул, цига бокъони бу-взамах ийдам (отнош-ие) балара. Наьхаюкъарлен ийдам (общес-ые отнош-ия) кертера торо хул агабокъонаш (законы) хаьдда, ц1а-на болхбар хьажжа.
   Х1аьта йоккха моттиг д1алоац мог1ални бузамо буча белхо, де-ррига юкъар белха г1ойле хулаш, эздела новкъосталца г1лакхаш наха юкъедувлаш, дикача оамали юхь-сибаташ х1ара саго чукхо-абаш, ший болх-г1улакх (деят-ть) бакъахьар гургдолаш.
     Могаш, дег1айоаг1аш наьхаюкъарле хилар да къаман торонаш тоалулга, халкъан (нации) сакхетам дег1абоаг1аш хилар, цига си-наало (дух) болхбеш, нах хьалхьоабеш наьхаюкъарле (паччахьал-кхе) г1лакхашта оарцаг1бовлийта.
      Иштта синаалан торонаш тоаю дино т1ахьехарца дикача г1ул-
кхашта, наьха юкъар белхашка белхи хила оалаш. Иштта д1аэтта кайсаре (гос-во) т1ера хул х1ара сага хьурмат деш, цун эшар, дог-дохараш халийта хьажар дика оамалах мела дараш, махбоацаш ца дой а массийхана гулакхаш, мах байбеш, пачахьалкхен а зе хургд-оацаш.
         Иштта наьхаюкъаленга (обществе) эттача ийдамах 1аьдалае, борахоште (гражд-ми) паччахьалкхен пайда хулаш, цох экономи-ка а дег1айоаг1аш. Из да барт хиннача хахула пайда, массанена а г1ойле яларца, еррига кайсаре (гос-во) ч1оаг1луш, из да наьха, 1а-ьдала доккхадола декхар.
      Наьхаюкъарле цхьана дег1ах йича мо, цуна халонаш го еза 1а-ьдала, кара низ а, агабокъонаш (законы) а хилар, халонаш д1аяха 1аьдал делча, цига нах новкъостала говт, нагахьа наьхаюкъарле а тоянна хиннача.
       1аьдал кулгалхойе, наьхаюкъарлен хьалбаьнна лелараше був-зам доаг1ача тайпара лоттабой, шоайл башаш, та1ккха паччахьал- кхе дег1айоаг1аш хургья. Цига дина буни (дух-ная природа) хул-аш къаман к1ийле къаман сина1алашо (нац-ая идея) х1ара сага ке-рчухьа синаала (дух) лотабала, шоай даьхе езаялара.
      Цох ховргда къам хилар белгалдоалаш шоай агаххе (цивилиз-ация) йолга бакъхулаш. Иштт барт халийта декхар хул кайсаречу мела  вахача, х1ара сага, шоай  наьхаюкъарле дег1айоаг1аш  тоае. Цу паччахьалкхен кара баха наьха торонаш тоаялар совг1а, х1ара сага а торо, аьттув хургба санаьхк (личность) хинна шийгар кхол-лам д1агойта, 1илман наькъа т1а, пачахьалкхен г1онца, т1аккха

                251





цун нач1алах (талант) кайсарен (гос-ву) пайда боалаш.
      Декхараш массанахьа доахкаш хул 1аьдал декхар да корта бо-лаш агабокъо (закон) лораяр; наьхаюкъарлен декхар да дикача бе-лха, пайдан, наьха барт хиларга  арцаг1аялар;  х1ара  сега декхар хул ший мохк, кайсаре еза декхар долаш, цунца дувзаданна хул х1ара сага ший къаман мот, культура езар.
     Иштта х1ара метте наьха тоабах е гулламх хьахул из ца1 е шиъ моттигаш лораеш белха е юкъар наха дуча г1улакха нах барт а баь
в1ашаг1кхетар (организация), цига а селла хаьдда нийссхо хилац,
цига а хул халонаш.
      Цудухьа в1ашаг1кхетар долча декхараш доал юхмачахьа белх-ашта духьал декхар хулаш къовсам лоттабе. Галаташ доалаш хин- над, дингахьа овлийя1ашар а дийнад г1алаташ. Укхаз наьхюкъар-лен чуйоаг1ача наха в1ашаг1кхетар е гуллам болча г1алатех хало- наш хьахиле халарче (состояние) талхаш хьал-моттигаш (положе-ние) хиннай.
       Цига харцо ювцаш, зуламе нах хилча, царца къовсам болабар  х1ара сега декхар хул. Царца бюрократе хилара г1одеш торонаш хул,  цу  харц  наьха кертера торо хул говзал, шоай аьттув лахара шоай  харцон  болх чакхбаккха. Цига ужаш х1ара харцон гучабах-
ар хул  ниссхо езачача  сага царцар къовсам, гуча е къайла. Б1еха-ча наха к1ийленбаг1аш нах дукха хиларга хьажжа, бюрократи эш-алу.
       Х1анзар г1алг1ай вахар да Россица  уж бахар. Ха доаг1аш да паччахьалкхе хетар аьнначох соца 1еш яц, ший аьттув хилча 1аьд-ало къала-гуча бюрократена пайдабар хьаду. Цхьа маллаг1 бартб-ара юкъара торонашта, хаьдда цхьанеца мо фете (атмосфера) хул-ийташ наьха сакхетама.
     Х1аьта цхьана сага курхалца (правит-ом) бартбар хьдда гучаа-далац, из наьхаюкъарлен торонех болх хилара, адрес доацаш. Из
сага гуча деце а, наьхаюкъарле цу саги яраш мо халонаш йолаш, цу бюрократи юкъара халарче (состояние) толхаяра. Цигар къов-сам цхьана сага могарца хилац, еррига наьхаюкъарлено духьал ца йоай.
      Цу хьале наьхаюкъарлен барт дуккхача наьха бартах латт, къо-всам бартаца бюрократена духьал болабергболаш, дезе 1аьдал ху-вца а хьожаш. Маллаг1 хула барт гуш хул цхьан 1инах латтара, из ший хоадам болаш, хьалха наьхаюкъарлен хул барт, 1аьдало цуна бюрократе духьале еш, шоашта новкъале хулача меттигашка, наь-хаюкъарлен кулгалхой шоашта к1алхьар д1а ца бовлийта.
      Наьхаюкъалено яхар 1аьдало дича юкъара белха адамашта са-ло1ам, из адами синало1амо (воле) яхар кхоачашхилара. Къаьстта
г1алг1ай наьхаюкъарлено, шийх сурт дул социальни торонаш гой-

                252






таш, эдажи лаг1ах (соци-ые ступени). Из сурт декъало кхаь даькъ-ах: торонаш бейохкараш (кулгалхой);  торонаш лелаераш (то-ронаш лоттаераш); торонашта к1аллатараш (торо йоацараш).
1. торонаш бейохкараш, царех ба: президент, цун гонахье, мини-стораш, г1алие-юртие администрацит доалахой, 1аьдал маьжени кулгалхой 9прокуратура, кхел, милици, ФСБ, налога инспекци, МЧС, ОМОН, Даймохк в1ашаг1кхетараш, казакаш, информац бо-лхалой, социальни вахара т1ахьожараш, хьал дола нах…;
2. торонаш лелаераш, царех хул интелигенци (хьехархой, лораш, йозувнхой, журналисташ, юрта администаци, аппарата в1ашаг1е-тар болхлой, беррига чурлоттами (структуры) болхалой, уж шоай алапех тийша баха болхлой (прократуре, кхеле, милици, ФСБ, МЧС, ОМОН, информаци, культура мара ца хилара), царца хул даймохкхой, казакаш, къайла аькхаш, кегий фермераш, базархой.;
3. торонашта к1аллатараш (торо йоацараш): болхалой (г1ишлой, наькъа тар, ЖКХ, газацар, маьхдаьтта, завода, болхбоацараш, пе-нсионераш, инвалийдаш, чубаха мотти йоацараш …
       Г1алг1ай республика когашта аьтта дика ца ялара, социальни торонаш метта кхаьчаяц, бокъонца эдажал (сосло-сть) белгалдала.
Иштта торяраш-торойоацараш, ераш ба,- ала,- б1арга, лерга  белг-алабала хилац, х1ара сага эдажах ва аргдолаш.
      Баьхий хитараш а хул цхьа яьлча астаг1лелхаш мо, бокъонца
банкрот ва оалаш к1езига гу, из  д1акхайкаде хьал дац г1алг1аша,
цу даькъа г1алг1ашта юкъе къайле  йолаш хул цун дух. Къаьстта хьалхар шин эдажах болчарна доаг1аш да  ер къамаьл. Кхоалаг1а-ча эдажах барашта-м, къаладахьа х1ама хилац, шоаш хьа ца оале а мискаш болача бисар мара.
      Д1ахо, цу социальни ходамах къаьстта болх хала боаг1а тохк-ам беш, т1аг1олла хетара т1ахьожаш дула сурт хул укханах. Из болх дика бергбар социальни торонашка хожача министерста бол-хлочо.
      Ер философски уйланца т1ахьожаш яьзбу болх ба, йоккха йоа-цача дукъех (теме), философски кхетамчеца (понятием) маьхкара хьала сурт дилла.
      Д1ахо яьздеш, лоцца белгалдара кортабеш, ер да наьхаюкъар- ле (общ-во) хилара, г1алг1ай социальни торонаш хьагойта эдажа лаг1аш. Маьхка медеральни 1аьдало белха хьат1ахьожваь «мехка да» (президент) ва кулгалдеш г1алг1ашта, Цунга юртар Пристоп бокъо я, федеральни 1аьдал хувцалой, хувцаргва из а, цу ханналц ший белха т1а ваг1аргва из, иштта хьагу сурт.
      Ер йоазув ду ха я 09.04. 2008 ш., х1анза латтача суртах Путин- Медведьев,- оалаш «приемственность» яле а, маьхка Пристоп ви- са мегаш ва е цу белха т1ар ваха мегаш ва, цунах хабараш да ара- даьнна.
       Х1аьта Зязиков Мурад ше пристоп волаш, из хьатаварга хьаж-

                253





жа наха ца вззашехь кулгалде, ше маьхка да волаш цо дукха баь болх ба х1анзарчо 1аьдал вертикаль ч1оаг1ъеш, шийна а, маьхка а реклама хьаеш, яьссача метте, Маг1абика «Т1ема Силен Г1ала», оала ц1и тилийтай цо, федеральни 1аьдало, газеташ, журналаш, те –левидени хьаллоацаш.
      Зязиков доккха масал да ший т1асацар (позиции) д1ач1оаг1ае хьожаш, села г1алг1ай сакхетама духьале еш, нах боабайташ бех-ке бараша а, боацараш а. Г1алг1ай къаман дорхал мича яр нохий маршон сагота болаш, шоаш цкъа маьхка бахар совг1а, кхы а При городни районера бохабара духьале лелаяьлга ма дари.
      Г1алг1ай бехкбоацаш боабар цкъа мо дуккхаз Росси 1аьдало, нохчашта вошал а хургдолаш, цига шайта хиндаларе Российна ду- хьал цох д1акхетаргболаш, саготдалара, нах боаца х1ирилгех, нах а баь т1аховшбаьндаь. Из дар-кха г1алг1ай дукха духьалбалар, шо-ай са денал хиннараш Российна духьал лата вана д1аваьлар.
      Из бар къонахий хинача наьха сакхетамца синаала (дух), шо-аш лергболга ховшшехьа тополгашца, эрсси б1ена духьал т1оам беш. Иштта дар г1алг1ай сакхетаман дух (сут).
    Из, иштта хьана дар? – аьннача хатара жоп дар х1ара г1алг1ачо
декхар долаш Расси т1аденача 1азапа, балена. Цига к1еззига нис-со яц мог1альни хоадам буча. Цига доаг1ар х1ара вала кийча хин-ача г1алг1ачо кхетаде, хаттар оттадеш: Низ д1акхоачаргбий хьог-
1а, ца1 е шиъ болх кхоачашбе, аз е са новкъосташ духьален т1оам бича.
      Г1алг1ашта престопал леладаьчо федеральни 1аьдало д1адеха-ча тайпара меттигар Парламенте, Курхале (прав-во) шийна к1ала-оттадеш, из Кремлера 1ойоаг1а иерархий д1ач1оаг1аеш болх бир, г1алг1ай менталитет салтечун икка к1ала йодаш, субердинаци ха- лийта дохк,- оалаш.
      Росси конституци могаду «саги бокъонаш лораяр, 1аьдало хет-ар хьадеш г1алг1ай къаманца, къамангар ах-мохк дабаьккхача, ца-ргар мотт  д1абоабе хьожаш  тийшабелха, моттигаш хулаш. Къам-ан ца1 мара  доаца шоай меттал газет «Сердало», эрсси меттал до-аккхаш.
      Г1алг1ашка кхаьчар дар, пристоп вола Зязиков хоаставар аьт-тувнца доадаш, из дика хостваьчун г1лакхаш дика лелаш, цунах ховра г1алг1ай бокъонаш, цу лай оамалаш лийналга.
     1аьдал карадола нах – хьал дола нах, из цхьа боанг йолаш къа-ман духьала, иштта низаца 1аьдал хьаллоттадеш. Саг цхьабахьан дийша хилча, дика-во дийша, ийца дипломца. Из  дика  лакхерча нахаца бувзам оттбала могаш хилча, хала дацар ахчо г1одеш,ший
«ставках» г1улакхе балха ваха.
    Цудухьа доацар долчаргар даьккхе юхлургдолаш, хькимал вода г1алг1а,- цо лоарх1ачох юхметтаоттадеш цхьан ханна тороеш, бе-зе кхы лакхаг1а г1улакхе ваха, из цуна хьашти-терко (интер-с) хи-

                254





лар хьажжа лерх1ам хиннаб.
       Г1улкхера нах хул 1аьдал хьаллоттадераш, цар нийсса ловш чакхдоаккх, шоаштак т1адилла г1улакх, нагахьа дош лакхерча са-гагар доаг1ашдале, цо оттаваь саг ше волилга а ховш. Х1аьта г1у- лакхе хилар ма дий доал карадар, рузкъа цунга г1олла кхесташ хуле, 1аьдал хьашташ кхоачашдеш.
      Г1алг1ай мехка дас в1ашаг1йоал ший Курхал (прав-во), ше да-на амар чакхдаккха. Наха юкъе лелача къамаьлах, цхьацца ховча наха дийцад,- оалаш министараш мо хинначар. Ишта «дика х1ама яккха болх болача» г1улакхе нийссалуш хилча дика «кхаа» бала безаш, ахча хьаду меттигашка хьажжа хулаш «ставкаш» а.
      Цу даькъа бедац хаьхо мара веце а, ахча хьадоаг1аш хилча. Цу хькъа цхьа масал хул доаладе, наха юкъе даьржа цхьа ха йолаш. Ца1 хиннав, министр экономик этта 70 эзар доллар данна, из ялх бутт ца боккхийташ д1аваьккхав, т1аккха  цо д1акхайкадеш болх баьб, ше  д1аданначо  хьажача  з1амига баь а пайда цабеш белхар вохавара, раьза воацаш, дайнар юха дезаш.
    Из болх-моттиг наха ювцаш хилар, фаьлг бувцаш мо, х1аьта из
къамаьл д1атоадеш г1алг1ай кица да: «наха со пхора ва яхе, ховл-да из бакъдолилга».
     Наха ма дувцар хьажача бакъдеце, села «режим» х1ана оттаяьй г1алг1ашта Пристопо, Росси ц1ераг1 антитерроризм я,- аьнна къа-
йкадеш, баьдеча хичу чкъарилг лаца лаьрх1а, шоай йоаг1ача арг1-ах.
      1аьдала оттабаь г1улакхе, т1ахьожаш, доал карадола нах хул в1ашаг1кхетар (организаци) юкъе: культура болхлошта, предпри-нимателаш, фермераш, из ахча хьадуча моттигашка. Х1аьта Маь-хка дас данача амара, царна ховш шоай дадезар фуд, д1акхайкад-аь хилара, царгар доаг1ар хьаийдеш хьакимаш, шоаш болха т1а д1ат1абохийташ
      Иштта кхааш хьагулдеш саг волаш Преступа, гаргар саг, ахча
хьахьождара лакхе Кремле лелачарна «откаташ» йолхаш.. Прист-оп цхьан деша духьале яьр балхара вохавеш, цудухьа бахьац цох хоаста ца вича, цо оттабаь г1лкхера нах.
     1аьржа болхлой бале а, оалача деша лоралуш, бюрократи чоал-хоттам (система) хилара, кортамукъале д1айоаеш, деша хо ца вол-ийташ, цхьанена д1ахазар. Бакъдолчо хоза къамаьл дувцаш бюро-кратен торонех, шийна реклама еш хилар Зязиков, кульурни 1овх-ье (явление) хилар.
         Наьха конституционни бокъонаш д1аходайир: демонстраци, митинг оттае, газет-телевидени г1олла д1акхайкае бокъонаш, Ко-нституци ма яхха. Г1алг1ай мохк сов з1амига хилара Маьхка даь-на атта гора деррига шийна духьал хала мегар, оппозици боаккха г1а, оала дош.
     Цо яьхачо цо деш хиннар Росси г1алг1ашта юкъе ч1оаг1е вал-

                255





ар дар, ший долча декхара, цох бези (обяз-ть) лоарх1аш наьха бо- къонаш  лораяр д1адаьккха ФСБ деззача тайпара. Из харц декхар шийга кхачара доаккхалдеш, цох г1алг1ай къам деза саг хеташ.
    «Ший къам» г1ойленга дига воал, оалаш мо, из ца1 российский къам хургдолаш, цу тайпара буча хьехама оамал йолаш пропоган-да, реклама д1ахьож яр, ахча ца кхоадеш Пристопа.
      Из къаман духьал политика лелаеш дар гучахар 1аьдал, къайл-аг1а шоашта даккха ма могга рузкъа доаккхаш боахк из Престопе, цун гонахьар г1озе. Наха багар 1одилацар из къамаьл. Наха доах-аш сардамаш хулар: «Дала даьккхачо харе, пайде ма хилба цанна!
Дала къаьхьа 1еттадолда цо а, цун г1озо а, цар наьха дар дуача ха-на!»
      Росси бокъонех доацар хьадеш, духьал бехказло а ювцаш тор-онаш халийтар, цу 1аьдал болхлош, бокъонца йола мафии хьахин-на, терроризма духьал болх ба,- оалаш шоаш хьабер. Росси эскар-га бехкбоацараш дукха бобайташ, хьалаьца суд е доаг1ача, бехка-га хьажжа, шоай б1еха акции хьаеча моттиге бехкбоацар, наькъа-водашвар нийсслой а, б1ехача эскаро нах боабеш.
      Бехкбоаца нах д1акхувлаш ц1аг1ар хетара, телефонача даьча къамаьлах  наха хетар-моттар дувцаш  эттача фашисти 1аьдалах,
оакхалде яхаш е ца даьр д1ат1а эца яхаш, из 1аьдал болхлош шо- аш  харцахьа даьраш д1атаэцийта хьожаш, «показанеш» йоахаш
моге, ца моге вийна д1авоккхаш мела бехке мара ца хилара.
     Цу моча нахах боабий д1акхувсаш е террористаш бар уж,- оал- аш, царга ца хинна герз 1отадиле, камерачу кино а доаккхаш. Къа-ьстта йола харцо яр бехкбоаца нахага кхоачашхиннар, кхы меттал кхалнах д1акхохьаш, бераш доадеш, къам ца дезара б1ехача эрсс-аш дорхал ухийташ.
      Лаьцача сага даар ийце т1ехьавахар Буро т1а далувцаш мотти- гаш хилар, баха моттиг йоацаш. 1аьдало, уж мо байна нах лохаш а
хилац, наьха лаха низ д1акхачац, Телевидени, газеташ хьакхайка-деш х1ама хилац.
      Из деррига дийца варгвоацаш дукха да, фашисти 1аьдало г1ал-г1ай къаман духьал беш, лай бар совг1а, ма могга фу хоададе хьо-жаш. Цу тайпар харцонаш Росси политика новкъосталде дар, мет-тигар «г1алг1ай» 1аьдал, цох г1алг1ай моастаг1ий х1ирашта аьтт-ув хулар, еррига харцо д1акъайла а кхохьаш, цу белха Зязиков хе-ставеш, информаци г1ирсашца.
      Г1алг1ашта духьал дергдар даьдаьлча, къаман мотт, культура д1айоае хьабеш болх ба даггар боадаш, наха шоаша дакъа а лоац-аш. Къаман ба яхача наха хествеш цхьа Зязиков ва, хестаде х1ама доацаш мо. Цига д1айолалуш г1алг1ай культура, боахам, г1илош, халхар, базар, унаг1ц1ено, вахар-вар, из деррига Зязиков,- яха зи-за т1адаг1аш хулар.
      Белхар алапе хьаэцадезача саго Пристоп хеставе везаш хилар,

                256




х1ара г1алг1ачо ца хестдой а мафиозни 1аьдал баген  ч1ега белла лелавезаш хьал эттад. Цудухьа наха шоашта  халонаш ца халийта вахаргахьа сатоха хьож, ца могар Европе е кхычахьа ваха д1авода.
     Из да, са ца тохалуш г1алат валар кхерилга, саг г1алат валар-м, 1аьдала  хула товра долаш, из террорист ва,- оалаш д1аваккха, цу-на яь к1ийле хургъя.
     Иштта эттача хьала митинг еш, болхбе хьажача, дар д1акхайка- де лаьрх1а, цига гулваннар д1алувцаш, низаш деш нах д1а-х1а ле-лхбар совг1а, хетара лийцачарна ц1ераш 1отаехкаш. Геттара аьтт-ув хулаш терроризма я алара, мафиозни 1аьдала.
     Зязиков ше вар кхоачам болаш 1одуда хий юха дахар нахаг оа-литаргдолаш, цунга даьнна дош бакъдеш дукха бар теннарий хал- харой, из ший фантази хьакхоллачарех спец хулаш, наха фуннаг1 аьлча мегаш, уж «объегорит» бара, шийна мамогга, гипноз хилача
мо, низ кара хилара.
     Даьла къахетам ца хуле, х1анз укха 2008 шера г1алг1ашта лат-та хьал да ирчаг1адолчул ирчаг1а, нохчашкар байдда баьхка г1ал- г1ай Грозне юхабахача тешамег1а хеташ. Пристоп лостамбаь вал-ац е сагота волаш х1ама а дац, шина Моске раьза хилча д1ахочох кульг тассад.
      Во, ирча болхбар Беслане «мужахидаш» ба яхача наха Беслане ишкол яьккха дунен д1агойтар, г1алг1ай къаман тийшаболх хилар
цох, антитеррор яха политка ч1оаг1луш, г1алг1ай маьхка дукхаг1 харцо  чуяхьаш. Из дацар мужахьидал, из дар эрссаш ма яхха бое-викал, шоашта а басардайтар, г1алг1ай къаман а тийшаболх  байт- ар, дина байракх к1ала ба уж,- оалийташ.
         Къайла 1аьдало хьадайта акци хилар цох, Дагестане нохчий, г1алг1ай чубахача мо, г1алг1айе, нохчие Беслане болхаш, Басаева дайтад оалаш. Росси къайла 1аьдала бахьан хьадоалаш, 1оц1енабе
г1алг1ай мохк, хетара духьалхургба аргдолча нахах, цхьаккха даь х1ама деце, доглазар мара, д1аяьккха Пригородни район е парг1а-то езаш мара.
      Тахан России демократех кхоллара, конституци да оалаш, г1а-лг1ашта т1аэтта фашисти 1аьдал хилар в1алла кхоачацалу профи-лактика я,- ала. Саг хетара, бехкбоацар д1авугаш, та1зарца, в1ал-ла хургвал аькх веш хьахецаш, ца хиннар ца1 даьд, оалаш фабрик-ацех вувш-воаккхаш.
       Лакхе 1одийцар да г1алг1аша баг1аш дагабувлаш юча кхелах,
дацари (отриц-ый) даькъа кхетам хулаш, 1аьдало лелаю харцо ца-езаш. Харцо гуш: 1аьдал болхлошкар (милици, ФСБ, кхел, проку-ратура, приставаш), иштта 1аьдала аьттув буча халхарошка.
     Ер ма дий,- аьнна дикадар цар хьадеш гуча мара къайлаг1а, ни-йсса  1аьдал эшаш моттигаш дукха хул, уж «1аьдал болхлой» б1а-рга  цагора мара дикал ца хулаш, миска сага царга даха, дог доац-аш. Адамашта мела хала хуле а, бокъонаш ца хилара, х1аьта 1аьд-

                257





ал т1алаттар тешамег1а хул нах бахаргахьа.
     1аьдалга ладувг1аш цхьа духьоттарца (принципом) саго оалаш:
«сона х1ама дайнадац, сона х1ама хац». Из оалачар, шоашта бола-ча аьттувна, цар ха хул г1алг1ашка кхаьчар. Оалаш дий белгал ца деш, саг шийна т1аенача ханга хьожаш? Дац г1алг1ачун сакхетам 1аьдалга хьажжа, ший  метта болаш, х1ана аьлча, х1ара сага эшар,
т1ахьажар (контроль) да, 1аьдалга из долаш мо, сага доаг1ара вах-ар ч1оаг1адеш.
      Иштта аьттача хьалах ала доаг1а: беррига нах т1ахьожара к1ал хулаш, шоаш т1ахьожар ду, 1аьдала дезац шийна т1ахьажар. Къа-маьлаш хул дукха дувца, демократи йолаш, бокъонца йоаца мара, цу даькъа аьттувнаш да оалаш. Х1аьта з1амигача дакъах мара 1аь-дало чакхдалийтац агабокъонх (законе) дола т1ахьажар.
       Миччахьа Москвера ревизи е Счетни палата яле а, х1аким во-аг1е, из шортта ахча киса а делле д1авохийта, т1ахьажар цига до-ал. Тахан г1алг1ашка кхаьча халарче (состояние), дунен т1а этта-ча торонех, аьттув  к1езига бола торонаш я. Дегахьа парг1ато еза-ча наха, из 1азап да.
     Цу даькъа саги торонаш хул хоадамбеш т1ахьожара. Иштта аь-лан  бокъонаш  дукхаг1а  хул лайчул т1ахьажа (конрол-ть), цунга хьажжа, хьашти-теркош (интересы) торонга хьажжа  хулаш. 1аьд- ал ч1оаг1а долча хана, х1ара сага г1ойле хул сатохар, доаг1ача де-
нгар хьакимо сатесаш дукха баргболга.
       Цхьацца торо ярца кхоачамбеш, саг хилара ше моча наха барт кхаьча, цхьа исторех белгалвала йоаг1а хана, парг1ато яккха. Даи- ма хувцамаш доалаш хьаденад лаьттар вахар, в1алла хувцамаш ца хуле а х1ара шиъ эзар шу мела дала, нах т1абаха Лаьттано ше сед-къате (планета) лела оамал хувцаш. Цунц замаш хувцалуш, 1алам
кхычатайпара доалаш.
    Цунах ала доаг1а Даьла кхоллам болга 1алам-Айлам, лаьтта ва-хар хувцалуш адама е зама йоалаш. Цу доккха лаьтта дахаш з1ам-ига къам долаш, гонахье к1иза говзал йолаш, цун торонаш доазув теха  хул, атта  хилац г1алг1ачо ший фунах вале а нийсса бакъдар д1агойта 1аьдала товр-ловр ца деш, цунга хьажжа цун къаман ме-талитет д1агойта.
     1аьдалаш хувцало, х1аьта сатохар, нийсса хилар дар з1амигача къама аьттувна хургдар. Зязиков а ший хана д1аг1оргва, Россий а, ший ха йолаш хургья, х1аьт з1амига къам да дерриг ла дезар, ший торонаш дег1алйоалае хьожаш, юха а эрссий 1аьдало низ т1абахь-алца.
      Кхел я лелар, къам далац юхь-сибар (образ) доацадеш, мела из мух хьекхара, ший синаала ца лелабача ма хулла , низага хьажжа, г1алг1ай декхар да г1алг1а хила, миччахьа мара ца хилара.
       Укхаз д1ахо белгалбе доаг1а, информаци болхалой, уж шоаш-та лой а, ца лой а ца боалаш, цар лохаш нах хул. Х1аьта шоаш ду-

                258




чох  башаш мела болча хана гуш царгар докъазло, цар могал ейна д1аяьнна сакхетам.
      Корреспонденташта юкъе хала ма доаг1и гуманизм езаш а нах хилар, к1езига  хинна, дика  г1улакх дезаш нах хила, даима царна къордаде  дезар-кха  харцо хестае. Деггар уж харцон т1ехьа хилар да даькъазлон гарга хилар.
        Харцонца мара Престопа болх лелабар д1адахадац, ший кара 1адал хилара, маллаг1а ц1ена, эздий болдх-моттиг шийцар гойта, иштта шоай къамаца харцо ювца оттабаьб уж моргаш.Моастаг1а-шта мегаш хул цар шоай  къамаца лелаю харцо, цу г1алг1ай моас- таг1ашта цо товра дичахьа.
        Цу тайпара з1амига мукъале хилча «мукъа передача» д1аяхьа чам хул, нийссо езачо, наьха сакхетам нийсача наькъа т1а баккха.
Цох, оал нах шоаш ца боалаш лелар, г1алг1ай Мехка да ва ше хо-ставича, шийгахьа ва аьнначо совг1ат лургдолаш, из хул г1алг1ай «мидаль», из совг1ат далар Буркина Фасо, яхача кайсарер (гос-во) венача наькъахочо, - в1алла  г1алг1ай  мехка вир дисадаларе, вира яла мегаргдар, цул т1ехьа, оамалта ма1андаккха (нрав-ый вывод).
     Г1алг1ай Мехка дас товраде доаг1ар Моске 1аьдала деш хилча, ший къама а, из атта дахаргдолаш, ше оттаваь вале а. Из д1авалар дика-м дар, кхывар вайтача кхы во хургвецари, иштта ба г1алг1а-шца цар моастаг1ий.
       Дукхабараш, шоаш 1аьдалах ца бохьандаь д1аптарбала хьожа, вонах лоралуш, нагахьа мара бац ц1ана нах, цар къайла аргдолча-рга д1аоалаш болхбу къама довзийта, маьхка доал хьал го. Наьха оамалаш телхай, берригаш ахчан т1ехьбаьнна лелара, шоай да ве-хка а ахча киса долла уйла йолаш.
      Вахача сагага кхоачаш хьал хул, саг лакхваь айву торонга хьа-жжа, х1аьта торонех хул гуш цун ма1ан, цунга хьаст боалаш, лел-аргахьа дикан е вон, цун шиндухьех дала хилац дика е мукъале.
      Из да юххера саги бакъдар, г1алг1ай мела шоай таьптптар ле-ладе г1ерте а, кхелах замано шийна д1ат1ехьа вуг х1ара саг, дезе а, ца дезе а.
       1аьдал ч1оаг1дар хули, нагахьа Росси конституци лартт1а бо-лхбеш ца хилча, нах то1бича долаш мичад? Адами бокъо йоацаш хилча, гобаьккха бюрократи хилара кхааш ийдер, шерра юкъедаь-лча, овла къоргбанна, мафии чоалхоттам (система) яхаш, б1ех на-хах.
       Укхаз наьхаюкъарле (общ-во) цхьан дезалех дег1айоаг1илга д1адоалаш эдажал (сослов-ть) гучаел б1арчча къамаш е кайсаре (гос-во) хилар гуш, цигар бири (индивиды) хиларца листта сина-ло1апм гойташ е из хилар лаьрхх1а (специ-но) къайлакхохьаш 1а- ьдало, хайташ шийга низ болга.
      Иштта 1аьдал д1адолалуча духь т1а (началу) латт Пристоп хи- лара, конституци яхар а, ца яхар а хьадеш, шийна эшача низ гойт-

                259




аш, иштта ший декхар кхоачаш ду Маьхка дас, г1алг1ашта ца дезе а.
     1аьдал карадолчун декхароттар да Макиавеллизмо яхар къоаб-алдеш, меттаца кхайкацадой а, уйланца нундайташ  лерга хаза, аь-ттув бар хьадеш кертервар раьзавеш. Паччахьалкхех тийша 1е йи-шйоацаш, политикашка хаттача наьха уйла д1айирза яр аьнна.
      1аьдал ч1оаг1адалар дий  бола  аьттув  каралацар, конституци оалашдар дар, меттахьа доалаш дезача монипуляци еш, б1аргаш а д1акъовлаш, спекуляци еча, конституци дашхара хьалха-техьа до-аккхаш пункташ яь.
     Аьттув бола «прероготив» гойта: амараш (указы), агабокъонаш (законы), соцаходамаш (решения) йолаш. Иштта йола кайсаре (го-суд-во) д1аотт зуламан машен хиле, шийна духьалдаьннар 1охьаш калхьарчу к1а мо.
     Кайсаре яхар хул 1аьдал бедолчун амар тийша, циг 1аьдал бед-олчун бахьанаш лахар хулд  1аьдала пайдандар дале, цкъаза пачч-ахьалкхен, шина зуламе амар хул, аьттув болаш истол даьшта кха-аш ийде (коррупци). Иштта курхал (прав-во) амар декхар ма дий ма1ан дар, т1аяьзде дерригаюкъара да ала
      Г1алг1ай наьхюкъарленгахь халонаш хул къайла къовсам бол-аш, къаман  сакхетама  дезар ца1 долаш, х1аьта б1арчача 1аьдало д1адехар кхыдар хилара, цар хьашти-теркош (интересы) эрга хил-
ара.
     Маьхка эйдажи лаг1аш хьахилар хьахинна даьндац, из цхь ди-йса ахкарг мо хеталуш, из наьхаюкъарле (общ-во) дег1аена яьнна ца хилара. Цунах  рефлекси хулийташ т1ахьажача, гноселоги бел-ха, эйдажал (сос-нть) д1адаьржа ца хиллара, заман торонашка хьа –жача.
       Вахар юххьенца хьадолалуш мо багаг1бувцама халарче (сост-ояние) йолаш сакхетама, г1алг1ай менталитет хилара синошкахьа доацачо жопаш тела. Баг1буцамо доаг1а юхь-сибат (образ) дулаш мо хеталуш, къаман хоадама сакхетаман философи ца хилара мет-то леладеш, дар-доацачо жоп луш.
      Цудухьа г1алг1ай т1ера бац шоай мот бувца, кхыметтел гаьна лоаменгахь йола юрташка цхьаболача наха оалаш да, г1алг1ай ме-ттах хьабала пайда бац, сага ваха, цудухьа ца 1омбича а мегаргбо-лаш ба.
       Укхаз г1алг1ачо ше декхарах к1алхьар вала хьож, ший къамах хилар доадеш. Из багаг1буцамо, фольклоро била никъ г1алг1ачун сакхетьама, ше къамах волга гойташ, цигар дунегар (мировоз-ние) хулаш къам хилар хьадоладалчахьа, в1алла йоазув хиндеце багара бага телаш мо, даьш т1ехьенга а телаш хьаденад г1алг1а хилар.
      Из деррига доадеш, къамах хилар торонаш йоае г1ертилга хул ший къаман мотт лелабе е 1омбеш тахка безам ца хилара. цу кхет- аман к1ийле я саг ше г1алг1а хилара декхара мукъавала хьожилга.

                260





Из да атто езилга, декхара к1алсаца безам ца хилара, цудухьа лела г1алг1ай аьттув байна, наьха вахара хьогаш, из я докъазло. Даьла ва луш сага цун долчох, шийга долчунца цо ваха торо йой.
    Г1алг1ай меттаца хургъя торонаш а, г1алг1а хьаькъалдолаш ху- ле, къахьегаш, цун хоза бола кхоллам гургба деррига дунен, яьзъе хоза  байташ Расул Гамзатов мо вовзаш хила, хьагойта наха къер-да арахецар (производство), кхоллам хьабуча торо хила хьажа.   
    Т1аккха хьахургба пайда а, сийле а, з1амига къам хилар хьажжа барт-цхьоаг1о  йолаш, г1алг1а хилара саг ваша а вашаш хуле. Дог
к1аьда  долчун  ч1оаг1долийта торо я ший къам дезар, цунца саги синаала (дух) болхбе болала, к1ерам боагаш мо.
   В1алла куца дий сага ше хьаваьнна овла бицбалар, цох эздий си-йле гуш, г1алг1ачун декхар хилара, мел саг доацаш висара рузкъа е мел меца висара. Иштта аттал езе-м т1ем т1а вахач, из водарг ма вий, ший къам а дицдана.
    Ший къаман мотт ца безар да ший къам ца дезар, атто хилча со- вг1а декхаре отта ца дезаш, зама б1аргагуш. Философи буча чуло-ацамах баь хул мах, х1ара декхар хилар дезача сага, ший мотт бо-лга  кхетадеш, ма1андаккхар (вывод) гойта, цунца синало1ам (во-ле) хилара.
    Г1алг1ачо ший торонех вахар гуш, кхычахьа аргдар теркалдеш,
ший кхоачамбоацар б1аргаго дикаг1а. Кхера т1а даь йоазув ца ло-
хаш, из эшаша ше хьаде хьожаш, урам т1а доаг1ача сийленг (пам- ятник) оттадеш, хьава уйла хала йоаг1а г1алг1ачун. Цох цуна дид-овзар (мировоз-ние) хулаш тешала.
     Укхаз этика-эздела дар хулаш кортабе, дагалоацам (цель) хила-безаш, къаман наха кхетаде шоай 1аьдал, 1адат безамца дидовзаш дунегар (мировоз-ие) дег1айоаг1аш 1илмаш ма яхха, йола халарче (состояние) гуш, из хьадича хьахургдар д1ацатотташ, кхолам хил-аргахьа.
      Эздийдар къердаш ма хиндий массихана, ц1и йоаккхаш хилча
г1алг1ачун ц1и йолаш деза дешатта т1а нийссалуш ма1ана дегахь, шийха хеталуш Сина Солта (Души Самость).
      Ше г1алг1а хилар вашаш вола саго, т1ерадоккхаш саг хилар а, цунца хулаш гуманизм цунга хилар, садоала дийнале (живое сущ-ество) езашвола. Наха цадезар, наха дала ца хьожаш, нахага хало-наш кхачар кхераш хье бахьанце, из эшарар карадерзде ца хьожа, наьха багардаргдале, г1алг1ай эзделца дукха я цу тайпара мог1ал- ни нийссаяь кийчалаш (правила)
      Из деррига д1ахьож вахаргапхьа, даза хеташ, мотт 1омбар ца дезаш хьабала пайда бац,- аьнна хеташвар, г1алг1а хилар декхара к1алхьарвала лаьрх1а саг, ший къам дохкашвар. Цо моча саго ши- йна пайда хуле «гей» хинна варзанваьнна д1аг1оргва, из пайданех хеташ.
      Г1алг1апчун декхар да, саг хиларца мела дукха халонаш мара

                261

         



ца хилара нах бахача халавезаш к1ант дог чудола Сина Солт, к1е- рам мо синаала (дух) болаш, езача боагаш, безача сердал луш. Саг
хилар да гуманизмах кортабир, ший къаман торо к1алцайитар, са- кхетам сомабалара аьттув хила.
      Х1анзар къовсаме ханаш гуш, 1аьдало гойта харцонех, г1од а
хинна латташ, наьхаюкъарле дег1а ца ейташ, г1алг1ай менталитет лелае хала хулаш ди мела дала, наьха торонаш талхаш хилара хал-онаш хул к1албисача нахага кхача, шоай г1алг1айл дицдала мега.
Цу халарчех (состоянии) декхар да г1алг1ай барт хила, доаацачо луш, бусалба дино ма яхха нах шоайла хьожаш, доглазаш хилар.
    Иштта наха шоай наьхаюкъарле лелаярга хьажжа са хургда х1а-ра г1алг1ачун ваха. Г1алг1ашта эшар къаман метта философи да, дина хьехам хилар кхоачам бац, вахар халнашта б1арчча жоп лац, бусалба дин 1аламхой берригаш ца хилара, шоай метта философи хилар да сакхетам дийнабалар бусалба дина новкъосталца.
    Г1алг1ашта бисар цхьа бусалба дин да, уж г1алг1ай хилар, кхо-ачам беш. Наьхаюкъарле дина хилар хьажжа, цуна юхьигаш гора,
саги синцар чухьар дагалоацамца (энтелехией) хул ала, уно к1ал- йита котама бар мо. Х1ана аьлча г1алг1ай наьхаюкъарле 1аьдало низаца дийса ахкарг мо гуш, 1аьдала ловча бесса ахкарг айлуш, цох 1аьдала хозне хете. Цу торонех гучадоал мела торо йоацаш да къам.
      Иштта халонаш яле а г1алг1ачун декхар да къаман барт хилар.
Х1анза доладана да бусалба дингахьа къовсамаш латтар, нах бек- ъаш вирдах хилар совг1а, динах ц1анадар д1атетташ вирди секта-нташ харцо лелаеш, оаха леладер х1ана леладац цар, яхаш.
      Цох хьабоал кхерам къам д1адалар, цунца бусалба дин а д1ад-оалаш, из хила тарлуш да, цу юккъе къаман мотт ма 1обе, оала аг-абокъо (закон) арайоккхе, т1аккха тешам бац, камалистски Турце хинна хьал хьадена, эрсси мот мара ма бувца оалаш торонаш этта- ча.
      Г1алг1ашка халонаш я къам хилара ч1оаг1а а долаш, х1анзара
агакепашка (формам) хьажжа 1аьдал лелара хулаш наьха эзделаш (нравы). 1аьдало болх бу наха хетадалийта: Села ч1оаг1а синахла- та халадеза г1алг1айл е шун даьсса эздел, тоаргда шоана, х1анза а бессаздала мегаргда шоах доала лазар?
     Цунга хьажжа дукха мотт-игаш нийссалу, цу уйланца д1анийс-сабале, къайла е гучахь шоай г1алг1айла дехка нах. Из болх хьаб-айтар ахча, рузкъа да, цхьана хана а сагагар г1алг1айл д1адоадеш.
      Саг хилар да даима халанза даргдоаца декхар, цхьа ха йолаш а дац из, цох ала доаг1а дикале (качество) хилар, цун д1адехар хул декхароттар (бези а оал цунах цхьабараш) долаш наха юкъе бувз-ам оттарца.
      Эггара хьалха бокъонех декхароттарца, саг хулаш нийсса хала
г1ерташ, из ниссо езара, халарче (состояние) цига йолче, юхедиса

                262





декхароттараш  соцамбеш, цхьан тайпара наьха хьаькъал д1адерз-аргахьа ларх1а доаг1аш, кхыбола нах ший хьале бугаш, абстракц-ех нийссалуш, нийссо юкъе хулача массихана массанена.Саго ши-йна лаъар наха ловш, аттонгахьа, халонгахьа саг хилар гора, новк-ъост волаш нийссаг1а сакхетаман мог1ал.
      Г1алг1ай лерх1амгахьа саг хилар хул духьоттар (принцип) эз-дел сагаца гуш. Х1анза моттигаш нийссало наьхаюкъарлен йоац-аш торонаш къаман 1аьдал юкъедаккха мог1ал, т1алаттача 1аьда-ло д1адехар кхыдар хилара. Х1ара саго кхоачашдер, массала При-стоп хиларца, из хоставар аьттувна лоарх1аш наха.
     Х1ара сага кийчаяь моттиг ма хуле наьхаюкъарленгахьа, цигар агабокъоно (закон) д1адехар хьажжа. Дикадар отташ мо деррига а даларе  Конфуци  яьхача тайпара: «Паччахь декхар ва паччахь хи-ла, к1алвар – к1алвар волаш паччахьа; да– да волаш; во1– во1 во-лаш». Иштта х1аране шоай  моттиг хьаллацара белгала, т1аккха-м наьхаюкъарле а дег1айоаг1аргъяр.
      Сага эшар да дика, во цхьатарра довзаш дикача г1улакха (доб-родеятель) аьттувбеш хилча, цунах духьоттар (принцип) оал дошо юкъ хулаш. Цунах хов нийссо хилар кхоачамбеш декхароттара, саг хилар долга г1алг1ай къаман 1аьдала, диканга догдаха, вахар харц-бакъ дале а, сина парг1ато лущш сина1алашол (идеализм) я, ала.
       Цунах сакхетам шиндухьа боалаш, вахаро д1адехар ца1 дол-аш, х1аьта динаг1а, Даьлах тешаро д1адехаш метафизиках хина.
Зехьа аьндац назма т1а: «Дунено, шайт1ано низбу-кха Даьла, оар-цаг1а вала хьо дина воша!» Цо йоахачо хоадамбе доаг1а шиндух-ьех сакхетам  боландаь, из торонех «халарче» хилар  массадолчо бухе, Даьла кхел хилара.
      Саг хилар – декхар, дукха оамалта (нравст-ти), дунегар гойта, махбеш сагах, цун торонех, деррига саги дег1аге, синге кхоачаш.
Цига гуш хул дукха оаг1увнаш хулилга этика-эздел ца1 хилара. Керте да кхетадар Даьла кхела, шедар хулилг сина кхоачамхила.
          Саг хилар кхоачашхилац наькъаж далар хьажача, саги болх-
г1улкаца (деят-тью), х1аьта къаман оамалт (нрав-ть) хул эзделех (нравами), махбеш сага дуне довзаргахьа. Вейнаьха къамаш къир-дад керта т1а тулбу, куга т1а бувха г1ирсаш, къаьстта бусалба хи-лча.
         Нагахьа керта т1а золисвета кий туллаш, озяски икко «ц1аз-ц1аз», оалаш  когбоаккхаш  саг воаг1аш  хилча, цун борало аьлан юхь-сибат (образ) дулийташ, г1аьххьа  г1алг1ай к1ан Уцап Малс-аг волаш мо хетадолийташ хилча массанена везалуш, из дог-уйла тара хилара.
      Гаьна духьалвоаг1а сагага хьожаш хиннаб хьалха кийга, т1а-ккха когашка, хьожаш махбеш, из духьалвоаг1ар маллув ха. Кий,
эздий туллаш хилча, в1алла  аьла веце а, цун б1арг т1аотташ, т1а-

                263





аккха  цун  ког, борал зувш хиннаб нах. Цох оалаш хиннад: «Кий-тава», из яхилга хиннад,- вай саг ва, бакъарсаг ва, маьхкахо ва.
      Наха шоаш мукъа хила хьаеш хиннай шоашта торонаш, шоай
наьхаюкъарле (общ-во) хилара. Хьалха лоамарошта къаьстта, шо-ай торонш хьае хала хиннад, халача баьхандаь, мукъа хинбале а, х1аьта торонаш те1а хиняле а, царна довзар мукъа юхь-сибат хи-ннад вахара.
       Иштта эттача халарчес (состояние) т1адулаш хиннад декхар саг хилар белгалдара. Иштта кхетам г1алг1ашка хьабенаб гаьнар даьшкар. Са хаддалца духьале е езаш моастаг1чо духьала, аьттув-на мотиг хувца т1ехьашка воалаш, керда низаца, кхы ч1оаг1а ду- хьале лелае.
      Цу гаьнар замо кхетамбанна хьабаьхкаб нахаш, шоайдар диц-цалуш, цудухьа  из ха хилара  кийтиллар тешал долаш, эздий саг ларх1ар маьхе хиннад, шоай маьхкахо, борахо ва алар дезаш.
      Из хиннад г1алг1ай ц1енаг1адола кортамукълен вахар, цох оа-лаш товг1ола, хала вахар, цунц яхьаш хиннай оамалех оамал, нах шоаш  оттаяьча нийссонца бахаш, цу халон наьхаюкъарлех кхоач-ам.
      Х1аьта ханаш д1аихай, х1анз кхыча тайпар да вахар, наха шо-
ай дегмашкахьа хьалкхаьбар мара дац дагадоха г1алг1ашта къам да  ала, х1ана аьлча гобаьккха кхыча къами сакхетамаш да. Цу къ-ами, шоай  наьхаюкъарленаш йолаш, ч1оаг1а мара  мелаг1а йоац-аш. Царца цар шоайдар шоашкакхоабаш бувзам лоттабаьб.
       Беррига наьха декхар да бартболаш наьхаюкъарле дийна лот-тае, курал-сонтал йоацаш к1алвисачо г1одеш, вахара аттача вакк-ха. Шоаш харжа хьаким ларх1ар, юкъар моттигаш лораяр, 1аьдал-га ладувг1аш хилар.
      Сага декхар да со лакха-теннаг1а е воккха-низа ч1оаг1а ва, аь-нна кура-сонта ца воалаш безаме-д1аийна хила нахаца, ший деза-лашца д1аволаванна беррига нахаца. Могало д1адехараш хиннад
И. Канто белгалдеш декхар т1адилад – категорически императив- ах, оамалт (нрав-сть) дег1адар белха, хаьдда халадезаш.
   Цох ховш декхар оттилга, ма1ан хулаш сагал (чел-сть) д1агойта, цхьа хаьддадарах (категорием), бокъонех  лерх1ам бе оалаш, дуне довзар сина торонашца вахарах, уйла динах хоттяларца, сина1ала-шол (идеализм) йолаш синах даре, дег1а даре д1агойта.
     Цудухьа дина леладар халонца доацаш, саг хилара новкъостал хилар мара, нийсса торо 1илманца хилара, дунен халонаш 1овшар белха дино атто хулийташ, динаг1а волчун сина парг1ато хулаш.
     Цу тайпар мог1ални уйлаш хул юхь-сибата (образу) довзартен (познанию) синауйлае (мыслить), цу наькъа т1а ардамбе (действо- вать), кхы а шераг1а д1аярж бокъони оамал. Цудухь тешаме, ц1а-нахала оалаш, наха шоашкара ларх1ара г1ойлехинна декхароттара наьхаюкъарле дийналоттае.

                264




       Цох наьха шойла хулашбола ийдам (отнош-ие) хилара, х1ара сега декхар хулаш, цох хул хьалхар декхар, саго ший вахар цу уй- лашца д1адахьара. Х1ара сагах дукха нах е къам хулаш, царна ка-раг1дувлараш хала доаг1аш, эздий, кхетаме, догц1ена, цунга хьа- жжа тешаме.
     Цудухьа Бусалба дино ч1оаг1а могадаьд дацари (отриц-но) мо-ттийта лелабешбола болх. Из да, цун к1ала тешам бовш моттигаш гучаювлара. Моттийта леладуча г1улакхах хьабоалар тийшаболх хилара.
       Мотийта г1улакхах д1алелар, к1ийле хул сагагар, ше везийта хьажар, цох эксцентризм я,- оалаш. Из лазар-м берригача наха да-ржаш ма хуле, цхьа мода а яьле, деррига къаман босбовш, масал а долаш, наха т1аэцар фашизм е коммунизм.
      Иштта колммунисташ а, фашисташ а хьажар деррига дуненга тамаш ейта, цунца дуне карадерзаде лаьрх1а. Деррига дунено д1а- дехача тешамга кхача хьожаш, адамашта эшар шоаш болга хетар д1амерздеш. Адами духьа шоаш лелаш мо, юхь-сибат увттадеш.
     Халарче я довзартена (познанию) кертера торо, из деррига  дух (суть), цунах кхоачам болаш агахилар (сущес-ие) хул,- ала, тешал-де шийтайпара гучадаьннар, декхароттара хьалхардар, цун баккъ-ал (прав-ость) йолаш оалача дешаце, г1улкхаце тешама.
       Наьха долчох нийссалушщ, саго кхетадарцап г1улакх леладу-чо, дош дикан д1аолачо кхычарца г1улакх лелдара. Цу нахаца во-лачо х1аранена кхоачаш я сина торонаш, баккъалца (прав-сть) хи-ла шийгахьа, наьха дукхал гуш, из наьхаюкъарле хилара махбе.
        Нах ахчо, торонаш 1ехабеш, аьттув-аьттув безаш, хано ма ях-ха, лохвар лакхе вала хьожаш е мецавар хъалвиза г1ерташ. Уж ха-наш ихай даима, бакъхилар халаг1а долаш гойта шийгар, нийссо хъалаха атта дац, гобаьккха харцдуне хилара, деррига адамо хьад-аь хилара, х1аьта цул аттаг1а да баккъалза (несправ-сть) лаха вах-ар наькъа.
       Баккъалза яхилга хул диканца тарацалу некъ, духьленаш йол-аш сакхетамгахьа, наьха барт ца кхетара, уж тоабех, вирдах, тайп-ех бекъалуш. Г1алг1ай даима хиннаб т1ера бекъабалара, ша-шоай г1ала йичахь кхы сагота боацаш, села з1амига къам долашехь, ла-кхе езаш.
    Шоайла къовсама т1ера болаш, х1ара сега чухьар, арахьар буни (природа) хинна,- низа, г1лакха тайп-тайпар хилара, цох ма1анаш дувлаш, кура-сонта хила. Хьаькъал долча даьш, наха юкъе машар беш, могаеш хинаяц курал-сонтал:шоай курал яхар царех,- оалаш, цхьа бала т1абена, нах е саг ийшача…
    Ишштта хул барт боцача наьха вахар, ца1 волаш х1ама д1адахь хала хилара, харцо йийца а саг е тоаба чакхяла хьожаш, эшаш мо-ттигаш нийссаянний вахаргахь. Баккъалзага кхоачаш уйла нийсс хуларе, г1улакхаш талха ца хила мегар.

                265





      Хьалхабаьннача наьха, нагахьа уж хуле халарче (сост-ие) йов- заш хила доаг1а, из эша кхетам хургбац довзарте (познание) хул-ийташ болх-г1улакх (деят-ть) цар ца дой. Т1аккха бакъдар, нийс-садар гучадаьнна хул, шоаш дувцар фуд ховш, эшшача соцам бе могара. Цудухьа эшаш да нах 1илмах кхийна хилар.
      Бакъдар дувца ховргда наха хьаькъалца торонаш кара хилча, доккха массала деце, бий мессал мара йоаца Израиль, дунедаькк-хача 1арбашта  духьал а этта, кхы а котаг1а йолаш, ше яхар дайт-аш, цу бартбоацача 1арбашка.
     Къаман цхьан сага доаг1ар а деррига халкъага кхоачар хул, из
эсалал хул харцлер, дунен догкхордадар мара ца хулаш, харцо йи-йца нах белабац саго, белабой а из догкхордадар да.
     Шоай оамала е 1адата баккъ бола г1алг1аш, баккъалза гойташ моттигаш хиннай. Укхаз массала доалде доаг1а. Из Большевик 1а-ьдал х1ат1адалехь, из ц1е у лазар чудалехь, г1алг1ай в1ашаг1кхи-ттаб Мочкха-юрта гув баг1ача, Мохк в1ашаг1кхет оалаш.
     Беррига наха дийзар хиннад Большивико лаьтташ юхалург хи-лар г1алг1ашта. Цунга чам т1абахара, шоаш байна а цох фу хула хьажаб г1алг1ай. 1аьдал, лаьтташ а шоай хургда г1алг1ай, оалаш, шийна т1ехьбоахаш линнав г1аг1ашта юкъе С. Орджоникидзе.
      Т1аккха г1алг1ай т1ехьбийнаб, ца1 мо т1ехьотташ, дуне цец-даллал. Бедоллал ма ца хина г1алг1ай къамо юхтохаш  К1ай Ар-мий. Цу хькъа дуне, къемат ди довзачар оалаш хиннад, г1алг1ай къамо харцахьа хоржам ца бар, цун т1ехьа харцо г1алг1ашка кхо-ачарг хилара.
      Цига Ижи Весен-Гири, Дани-Шайхас дехаш хиннад: харцахьа ма г1о, зулам т1а ма доаладе. Сатоха К1ай а, Ц1е а бола вай моас-таг1и  шоайла  латийта, цар низ эшар г1ойлен хургдар, Даькъасте мукъаялара. Воай маьхкадаьтта дахаргдар вай, лаьтта д1аюв х1а-маш хургъяр къама, ше кхаба. Ма бе шоашта а, еррига Кавказа а тийшаболх, ма 1ехале Серго яхача большевико яхачох…
    Цу т1ахьехамга ла ца дег1ара, х1анз 2008 шера г1алг1ашта т1а-кхаьчар, гуш да, Зязиков Мураде, цуна т1ахьожаш варе, шоашта реклама еш, дуаш доаккхаш ба, г1алг1ай шоай мукхяьа, 1оргаш а дохкача чара т1а бисаб, денна боабеш, лийца д1акъалбоахаш г1а- лгай кегий нах болаш. Из я баккъалз (харцо), юххера мохк д1аба-ьккхачул т1ехьаг1а г1алг1ашкар мотт д1абаьккха Хабаровске Ки-тай доазувна юххе д1адаха новкъостал дергда, оал.
      Ай, дика децаре Совет 1аьдал доалаш, г1алг1ай та1аш баьха-баларе, са хаддалца К1ай, Ц1е низаш в1аший бовлца, юххера Да-ьла кхахетамца Даькъасте мукъаяла мегаш.?? Из да г1алг1ай барт а хинна, шоай 1овдала г1алат балар, ховча наха, Маьхка даьш ях-ар ца дир. Иштта ма1ан да къаман декхар кхоачаш ца дир…
      Наьха духьа шийна ца дезе а бакъдолчо духьал харцо гойтар, эсал лоарх1аш хиннай, шийха фу хургда ца ховшшехь харцлувш,

                266




хулаш меттигаш нийссалуш. Дикача белхаца харц совле яккхар дике, вое 1ехадар хулаш.
      Цига дер харцонна даьдаьнна, из дер кхоачацалуш хилча, ци-гар харцонах котало кхайкаяр эсал хул, т1ехь т1айоаг1 моттигаш маьха лоха. Атта багардоаг1ача дешаех г1лакхаш ца хилара, дик
г1улакхаш даха къахьега дезаш.
       Дикадола бакъдар хул, эша хьаькъал хилар, йоаг1ача нийсса кхелеш. Саго доалдеш ший багенна, нах харцахь ца багара. Мотт
хул ах-г1улакх д1ахьор, кхы а нахага дика е во дайтар, на1алт, ба-ркал оалийтар.
     Метта низ байзачан чухьар е арар болх-г1улкхах (деят-ти), цу-на низ бовзаргба, метто хьадайтар даьдаьлча. Цудухь лоткъам эц-ачар дукхаг1а горт, зуламхочун мотт хьабела, сага оамалт (нравс- ть) гуш, караг1даргдар фуд ха.
       Харцонца дувзаданна хулаш ирчадараш, зуламаш, эздел-эхь эккхадеш саг хилар адами бесазадоалаш. Саги синауйлано (мыш-
ление) лелабу мотто беш ца1 болх мара беце а, цох хьадолар дика е зулам ца хулаш. Цох ала доаг1а доацар дувцар, болача аьттувна е харцле 1амара, ч1оаг1а г1лулакх далар д1адоаккхаш. Цун гарга отташ харцон кхетамче (понятие) хулаш хилара аьлдат (злос-вье) хулаш.
       Совет 1аьдал долача хана аькхаш в1ашаг1долаш доацар, фан-тазех «доносаш» кхохьаш нах боабайташ хиннаб, из 1аьдал д1ад-аьлча а, уж болхбоацаш бисабац. Цар гучахьа наьхаюкъарлен бел- хаш леладу, цар т1ехьеш г1улакхе болхбеш хул.
        Къабана аькхаш даймохкхой е казакаш ба, царга хул хьалхе, наьха вахар тоаду, оалача, маллаг1а 1аьдала дезар могаде ко доаг-1аш, дий-дац аргдолча 1аьдала дезар ч1оаг1аде е доацар дувцара
1аьдало яхар чакхдаккха.
       Дика, во шоайла духьаллатт, къовсам бух болаш, воно хетад-олийташ ше-ша хулаш мо синало1ама лаара. Цхьа хетара дер гой-таш куц увттаду, раьзбе г1ерташ нах. Х1аьта цун бахьан да т1аг1-олла хантильг (момент) лаха, цига шоай ло1ама низ гуш, харца е бакъ хулар чакхдаккха, дикан бехкам болаш мо.
        Г1алг1ай 1аьдала хоастадеш хул новкъосталдар, наха эшача, тайпан е эйлан т1ар нах оарцаг1овлаш, лоалахой а хул эшачо ки-йча. Нах шоайла т1ера хилар да декхар, цох оал вошалдар, дикаг-1а нах шоайла бовзар хулаш. Цхьана хилар халонашца е аттонца,
дика са мукъадоалаш, дог-безам совбаларца.
     Цох наьха вахар тоадалар хул, халонаш цхьана д1аяхара, ишт-та нах шоайла безар декхар да, цунца 1алам дезар хул, Даьла вез-арца. Цох нах кхоталуш, къаман торонаш совг1а йоалаш. Из Бус-алба дингахьа декхар долаш могабаь ийдам (отнош-ие) ба.
      Наьха цхьанкхета ловш хила доаг1а, чам хилара гаьна ца хал,
цунах декхар хилар аттаг1а хулаш наьхаюкъарле (оббщ-во) ч1оа-

                267





г1ье. Доттаг1ал хул к1ийле наьха ийдама (отнош-ие), иштта цар хьашти-терко (интерес) таралуш хилара, цхьана боладаьча белха.
     Доттаг1алах боккха сало1ам боалаш, уйла-нигат тоаялара. До- ттаг1ашца юкъар хила хьожаш, оамала хала ца хулаш. Нах бизза
сакхетам болаш, шоай мухь кхычарна т1абехка ца хьожаш, цхьа геттара к1алдиса х1ама деце.
      Бокъонца пайда хьабоал нах оамалтах (нрав-ыми) хилча д1а- лелара, цох цу наьхаюкъарле кхыча къаман наха хьага хургья, из
да, наьха хьаькъал д1акхачара барт товш баха. Кхеташ хилар хул,
наьха цхьог1о хилара пайда гуш хилча, ший хьашти-терко (инте-рес) хиларца.
      Иштта вахарга кхача наха хьашташ (потреб-ти) хул, белгалбе
хилара х1ара сага юкъар дагалоацам (цель), из наха массанен эш-аш хилара мог1алах д1алелара, юххера хьадоаларга сатувсара.
      Наьха вахар цхьатарра д1адоадац, наьха эргаш торонаш хила- ра, х1ара сага цун торо 1овхье (явление) хул, х1аьта царех махба-ра нах баш-башха бовлаш, цудухьа кортаболаш цига барт бе хар.
      Дукха 1овхьеш (явления) лоарх1аш дунен-дег1а 1аламах, ша-ше 1овче (событие) я ала, адам дахаргахьа. Из халарче (состя-ие) хулаш х1ара сага шийна бола пайда хилар гучадоалаш оамалтах (нравст-тью) д1алеларгахьа ше моча наха юкъе.
     Из нахаца хулар да, цул совг1а догдохилга хул сага вахаре па- йдахургба ала, нагахь гонахьар нах кхеташ, дезаш т1аэца декхар,
беррига наха баха бух хила, цхьа юкъар хьалче (бытие) хиларца, духхьал из наьхаюкъарле.
      Аушев Руслан д1авоалаш, цуна метта лакхера 1аьдало Зязик-ов Мурад  вайташ болх хилар. Г1алг1ашка нунда (намеком) оал: Зязикова «шо г1алг1ай дац, шо эрссий а дац, шо хала деза Росси-
на дезараш, со мо чухьар дог доацаш, цхьа пайдан уйла ейта хьа-ькъал мара».
      Маьхка хинна даймохкой, казакаш дукха бараш аькхаш хила-ра, маьхка ц1ера халхарой болаш гулбир Пристопа, цо аьннар де кийча болаш, уж хаяха нах бар. Царехвар ше-ше шойла лакхаг1а хила хьожаш.
    Царех хьабала пайда бацар маьхка, царга г1олла Пристопа ши-йна реклама йир мара, иштта къаман сакхетама 1откъам бора Ма-ьхкдас, ший рейтинг айялача кхы сагота воацаш.
     Нах кхеташ хилара, латташ шоай куца (лада) нийсса хул ала, цу наьха шоай безам шоайла д1ацабоалаш, иштта хьалче (бытие)
наьхаюкъарле тоалуш, цу шоай наьха духьа, шоайла нах безаш.
     Иштта барт болача наха цхьаккха халона шек хилац. Цудухьа
нах кийча хул д1аайбе шоашта т1абена бала, цу оамала нимцаш юхадийнаяр шоай паччахьлкхе, адама дагадоацача тайпар, из дар цар керахьа кхы а синаала (дух) бисалга.
    Иштта б1а ца кхожбеш хилча атта хул баха-лела, х1ара саг ин-

                268




дивид хилар совг1а шийна пайдане, кхы санаьхк (личность) хул-аш къама е юхерча наха пайдане хила, х1ара г1алг1а хала доаг1-аш  Сийг мо, къаман во1 Сина Солта.
     Г1алг1ай массихана хиннай шоай менталитет, из хьадоаг1аш, к1ай-къаянача къаьналгар. Лоалахбахача нахаца та ховш, цар та хар хиннад ийдам (отнош-ие) лелабе хар, эшача кийча хилара.
     Х1аьт уллув баьха х1ирашца халонаш ювлаш, из-м гаьна хьа-боаг1аш безам-цабезам оалаш хьабоаг1аш бувзам, къаьстта техь-ара дезткъа шера. Цунах х1ирашта пайда боалаш  ханаш яьхкар, г1алг1аш ла дезар, эрссий низаца х1ирий линнадаь.
     Цох хов наха а, кхамашта а барт хала безар декхар долга, г1у- лакх леладеш хилча, юха кийча хул х1ара саг духьал ва товш, па- йдан ший лоалахочо бувзам лелабе. Цига хьабелалу наха, къама-шта доттаг1ал леладу никъ, нахаца йоаккхаш йола ха сало1ама а сина товрадеш.
       Вовзаш, везаш саг совг1авалар доккха ц1ай хула наха, хьада-ла беркат хилара, цул совг1а культура йовзара пайда боалаш. Уж цабовза нах бовзара бувзамца декхар отташ, д1а-х1а товраде, до-ацар д1аюха луш дохка-эцар (товар) хулаш, дола арахецара (про-изводство)…
      Из да къами барт хилар, цу эттача бувзамах, дикан Да ва,- оа-лийташ. Наьха г1улакхаца хилар, царга культура хилар, тешаме хилар, дезала, наха, къамашта. Г1алг1ашка д1адех нийсса этико къоабалдяь, т1аийца хаьдда йовза оамалаш, оамалт (нрав-ть) хи- лара кхоачамбеш ший метте хила.
     Йоккха моттиг д1алоац наха эздел-сабар гойтара, тешам сов-г1абоалаш, наха  харцо ца гойташ. Дика гойтара, сина кхоачам хулаш, мог1ални фактор хилара, оамалца доацар юхаозаш.
      Наьха кхеташ г1улакхаца хилар, культура хилар хул, цигара оамалто (нрав-ость) нах  хьабеш, эздий, тешаме хилар д1адехаш, цига наьха бувзамах духьоттар (принцип) доалаш, культурах 1о-мадеш д1па-х1а эца дикаш.
     Белгалйоалаш «дошо нийссаяь кийч-ал (золотое правило), де-ррига адама дайза «Къаьнача вохье т1а» (Старый Завет):  «кхыча наха ма делахь, хьайна дича мегаргдоаца». Из тешаме уйл-нигат (наме-ние) хилар мог1ални декхар, кхоачам хулаш баха наха.
     Из диккали ийдам (качест-ые отнош-ия) хулаш мог1ални дух-ьоттара (морал-ый принцип), цунга хьажжа маьхедараш (ценнос-ти) гуш хьагойташ вахара ма1ан, эшача х1амилдах (предмете).
      Цига халарче (состояние) хулаш деррига сакхетаме дар чудо-аг1аш, г1алг1ашта эздел-мог1ал эшаш, шоай этикеташ хулаш ма-ссайолча оаг1уврахь кхоачамбеш сакхетамца хила еррига наьха- юкъарлен.филособех лостамбара (порядок).
      Сократ, Платон ханагар наькъаш хулаш кхетама лакха е шера махбе вахара, ханаш хувцаянаяр доацаш, хьалха д1абачар даьр а

                269




гуш довзартен (познанию) ма1андаккха, адамашта чухьа къулар-аш хьадувларца заманга хьажжа, жопаш тела хьожаш, т1ехьа ха-но хьабоалабеш Ницше, Достоевский, Камю моргаш сина халон-аш йовзиташ, цар махбе хьожаш, т1аккха царех пайда, зулам да- ларца коммунизмага, фашизмага адам кхоачаш деш, халонаш де- г1аяхкар мара, адама атто ца гуш хилар юххе.
     Иштта халарче, экзистенци хилар философи жопаш ца телаш
б1арчча адами торонаш тоае, адами синошта е дег1амашта, мела психологех лостамбаьбар аьнна доаг1а довзарте (позн-ние) доац-аш.
      Да вала г1ерташ мо болх хиннаб экзистенциализм е иррацио-нализм я, оалаш мо, саги психиках маьхедараш (ценности) доах-аш Достоевски д1адоладаьр З. Фрейда психоанализ юча сакхета-ма шиндухье хилар ч1оаг1а хьагуш.
    Х1аьта царна юкъе бувзам оттар х1амчера диа (матер-ый мир) йолаш сина диа (духовный мир) хилар ца1 долаш дийнала (жиз-ни) сагал дола индивид, санаьхк ва оалийташ цох хулаш ма1ан далар цар ийдамца (отнош-ием).
    Х1ара кхетаман даькъа х1амчера, синацар къовсам, ийдам, де- кхар е барт гуш царна т1ехьа т1адоаг1ар адама дикал е вол хул- аш, ший хаьддадараш (категория) хилара  цхьа тоъбоарама (нор-ме), т1аккха уж еррига философи торонаш.
     Иштта Дала янача торонех г1алг1ачун а шийтайпар сакхетам
ба ала, б1арчча к1ийле хул деррига адамашта мо хьаларче (сост- ояние) ма1андар (значение) хулаш цуна вахара кхоачамбе.
      Дин долчар кхел я, оалаш, дин доацачар, саго ше хьадаьр да, оалаш, цунах гуш довзартен хьехамаш (учения в познании), цох гносеологи, эпистемлоги аьнна, къаьстта кортабеш гносеологи а
хулаш неопозитивизман наькъа т1а «Юкъара симантика» йолга  гуш мотти моттига ховдовзар (знания) дег1адоаладе.
      Кхы а прагматизман никъ болга гойташ агах1аракаш (знаки) хилар гносеологи г1онча долаш, дукха эшача халарчена (состоя-нию), б1арчча экзистенци из хилара.
      Саги вахар го ма1ана оамалта дашхар (нрав-ому толков-ию) духьа этика хулаш философи кхетама доаг1а вахар лаха. Вахар хилара, саго дунен т1а йоаккха ха лоарх1аш хиннай г1алг1ай са- кхетама мифологи, цунца багаг1бувцамах кхоачам беш 1илмай торонаш к1езиг хилар, ший метта сакхетамах 1илмаш довзар до-ацаш.
     Саг шинкога т1а урэттачахьа хиннараш белгалде, кгнитивни
чурлоттама (струк-ре) болх-моттишаш еце а садовзара (осознан-ию), хьаькъалца саг хилара сакхетам хулаш, истори далалехь хи-на деоттам (практика) хинбац ала дезаш.
      Хетара протонахаш хилара г1алг1ай мифологи хьадоладали-йтараш, аьлча д1агойта нийсса я аьнна лар йоацаш, истори д1а-

                270




яьздаь ца хилара гонахьарча къами мо мар, къыметтел эрсси ис- тори хетара хилар, царца яхье хулаш мо кхыча къамаш а цар мо хетар гулдеш, цхьа ха яьча, иштта хинадц истори оалаш хьабаь-хбам эрсси а.
      Цудухьа г1алг1аш болхболабаьб  т1ехьарча хана къам хилар
совг1а халкъ (нация) хилар дагойта оаг1увнаш гойташ. Из мифо- логера хьаболабана кхетам, истори да ала кхетамеш (понятия) а гойташ..
      Мифологи ма яхха дуне д1адоладалар хиннад оалаш, из дох-аш, лаьтта т1а г1олла мохкаш, дукха махкара дийнал (жизнь) бо- ккхаг1а болаш.
      Х1аьта дийнал (жизнь) хьахила д1акхаьчача фордашкар лоа-машке, аренашке, г1умари аренаш латийсаш, лаьтт х1аьндалара цун т1аг1олла са чудулар бахьан даьнна лелар (движение) хина,
гучайоалаш дийнале (существо).
    Са чудоалаш дег1амаш хулаш, сино сакхетам лелабеш, х1аьта дег1амаш  х1амче (материя) хилар совг1а лелар-вахар  д1ахьош,
иштта саг хилар гучадоалаш, лаьтта мела да, т1аг1олла ч1оара хьиспе лийннав саг, ший  товг1олла д1авахар гойташ Даьла кхе-ла.
      Д1ахо дар, дукхача къами мифологе ша-шоай бесса дувцаш, адамашка динаш хулача даькъа дуне доладалар, саг хьахилар го-йташ моттигаш я, къаьстта «Хьалчен Жайнаца» (Книга Бытия), кхы а жугати Товрата т1а а, лоцца аьлча.Мифологи ма яхха:
Даьла кхела, фуъ мохкадаьд, т1адале, гиеи цхьана долаш, т1оад-ал – хий, ги фу долаш; из фуъ села доккха хилара т1оадал лаьтта т1а ца соцаш дукхагчох – кхоъ дакъа фордаш хиннад; форд т1ар ихий морхашца хьаийдеш, дог1 делхийташ; т1оадале, гиеи цхьа-на хьокхалуш; фу хьадолалуш лаьтта т1а хинна ца 1еш хийчу а д1адаржаш.
    Д1ахо, хий хиларца гинца, фу хьадолалуш, царех дийнале (су-щество) хула «са» чудаларца, Дала луш дийна х1амашта ша-шо-ай куст, сибат, г1ов долаш, иштта сакхетаме саг хулаш, тайп-та-йпара метташ а долаш. Иштта кхы а торонаш я сакхетама луш мифологие, диное.

                БАРХЬЛАГ1А КОРТА
 
                ГАЛГ1АЙ ХИННА ТАРМАТАЛ

      Историкаш ма яхха Духьаларча Ази, Шинхинюкъе (Поли Си-нар), З1амаг1а Азе, Египет, Эллине агаххе (циви-ция) хьаювлаш,
цига цхьацца историн хаттараш дувлаш. Цу ханара кейсартешта (гос-ва) юкъе къовсамаш, т1емаш латташ, наха хиннача халонех, нах юстарбовлаш, моттигаш хувцаш хиннай.

                271





     Цу даькъа, х1ара сага сакхетам боалаш торонех, г1алг1ай овл-ах баьхача гаьнар дайх, шоаш хилар къайле яле а, цига цу ханар протонахаш  хьабалар  истори а, метто кхоачамбеш кхетама, г1а- лг1ай х1анзар сакхетамах философи цигар бух болаш да ала, ме-тто тешалдеш.
      Х1анз г1алг1ай къаман торонашта яха ха-замаш духьаляр хе- тадолийташ, цхьацца  хулача уйлех кортабеш, сакхетама ца1 чо-алхоттам (система) луш, х1ара 1илман бух д1анийссабе торонаш
гучайоахаш 1илмахоша.
      Цох оаг1ув а теха х1анз къаман сакхетаман ший философи а
долаш ханаш я, цунах халадезаш декхар, деррига дунен филосо-фина мо гуш: сакхетаман оаг1ув, кхетамче (понятие), духьоттар (принцип), халонаш, диккалеш (качества), канаш (методы, спос-обы), хаьддадараш (категория), хьехамаш довзарте  хила…
     Иштта 1илмай чоалхоттамаш (системы) хулийташ философи
дашхар а деш довзарте хьехамех (учениях познания), кертера ко-гашта кхаччалца тохкамбара, хоамбеш арахьар е чухьар хулашд-ар довзаш махбеш, из тохкам хилара.
     Х1амчера (матер-ые) торонаш сазал-озал (субъект-объект) хи- лар тохкаш, х1аьта цунах дар дег1а г1ов долга ховш теркамбара, из синца хулар метте хиларца хьажа е ца хьажа а. Цох гуш, цкъа хьалхар къам хала даьнна фу долаш г1алг1ай дуне кхелчахьа.
     Галг1ай сакхетам а хинна философина йоакхо хьалкхаьба хи- лар корта а болаш. Мела цуна философи дац ала г1ертар дале а, истори ца хилча, маьтто цунцар сакхетамо хьадеш нийссалу та-хан г1алг1ай философи. Ший меттал маллаг1а философи хьехам  д1агойта торо йолаш, деррига дунен философи г1алг1ай меттал яьздаь хилара.
     Тхьовра шира хана хурийташца овла ба аларах, сакхетама цох
ар цу ханаца в1алла хиндеце а, хетара долаш метто тешалдара ис- торикаш гойташ. Цу ханар протонахаш Хьаллар-Даьла ц1ийоакк-хаш, шоашта воалавеш теша, цунах догдаха. Из хиннад цар Ца1-вар Даьла, цун т1ехьа кхы торонех Даьлий хулаш, гонахьа Егип-те, Ассирии а кхы Даьлий хилара ца болаш, духъхьал цига Мета-ни, Ханане, Вавилоне баьхача протонахи ца1 Даьла хилар белга-лла, цар кхетамах Хаймураппи йоазувнашца  агабокъонаш (зако-ны) яьха, царгар хьаийцачох жугаташ шоай дин д1акхостадаь де- ррига дунен т1а.
       Нийсса цхьан Хьаллар-Даьла, из сигале хилара, хьалхьожаш,
кхы тараматал леладе а хулаш ха хиннай из. Уж протонахаш хил- ара замаш баьде хилара, ховдовзара (знанию) цоазув отташ дерр-ига къоастаде е белгалде хьаькъалца, оамалце анаюстехьа, цигар цадовзараш дусаш «даьлий къайленца».
      Цига эттача халарчех (состоянию) доазувна т1ехьбула нах бо-ацаш довзарте (позн-ие) халийта, кхераме хиннад «даьлий къале-

                271





нашка» кхача, из бокъо массанена луш хинаяц.
     Х1ара кхамашта  юкъе хиннаб шоай нах, т1ехьа г1алг1ай лоа- ме бахаш царех  Цув-ш , -оалаш хиннад, цар вахарах «ц1увл тек- хар»,- оалаш. Из яхилга хиннад, деррига вола г1улкханч, дерриг дайза е 1айна вьнна саг. Массала, малх  ц1увра  баьннаб – хинна ший низах 1айна баьннаб;  саг ц1увра ваьннав – кхийтта, дерриг дайза  ваьннав аламеттахо (кхелахо е философ), Даьлий къайлен- аш ейза ваьннав…
       Тараматал, ший ханага хьажжа сурт оттадеш хиннад мифол-
гина, цудухьа ширача ханашка гаьна хиларга хьажжа Даьлий хи- ннаб торонашка хьажжа бебаш е к1езигалуш, шоаш сакхетаман наькъа т1а уллув.
      Цига а х1анз мо саг хилар торо хиларо нийссадеш хиннад, фу хилар, валар-вахар, дикал-вол, кхоллам хилара хознех, царна бе-забаь мах а болаш.
     Пантеонаш хилар белгалдеш , цу ханага денна: хуррити, ура-рти, лоамера г1алг1ай. Яьзбе хул: Хьаллар Тешуб Даьла -  хур.;
 Тейшеба Хьалди Даьла – урарти; Села Даьла – г1алг1ай.
     Х1ара ийс б1аь шерага кхаччалца цхьан Даьлий лакхаг1чен даьла- шта г1улакхдеш хиннад, х1аьта тараматал  д1адоаде хьожаш моноте- изм хьаяларца ше-ший ханаш йолаш динаш даьхкад Эхнатон дийна а даь, т1аккха Мувса, 1ийса , Мухьаммад пайхмараш, шоай уматаш дол-аш.
     Г1алг1аш Бусалба дин хьаэцалца, из Тараматал леладаьд, цун ший чоалхоттам (система) хулаш, лоамарош шоай дин хьалкхоабаш. Ц1ув- ш даьлийшта текхаш элгацаш хьадеш хинад, шоашкар хьехамаш деш вахара-текхара. Къаьстта чулоацам болаш, ц1увни мог1алах, тайна то- ронех санаьхк (личность) хулаш.
    Ц1ув хьехамах наха 1уналдеш, цига баьхача наха, оалаш «вай-нах»,
из яхилга хинад «сий сердала д1акхоача нах», цар шоаша Маьлха нах лоарх1аш хиннадаь. Керда ц1ув хинна валалехь, саг цхьан элгаце г1у-лакхе  лелавезаш хиннав, ший  ха йолаш. Цунах ц1ув хилар кхоачам а хилча, цига кертера ц1увс д1акхайкадеш нах гулбеш дина г1улакхаца,
ц1ув  вала хьакхашта воаккхаш, наха д1авовзийташ «шийгардар» гой-таш. Корта  тоссаш, безача чо а буташ керта т1а, цу г1улакхах воастар  да, оалаш.
       Наьха уйлаш тоаеш, нах шийна т1ехьбаха, къайле йоацаш ц1ув ха- ла везаш. Нагахьа ц1увлде отташ хинвале, цун хьаькъала доалде кийча халадезаш  дунен  т1ар  халонаш, гучаювлаш, къаьстта таь11а виса саг
парг1атаваккха. «Керта хьоа шербан» хилара бучо хьехамах «гадоар- жал» да хьаькъал,- оалаш.
       Еррига торонаш тараматалга йолаш сакхетам хила, - сигале «даь- лий паччахьалкхе» хиларца, цига дар гуш ц1ув халавезаш, из бокъон-  ца ц1ув вале, ший  нач1ал долаш, моттиг хала езаш. Цу даькъа Даьли къайле  гуш шийгар, низ бовзийташ ханаш хулаш, царех «гадоастам-

                273








ат» - оалаш хиннад.
         Сигленгахьа Малх хиларца, цунах алар совг1а Айлам (Космос),-  оалаш. Цига долчох хьехамбеш, х1ара седкъате (планета) хилар бел- галдеш. Ц1ув лоарх1аш хиннав охлой (миска) нахах, цун ший дувхар
долаш, цо ший наха юкъе гойташ хиннав, из волча ухаш хинаб элгаце техка.
     Цунга йист хулачар, цун сийдеш «гер ва», - оалаш, деррига дийна
мела дар лорадеш, кхоадеш, къаьстта 1алам лорадеш.Иштта вола ц1ув   е ц1ув-кхалсаг, ц1и йоаккхаш хинний эррин, безамца цунах, хьабарг-
бола пайда , гуш, кхаьчавац,- аьнна хеталуш. Юкъера онк долаш вола ц1увнах – «эллин», х1аьта ц1ув лакхерча даржевар – «эриг» - оа-
лаш.
     Тараматал ч1оаг1аданача хана ц1ув вала хала хиннад. Ц1ув ве, саг
з1амига волача хана денна къердаш хиннад элгаце ваха, цу хьакъа яь-здаь хул жай т1а «Ц1уве, нахе»,- оалача. Бераш  деша  д1аэцаш хорж-амбеш, дукханена юкъе ца1 к1аьнк нийссалуш.
      Цох шира заманцар г1алг1ай дувцар да, к1аьнка хургдар г1аьнахь
гушхинача. Хала кхеваьчох пайда боалаш хиннаб цун элгацаг дог ме-  ла доаха наха. Цун возаллах «гер», - оалаш хиннад. Х1аьта, цуна кар-аг1доалачох, наха ц1и йоаккхаш лерхьамбеш.
       Иштта держа воккхаш хиннав, дика караг1даьндаь. «Гергал» ва,- оалаш. Мехка дукха элгацаш хиларца   ц1увца шоай в1ашаг1кхета ху-лаш  хиннад, из го  бий (хьаго бий) 1аховшаш  дагабовлар  деш, цига
ша-шоай  кердадараш  д1ахьа оалаш – маьхка, наха, сигален хьалах а дараш хьоадеш, шоайла пайда эцаш, дикаш кхайкадеш.
      Гуламе цхьацца  бахьанаш увттадеш Кхелъеш хиннай, эттача хьа-   ла, х1аьта  наьха  аьким моттигаш, дина, оамалта сакхеташ. Цига «ге- риеш». шоай  кхела,  шоаш  кхебеш  хиннаб, царга б1арах1ажа 1ома-  луш, дийшар д1ач1оаг1адеш диканга  отта, къона  ц1ув хала г1ерташ дешархой хиннаб. Даима элгаце дешабаьг1араш дешара кхебеш, х1а-
ра ц1ув ший  кан (метод) хиннад.
      Дешара 1омбеш кхетама дег1абоалабеш з1амига долча  хана ден-    за сага ший  хьехам хиннаб элгаце лелаш. Ший 1аьдала керда т1ехье кхееш, ц1ув  хила ва алийта. Цар кечбар  атта хиндац, деррига дунен
бала бовзаш, хьехархой хургболаш къаман, тайпай.
       Цига дешаш кхоъ лаг1а хиннад, х1ара лаг1а шоай  доакъош долаш:
а) 1амо – дешар, ший  маьхкара, иштта  кхыча мехкара; б) дамопхьоар-алт (ремесло), говзал 1омаеш, арахецар (произ-во) карадерздеш; в) да- джами  – говзал юкъеяккхар хулаш, вахача сага аьттувнаш совг1адоал- аш.
         Шоай вахар гуш хиннад ц1увш дина-г1улакх (ретуал) деш, шоаша
буча маьха, цхьацца дунен халонаш ла езаш: моцале, цхьоле, т1авоаг1е,
вахара дег1 ца кхоадеш болхбеш, гувна т1а кхерий кхоахьаш керда элг-ац де лерх1ам боалаш, цунах «Герфилл» - оалаш.
      Иштта къонача ц1увно д1адоладаь элгацах «Геред» - оалаш, из д1а-

                274










доладаь мара ца хилара. «Гер» яха ц1ув, оамалах волаш, тешамах тара хиннав нажа гаьна, цудухьа нажах  Гер – оалаш хиннад.
     Ц1ув, ше Гер хинна юхь-сибате (образ) хилара дешаш дешма1анаш
(термины) хинад хинад 1алам а, вахар а саги белгалдеш. Иштта г1алг1-ай  мотт диъ чкъорах баьккха хинаб,- ц1уви метто, массала цар дешаш, укха тайпар хиннад: фяр – б1аьсти е ц1ай; ц1оллж - ц1енцар дика син-ош; ц1олыж – эг1азалон синош; ердыж – меттигар даьлий; алгацаш – тараматал латт моттиг; г1анцай – гаьна ц1ай; оппий – б1аьсти д1аяхар;
 маппай да – лаьттано гобахар мара гонахьа.
      Ц1уви, ший ц1ай хиннад «Гера ди», - оалаш, цу денаца д1адолалуш хиннад Керда шу 21 марта, из шоллаг1а ди хиннад Керда шу д1адолада- нпа. Цу дийнахьа ц1уво кхера кхоссаш хиннаб кадача, ше шийцп оалаш
«Къоабала  кхера  хилба  хьо», - ц1ув  ваг1ача т1ехьишка хьалтеха доал-аш т1адилла ц1оках, сурт хиннад ц1уво дукхаг1а лоарх1аш волча даьла.
Цхьа  кераста  наьха «Икона» тарадеш, ше  сурт даларах, оалаш хиннад
«ачо» я, - аьле
      Ц1увш дина-г1улакха деш текъха ухаш, лелаш хиннаб Кераста нах мо «крестный ход, ц1увца лелар долаш шийна т1ехьа новкъостий «гер-
менаш» а болаш, цхьацца дезадари «херугви» гойташ.
     Ц1увс дукха йола ха ше цхьаь волаш йоаккхаш хиннай, делий текх- ардеш,  царца бувца мотт шаьрбеш. Дуне-1алам довзара ший чоалхотт-ам хиннаб ц1уви, шоай догдохилга йолаш, даьлий сага т1аоттарга, цох  оалаш хиннад «Дега Ондал» (опора сердце), лакха махбеш болх-1омба- ра (опыту).
       Ц1увш белгалъяь хиннай пеъ тайпар кхетамче (понятие) сакхетама,
царех я: дайза даьнна дуне хилар, тешаме г1о хилар садовзара (осозна-ние); дагалоацаме уйла (идея); сатешара (убеждение); нийссабана си-нало1ама (воле); ч1оаг1а синаала (дух); хула аьттув хилар.
    Уж пхеъ тайпар хула фатораш халарчех (состоянием) кхоачамбеш хи-наб догдаха ц1увн наькъа т1а. Ц1ув хала доаг1аш ше харжача ший г1ул-кхе хинна товш, наха везаш, цунга д1адехара декхаротта. Из декхар вор-х1а тайпа хиннад: 1. дина-г1улакх (ритуал) лорадар; 2. 1илман болх дег-1боалбар, ший харжача духьа т1а; 3. тоадаь  дог а, уйла а  хилар дунен-ца; 4. караг1долчох лорвалар виццалуш; 5. къайленца лорвал хар; 6.нах кхетаргболаш кхетабар, маллаг1а енача 1оахьех (явлением), къаьстта хозашчох (космогонич-ом); 7. хьеха а, д1акхетабе а харц наькъа т1а ху-ла адамаш.
       Г1алг1ашта юкъе тараматал ч1оаг1аделча хьаденад ц1увш хьехамб-еш нах оамалте (нравст-нее) хулаш, дика-во довзара, шоай вахар лораде ловш, лоамеца хинна, нах цхьатарр ваьхий ва е миска ва,- ца оалаш. Ду-хьал саг, аьннача деша да волаш, хиннар ханна вокхаг1а е з1амаг1а хул-аш, хиннача декхара. Из болх ц1увш дика д1абаьхьаб тайпашта доал да- лар доаг1аш, къаман барт беш, цаховр хьалхадоаккхаш, эша говзал вах-аргахьа д1а1омъеш, т1ем т1а хьалхе, баьрччал леладе 1омабеш…
    Из гаьнар ха хувцалуш, наха эша аьттувнаш хилар кепаш д1агойташ,

                275










сага декхара эша текхар белгалдеш, шера доаг1ача деношка кийчо йир миштад довийташ. къаьстта белгалонашца, ц1айна деношта кийчо яр белгалдеш, нах царна кийчабеш.
     Дезалаш мишта барт хулаш, бе безаш хинна болх хулаш, цох дар ду- кха хьалхадоахаш, ховш беррига  къаман барт хьабоал моттиг дезалаш хилара, дика оамалаш, г1лакхаш мерзадеш, даима адами аьттув баларга-хьа, доал дика хиннача.
    Лоамарошта юкъе шерра тайпах нах эйдажах (сословиях) хина беце а,
Дала хьабанараш лакха, лоха, тенна е хьаькъала ира, сакхетама ира, кхы
а уне е айпе, 1овдала хулаш ма баьхабий нах, заманга хьажжа, наьхаюк-ъарле оттарца.
   Иштта нах бекъабалар кхетамгахь, эйдажах ба ала, уж дакъаш села ду- кха ца хулаш, тараматала тешар долча: 1. ц1ув-нах, тайпан  боаккхаг1и, сийдеш бола нах низа е хьаькъал, эшшача хьалбовла нах, къонахчул хи- лара; 2. эздий оамала юккъе лийна нах, шоай оамалаш хилара, дахар-до-аг1ара юкъе ухийташ хинна нах, халонашта духьалхьожабеш, мохк лор- абе хаьхол увттабаь нах; 3. лай нах, х1ама бедоаца нах, юстар баьха нах.
     Дика г1ирсаш хиннад наьха торонаш тоаеш саги сагалах, цунга хьаж- жа вахар тоалуш, хьаькъале вахар д1адахьара, циг  хьалха хиннаб ц1увл леладаьраш, шоаш ца кхоабеш наьха хул г1ойлен, адами сакхетам совб-аккхарал совг1а,  говзалаш гучайоахаш, хьега хиннача къинех маьршаа- деш лоамера вахар.
     Лоаме, иштта халабаьхабале а Арахье даима кхераме хиннай, мукъа- хинаяц  г1аьрхой т1алаташ хиларца, цудухьа  из Лоаме хиннай бовдаш, г1алг1ай лорабала моттиг. Саги лакхал боарам, кхыча тайпар аьлча «ан-алда» долаш деге, дг1ег1е торонашца санаьхки (лич-сть) кхолламца, цу-
нах сакхетам дег1абоаг1аш сина торонех хинна:
 1). уйла г1атта – аналда (лакхал боарама) уйла хиларца;
 2). хьаькъала г1атта – ма1ан хилара лерх1амал (ментальн-сть) хи-       на дагалоацаме уйлах (идеем);
 3). астара г1атта – дагалоацам (цель) хьахилар аналда (лакхал бо-арам) болаш, совг1адар дег1амашца д1адоаккхаш, дег1амаш ц1а-ндара;
 4). фега г1аттар – лакхал боарам (аналда) хилар, д1адехьдахьар дагалоацаме уйлашта; долчох кийчаеш  т1ехьаг1а ц1анача мотти-ге, эздийча г1улакха;
 5). дег1а г1аттар – дег1а доаг1а аналда (лакхал боарам) е боарам болаш дагалоацаме уйла болх-г1улакхага (деят-сть) ега, цун хьах-илар х1амчера (матер-ый) бахьан хьадара болх ба ала; лоамарой баьде вахар хозде тоадеш, цхьа духьоттар (принцип) шийгахьа го-йташ «егол»,- оалаш цох.
      Ц1ув ший къамаьлаца са мукъдаккха г1ортара, наьха могашл-ен мукъале хилар довзийташ, - саго цу хькъа уйла йоаг1а, хала ха- на духьаллатта аьттув беха хьожаш, наьха дегаш ца хоададе. Цо-м
иштта г1аьххьа долдеш хинад шийна гонахьар наха.

                276








     Тараматал дина леладаьд эримхой (римляне) Кавказе аха бола-балчахь, лоаме баьха нахаца бувзам лоттабеш, г1улакхаш лелада-ьд ц1увш в1ашаг1елчахь шоай Мята. Даздарашца (свято-ми) лоа- арх1аш Мят-лоам, цига тараматхой котаг1а болилга ховш.
     Кераста дин д1адаржалехь кертера моттигах лоарх1аш хиннаб
Агрест-лоам (Арарат), цига тараматал лелара, дунен т1а массанах-ьа кхоачаш кулгалде. Ха яьлча цига тараматал д1адовш, ший лар-аш мара ца юташ, г1алг1ай лоаме, къаьста Агрест-лоама метта би-сара корта хина Мят-лоам, тараматал хила.
     Кхы цул язаг1а моттиг йоацаш Кавказе тараматхой, иштта го-баьккха г1алг1ай дина моастаг1ал доалаш, духьал лоамаш хул цу наха баха моттиг. Кхы а эзар  шерашка, даьш лелабаь Дин хилар, д1ахо адамаш дахийта.
      Даар деце дай лаьтта багаделле  чам боаккхаш, уж хиннаб  из пхьег1а ю 1ажаг1а лоабат кхоалаш, чам беце а, кер ц1анбара нов-къостал хулаш, 1аламо хьаданнар дарбан леладеш, гаьнаш т1а со-амаш лехьабеш, бонгаца аькха лоацаш хьунаг1ар, коара хьайбаш леладеш, лоамар торонга хьажжа.
     Шоай юкъарле дийналоттаеш, тайпай барт беш, лоама т1а був- лаштекха, даьлий г1о эшара дехаш, дарба, т1ехьа, боахам, гаргал-ол деррига эшар деха.
      Цига дийха баьлча суртоттадеш, дина г1улакхде гобохаш. Цу даькъа ц1ув хулаш хьехамбара хьалха латташ, г1ойленаш белгал-еш, вахара говзал 1омаеш. Ц1уво т1ахьийхача элгаце болхаш, ар-ар болхбаь баьлча пенашт юкъе дехарашца даьлийшка шоай торо- ни халонаш гуш.
     Дина г1улакхдеш д1аболалуш: « … ва, везан мукълон, аьттон
Даьли, хьо дагалаьца дехаш ва со могашле я са во1а, Дашо Маьл-ха Даьлага дех аз аьттувна б1аргаш сирдаде 1а тха, хьа доккха пу-рам оагаде д1адоладу оаха ер сийдола езват долаш. Морх-морхо, лаьтт-лаьтте хулаш долча, хьай дезача ердашка белгало ессийтал-ахь тхона, оаха дучун пайда ма1ан доалаш..»
     Бокъонца вола ц1ув хулача, цун хьаьюккъе кхоалаг1а бола хьа-ькъала б1арг бала безаш хиннаб, из цабаьннар лакхача даржаг1а лаг1а т1а ваьнна хинавац, из б1арг баьнчох «воккха ц1ув» лоарх1-аш хиннав.
     Цун хьаькъал ц1увшта мара гушхиндац, ший мо болчарца хьо-ани бувзам отташ, телепатех «еззи да» - оалаш. Къамаьла бувзам лоаттабер, из хинадаь. Нахаца 1алам мут1ахь хургдолаш, из наьха сакхетам д1ат1а1омбеш хиннаб цувно кхоачама. Цар нахаца беш- хина  болх, ч1оаг1а ма1андолаш хиларца, къайле йолаш охлой на-ха, 1аламах довзарте (познание) доалаш.
     Д1ахо 1илман белха, къайлен даздари куцаш дехкаш, цу белха-ца  нах д1атешабеш, мукъабалар долаш оакхарий хьиспе хургбоа-цаш. Иштта г1алг1ай тараматало наха оамалта хилар дег1адоалад-

                277





еш, эздел яхача кхетамчен (понятию) тембейта 1омбе лийнаб ц1у-вш наха.
      Тайпай хулаш ша-шоай ц1ув хиннав, х1аьта элгац доацар бок-ъонца ц1ув лоарх1аш хинавац. 1аламца вошал леладер, дина дола г1улакх хиннад, цох цхьа дакъа лоарх1аш текхара. Ц1ув наькъаца
«ахушкал» доалаш хиннад, цкъаза ц1увх «ахушк» - оалаш, из ях-илга хиннад «оаз лоацар, оаз тохкар е къайлендар хозар»
     Цу моча ц1увна 1елара оазаш хоз, яхилга бакъхиннадац, хозаш
хиннар массанена хозачул совг1а, хозар долаш – циска, ж1алена,
котамашта, оалхазари меттаца. Ц1увна царна мо гаьнардар, лаьтк-1ала хула белхаш хаза довзаш. Кхоана доаг1аргдар 1аткъар сина, массала, мух балар, шелал оттар, лаьтта агар.
     Шийга торо хилара, цхьацца дараш довза къамапьл дохьийташ хиннад ц1увол, шийха «ахушкал» далара, цига цо беш хина хоам «ейтмал» (послание) хиле даьлий ц1ерех 1аламга, дийнатега, цох
«анх» (церемони) деш, ц1увбелхах, нах дика тешаргболаш. Къаь-стта нах ц1айна гулбанача хана, наьха теркам даздарашта (святос-тям) соцаргболаш, динаг1а тешараш тешам ч1оаг1а лургболаш.
         Иштта кхыча шахьарар нахага а цига динаг1а тешар т1ахьех-аш йохьийташ хиннай «ейтмал» тараматалах бартбе е цацца ваха-ргахь яьнна халона духьал атто йоалае. Цу даькъа Цхьире баьхача
цорошта кхохьийташ хиннай элгацашкар «ейтмал», цхьорой хала бахаш  к1ома, бирса  хилара, цанна аьттувна. Цорошта юкъе ц1ув ца отташ д1адоладана хиннад элгацашкар кхаьхийта «ейтмал».
      Цхьорошта юкъе ц1ув ца оттар д1адоладана хинад, уж цхьана шера лазар а дена т1аун, оалаш 1арбий меттал. Цига дукхабараш легабеш, бисараш Саддаркъ хьалха волаш уж Гуржег1 байдда бо-лхаш, лазарах к1алхьабовла, шу гаргга ха яьккха юхаберзаш шоай мехка.
      Цул т1аьхьа отташ хинавац циг ц1ув, цудухь дина г1улакх ти-шдана хинад, дина г1лакх (ритуал) д1адахьа. Цар шоай маьхка ва-хар юхметтаотадир мар уйла йоацаш, кхычахьар ц1ув цар т1аэца тугаш хинадац. Цудухьа, кхохьийташ хиннаб царна хьехама «ейт- мал», яьшк йизза даар, наькъа водачо кхача болаш. Из яхилга хин-над – «наькъа долхаш да шо», уж шоай нах хеташ, цар ц1ув хилча дика хеташ, тараматал дийнаде.
    Х1аьта цхьорой наькъа баха д1акхоачаш хинабац ейталаш хьаи-хара юхакхохьийташ хинай: «Айпе наха, лай наха д1а ле», оалаш,
х1ана аьлча, из эсал хеташ, з1амига эздел, са долчар, к1езигал ца езаш.
      Лоамар элгацаш, ломарой культуран, 1илман, архецари (прои-зводство) белхаш 1омадеш моттигаш хинай. Нахага хотташ хинад юххера, цига кхелеш хилара, 1аламах тохкамбеш йоазувдае, наьха хознеш хургйола болх боаржбе хъьожаш.
     Сигалар седкъаш гойтар тороеш, къайлен хулар дашха, хаотта-

                278





мах дар наха д1акхайкаде. Ц1увс хоамбеш хиннаб, х1ара сага наь- хаюкъарлен доакъошхо саг хилар хьажжа цун торо хилар дезаш.
     Сага, хьаранен сигалено фу хьожадаьд харгахь кхел хулаш, ди- ка е во доаг1ий хьожаш. Эггар тараматал д1адаьржа ха йолача ха- на ткъадиъ элгац хиннад г1алг1ай баьхача.
       Элгац долча бераш 1омадеш эздела, г1улакха, дина оагамбе, ерди бокъонех х1аравар кхетаме кхеве хьожаш. Циг ерда хьехаш
хинад, боккхий хилча пхьорал 1омадеш, седкъа сигалар мишт ла-ца беза, цунца махбеш оамалех е сага д1алеларах, х1анца саг гар-
галах ва ховш оамала е тешама.
      Дукха седкъашта юкъе довзаш дика дола седкъи, цар сага кха- чар хьажжа цох доалар белгалдоалаш. Кхы а седкъий оамалах ха-лхардар товш, баге лее, иллеш лакха, сагах хургдар ха.
     Цу элгацах ишкол тараеш «агалаш», оалаш наха , ч1оаг1а ди-ка кхетараш дикача шахьарашка 1омаяь говзал д1ахо 1омае бохи-йташ.
   Ц1ув ваьннар хьалха волаш ухаш хиннаб язача моттигашка, иш- тта Оалкума юххе гув хиннаб даздара (святовству) белгалбаьнна, цига лаьттаб кхаькога т1ар «Дунен яй» болаш, цига Маьлха Даьла воссаргва, оалаш  сатесаш, г1улакхаш деш. Воссар «ц1овча» вол-аш весача, ц1увш д1акхайкадеш  «баге леераш къамаьл дайтад»,- оалаш.
     Цу гаьна хана, цига элгац лаьттад текхама аха наха. Ц1увш бе-
лгалбаь «ерди лоамаш» хинад дина низ бахьаш, цига тамашлен-аш гуш наха, ц1увна корвешхина ца1 белгалваккха хургдар дайн- ар, цун юхь-сибат (образ) дусаш цунц хиначарна, кхыча наха д1а- дувца цун ц1и а ца йоаккхаш.
   Ц1увна коравешхинна, из ца1 саг, белгалваккха хулаш цун юхь-
сибат (образ), хургдар д1акхайкаде. Наьха геттар хула догдар хьа- шти-теркош (интересы) хилара, гучадаргдар  ха, малаг1ча вахара оаг1уврахь,- къаьстта унхошта хургдола дика кхайкаде. Торонаш я, оалаш, х1аьта хургдар вахачо кхайкаде увзалуш хиннаб.
     Ц1увра хьехамех, саг лаьтта ваьлчахьа, ванна  д1авалалца «ер-ц1и»  дегаца  йолаш вахаш хиннав, цхьа дега йовхала ц1и йолаш вахар хьаллоттаде, синаала (дух) керахьа  болаш. Ц1увш яьхачох
«ерц1и» шин тайпа хинай: «ерсердало», «ертов»,- оалаш.
    «Ерц1и» ийс ханна екъалуш хинай:
1. хьалхар ха, саг вичахьа во-рх1а шу далалца, бера кога к1алхь-ара ха. Цудухьа бераш соцаде мамогга  хулаш, лелара-кхувра, да-има харцахьа кулг кхоачаш, б1арг т1ахалабезаш, цу хана белгалд-оалаш цар к1оригал;
2. шоллаг1а ха, саг ворх1 шерагар «ерц1и» хьалайлу,  г1ашюкъе кхоачаш, из да берал  царгар д1ацадаьналга, харцахьлелара т1ера долаш, дале а царгар гучадоалаш ма1а е кхал хилар йола белгало-наш;

                279





3.кхоалаг1а ха, дийтта шу даьлчахьа ткъаь ца1 шу далалца, г1аш-
юкъе латташ «ерц1и», кхехкаш деррига дег1, кердадараш а дезаш,
фуд ца ховча чама, т1акхача чам а хулаш, т1ехье хилар фуд ха г1-ерташ;
4.йиълаг1а ха, ткъаь ца1 шу даьлача саги ма1ал е кхалал кхаьча доалаш, индивид хиналга кийча хилара, дагадеххар де, цудухьа а сагйоалаер нийссадолга гучадоалаш, сага бунис д1адехарца;
5. пхелаг1а ха, ткъаь барх1 шу даьлчахьа «ерц1и» гаьгий т1а кхо-ачаш, индивид д1аволало, вахара уйлаеш, дезал д1аболабаларца;
6. ялхалаг1а ха, ткъаь ялхайтта шу даьлч «ерц1и» дега т1а кхоач,
укхаз саги дегацадар сомадоал шийна мамогга. Индивида шийна дагадоацар де йиш я, ше дучох вицлуш канаца (методом, леларца цхьа дег1а товра дир духьа гебаг1а хулаш;
7. ворх1лаг1а ха, шовзткъа пхеъ шу даьлча «ерц1и» лакхлу дегал ,цига индивид сатемага воаг1а, цига хул цуна къонахчун метте от-тар. Цун алар-дувцар, уйла-нигат е безам оттар тембарага кхоача, (фуд  хьог1а сона дайнар),- оалаш;
8. барх1лаг1а ха, шовзткъа шийтта шу даьлча «ерц1и» ч1енга к1-ала кхоачаш, д1ахо айяла г1ерташ. Доаг1аргдола хьаькъал чуда а доалало, цох х1аткъа къонах хул, ше хургвар хинна ваьнна;
9. ийсслаг1а ха, кховткъа шу даьлча «ерц1и» хьалайлу хьаьча. уж уйлаш атта хул, хала хинараш йоацаш, дег1 дазалуш, дукх д1а-х1а
лелар дут цо, леларца чам боацаш, кота лазабувлаш ханаш ух, хь-оачура хувцамаш хуландаь, хьоано сийрдаг1а уйла ерца. Х1аьта а
гаьна йоалаш болдх биц керто; юххера ийслаг1а йола ха, кховзт-къа итт шерага кхаьчача «ерц1и» дехь-сехь  йоалаш мо «ерсерда-лга» йоада, цхьа йоаг1а ц1и хиле уйлан х1инар да оалийташ, цо ч1оаг1а хилар зеде таралуш, деррига дагадар (память) д1адоадаш.
       Иштта «ерц1ига» хьажжа, цунах дар гуш саги хано белгаляр-ца индивида даьчун ма1анде таралуш хиннад ц1ув а, дикадар а, из
г1ойлеяр маллаг1а да,- оалаш. Т1ехьа сага караг1даьнарашта мах-бе нийссалуш «ерц1ига» хьажжа.
     Д1ахо сага караг1даргдар гойташ, теркалдайта хургдолчох. Са-ги онк гуш, цун хадемогар (способность) гуш, цхьана дагалоацам-га кхача, ц1ера юккъе г1олла лела воаг1аш хилара лоралуш, Хало- наш, аттонаш хилара, цар вахара ирал д1айоаеш.
      Индивида (воккхача саго, ший кхетамца) в1ашийдухьал увтта-деш, аттаг1а хьежаш халонашка, аттонашка, цхьа чахка йоага тов т1а г1олла д1аваха хьожаш, юххера сакхетама, цох оалаш «товг1-олл». Из, яхилга , саги атта е хала дола дийналах вахар – жизнь.
     Иштта лерх1аме хиннад сакхетамгахьа г1алг1ачо, ц1ув хинна вахар, масал а долаш, шира хана денна хьадоаг1 г1алг1ачун хал-арче (состояние), 1арбаш Хьал а оал цох. Цунах хьабоалаш къам-ан сакхетам, белгалдаьннача дуне-вахар долалуча хана, сакхетам дег1абоалабаь метто, хьабена г1алг1ай-нахи мотт.

                280





      Хьалхар дай вахар гуш дина-г1улакх (ритуал) деш, ц1увца те- кхарца, цига бешхинна пайда гуш, дийналца сагал долаш хинад, кертера вахар ма1ан Халарче хьадоакхийташ, деррига дунен, 1ал-ама кхоачамбеш.
      Г1алг1ай фунах сагал (человеч-ть) доалаш бале а, цхьа шоай тайпа да (къам да),- алар корта болаш, дезаш, шоай къаьстта хин-на духал (ментальность) хулийташ. Из, кочаг1а боала мерза-к1ай кхетам ба алар духьа, лийнаб, хала лоаме баьха г1алг1ай, шоай синаала (дух) чукхоабаш.
      Цу сакхетамца шоайдар лораде г1ерташ, йоккха йоацача лоа-мечухьа, цхьа къа долилга хайташ, мела з1амига мара ца хилара, эздел, г1улакх, денал гойташ. Из лорадеш керахьа, цхьа къаьстта
моттиг йолаш мо, къайленна саг хилар дезаш г1алг1ачо.
     Халонаш хиннай, шоайдар лорадаь мара вахар ца гуш, карадар
лорадеш, халача торонашца мела хилара, шоай низа баха г1ерташ.
Х1аьта а мела цадеза караг1даьнараш (поступки) хиндале а, х1ара
г1алга, ший дайх, даьх-наьнах тарахила хьожашхьавенав из – тор-онаш, низаш, аьттувнаш, шерра хинбеце а.
      Массабола нах цхьаттара хинбац: сибата. низа, г1улкха, х1аь-та г1алг1а-лоамаро ва алар дезаш, ший харшачу волаш, ший дукъ гиа делле, ваха боал д1ахьож хиннаб г1алг1ай, мела баьде ха х1а-т1а ца яра, цхьан к1оагачар къарт1о гибелла Сизиф мо, лакхе т1а- боаккхаш, юххера гув т1ар юха чухьадаш бюхье кхачалехь.
   Х1аьта а, цу зунгата оамалца белаж т1а а болаш лакхе водаш, из ший вахарца, ший лаьттацар ба, ала духьа. Цигар ваьнна ваха мот-тиг йоацаш, хало тара хулаш г1ала лакхалца духьал ураг1оадаш, иштта духьаллаттар деш моастаг1чо.
       Кхы а из г1ала ура мела латтача хана духьале е лаьрх1а, ший г1ала 1охарцарца, лай-леш д1авала, из юсе дийна вусаш, дуненах
догдилла г1алийчур г1алг1а хиннав оалийташ, хьавенав х1ара г1-алг1а, деналах, эзделах ца вохаш, из хиннаб къаман сакхетам.
     Уйлангахьа кхетадеш иштта хина вахар, цу уйланца лакхе т1а-баьхаб г1алг1ачо, мела беза бале а, ший къорт1о, лакха г1ала йот-таш. Из букъ тар мелабалча цхьан хантилга (моменту), вицвалара ше г1алг1а волга, Даьла низа кхера юхчукарчаш, из Сизифа дакъ-алг, шийга кхачара.
    Хан-заман халонашца хьабаьхиннаб лоаме лоамарой, шоай тай-пах хилара, шоай тукхама бувбалар долаш нахски сакхетамах. Къ- т1о гувна т1а баккхар в1алла д1а ца доалш х1анза а хьадоаг1а, цх-ьацца г1алат доалаш Даьла кхела, цхьа ха ярга дог ца дулаш, цох 1аьдал оамалца т1ахозвалла хьожаш, цу ший волача ший даькъал дика хинна.
     Кхы а ше валача г1алг1ачо, ший дакъах дакъа ца даккхийта ма-гари дакъа хиннад алар догдохаш. Из хина г1алг1ачун вахар, ший торонаш хилар дезаш, харцолчох чахка дехке вала хиннав, харцо

                281





ца езара, харцонца духьал воаг1ачо духьал вал шек воацаш, шийг-ар г1алг1айл дийзандаь.
    Иштта хиннад г1алг1ачо тараматалца хьаденар, цунах оамалаш х1анза  йиса я  синахлатар, бусалба  хилча уж динца д1атоаеш, из дика-хоза  дар т1атохаш мо. Из Халарче (сост-ние) хьаенай цо то-ронаш цо, ше лаьтта т1а ваьлчахьа даьшкар, тараматал леладаьнд-аь ший ханашта.
      Х1ара ханах (б1аьшараш лоарх1аш), ший онк довзаш, ший на-хах къам хилар хьалоттадеш. Юххера хьакхаьчар бусалбал долга а
ховш, Веза волча Даьла дикаг1а, диканга сатесаш. Цу хьалха д1а-бахача дай таьптар, ший хеташ, царех вашаш, дийналоттадар хул-аш дагдарца (памятью). Царга хина эздел, г1улакх, къонахчул, ма-ссала хулаш, каморшала, догц1енала, тешама.
     Иштта хала баьха протонахи фунах хилар г1алг1ачо лоарх1аш, цох сакхетама йоккха т1ехьале хилар кхетадеш. Дика деце цу дер-ригнена бусалбал 1от1акхетар сакхетама, дика-во къоастаде. Из да-кха эггара корта бар, х1ама ца эшаш цунах вашар мара, къаман барт хиларгахьа. Къаман барт хилар долаш эггара кертера дар.
    Философи кхетамах оалаш, хара сагаца хул кхоачам боацараш, х1анза дикача г1улакха т1ехьа валар да г1алг1ачо, эггара маьхед-ар, къакман кхоллам дег1аболбе хьожаш. Саго йоакхо яр башхал хилара, из сага вахар тоадалага догдохаш, валар а долга ховш, си-на торонаш дийналоттае хьожаш.
       Дикан духьалееш нийссалу во оамалашца къовсам болаш, ши-йгар къонахчул гойташ. Ала доаг1а ловцаца – Дала сатем, къонах-чул лолда г1алг1ашта Имане хила, из Далла т1абода ца1 мара боа- ца никъ «Ас-сирот1ал мустакъим) д1апбахьа Аллах1ое, Пайхама-рое ма яхха сабар долаш, къаман бартбе!!!
      Из да х1анза философи уйлах г1алг1ай Халарче хиларца, къа-ман сакхетама кортабеш йола торонаш. Т1аккха хургва х1ара г1а- лг1а кхоачам болаш саг хилар т1ерадоалаш. Иштта хала допаг1а, лоцца дувцаш г1алг1а сакхетамах дола философи, д1аяха ха, къа- ман истори хьадар метта торонаш гойташ, дикача наькъа т1а ист-ори хьадар
     Из деррига кхетама бух болаш Халарче хилара, ца хадаш Хьа-лче (бытие) хиларца г1алг1ай вахара…

     КЕРДА Г1АЛГ1АЙ МЕТТАЛ ДЕШМАНАШ УКХА  КОТАБАРА:
 
т1ехьсаг – сверхчеловек; синауйлаю дийнале – мыслящее существо; хьажарте – взгляд; дерма – средство;  дагдар (дагадоаг1ар) – память; авац1ур – авантюра; адамал (сагал) – человечность; бири – индивид; дег1дар – плоть ; соъал – инди-видуальность; догажде – доказывать; ийткхетаме – воспринимающий;  лаарле-ла – произвол; з1ыагар (агар) – процесс;  шийкъоастадар – самоопредиление; ийткхетам – воспиятие; юкъе ца1дола – опосредственный; дерригаюкъар – все-

                282








общее; з1амалам – микромир; бехкама бел-галол – условное свойство; Дуне-Алам – мира мир; кхоажам – условие;  аста – база; ганзне – банк;  вириг1аж – данные; д1адехар – требование; догдар – желание;  декхароттар (бези) – обяза-нность; хьаькъал дерзар -  умонастроение; аргее-ж – жертва-ы; 1абар – удово-льствие; агахьал – обстоятельство; зувштахкар – испытание; шийхал – особь; шедовзарт (шевовзар – самоползнание; агбоарам – темп; гарт – ритм; дешшше-хьдаь – вражденные; лостамбар – дисциплина; дег1ацар – физический; г1аьххь-ал – умеренность; кхеталле – пизвание; гонахье – среда; кхетакхевар – воспи-тание; аккпола – естественный; аппар – забота; велхота – бедствие; акхале –
дикость; агос (бедал) – сырье; курхал – правительство; в1ашаг1кхетар – орга-низация; бартбар – договор; саги бокъонаш – права человека; делостам – поря-док; седкъте – планета; дидовзар (дунегар) – мировоззре- ние; эзделаш – нра-вы?; бакъалза – несправедливость; садовзар – осознание; садовзарде – осозн-ать; эздидар – этикет; аналда – мера степени; ейтмал  - послание (жреца); ерц1и – периодная жизь человека в деяти воросах; арахецар – производство…

   
                ИЙССЛАГ1А КОРТА
 
                САГА  БУНИ   (природа человека)

        Дала кхелла саг, адами фуна доакъашхо хул. Цунах гу индив-ид хина, шийгахьа белгалолаш (особен-ти) йолаш. Саг хилар хул цунга кхаьчар д1ач1оаг1адеш. Цун торонех хул дегара къайлаг1ар уйлаш, маллаг1а саг шийца дагаваьлча зе хулаш хов-довзар (знан- ние).
       Цунах хов, эггара йоккхаг1а къайле саг ше волаш хул. Из мо дийнал (жизнь) кхы доацаш, Дала кхелла дуненчухьа. Х1аьта бус-алба дино саг кхолларах къаьстта дола ма1андоакх (вывод). Саги торо хинна ший вахар довза е тахка, безам буаш е г1айг1аеш, кхы а машар лелабе, саг хилар гучадоалаш.
      Вахара торонаш хул ваха-лела, кхетаммца, хаьддадара (катего-риям) да г1улакх долаш, «из» е «уж» болаш, моттига атта хилара санаьхк (лич-сть) хул довзарте (познание) хулача хъьалхен.
     Иштта къаьгга цун хилар гучадоландаь ма1анах шеморгга кхы доацаш дийнал (жизнь). Сагах доахка мог1ални агабашхалош (че-рты) хула адами фунах, х1аьта цун соъал  (индиви—сть) ч1оаг1а-данна хул белгалолах (особен-ями) адаман агахилара (сущест-ие),
наьхаюкъарле (общества) цунца хилара.
     Цудухьа юкъара оамалаш тахкар, уж адами хиларца кхоачам а хургба, нагахьа 1омайоай адами соъала беогалолаш (индивид-ые свойства). Саг уйлае волавалар гаьннар г1улакх долаш хьадоаг1а.
Цо хьалха аьнна хургдар да: «Молув со?» Из хала доаг1а цхьабах-ьан  уйлайича  хоалураш (чувства) долаш, цхьацца агах1аракаш е ц1илургаш (знаки и символы) йолаш, кхетам ба ала.

                283








        Саг хьийжав даима шийх фудоала, иштта шийга фудуларгда, из хиннад цун сакхетаман ма1ан. Лоацар духьалдоаладе хулаш да, мела атта ца хиналга довзаш дуне-вахар, довзарте (познание) хур-гдолаш, кхолламаш дег1адоаг1аш, лазарца е трагедица хадаш, цо цкъаза яхьаш, кхы а истори хулаш хьадоаг1а адам.
    Дала адама янна ха мела гаьнар я ха Даьла воацар саг ца хулаш,
цу ханачухьа х1ара сага «саг хилар» дег1адоаг1аш, цунах  эволю-ци,- оалаш. Из  яхилга хул «ха» юхасаца, юхаяха йишйоацаш отт- ам болга, истори дег1адарца дийна 1алама а, саг ва,- ала.
      Цу наькъа т1а адам доаг1аш ХХ1-г1а б1аьшараш долаш,- цун-ах  долчо  керда  зама я – ала, дукха хувцамаш хулаш, кхы в1алла деце а, т1ехьенаш  йоаг1аш  керда уйлашца. Цунах хилар социал-коммуна оала тийшаболх, цунца хьакхаьчар динаг1а дола вахар а то1адеш.
      Керда заманца говзалаш гучаювлаш торонаш ухаш: дунен го-баьккха бувзам боалаш; нана-техналоги гучайоалаш; интернетах
доала довзараш, дешараш, хьехамаш; генни инженери, кланиров-ании; 1аьдал наьха дезали къайленга кхачар; мог1ал йожаш, дин-даьшкар къина г1алаташ дувлаш, къаьстта кераста «приходашка» - котолики пастораш бераш кхестадеш…
      Кердача заманца тохкамаш деш 1илмангахьа, уйлаяргахь цхь- ацца белгалдоалаш кхетамал (трезвость), нийсса уйлал (здравом-ыслие) к1езигача моттиге юсаш. Мела сага дукхадолчох хьаькъал
дакхоачаш. говзал карезаеш болх хуле а, 1алам хул саг волаш, кх-олама башхал «я» е «яц», оалийташ, цунах къаьстта дана жоп дац наьха торонаш товш..
     Цу даькъа экологи талхар, ч1оаг1а кхераме хулаш, сага ше хьа-
лкхаба. Саги мела хьаькъал дале а, говзал яле а, динаг1а хилар де-це мог1ал  йовш, са къелуш. Саг белгалвоалаш, дик ва,- ала ца хи-лча, хургдац  доазув, из  вовш ва,- ала. Наьха дика г1улакхаш д1а-доал, оамалт (нрав-сть) д1адоалаш, сага  дикачо тара хилар эшаш- хилац.
    Саг тара хул миха духьал ег1а чугалп (флюгер). Цу даькъа сага денал додаш, ший аьттув лаха, эгоизм сомайоалаш моттиг корайо-аг1а эксцентризм, дегахьа д1ач1оаг1ае. Иштта хула адамаш деба-рца, адамашта шоашта кхерам доаг1аш, ха мела яла ч1оаг1аг1а, низболчун юххера 1аьдал отташ диктатура.      
    Х1аьта саги вахар шиндухьа хулаш, цунах И. Канта амфиоболи, - оалаш хинад. Из вахар хулаш цхьанена дикана, вокхана вона, цу
хьаькъа шина уйланчаш дийцад Томас Манн: «О! саг мерзвеш до-ла дуне-хозал, дег1а дег1адухь (органич-ая плоть) даьнна, даьтта  басарашца къоагадаь е кхерах  хьадаьдоаца, даь  дег1ах дийнадан-нача е дег1ах  дала д1алеча, саг вахара е валара чулдоацаме къай-ленца дол к1ай дуне». Артур Кестлер: «Сага  дана  да  шийтайпар эг1ор – саг  вешшехьа  хинна айпо кулгалдеш эмоцие, аналитике дола

                284





хадемогар (способ-ть), цун сакхетам агахинна (следст-вие) болаш мо, толхадеш эволюци, хьаьна  мазаш,  ший чоалхоттам (система) болача, цхьа кертера ма1ан нийсса даларца, саг кхеташ валара».
     Цу шина йоазувнхочо яхар тохкаш хилча фуд царна сел эргад-аьнна 1откъараш? Хьалхарчо, саги кхолламга догдоахаш  диккле (качество) гуш  доккхалдир саг хилара, башха г1адала, саги сийл-ен а, динаг1ахилар а долаш, т1ехьа мах оттара, - эггара  лакхаг1а гуманитарни хьашти-терко (интерес) т1айоадаш, саг хилар толам ба,- ала сага.
        Иштта хозал сагагар гуш, цун дего-дег1о сердал луш дунен т1а, дина оаг1в хозабеш, мела ираз да цунгахьа б1убенна сага де-нар. Х1аьта шоллаг1чо, Нийсса юхмаччахьа дувц, сагах догдила,
ший лоцца д1ааларах (суждением):
       Фу хиннад цун, ирчах оамалаш сага го, адами дуне кегадалар гуш, кхы къахетам боацаш, сагах догдохилга йоацаш, дуне 1аьрж-данна, хала бала кхаьча цунга, саг вешшехьа ший везара – эгоцен- трист хинна, ший аьттув лохаш, лаьтта оахашволчун суртехь гуш «саг хилар» эшача?
       Мела дайна ираз да-кха,- саг хьулвалар,- оалача гуш дар. Фу хиндар, села сийдовш са хилар, зама хувцаялал, цу шин йоазувн-хай зама, нагахьа дукха ха мича хинаяр царна юкъе?
     Саги къайле шеко йоацаш, хеттараш дийнад, даима духьал ув-тача хаттарашца. Из яхилга да философи гойта «дика» е «во» бе- лгалдаьнна гуш хулилга, саго даима царех лерх1амбеш, дикачох:
безаман, тоаман, сийлен махбеш; иштта вочо, зулама, ирчала вах-ар д1атоадеш. Ирчал къайле латташ, дикал гучахьа хьовкхаш.
    Дуне кхъелчахьа в1алла дика денадий  во гучахь е къалаг1а до- ацаш? Денад оалаш хул, х1аьта моттигаш хинна, гучахьа «во» де- це а къайлаг1а цхьа к1ийле йолаш хиннад во, эшшача сага г1она гучадаргдолаш.
      Цу даькъа. эггара лакхаг1дола дика хулаш дино яхар даьча оа-малтаца (нрав-тью) саго болхбеш, деррига адамаш диканга т1ахь-ехар деш, дунен т1а бартбер фуд хьожача кхача г1ертар, из кхыд-ар вахарах дицдана.
      Цунах хов мела цхьана ма1андаккха (вывод) т1ера хул,- хьаь-къале, безаме хилар, саг хилар ч1оаг1адеш. Сага кхоачам ба дун-ен т1а нийсса никъ лахар, мела из гаьнабаьнна бодар,- аьнна шек ца воалаш, юхвирзача кхыча наькъа т1а вала везандаь.
     Бакъда шеко йолаш моттигаш нийссало сага тувлавала мегаш болх бий,- аьнна хеталуш, хьунаг1а д1ачумелвода унзараа хеташ мо, наькъа тувлавалар хеталуш, иштта хул саги вахара дола бакъ-дар. Х1аьта а шеко йолаш вахар харц хул, из да сага ца дезаш кач- денар, цохо хул ма дарра во.
     Циг харцона духьале е новкъост хул сага Воккха Даьла, цунах тешаро сина торонаш дег1айоалаеш, из тешам шийна дена г1о до-

                285




лга хайна.Дала нийссача уйланга кхоачавеш саг, сабарца ла ховш халонаш. Цига боаг1аш къахетам ваха а, вала а, саго ше дер Даьла духьа деш, къахьеге а, барт бой а.
    Х1аьта саго хугдоацар дувцара, зулам доалаш, моттигаш хинай,
юххера из саг ший хургдолчох воалаш. Сага эшар да сабарца къа-хьегар шийна никъ баккха, Далла дезаргдола оаг1уврахьа вахар.
    Хьаькъал, тешар, сабар, безам – уж да сага ваха-лела бола низа.
Дуне довзаргахьа философи кхетам луш, саги вахара мела духьал-енаш хула, «да» е «дац» аьнна  махбеш саги бунех (приро-де) ист-ори хьадар наькъа т1а. Саги дег1, вахар, цардухьа  хестадеш  хин-ад, х1аьта «во» кхыча бахьан духьа, ирчалца гойташ.
      Дар фуд аьлча – ала доаг1а, х1анза ха-зама нахах латташ йола
йолаялар да «кхувча наха» т1ехькхе г1ерташ, - киса торо хилац,- алар. Цадезаш, еззача моттиге, кисара Чек хьалэкхийта духьа, хул х1ара саг дийна хил хьожаш, дегабоалама. Цу чека т1а ца1 е кхоъ миллион ахча а долаш, кхы д1ахо йола торо ший ма йий цуна.
       Бокъонца Аллах1а тешача саги-м из торо хилацар; х1аьта ше маьждигар араваьлча торонца мара кхы уйла хилац цуна, из шиг-ар миллион доацачан дала хьожаш. Укхаза-м имамаш, муфтий ба, хьат1абоаг1а пайдан уйлаеш, царех «комерчески моллаш» оалаш.
       Г1алг1ай з1амига къам да, кхы а геттар шийбоаца кхоачамах д1а-х1а хьожаш, дерригача  дунено фу леладу хьежаш д1адаьржа хул. Цун з1амигал, цунгар боаца кхоачам, динаца хилара моттий- та гойтар мара, иштта гу г1алг1ай йола халарче (состояние).
     Цхьа дог-уйла (желание) хилар хул к1ийле йолаш, х1аьта бокъ-онца йола сина торонаш босбайна хулаш, хьашташ (потребности) дукха хилара, х1ара г1алг1ачо «са» къувлаш.
       Х1ара сега е къаман торонашта доазув теха, лаьттан ч1егалга т1а даха хул, кхыча д1абаха ца безаш е ца эшаш, д1атарбала  хьо-жаш, заман торонашта тара хулаш къайла е гучахь, г1алг1айла до-вра  кхерар къайла замано яхар де хьожаш, е шек воцар наха хета-чох г1алг1айла хила сагота а воацаш
      Цхьабола динен т1ехьбаьнна нах тара хул, цхьа лелхадаь доаг-1а, эра ж1алеш мо метташ ара цадоахе а, тара хулаш. Маьхка хьа-бе болх ца хилара – х1анз-х1анза,- яхаш цхьанега догдоахаш, сат-охаш кхы баха моттиг ца хилара хало хьег дукхачар, наха шийгар хьал д1ахар кхераш.
      Иштта дац 1аьдалца е з1амаг1ал леладе ховчар торонаш, бакъ-да уж моргаш ба вахара к1ийле хинна бахараш. Цар 1аьдалца хил-ара, из цар аьттув болаш диканга сатувса, шоаш д1анийссабалара, шерра г1абаха догдоахаш. Хул цу моча наха чкъарилг лаца мотти-гаш, уж д1алаьрхьача пхелаг1а дакъа хургда хетара.
     Цу наха 1аьдал т1ехьлатташ хилара, харц е бакъ а, шоашта ко-рабаьча аьттувнах агабокъо (закон) лораяр д1адоадаь, шоашта мо-гар ду дукха пайдабара гарга хила, рузкъа даккха хьожаш.

                286





     Къеча нахъагар царна кхерам хилац, царн кхераме дар хул шо-аш мо болча нахах яхье хилар гучадаьлча, уж тоабаш е кланаш а хул шоайла г1ерташ. Ер заман суртах къамаьл да, духага хьожаш хилча.
       Даима хьадоаг1а саги б1арччал кхоачашйоацаш, цунах дараш мифашкахьа хьагойтад деррига къамаш мо сакхетамгахьа, г1алг1-аш а торонаш гойташ. Къаман сакхетаман къайле хьайоаг1а гаьна ханагар.
       Из шин даькъа гуш  хул, х1аране дер гуш: цхьанахьа, хийчур чкъарилг боаккхаш эрссаш янача квотах; шоллаг1чо, чкъара баьк-кхачарна б1арахьежаш е хьегаш; кхоалаг1а, дуне  мелада д1а-х1а баьржа чкъарилг лоаца моттигаш лохаш.
     Мичара хьадоаг1а дегачур саг мукъавоацаш х1анза мо? Гаьна-ра хьадоаг1а-кха, ший таьптара, ваха ка ялар доацаш деззача хана,
тешара, даьлий д1адехараш ирадаларпа – 1елан марх1авахар юхье гуш, вахар духь лаца аьттув а боацаш.
     Къаьстта г1алг1аш, шоай тараматалах дицлуш 1одиладац дпаь-лий т1ахьажар «шоай дезал бе г1ерташ царех», цунах ца1 дакъилг да. «Солса Кхоокха ба,- оалаш Сеска Солса.
     Хьана ваннав г1алг1ай мифологех Сеска Солса, цун т1ехьарба-раш а? Тхьовра хьалха хинна села маьха ч1оаг1янна хинаяц г1ал-г1ай торонаш, эдажал (сослов-сть) т1аэцара, даьш лелаяьча даьли-зма (тараматал). Цун кортабола ма1ан хиннай Халарче (состо-ие),
цунца ц1и йоаккхаш Хьалло-Сигалар Даьла хилара, з1амаг1а даь-лий хинбале а.
       Иштта, кортабара цу шиндухьа кхетама  к1ийле хул Халарче.
Гаьнар къаман сакхетам хьабоаг1аш тайп-тайпара ханашкахьа то-ронех бокъонаш йолаш, цига кхыча агаххеш (цивилизация) 1откъ- ам а беш, юххе гуржи-византие, хазарие, ординцие культураш хи-лара, низболаш.
      Из шоай тараматал а лорде хьожаш, цу торонашца, ваннар 1е- лага вахвезалга ховш. Ца боалаш вахар хиннад, сакхетам талхар кхерам болаш, духхьал лоамаш новкъостал деш, даьш хьадена та-ьптар д1ахо д1адахьа. Из гибелла мухь бахьаш, даьшта тешаме а хулаш хьабаьхкаб.
       Таханар дар кхыдар хулаш цу гаьнар 1аьдала юхе, из гаьнар- дар хоастадеш, дего къоабалдара, гаьнар оамалашца хьадена г1а- лг1ай товг1олл (хала товн т1а г1олла водаш лоамаро). Цу минтал-итетах шоай даьлашца хьабахкар хиннад г1алг1ай.
      В1алла деце а овлангар доаг1а дух (суть), ший духь (начало) хилара гаьнара, цох къаман ший таьптар , вахар гуш, ший синауй- лангахьа (мышлении). Х1анза лоамарой г1алг1ай ба оалаш, бусал- ба болаш.
    Х1анза уж бусалба хилар царна доаг1ар да, юххьар духо д1аде-хаш хиннар, из Ца1вола-Даьла хилар дезаш, сингахьа хьийга, 1о-

                287





мадаь тараматала цунца кортабара. Ца1волча Даьла бассаре гойт-аш мо хьадена хиннад даьлий лоарх1аш г1улакхдар.
      Цул совг1а гонахьарча къами динаш а 1откъамбе мегаш торо-наш лелаяьй гаьнар дена г1алг1ай дай хьабоаг1аш. Юххера дерр-ига дита, бусалбал хьаэцаш, тара хилара, цар эзар шерашка кхоаб- аш хиннача Хьалло-Далла. Иштта эццашехь, бусалба хилар кхоач-аш лоамарошка.
       Халарче (сост-ие) хинай деррига къоастадер наьха торонех, из
шоай торонаш  Хьалло-Сигалар Ца1вола-Даьла хилара юххьанца хинар, бусалба хилча цохдар кхоачашхулаш  дийзад г1аьххьа дег-буамца шоашт кхоачара Дина Ислам. Цо деррига хьадузаш мо, из леладаь лазар.
        Цхьана торонех леладаьд наха х1ара замангахьа 1откъамбаьр дин, моллаг1а мар ца хилара. Ший хана из хиннад: вахарахе-вала- валарахе, дег1ахе-синахе кхел  хилара. Х1аьта мифологи белгалд-аьр  сина  торонех  хьал-торо хиннай. Массала, Сеска Солса, даца-ри турпалхо хинвале а, цун валар зехьа хулаш къаман сакхетамца маа1андар (значение) хулаш. Цуна вахарцар набахте юташ, 1еле а водаш, ше дагавохийташ шийла т1ехьбисарашта.
         Иштта, дий-те в1ашийкхайкар г1алг1ай багаг1увцамца, ший-тайпар диста доаг1аш, ийланца (мыслью) д1агойташ юхь-сибаташ (образы), тарадолит Сеска Солса валаро дагадохийташ къам юхьа-нга кхачийта, ший сакхетамгахьа, къаман низбола-турпал нах эш-илга.
       Из Сеска Солса д1аваьлча, цуна метте хул эшаш цхьаькха из мо хилар совг1а, къаман доглазаш т1аотта, турпалхо Сина Солта, цох  сакхетама бахьан хулаш, Да-Аьла ве. Къама везар, ше вала а, ваха а кхелла саг хилара, къаман оаг1ув хьалоацаш вола.
       Из Сеска Солса зехьа вахала ца валга а хов, къаман ца везара,
1еле ваха, цу шийла хьаькъале хоадамбуча моттиге мукъале йита.
Сеска Солсас ц1аста малар, цкъа малача кхоачам боацаш кхозза а молаш, села ший ч1оаг1а волаш, - шийла ч1оаг1а халавезачо мот-тиг юташ д1авахав ала мегар-кха, мифологи из нюанс белгалдеш деце а.
       Сина Солта мала дезаргдац лоаладаь ц1аста е цуна дезаргдац, шийха аьлан дарж д1акхайкаде, г1алг1ашта дийзар аьлан г1анд ца хинадаь. Сеска Солсо дагавохийташ  Сократ, набахте  дохьаж-кад манна.
      Г1алг1ай сакхентам эргаш хиннаб цу эйллини хиначул, цудух-ьа Сина Солта ц1аста ца молаш, ший къаман эшшача наькхачура дог хьапэцаш, кхераме метте, лапкха айдеш наха никъ сийрдабоо-аккхаш водачарех вар, ший шах сийрда вахарга бига.
       Сеска Солсе, Сократе балар шоайла таралуш мо хеталуш в1а-ший дистача, дохьаж малар кхозз долаш, цунах ала торлу эллини хинна тараматала, дукха тарамаж нийссалуш. Г1алг1ай ц1увш бу-

                288





взам хилара эллини мифологи довзар совг1а бувзам лоттабеш.
    Цу муг1ра латт ший къам бахьанце вала кийча хинна Сина Сол-та, Къуркъа дагвохийташ, Эпидокл йийца ц1ераца, из наькхар дог хьадаьккха къаман никъ боаккхаш Мувса пайхамар мо, ший къам къалхьардоаккхаш. Деррига хуррити-хьаьдда мифологица хьадаь-на з1ил (идея) дуненга  д1адаьржа  Египте Эхнотонаа, Палестине Ибрахьам пайхамар дахьаш, эллинашка кхоачаш Промитей.
     Цар юхь-сибат (образ) ца1 хилар, цун д1атаралуш Къуркъа хи- лар г1алг1ай багаг1бувцама к1иле йолаш, аналоги массанахь ца1 хилар мела кхыдола сюжеташ хуле а Мувса пайхамар, Прометей, Август Стринберг е Данко вале, х1ара къаман сакхетама бух хул- аш, г1алг1ай Къуркъан юхь-сибата (образу) Сина Солта хала доа-г1аш.
       Цар в1аши тара нийссалуш хилара тешал дайташ мо хетийта,
цар ца1 бахьандар (мотив) хиналга г1алг1ай багаг1бувцама, ца1 шоллаг1чо д1атараде. Ха доаг1а Сократах а Кавказ Мяте (ц1уви гуламгахьа) лоарх1аш хиналга, воккхаг1авола ц1уврех ц1ув.
       Цудухьа цун кхел, цун философех башхал йолаш хиннад Мя- те бешхина хьехамашка. Кхы а да белгалде доаг1аш, уж мо юхь –сибаташ (образы) дукха хиннад, хоамех д1а-х1а кхачар долаш, уж эллинаш гаьнабоацаш бахаш хилара 1аьржа фордах.
      Г1алг1ай лоамера ц1ув волаш хилча, торо яр кхыча маьхка ва-
хе дешаш хиннад Сократ мо уйланчаца, царна хьал-моттигаш (по- ложения) йовзаш хиннай Египте, Эллине, Эриме е Шинке. Цудух-ьа Сократ валар д1аторде мегаш хинад Сеска Солса валара, к1езз- ига т1ехь-т1ехьа дувцар лоамена тарадеш.
       Цудухьа Сократ валаре, Сескаа Солс валаре арера хулаш тез-ис дац г1алг1ай багаг1увцам т1а, аьнна хеталуш хантилгаш отташ
уйлангахьа. Фу ловш кхетам тийнаб Сократа «Федона т1а?» Къо-ргга дегачу южаш уйлаш гучаювлаш, кхетам балар нийссалу Сок- рата ший доттаг1ашта.
    Из в1алла тоалушдоаца саги (адами) вахарах, шийна даим дага-далара, саги дег1 даладезалга, цунга хьажжа лакхал йолаш, адами
з1илаш (идеи) д1ацадовра.
      Сократа еш хинна г1айг1а, из адамашкар 1азапах кхетам луш, наьха бала, халхетараш гуш. Цу хьале наха шоайла цадеза моаста-г1ал долаш. Из деррига д1адалар ловш, даим харцо гора, юххера леж  болча  наьха торонаш, цар д1ег1амаш мо лаьтта юсаш, цкъа доладанар соцаш, х1аьта соцача шаллуш, йовхал д1аяьнна Са д1а-дахарца.
      Фу хиннад Сино шийца д1ах1ор? Цу хаттара нийсса жоп дал-ар хиннад кертера ма1ан. Дуне дайзад,- аьнна хеталуш, цун дика-г1а жоп далпа болхаш хиннаб Сеска Солсе, Сократе 1еле. Солса цкъа 1еле ва ма венаваре. Х1аьта цхьаккха ваха бакъдар хайча цу-нах бокъонца вола Сина Солта халадоаг1аш, 1ийса пайхамар юха

                289





дунен т1а ва мегаш  цунца.
    Цу кхетамах да ала хул, Сократа хийтта, халабезаш  б1азем ху-лаш сина торонех йола сина уйлаш (мышления) философа дунен т1а саги вахар бакъде.
      Сагагар торонаш к1еззигачарех латташ, цудухьа цунгар д1аде- хараш дахка хиннад т1ахьехаш арг1аг1а, из бези (обязн-ть) хинна,
заманца д1атарвалар хьашт хиле хьашти –терко (интерес) яьле ва- хар доалаш хиннад.
       Цу даькъа г1алг1ай шоай вахарца, лоаме хинача, дукха т1ера хинабац, заманца  д1атарабала, цу шоай  вахарах балар кхераш а шоаш лоамаш лора мелабу, баха хьожаш хиннаб уж, шоай дилах кхехка дулх мо, шоай таьптарах кхоачамбюеш.
       Замано дер дика довзар, иштта моцаг1а Сеска Солсас фу хин-ад  ца хара, дуне дуташ, вахар  кхоачадалара, села  ч1оаг1а Мехка хинар д1аволаш хилча, цу вахари в1ашикхайкар хинад (Да е Дац),
- оалаш.
      Х1аьта хьалха шира замашкахьа, эллинаше, эримхойе дуненна 1аткъаш хиннаб, шоаш доалдуча хана цига, протонахаш хиннбола
ц1уви гуламо бувзам лоатабаьб д1-х1а бувзам гойташ, беррига да-ьлий хилар хьакхаьча хиннад. Царгар шоашта мегаргдар лоамаро-ша хьаэцаш.
      Т1аккха эллинаше, эрримхойе д1абаьлча кераста диное, бусал-ба диное къоастабы «изоляциех» боаг1а баьб г1алг1ай тарматхой,
цига шоашта беза даьлий хьахоржаш заманга хьажжа. Из болх ле-лаш хиннаб цига г1алг1ай ц1уви гуллама ло1амах, шоашта мегар-гда, аьннача вахари меттаца ц1увш адама кхетам луш.
      Мола хиннав Сеска Солса,- хоатташ ?  Багаг1увцам т1а, - из наьртхо хиннав, цул совг1а, цунах дар вонна гойташ хул, ший на-рташца, из хьаваьчахьа беркат д1адахад, - оалаш Жер-Бабас, ший
пхьор де отташ.
     «Мишта бапйнаб наьрта-орстхой» - г1алг1ай фолклор 1991 ш. Танкиев А. Мела зуламхой ба – ала г1ерт цига Сеска Солса нааь-тхой. акха  хоаной (гунны)  болаш  мо бийда дулхаш дуаш хинна. «Жер-баба,- аьнна Сеска Солсас,«Ма к1еззига даар да  1а кийчад-ер, со-се ма вий, цкъа 1охайча уст буаш, тхона цкъа кхаллал даар мара мичад, иза-м?»
      Т1аккха Жер-бабас жоп данад. «А-а, сагот ма де оаша, аз кий-чаду даар шо дерригаш дизача кхы а дусаргдолаш да. Сеска-Сол- се наьрт-оарстойе дунен т1а  балалехь  хиннача устаг1ах, жуврах кийчду аз ер дапар, Дала  фу хоададолда  цар, уж  дунен т1а баьл-ча, дерригпа беркат д1адаьннад».
       Цох гучадоал Сеска Солса зулам наькъап т1а лела саг хиннал-га, цун тешал да из. Цу даькъа цун фу дувцаш хьаваларах цхьаьк-ха оалам (миф) ба. 1аламате хоза хинна йо1а безам т1а баха, з1а-мига саго сийнача кхера т1а доттар оттадаьд, цох бахьан хина, цу

                290





сийнача кхера юкъера хьахиннав Сеска Солса, из хиннад цун хьа-валар.
     Цо нах боабеш, есарал кхувлаш, низаш даьд, - яхаш яьздаь мо-ттигаш хул. Массала, цар ц1ераш яха доаг1ар: Колой К1ант, Сес-ка Солсе г1аьрхой; Сеска Солси къаьна пхьуи; Сеска Солсас йо1 йодаярах; Сеска Солси Гуйи; Аьшкие, Сеска Солсие; Х1анав Се-ска Солс цхьа б1арг болаш; Орше во1; Хьалха баьхача нахах; Кх-оардам т1ехьа бола белам; Хамчий Патразие, Сескап Солсие, Ба-ткъи Ширткъа; Наьрташ ц1аста малар; Ц1аста малар; Мишта ба-йнаб  наьрт-оарстхой; Сеска Солси хьуна  кхокхеи; Сеска Солсе борзие; Сеска Солсие Боткъи Ширткъеи; Сеска Солсие Баьтари.
      Массанахь сеска Солса гуш хул низболаш, хьалхе лелаеш, ши-йла т1ехьа саг хилар ца дезаш, наха низбеш. Лакхе 1ояьздаьр дий-шача, ала доаг1а из г1аьххьа г1аьрхо хиналга. Низбола саг наха-м б1укхожабеш хиннаб.
      Г1алг1ай сакхетам ший менталитетах хилар теркалде дезаце?
Хьана аьлча, уж кортамукъале езаш хилара, цун духьал хила доа-г1аш. Курало лелабаьбий хьог1 нахие, Сеска Солсие барт ца кхе-таш? Хиннавий хьог1 Сеска Солса, села киза ерыч (хищник) хин-ад ала, нах боабеш, наьха къих-хьацарах вахаш саг?
     Цул совг1а а Маьхка да ма хинавий из, иштта цох аьла хиннав аьлча товргдар из ший нахаца барта хинваларе, кхы а дагадоацар ала а торло цох.
     Юххера, цох из ала йиш йоацаш, цо боабаь нах, истий, бераш,
човнаш яь нах, цуна кадаш сардамаш доахаш нах 1еле байча, - из
баьтарца 1ела кхаьчача хана, бакъдар гуш саг ше вале, хьалха ме-ла харц  хина турпалхо ва оалийташ мара ца хилара, бакъдар дай-ча, ший 1аьржа хинна дог к1айдеш хила таралуш  ханте (ха) я ме-гаш, цунах геттара  дехкевоалаш ше хьалха харцахьа диача дунен-ах.
    Иштта Сеска Солса хувцавала мегаш синауйлах (мышление) ха йоаг1а из 1еле вахачул т1ехьаг1а Баьтарца. Кхы а да белгалде, ше мела даь зулма нийссавала дикаш де ца могара, из адамах доглаза  де дика корацадоаг1аш, харц дуне кхы ца дезаш, ц1аста молаш ва-лар турпалхо.
    Сократ философ волаш, даима бакъдар лохаш хинна, х1аьта Се-ска Солса харцон наькъа т1ар ваьнна турпалхо волаш, бакъдар до-взара Сократ мо, ванна д1авоалаш моттиг хул. Сеска Соалси, г1а-лг1ай сакхетамах никъ хиннар, сингар духьленах шийна кхел лах-ай.
       Сократа а ший никъ хиннаб, цун бакъара хоатаме вугах харц низо, иштта эргашле йолаш хиннад цар вахар а, сакхетамаш а. Ха-набий хьог1 Сеска Солсе цун нарташе села зуламе нах хеталуш ха йоаг1а?
      Дуне доладалчахьа бокъонца йола нийссо хина моттигаш к1ез-

                291





ига  хиннай, саги чухьар б1еха нигат, села ч1оаг1а хилара, шайта-но ц1аккъа  дика де ца алара. Х1ара заман ше-ший къизал, харцо хинна, иштта з1амига «дикан» бокъо лийннай, сага цунга догдаха.
       Мела шураше, хише 1одаха йиш яр, сигалар, дошо дог1а дел-хаш, соми  бешаш наха хила лайна ха ярца адамашта, из ха сага ца гуш адамаш даьха д1адоалаш.
      Малаг1а хиннай сага дика ха? Из хиннай, мела хала хиндале а
барта бахаш яьккха ха, мела халонаш хиняле а, нах тешара шоаш леладучох, сакхетам болаш , шоай кийчонца хало хьалла.
      Массала бусалба ди бахьанца, цу дин т1ехьбаьнна наха ха яра, арахьа к1ираш, шераш  доахаш  хиннад, мецал-хьогал ловш, лела ди д1адаьле бувшаш, х1аьта а, мела хала мара ца хилара сатохаш, сина 1азап ца хулаш. Дала даначо раьза хинна, дика кхетадеш де-кхъара. Шоаш лаьтта бахара Далла хоастам беш, бусалба дино ма яхха.
       Лаьтта вахачо нийссо ца хилча, варар  ший халонашца хинна, еррига торонаш хоттаме хулаш. Х1аьта а адамо диканга догдаьха, аьлан валара муш къамирга тассар, юххе т1ехьа ма даргдий, хета-луш ханаш ихай замано боццашехь «зуламхой»бара.
      Ше ший ханашка, цхьацца халонаш ювлаш низбале а, низ беце а х1ара сага. Иштта Сеска Солси замано, харц турпалхо хулийташ
Баьтар дика а хулаш. Из деррига 1еле гучдоалаш, Сеска Солси аь-ттув доацаш хьаденад сина торонашкахьа, из кхелаш дош
      Х1аьта, дог хинначо беш соцхоадам (решение), вахар никъ ху-вцабезаш, 1еле дайначо сина торонаш йоаяра, дуне дита дезаш. Из
уйла чуйосса бахьан хинад Сеска Солсин, х1ана аьлча Баьтар хьа- ькъал т1ехьа хилара, кхело д1адехар атта, кхоачашдеш  хиннад цо ше лаьрх1ар..
      Цунах хов Сеска Солса керахьа баьнна ала болаш, харцон дух-ьалвала са дехка араваьннар маллув. Х1аьта Баьтар дика, во а дов- заш, меллашха сабарца уйла а йий, доаг1ар хьадеш, ше котваргво-ацача сатеха аьттувнга хьожаш, деш хинад доаг1ар.
     Ирча мела долчул ирча ешап даг1аш хиннад 1елах яьлла на1а-ра юстте, цигар саг хьаара ца волийташ, д1ачу ца вуташ, никъ би-хка. Чувахар хургдоацилга хайча Сеска Солсас аьннад:«1а тхо чу-цадуте аз тур теха ахдоккхарда хьо адам сибате доаца ешап!»
     Ешап деладанна шиъ т1оара в1ашаг1тохаш, укхох дош ца хет-аш. Т1акккха Сеска солсас тур техад, х1аьта цун туро, цхьа чо хо-
да ца беш тур кагданнад. Цига гучадоал Сеска Солса духьалардар
мара къайлаг1а говзал йоацаш, Дала ше хьаваьча бесса хьина бол-атах хьаваь саг хинналга, дунен т1а хьахулаш а сийна кхера боат-т1абаь хьахинна саг хилара Сеска Солса.
      Иштта из хинвар аьнна кхоачам хинабац г1алг1ай къама, х1а-на  аьлча  барт  боацача  къаман торонашка хьажжа лелар хиннад Мехка Да ва, оалаш хинач турпала. Нагахьа къаман бар-цхьоаг1о

                292





хинна яларе, из Сеска Солсас хьайича хургйолаш хилча, Дала ни-йссаг1а, хьаькъалаг1а хила доаг1аш Мехка да, ший декхара.
      Эшар хиннад, Сеска Солси денале, низе, Баьтар хьаькъале, ма-ькарлое йолаш хилар Маьхка да.Т1аккха хургдар царех, оалаш мо
къаман к1алхьарвоаккхар (спаситель). Х1аьт цун ц1и хургьяр-кха кхыча тайпар хозаш – эшашхинна Сина Солта.
      Нийссаг1а аьлча, цу ц1ера ма1ан долаш (Сина – души, Солтт – самость, господин), сина а, дег1а а аьла Сина Солта, ше ца хилара,
новкъа хинна боахамо уйланга кхоачавеш. Иштта ма1ана жоп тел-аш декхар хиннад Сеска  Солси, ший къама веззача тайпар, хьакх-ийна, тупалхо волаш.
      Къаман торонаш го сакхетам хинбац хьалхабала мегаргболча наьха.  Г1алг1ай сакхетам а д1акхаьчабац, беррига Маьхк Да, шо-ашта хьаве. Къама ийшар эздий аьла хиннав, аьла ларх1ар нийсса
г1улак хилара, деррига ца1 халкъ хилча, лоаме дахе а, аренга дер-зе а.
       Х1ара г1алг1ачун сакхетам ваьнн-ваьннар волаш, ший г1ала- ча ваьг1ача доалаш мо, лоалуш, лоалхочунга ца вахьийта. Из хин- най индивидуализм, со лорвалчахьа уллув вахачо-м ший г1улакх дергдар оалаш мо.
       Сеска Солса энжи низаца нах бебохка г1ортара цун г1улакх а д1адодаш хинадац, къаман торонаш а тоацалуш юсаш хиннай. Из барт-ц1оаг1о ца хилча малаг1а вахар хургдар тоадалап.
      Цудухьа бокъонца Мехка Да ва,- аьнна таийца хинвац турпал-хо. Ше къамо т1ацаэцара ца ловш, хиннад ала доаг1а, цун 1еле ва- хар а. Из хинай йоккха сагото Сеска Солса, из хинай цун трагизм.
Села низбола саг, шийна т1ехьа къам хилар, ший нахаца толамаш а доахаш, еррига Кавкпазе ц1и хазар, цуна, иштта цу маьхка, дец- аре ираз а, сийле а.
      Цу сурто гойт къаман низ ца кхаьчалга, шийна ца1 Маьхка да хоржаш болхбе. Маьхка да хилар толажаг1а хинад, цу Маьхк Кхе-ло баьча белхал. Даима ду доале, ю йоакхое толамег1а хулаш, цхьа халое, бале т1абеча гуллуш хинача Маьхка Келал
       Х1ара тайпан боккхаг1ашта лайна хиндаларе, къаман цхьа аь-ла хургьвар, Черсий, гуржи, г1умки, къам лоамара аренга даккха, дебаргдолаш, торонаш йир совг1а, гонахьарча низболча маьхкаш-ца ийдам (отношение) лелабе.
        Маьхка Да хинваларе торонаш тоаялар совг1а, бокъонашта а г1ойле хургъяр, Маьхка хилар совг1а шера цкъа мара гуллуш йоа-ца. Маьхк Даь, в1алла аьла цох ца оале а, бе 1аьдал хургдар, маьх-ка, къаман толамаш дахийта.
      Маьхка Кхела хьехамбала бокъо йолаш, Маьхка Дас баьча бе-лха махбе, торони г1оленаш белгале. Х1ара тайпан да Маьхка Кх- ела юкъе а болхаш, эшшача кхелах соцамбе, эшача Маьхка Да ху-вцаргволаш. Къаман эша болх хулаш, къаман 1аьдал, демократи я

                293





аргдолаш.
       Иштта эггар доккхаг1адола декхар халадезаш Маьхка Даь, из ший паччахьалкхе ч1оаг1ае, наьха аьттувнаш хургдолаш, бувзам
лоаттабеш кхыча аьлашца.
     Г1алшг1ай бедолал з1амига къам мара хиндеце а, шоай лоаман
маьхкар аьттув дукха хургбар, наьха аренгахь бахар ч1оаг1далча.
 Къам дебийта мохк д1ашербе, д1аяьккха аре юха караерзаеш, цу
черсий, г1умки, ног1ай  аьлашца  барт лелабеш уж духьаллаттача метте г1одеш, маллаг1ача тайнача оаг1она. Иштта цу торонашца лоамар 1оара ухаш, шоай моттигаш юха лаца хьожаш. Цул совг1а
т1еман кийчо лелае ховргдар, цхьан амара (приказ) лелача нахах эскар хьадеш.
     Х1ара г1алдг1а малув,- оалаш тахкача дег1агахьа, уйлангахьа, из Селска Солса мо хила уйла йолаш баьхаб лоаме, денал дувцаш
хилча. Иштта хинна г1алг1ай оалам (миф) хиннад сакхетама кхоа- чамбеш, из къамн веззача тайпар хина Сеска Солса, нийссаг1а аь-лча Сина Солта.
      1еле вахачул т1ехьа уйлаах тоаванна Сеска Солси валар а хин-над эсалал, к1езигал ца езаш, шийна курра волаш валара духьал вахав из. «Со ва»,- аьнна моастаг1ашта мара ца езаш т1ехьа, зам-ан харцо ейза. Хано доаг1ар хьадаьндаь, шийха эсалал, мелал ца гойташ, къонахчула ког гортабеш, курра хьат1а ийцад цо ший ва- лар.
      Цхьаннеш дохьаж молаш хилча, укхо лоаладаь ц1аста молаш,
цу ц1асто а чахка вувш хинавац Сеска Солта, хийнача аьшкаг1а, ше ваьндаь. Кхычара цкъа малача, укхо кхозз мала дезаш, иштта
курра мийнаб цо ц1аста кад.
      Цох ала доаг1а г1атта дода т1аьск мо чуха нийссалуш аьрзий  нийсадалча лакхера белаж лаца, ший «макхал дог» (аьрзий дог),
аьшк хилар совг1а Сеска Солса тоссванна хинав вахара а, валара  а шек воацашщ. Иштта цхьа рунически агах1арак (знак) гуш, г1а- лг1ачун дегар ала боагаш хиннаб лоаме вахаш, аре дагайоалаш, мукъа хила, цхьанена лайл леладе ца дезаш. Цудухь хьаеш г1ала ваха а, 1оте а.
      Цун ма1ан хинад, садехка хилавезаш, бокъонца вола г1алг1а- лоамаро. Цу харц дунен духьале гойташ, валара ца кхераш. Сеска
Солса хьалхаг1а кхоачамхинна синаала (дух) хиннаб, т1аккха де- г1ан мара товра воацаш. Цун нийсса низа хинвеце а – хъьаькъалд-олаш, догц1ена оамалтаг1а (нравственее) хиннав Баьтар, цар цхь-на доттаг1ал леладеш.
      Сеска Солса теха тур, кагдалча хайра цун низаца цхьаккха ху-ргдоацилга. Цун уйлах: «Ешап ер дале а, кхалсаг ма йий ер»,- оа-лаш уйла д1атоаеш, цхьан низах деррига хурдоацар хинадаь.
      Д1ат1а вирза аьннад Сеска Солса ешапага: «1а тхо д1ачакхдо-алийтаре, аз цигар дика дахьаргдар хьона». Безамег1а хиннад еш-

                294





ап, турпалдхочун низага хьажжа хьаькъал хилар толаш. Низаца а
ца даьр хьаькъалца де торо хуландаь.
         Тайжа лийнача Баьтар хьаькъало аьттув боалийташ, шийна хьалхе ца езара хургда-кха цун сатемаца ма1ан доалаш, х1ана аь-
лча, мела низ болаш вале а, саг хина ца 1еш халонах воалаш. Ху- лаш ма хиндий, паччахь а, ког д1акхийтте вожаш шаьрача метте.
      Из жугате говзалла юхехьа латт Баьтар, шедар дайза ца 1еш, хьал хьалххе хоалуш. Оалача деша хьалха ца воалаш, т1ехьар аь-нна дош коталон да,- оалаш мо. Баьтар даима соцалу оапмал гой-та, шийна  духьалчунга  дош е г1улакх хьахьовкхийташ. Т1аккха, ший арг1аг1а да доаг1ар оалаш е хьадеш.
         Иштта хина оамалах бола вахара никъ нийссаг1а болга гуча- доалдаш, нийсса метте хинача х1ара г1алг1ачо. Цун уллув бахача х1ирий оамалаш, г1улакхдар (деяние) хьаэцаш, белгадаь болх би-ча, истори  тохкаш,  гучадувл х1ирашкар го моттигаш тийшабелх-ах йизза хулаш. Цу оамала лараш  хилара, саг цецваллал. цхьацца
хантильгаш (моменты) хул юсаш.
    Г1алг1ачо хьаду г1улакх хетара авчолах (наивность), из духьал яр мара кхы уйла йоацаш, дог ц1ана хилара. Цхьавола саг хул бе-ра хьиспе, юххера хурдар хина даьлча, оалаш: «даьлахь ма хьаьк-ъал д1адаха болх хилар укхог1а».
     Х1аьта х1ирий яха ханага хьажача, Кавказе бахача г1оне «Хаз-ари Коганат,- оалача паччахьалкхенца, хинна цар т1ера-чура (суб- старт), барт болаш хазарашца, Каспи форда юстар Тана (Дон) хий т1а кхаччалца паччахьал деш баьха.
     Кавказа къамашта кулгаш т1акхувдадуча хазарашца новкъост-ал деш, иштта шоай аьттув бир духьа. Из барт сов ч1оаг1а хилара,
шоаш хьадена иудаизма дин х1ирий дай моздикиташ д1аэцийташ хазарашка.
     Ха доаг1а, цар эргал хазарашца хилара иудаизма барт ца товш,
х1ирий дай хина жугател моздикизм оалаш. Хазари кайсар (царь) Виномин оалачу т1оамбеш ханаш хиннай цхьан-юкъа моздикита-шца, юха уж товш машар беш.
     Моздикиташ, яхилга хиннад, уж пессяни жугати тукхъамах хи-лара. Хазараш бааьхача цхьайттлаг1а б1аьшераш доладалалехьа аланех-туркхой, (кипчакхой, карчай-балкхархой мо хиннача къам- ех), д1акхийтта баьхаб моздикиташ.
      Цига т1абаьхкача моалош (монголы), эрссаш Святослав хьалх- волаш дохадаьд цар вахар. Цигар цу мдикитах бисараш лоамшка- хьа те1аб, к1алхьар адстартах даьха алани къамашца д1аувш…
      Цар шоай меттаца моздикитах диса вахарах д1а1омбеш к1алх- ьар (дугарой, туалой, молкхарой, цхьадолча даькъа вайнах а), д1а- хьорчадеш шоай бахара юхь-сибат (образ), уйл-нигат, шоай мотт.
      Цига Баоса (Овса), оалаш хиннача цар аьлан ц1и д1айодаш, цу керда хулача къамах (х1ирех). Т1аккха т1авенача астаг1а Темарас

                295            





бохабалца х1ири аьлан ц1ерах хинна субстартах адам лоаме чуто-1аш, к1алхьара адстартах хина алани къамашца д1аэра.
      Х1анза х1ираш къувсача хана, лаьтта д1адоаккхаш, эрссий ни-заца, жугати хьиллаца. Г1алг1ай лелаю дохьале цар цох бахьанаш деш Россига г1алг1ашта духьал кхел ейт. Цу даькъа г1алг1ай эша мара коттбала хилац. Цох лоцца ма1ан а доккхаш кхоачам ба г1а- лг1ашта, махулла х1ирашца доазув лорадар
       Сеска Солсе Баьтари яха оалам хилар, йоаккха ганза я сакхет-ама. Цунах ма1андаккха торо хулийташ моттигаш хул, цуна махб-аь варгвоацаш философица кхетама к1ийле д1ач1оаг1еш, эша кхе- тамче (понятие) хила.
     Г1алг1ай молаш ба ха дезачо, кийча хьаст цох хулаш, дий-дац оалача махбе. Изоалам бийшачул т1ехьаг1а дукха хаттараш дувл-ийташ моттиг хул уйла юча сага. Цу оаламах мо дукха вахар оаг1-увнаш белгалдеш, цунга хьажжа аналоги хулаш, яхача замай, х1а-нзхар наьха вахарца.
       Х1анза г1алг1ачун сакхетамгахьа турпал воалаш, къаман нов-къост, дег1 Сеска Солси а долаш, х1аьта кертачур уйла Баьтара а йолаш. Г1алг1ачун сина1алашо (идеал) хулаш сакхетама, ца хуле
г1алг1ай лартта къам хилар шеко йолаш.
      Иштта кертача бехкама ц1и а тулаш, сакхетаман турпалхочо –
Сина Солта. Цун юхь-сибат чухьежаш х1ара г1алг1ачо. ше т1ех-ье йолаш мо Солсие, Баьтарие дай болаш. Кхы а дух (суть) долаш
хетадала бехкама (условному).
       Ше девоалачо саго уйла ца еш дича – зуламхо  веце из? Из да 1овдал хилар харцо йолаш. Сага г1алг1ай сакхетамах, хала доаг1-ар да сабар , сатохар, к1аьд ца луш аьттув лахар, ше д1абоаккха ког Аллах1 ц1ераца. Сагага кхаьчар х1инар да, дуне лахара сакъе-рдалуш, дезалашта, къамана пайдандар.
     Цул совг1а, кхетадеш хилар ца1 довзаш мо 1илмаш довза деза-лга, 1омвала хьожаш маллаг1ча говзала, цхьа сурташ дехка 1ома-луш мо. Цхьа  атта аналоги  йича, цу зунгата юхь-сибата ц1илург (образу симввол) луш, вахар гуш хила ше мо ший къаман саг. Цу
агакепа (форме) вола къаман во1 Сина Солта , ала доаг1а бехкама
уйлангахьа. Цунах йола кхетамче (понятие) кхы а кортаболаш да-шхар де доаг1аш д1ахо.
        Юха а дагабоха оалам! Сакхетама ваьха Сеска Солсеи, Баьта-реи болаш г1улакхе лелаш, наькъа болхаш шоай Мехка балегн, иштта шин г1алг1ачо хеталуш, цигар з1ама воаг1аш никъ маьрш- беш воккхаг1чо. Х1аьта воккхачо къахеташ з1амаг1чох, шоаш ве- жари болаш мо.
        Зехьа аннадац 1елдас: «Маьлха дунен т1а мела доалар, со са-нна дика ховш саг вац. Дунен т1а лергвоацаш саг вац, веначул т1- ехьаг1а ше мел леладаьрие, наха шийна мел яь новкъалие 1оценд-еш саго дувц сона. Деналах, шоах товш малаг1 ва,- ала атта-м дац,

                296





х1аьта а  сайна  могар де  хьожаргва со. Аз цхьа х1ама дувцаргда шоана, шоашта хетача тайпара жоп лургда оаша.
       Цхьан хана вахаш шиъ доттаг1 хиннав. Шоай доттаг1ал ч1оа-г1а лорадеш ц1и хезар цар. Царех цхьанена йо1 езаянний, йоаг1а-ргья аьнна, йо1о дош а денад цунна. Х1аьта шоллаг1ча доттаг1чо а езаянний из йо1. Т1ехьа йо1 езаянначо ховш хинадац, ший дотт-аг1чо из езилга а, йо1о цуна дош данилга а.
     Цу т1а г1олла зоахалола нах а бахийта, йи1ий даьша царна жоп а дана, ха йилла, ха хиннай. Иштта зоахалол  хиналга хьалхара до-ттаг1чо  ца  ховш, хьалха санна йо1аца мерза къамаьл де из велча, йо1о д1ахайтад ше раьза йоацашехь, даьша вокханга д1аенилга а.
Нагахь укхо шийна ха юлле, едда яха ше кийча йолга д1ахайташ.
      Йо1аца цу г1улакхах цхьацца къамаьл а даь ер ц1авоаг1ача ха-на, эрий ара мецванна, хьогванна, герз дайна к1алвиса, ший да ви-йна, пхьа боала саг кхийтав укхох.
    Х1анза алал, фу дергдар оаша шоашта езаш йола йо1 кхычунга
д1аялача, йо1 ше едда маьре яха кийча а хилча? Фу дергдар цу ду-
хьал нийсванача, пхьа боалача сага? Алал фу дергдар оаша, цу са- га когаметта хилча?
     Цхьан юкъа уйла яь Сеска Солса аьннад: «Сога хаьттача-м, цу з1амигача сага когаметта се хилча, аз йо1 йодаяь югаргьяр, х1ана аьлча, вокхал хьалхаг1а из езаянна хиннав из з1амига саг. Х1аьта, пхьа боалача сага кхы дош доацаш де, доаг1ар-м  дергдар.Мишта бесса, из вале а са пхьа боала саг веце из! Бакъда, цунг герз, молх ца хилча, аз сай долаш дар лургдар цунна.»
        Баьтар аьннад: «Хоза хабар дувцачеи, хьаьна шуна т1а ха юа-чеи, эшац мотт сона доттаг1ал. Цхьа хало-бала е моллаг1а доккха г1улакх т1акхаьчача, эшаш да из сий дола г1улакх. Хала, шиъ ба-ла кхаьча хиннаб цу з1амигача сагага. Сона хетара, аз-м йо1 езая-нача доттаг1ага д1ахайтаргдар, йо1а доттаг1  дика могавеш. Оал-аш, иштта атта дале а. г1улакха д1ат1акхаьчача селлара атта а ху-ргдац из. Из дича бакъахьа хет сона, визза доттаг1 волчо.  Х1аьта
пхьа боала моастаг1а д1авахийта халам-м да. Дале а, из села к1ал- виса волача хана, сай дола тух-сискал денна, аз из маьрша д1авох-ийтаргвар. Бакъда, кхыйолча хана, из могаш-маьрша хиначул т1е- хьаг1а, сайна доаг1ар чудахьаргдар. Цу т1а из могаш-г1аьххьа во- лача хана, цун вала безам хургмичаб. Цуна вахар дезаданача хана, цунгар пхьа ца бехьача мерзах ма хули из бекхам…»
    Цу шинне денача жопага ладийг1ачул т1ехьаг1а 1елдас аьннад:
«Хьона хала ма хеталахь, Сеска Солса. Хьона хетача тайпара лад- денал дистача-м, хьол денал долаш саг хургвац. Шун къамаьлага ийг1ача, Баьтар  денал, яха  дош  нийсса кхетадеш, корадаьд сона. Ала доаг1аш да: денал алхха цхьан эзделах, мог1ала далац, дукха дешаш да цуна юкъе доаг1аш. Тирках  шо довлача хана 1аьржача хий чу эккха, дукха денал эшацар, ешапа туртоха дукха денал эш-

                297





ацар, хьаькъалца г1улакх дарца да денал».
     Денела а, г1улакха а ше эшаш волга кхетадир Сеска Солса. 1е-лдас д1ахо аьлар: «Х1анза хьожаргда вай шо шиннех низ болаша- г1а малув»,- аьнна, из ший  бейоалла 1аса, айяь 1очутехай 1елдас, шийна хьалхишка уллача боккха бутув болача кхерах, ахнелца 1о-чуяхай 1аса.
      - Х1анз-м сога дита 1а г1улакх, низаца мукъа со ца толе эхь ма дий ер-м, - аьнна г1ертав Сеска Солса. Ший дег1аца мел бола низ а г1ортабаь, шинна кульгаца хьаоазаяьй Сеска Солса из 1аса. Сов ч1оаг1а кхерах когаш  г1ортабара, кога к1алхьара кхера жаг1а хи-нна д1аэттаб. Цига низ а боацаш висав Сеска Солса.
      Т1аккха д1ат1аваха Баьтара шорттига цхьан кулгица цу жаг1а-г1а хьаяьккха 1аса д1акховдаяьй. 1елда хайнад ше дар, цига аьнн-ад цо: «Сеска Солса  дег1аца  низ  дукха болаш саг ва хьо. Бакъда, низие, хьаькъалие цхьана хилча котало хул. Х1аьт Баьтар хьол ко-
ваьлар. Маьлха дунен т1ар дийнача сагаца къамаьл даь вац со, ба-къда  нахам  цар  дунен т1а леладаьчунга хьажа, кхел е 1ама ва со. Сайна ховчча бесса, аз кхел яьй. Шо даьхкадар низи-денали къов-са, х1анз хой шоана хьаькъал къувс дезаш хинналга…»
      Баьтар шийла котваьнвале а кхы 1аьржа хьаг1 дегачу ца къов-лаш Сеска Солса цунца доттаг1ал тассад. Цул т1ехьаг1а хоза йола ший йиша Баьтарга д1аенна, гаргалол яьй цо.Хоза дезал хьаболаб-аннаб царех.
    Эздий волаш, хьаькъал, денал долаш саг гойя, ха мара децац, из саг цун овлах волга. Иштта таханчул т1ехьаг1 ва веза цу овлах во-ла Сина Солта, г1алг1ай къаман во1, ший къам сийрдача вахарга дугашвола, цун юхь-сибата (образу) нийссалуш, х1ара г1алг1а эз-дела, г1улакха, денала.
      Д1ахо яьздеш хилча, дукха куцаш, оамалаш хургъяр Сеска Со- лсех, из Мехка Да хинадаь. Деррига куцаш в1ашаг1атехача кхета-де б1арчча хилац цун юхь-сибат, х1ана аьлча г1алг1ачун торонга хьажжа ца хулаш хьабена къаман сакхетам хилара, гаьнна г1алг1-ай дай хинначар, шоай таьптарца хилара эздий г1улакх хьалха ла-ьтта къаман ийлаш.
      Х1аьта г1алг1а ва алар кхоачам хинабац, эздел, денал доацача саг гучаваьлча, даима г1ертар хала дезаш хиннад керттерча метте,
г1алг1ачо ший вахара кхоачам беш валар сийдолаш халийта.
      Ер философи да бехказло лоха хабар, г1алг1ачун дух (суть) та-хкара. Х1аьта ер йоазув дешачо, ийла (мысль) д1анийссаялар хур-гда, кхоачаш х1ара сага цун сакхетамга хьажжа. Х1аьта ер ца дез-ачо укхал мог1а фаьлг а бац ала мегаргда. Дале а ер цхьанена доа- цаш дусаргдац, ший къамах доглазача саго, шийна хетар кхы а ук-ха т1а т1аяьзъе цхьацца оамал е г1улакх хулаш.
     Баьтар Сеска Солсах д1акхийтачул т1ехьаг1, уж доттаг1ий хи- лар совг1а – найцал, уствошал долаш, дика эздий дезал д1аболал-

                298





уш моттиг хиннай, из хинаб г1алг1ай къаман бола боккха кхаа.
     Цу т1ехьенах бокъонца дола беркат дала дезаш, къаман низ со-вг1абоалаш, нах бебаш эздий овлах нах хьаболабаларца, къаман сийдола к1антий хилара Сина Солтий сакхетамца.
      Цхьацца оамалаш хилар гучадоал Сеска Солса вахарца, из зу-ламхо хиавац села ала ловш, Жир-бабас дийцачунга хьажача, хи- ла мегаш хул. Жер-баба ше кхы ц1енаг1абарех хиннайий теш, ду- кха тешам боацаш. Бокъоно зуламхо нийссаь, цу зуламхочо бехк-ееш хинна моттигаш хиннай дукха, хаьдда бокъо ца хилар кхеле.
        Сеска Солса харц хиваларе, цигарча хана, эздийча Баьтарца ваха ловргдацар цуна, из 1еле вахар хиннад цуна  нийссхо езалга.
Шийха доалар фуд  хайча 1еле  а ваха, къизи (изверг) хинаваларе Баьтарца  гагало ергяцар цо е Баьтара из везаргвацар.
      Цун замано гойт, гобаьккха къами шоай аьлий болаш бахарца баьхалга, г1алг1ашта ийшавеце а аьла, из ца хиларо  къаман торо- наш д1айовш хилара. Цхьаькха да Сеска Солса кхыча наха тара ца хиналга, цунах аьла ва оалаш, ца дезаш наха,1аьржа хьаг1 хилара,
х1аране лоарх1аш ше шийна аьла.
     Цхьан оаг1уврахь-м дика дар из, кортамукъале кертачу хилар,
х1аьта ханаш цхьатарра мича йоалх. Цхьаккха зама хинаяц нийс-са адамашта тоамбе вахаргахьа. Саги буни (природа) ма хул, ца1 шийла совг1авалар кхераш мара, аьрга дунен т1а.
     Къонах вола саг мела доацаш хилара долчунца 1аьржа хьаг1 а лелаергъяц, х1ан аьлча долчунгар мара хилац го эздел, рузкъа, де-нал е де г1улакх а. Цудухьа эшаш хиннаб, уж дараш, эшаш хинаб аьлий а.
     Г1алг1ай кица доаккхаш хилча къоргга ма1андолаш хул, х1аь-та, кицо оалар а къовсаме хул, цун дар ца хуле эшшача мотте, ме-ла бакъдолчо цо корта беш хилара. «Берза к1аза б1енар ма ялийл,
аьлан во1 агара а ма валувла» Из хиннад г1алг1аша шоаш берриг-аш аьлий лоарх1аш хилара.
      Совет 1аьдал долача хана, ч1оаг1а маьлхе даьккха доахаш ху-лар из кица. Цох хов вайна истори хана, из истори хьадеш хинал-га харцо хиналга, нах 1ехабеш, сагах аьла лоарх1аш, мукъа ва ала могадеш, цуна торонца саг ший ц1ераца к1алоттавеш, хьанна отт-аву ца хайташ, колхозе лай веш цох.
     Цох дар нийсса д1аала хьажар моастаг1 хулаш деррига халкъи,
нийссо духьаллатта д1айовш.
     Фуд, из бакъдар? Бакъдар хул нийсса хиннадаьнчунца е йолача
халарчеца (состоянием), цун торонаш хьахьовкха хул, кхы а товш е ца товш дагалоацаме уйлаш (з1илаш) йолаш. Тоаданна в1ашаг1-кхийтта вахар е деха вахар гойташ (вахар яхачуш шерра ма1ан до-лаш – вала а, ваха а сага).
     Мишта тийша 1е доаг1а бакъахьарлен пхьоалата болх-1омбара (опыту), цхьа х1амай ассоциаци хулаш хилча. Хала ма меги куль-

                299





тура кхетам, кертарчур «валик» к1алт1аяьнна а?
     Бакъдар гучадоал хьалах, из хьал атта е чоалхане хала таралуш хиларца, гучадоал дукхача даькъа т1ахьожаш харцо йоацаш, белх-аш 1омадер, шерра даьржа адамашта юкъе, тешам хилар совг1а а эшаш хилара, эша бокъонаш наьхаюкъарленгахьа (обществе) доа-лдеш хилара юкъара (догдоацача торонашца), т1аккха нийсса бел-галонаш гучаялар ах-астаг1а хулаш.
      Бакъдар хул сакхетама даима хула наьха барт, къаьстта из къа-ман торонаш тоае эшача. Шемадарра аьлча, ца1 д1адоаккхаш, цун когаметта цхьаькха гучадала деза, цул нийссаг1а, цунц бувзам бо-лчар б1арг хьалбузаргболаш, дега тоам бу торонаш гойташ.
     Халарчен (состояние) ч1оаг1але гуш хул торонашка хьажжа, из да саги гушдола вахар, цунца гучадоал цунгар гуш е ца гуш дола аьлал, кортамукъале. Цох Хьал оалаш кхы а, из да шерра саги вах-ара ма1андоаккхар, из дика е во Сеска Солса хулаш.
     Нийсса аьлча уж торонаш хилар Даьла кхел ма йий. Ца1 вола Аллах (г1алг1ай меттал Хьалло-Даьла) цу халарчел лакхаг1а е да-заг1а кхетамче (понятие) йоацаш. Аллах1о (Хьалло) леладеш  ше-дар: х1амцеца (материей) а,синаца (душой) а дар. Цу саги вахара когаметта лакхаг1а доалде доаг1ар шемадарра (сущее) долаш, из Аллах хилара.
        Нагахьа халарче (состояние) хьахулар ца1 да ала, шийгахьа кийчал йолаш Аллах1а пурмаца дукхален а (колич-во), диклен а (качество). Бакъдар (истина) да, аьнна гушдар – бакъдар а хилац, саг хилар белгалдуча. Из яхилга да х1амче (материя) торонийсса, пайдана ца ялара сина халарченца (сосоянию души), цига боаг1а кхетам хулаш саг хилар гуш хилара.
       Ха доаг1а, сага ший хулача торонех (хьалдах) бакъдар хулаш,
нийсса ший метте латтарца саг ва, оалаш – цхьан низах, бокъонех.
Бакъдар хинна гучадалара лакхера кхоллам Кхел (судьба) болаш, триумф я аларца саго ше е деррига джунено.
       Къаьстта волача сага коталонга хьожаш юстарча вахарах дак-ъа ца дала. Цунах наха юкъара да ала. кхоачаш дар долча гой1таш наьха сакхетам дег1абоалбе.
      Россий паччахьалкхен кесар (царь) Николай хана Кавказа лоа-марой мела баьде баьхаб, бокъо йоацаш, шоай шаьрача маьхках а баьха лоамачу хьалчубехка, резераци ше-шийна аьла волаш, къаь-стта г1алг1ай.
     Цу вахарца дуне диараш, малаш хиннаб, шоай бакъдар денна а гуш, цига бахара берригаш  раьзабоацаш Сеска Солса  моргиш ца хилара е из къаман г1онча Сина Солта хьахаржа барт ца кхеташ, ше-ший харцонна духьале лелае кийча болаш харцона.
       Цхьацца бараш хиннаб катохар мара 1аьдала 1аткъардеш, уж хиннаб аьбаргаш, уж хилара къаман вахар талхаш, 1аьдал а мича даьг1ад кулгаш 1охийца. Цу аьбиргех «разбойники и дикари», оа-

                300





лаш.
      Иштта хул х1анза, цхьаккха бокъо йоацаш, бехке вар лаьца чу-валлавезача мотте. Из  да доаг1ар ца деш, хьазилг дувш мо сакъе-рдамца хеттара, шоашка оакхал денад, - оалаш бехкбоаца нах боа-беш. Из харцо оттаяьй эрсси 1аьдало, хъ1ирий хьалха болаш, г1а-лг1ай фу хоададаь, цар лаьтта х1ирашта д1адалар духьа.
      Иштта вийна г1алг1а бехке вале е веце а, нах кхерабар совг1а,
фу хоададе дагалоацам болаш. Духьалбаьннараш эттача бокъонех  Сеска Солсаш хьабеш, деррига къама ца безийта, зулам царгар до-алаш мо. Зулам д1ахьаш баьхкараш-м эрссий салтий ма бий.
      Долача бакъдарах да,- «г1алг1ай къам, ер вахар да шоана, дезе а, ца дезе а». Оалаш эрссий 1аьдало, иштта хьал отадара, заманца 1аьдал долга гойташ, лоамара резарваци хилар мо да таханар х1а-ра г1алг1ачун вахар.
      Х1аьта къаман сакхетамигахьа хьадена гаьнар вахарн, ший бо- адонаш  хилара харцонца, къаман турпалаш духьалотташ хиннаб г1алг1ай сакхетамгахьа Къуркъа, Сеска Солса мо кхы хулаш х1а-ра замашкахьа.
      Цудухьа царга кхоачаш хиннай хьалхале. Наьрта-орстхой д1а- баларо хьагойтад, царна парг1ато езаш нах хиналга. Хано цар бел- хаш толхадара, шоашкара низ карарбалар ца дезаш, духьа т1а отт-аш, шоаш яхар ца хилча.
      Цул совг1а шоай сагал хиларо лелабаьб уж, адами1 сакхетам-гахьа, шоай боламан наькъаш дехкаш. Эшача шоай мехка т1аотт-аш, моастаг1ашта курал гойташ Сеска Солса мо моча къаман к1а-нташ. Юххера из ший новкъосташца лоаладаь ц1аста молаш бай-на д1абоалаш.
        Г1алг1ай багаг1увцама турпалаш бахара гуш сакхетамгахьа, иштта цар д1абовлар гуш хилар да, къамо хьалкхаьба вахарца хи-нна кхетам, цар хала наькъаш гуш. Х1ара г1алг1ай наьха оамало, цар куцаш тайп-тайпара дувц, из дика торонашца ца баьхалга хи-ннад.
        Сеска Солса зуламхо ва ала г1ийрталга хиннад. оамала сиха саг хилара, цох хов, г1алг1ай оамал хиналга совг1а бокъонца уж г1алг1ай хиналга. Из хинад ший тайпар къаман бакъдар, цул сов-г1а тайна хулаш турпалхо ший къама.
       Х1аьта Сеска Солса Баьтарца лелар гучадоалапш, хеталац из в1алла зуламхо. Баьтаре, Сеска Солсе цхьана хилчак къаман аьтт-ув болаш мо хетало, цар эрга оамалаш дарий (полож-ый) наькъат- 1а йолаш мо, къаман бала юкъарчаш хургмабий, аьнна хеталуш.
      Цу тайпара бартбу оамалаш эшаш, царна нах т1ехьбаьнна ни-за. Цига эшаш хиннад турпали юхь-сибаташ (образы) хилар, сакх-етамгахьа х1ара г1алг1ачо масал гойташ вола Баьтаре, Сеска Сол-се мо цхьанкхеташ, визза къаман кулгалде  къаман  во1-турпалхо хилар тешаш, цох Сина Солта оалаш. Бокъонца  вола къаман во1,

                301





наха вехаш г1алг1ай г1онча.
      Х1анза ХХ1-г1а б1аьрераш д1адоладалара г1алг1ай къам ира- зе дахар ловш, керда вахар хилар дезаш, къаман дагалоацаме уйла (з1ил) хург ма йий, аьнна хеталуш. Из гаьнар хьаболабанна сакхе-таман хьаст боаг1аш Сеска Солсагар, Баьтагар болалга хеталуш.
     Цунах беркат доалаш, г1алг1аш шоаша из хьалкхабара дикана ник\ъ, из хиларца: низ совг1абоалаш; эздел, сабар хулаш  къаман доалахьдар (достоян6ие).
      Йоаг1ача ханашка г1алг1ай дагалоацам хурболаш Сеска Сол-си вахарах толажаг1адараш гуш къаман синаала (дух) хьаллотта-ду торо. Белгалдоалаш Баьтарца д1адоладаьчох беркате сакхетам хьабеналга. Къаман сакхетам ма бий вахара хула шаьра к1ийле.
     Иштта х1анза ер мо доккхаг1а къама философи да оалаш. Сес- ка Солсе, Баьтаре  моргаш дукха хулаш ханашкахьа. Уж шиъ вол- аш мо к1антий наха массалаш хулаш, эздий оамалца, хьаькъалца бухболаш кхеве Сина Солта хилар дезаш.
      Бокъонца бола гулам хилар Лоаме, наьрта болата дегаш хила-ратархах аьрш йоаккхаш, цар баьча соцамах.Тоъал малх хьалбала кхийнабар, болат хьийна ваь Сеска Солса вар ваг1аш, ший новкъ-ости бахкар хьежаш, баь кхоачам а болаш.
      Х1аьта дукха ха яланзар берригаш гулбала, кховзткъа итта га-ргга саг хилар, дой т1ара бесса наьртхой. Цар тхьамада вар Сеска Солса, цар шоашта юкъе цхьоаг1о йолаш, г1улакхе воалаву г1анд оттадаь, белгал моттиг яр. Юча кхела т1ахьажа кхоачам болаш из маьхка дарго е баь соцам д1абовзийта вар ц1ув Маьхе Долакх.
    Дош оалаш хилар хьалха Сеска Солса:
    «Са вежарий декхар кхоачашделга фаьр дег1ашца хилда шуна, хьовсальг ма доаг1и шоана довза, ираза т1ехь вахар доацаш берзо вургвола ха кхаьче.
    Х1аьт вай-м лийхадац ц1аккха цу тайпара лоралуш, ираз гулде. Малх-бутт къийсараш дац вай. Вайха ала к1еззигал, йитаяц вай, вай барт хиннаб эсалал д1аййоаъеш, в1аши г1одеш - «г1арддж» олалийташ, къонахий деналца, кульгаца, вай адами кхуврч лораб-еш.
    Иштта, цу наькъа т1а харцона вай дика ирчадоаккхаш хилара а, воашта т1ехьа б1еха нув ца хьокхийташ. Вай дог ца эккхаш лаьтт- ад, цу халача наькъа т1а, уж наьрта к1антий ба оалийташ. Замано гиехка яза гудергех, хинна мухь д1акхоахьаш Сай-вийнача дукъа т1а. Циг т1адаьле, мухале ког байбалча, сала1а ца ховш, ихад вай наькъах, моастаг1чо т1акхача хьожаш, дошо лак лаца, маьхка т1а-бена сармака кортош даха.
     Х1аьта, вай даьчох мискашта харц корчам беш, вай ца беш хи- нна болх ба наха юкъе вайна духьалбайтар, къаман моастаг1аш а тийшаболх в1ашаг1болларца. Вайна-м хала мича дар лоамех дех-ьдувлаш, наькъар духьалар тархаш д1айоахаш, керда наькъаш до-

                302





ахаш. Молаш бар цу наькъашка лелаш баха бийзараш, вай къаман нах бецаре?
     Цхьабола мискаш бац дикане, воне кхеташ, шоаш 1ехабайташ, цхьацца йола «Пате т1ехьенаш» хул, вай дола бакъдар доадеш. Цар баь барт т1аенача харцонца, вай къамах дист даьккхад. Долаче, тахан укхазар д1адаха деза вай яьча ва1адаца».
     Сеска Солса къамаьл соцадеш, уллув ваьг1а наьртхой воккха-г1а хинна Маьхе Долакх, йист хулаш мо, сурт гойтар къамаьла:
    «Г1ончи-вежари, маьхка к1антий! Аз аргда дош яьхкача б1еха торонех, со шоана юкъе хана воккхаг1а ва, ер маьлха вахар хьал-ха довзара. Маллаг1а, эздий г1улкхаца вар, из ва адамий кхела ла- кхаг1а вар.
      Х1аьта, дог хоадалара, саг мелаг1а хилара, вага г1улакха мас-саза хинадац, торонашца нийсса кхелъеш бакъдолчох. Ц1ана ма1-анаше, ц1ана з1илах дагалоацаме уйлаше в1аший шоайла кхайк. Цунах бакъдар да, из доалашдар, дуне довзар довзарте (познание) халийта сакхетам сомабаккха, саго ший дег1ах дар д1адоадеш из къаман  во1 хилар вайга хьацакхоачаш, Сина Солта г1андага дог-доахаш лийнад вай, къаьстта Сеска Солсина. Вай наьртахой дале а, вайна булабанбац ц1ана болх, бе боаг1аш хиннар.
   Фуд хьакхоачар ц1ана ма1анаш доалаш, хургволча Сина Солта, цунгахьа еррига торонаш хулаш, ший къама доалде, халон к1алх-ьардаккха, х1ара г1алг1ачо масал гойташ? Дунено д1адехарца де-г1а  доготтара, т1ехьалелар оамал д1айоаккхаш, синаало (дух) ях-ар деш. Вахара эздий белха къовлараш (запреты) лорадеш:
а) воккхачо духьале ца еш, мела харц вале а;
б) наха юкъе дукха къамаьл доацаш, эзза мара ходамца жоп луш;
в) к1алвиса сагах дог кхардаш, вела ца луш, хала доаг1аш;
г) ц1аккха хьайла 1овдалах хийтта ма велалелахь;
д) массихана кхалсаг ларх1алах1 хьай нана е йиш мо;
е) даим эздал леладелахь хьай дег1аца а мелап хье ца1 вар аьнна;
ё) нахага бена балех юкъар хилалахь, юстар воацаш – маьхка, юр-
   та, тайпан из кхоачшдале;
ж) Мела хало, бала мара ца бара, воха ма вохалахь, дог ма дилал-
   ахь, сабар хилар лораделахь, хьа ца везарий 1абаргйолаш;
з) миччахьа мара ца хилара, дай, тайпан е къаман сийдоаду белх-
   ах лоралелахь, 1а ца лордой из сий лораде саг хургвац хьона;
и) цул совг1а лораделахь ворх1 дучо къовлар (запреты) –
1. бера ц1ий 1одахийтар къовлара къа долаш;
2. кхалсага ц1и 1одахтар къовлар долаш къа хиларца;
3. хьаьнал вахача сага ц1и 1одахийтар къовлар долаш къа хилара; 4. Далла г1улакхдуча на-ьха ц1и 1одахийтар къовлар долаш;
5. тоама юкъевайтача сага ц1и 1одахийтар къовлар долаш;
6. дохьаш тохар е газ тохара къовлар деш;
7. есар воалваьча сагаца к1иза хилар, ца боаг1а низбеш, къовлара.

                303





     Укхаз белгалде доаг1а, вахаргахьа сина ловрдеш, хьаькъал хи-ларга хьажжа, кхыча сага доаг1ар е хьакхоачар бакъдолаш, шема-дарра гарга хулдийташ. Вайн нийсса хете а, нийссойолаш хьал хи- лац, даьлий бокъонашца мара товш, шоашта долчох.
     Тахан, вай Даьлий бале е беце харц хулачарца мара дар д1адо-ладала, наггахьа мара безам хилац адами, шоашта дуненах кхоач- ам ца бича, иштта вай хилар дег1о 1ехадеш.
    Деррига дагадехача юхаоал аз, наха т1ехьа сайна хазачох,- дик- аг1 дар Сеска Солса ма яхъха, сага  кхыча маьхка ваьлча. Юхаоал аз, наха т1ехьа, сайна хазачо, мичахьа болх ма хой вайна, юххзра кхачадезача хургдар Сеска Соолсина а, Бааьтара, цкъа хайна хил-, 1елдас дергдар цига д1акхъаьчача. Ер дуне яьха е лоаца елажмаж (путишествия) хулаш х1ара сага.
      Цудухьа деррига бакъдар да дунен т1а саг волаш хилар, кхы а
дийнал (жизнь) д1адовш моттиг я 1еле вахар. Цох хьакхоачар до- лаш дунен т1а нийсса ца хилар, духьалдоалаш синошта. Къонахч-
ал долчо хилац цхьаккха, шоана х1аьта а хургдац Сеска Солсаца,
цул совг1а саги ма1ан хул эздел гойтар, ваха-валара корта болаш, эздел доацачунга цхьаккха доацаш.
     1але Сеска Солсас аьлар,- соца 1елда духьал аьтта са найц хул-аш, шоала гаьнаг1а вахаш укхаз ва вай новкъост Баьтар, цо а дош
алар ловра.
      Баьтар  аьлар,- Наьрта к1антий, дойхой! Са даггар моршал да шоана, вай делийшта дийза! Са дег1аца товш хилда, вай вахар, из
да саг хилар, дар бакъдарца. Хулаш да, харцоно 1ехадеш вай син-ош, из харцо чу1оер саги дег1 да, цун амарах дувл зуламаш наха юкъе, х1ара сага ший хьашташ долаш, сина низбар совг1а Са чо-лакхадеш,дахара къе-миска хулийташ.
      Цудухьа сина низбар, мукъа ца дуташ дола саги, вахар нийсса дац.Сина парг1ато хилча, дикаг1а онк-торо хул уйлан, эздий тор-онаш хьалъе, цунах сакхетам дег1абоаг1аш.
     Къонах волача сага Са да аьла, дунен вахаргахьа, из бокъонца денал гойташ болх ба – денала, майрала. Цул совг1а лаьрхх1а дог- кхардар долаш дег1ах; дег1о яхар ца деш Са аьла хилара.
       К1анта Са мих1ар хул керахьа, доладанна дуненна гобоаккх-аш, юххера цох юсаш ший хинна халарче (состояние), нийссадар-аш, н6ийсадоацараш эшаш хилац 1елда хьалхишка, саги ваха хин-
нараш мара.
     Къонах хинна саг кхайка ца везаш деналга, эзделга, ший хинна
дег1 лакьтта т1а дисандаь. Шийна эшар хилчахьа дег1 сагота хил-
ац, цудухьа цун дагалоацам хул Сина тийшабелха. Из ховш дег1а-
цар д1акъаста мара, кхы уйла хилац Сина, шийна ц1ана ховдовза-рга (знанию0 кхача торо ца хилара.
      Бокъонца ц1андар довза, ший карар низаца, т1аккха хул Сина
шемадарра (сущее) бакъдар. Саг хилара декхар доалаш, укха тай-

                304





пара дозувца къовлар де:
1.Воккхачо духьале ца яр дешаца е цуна дезаргдоацачо, нагахь из бакъ воацаш хуле а, цхьа зулам даргдолаш моттиг ца хуле;
2. Дукха къамаьлага ваха ца гойташ гонахьарча наха эзделца айх-ье волаш;
3. Ц1аккха нахах велар ца гойтар, эздел ма яхха, мела г1алаташ гора;
4. Наха эшача г1онче хила кийча вола, цунца сакхердадалара;
5. Мела саг эсал е 1овдалах мара ца хилара, шийла эсалаг1 ца хет-ар;
6. Наьха кхалнахах хеталуш эзделца, йоккхаг1яр нана мо, нийсса-яр йиш мо е з1амаг1яр хьай йо1 мо;
7.  Хье цхьаь волаш хьакхашта воацаш, эздел цига а юхера д1ада- ла кхераш мо, иштта к1еззига, б1еха уйлах гаьнавувлаш;
8. Нахага бала беча, цар холонаш гуш, г1онче хулаш ц1аг1а е ара
юрта, мехка пайдане хила хьожаш;
9.Мела хало, 1азап т1а мара ца кхачара хьожаш деналах ца вохаш,
дог ца дулаш Даьла къахетамга, Даьлаца нигат ч1оаг1адеш;
10.Дай бувцаш сийле яккха ца хьожаш, дай сийдовр кхераш 1ай-ха эздел-г1улакх гойташ, къаьстта хьай даь, тайпан, къаман;
11. Бусалба дина, даь, къаман яхь хилара г1она дуне даар ца кхоа-деш.
    Саг хилара, деррига чудоаладеш, къаман кхоане хургйолаш, ве-
зача т1аотташ, лерх1амбеш маллаг1а волча къаман г1онча. Из мо-риг хул къаман во1.
     Къаман сина бокъо ейна д1аотта йишъяц, иштта хьадоаг1 наьр- та к1анташкар, из кхетам сомабаьнна. Цудухь г1алг1ай декхар ху-лаш ма хулла г1орта вахар ца кходеш, эсалал ца гойта.
     Кхоачамбоацараш дайча, эггара хьалха наха дезийта дезар, ку- рал-майрал къаман моастаг1ашта гойташ. Наха ца эшаш дола г1у- лакхаш гойтад наьрташ, адам низаца хьат1адерзаде хьожаш. Х1а- нзар хана наьртал д1адаьккха, къаман 1у хала веза саг хилар дезе.
       Къаман тешам хуле, х1ара г1алг1ачо доалдича нийсса хеташ, 1аьдал лургда наха, х1анзалца х1ара г1алг1ачо духьале еш хьаве-нав из, иштта хул нийсса ший къамах хилар.
     Д1аходувцаш, цига Сеска Солса г1анда т1ар хьалхьовш аьлар:
«Х1а-х1а, дика да т1аккха! Хьо ххох хьацакхеташ нийсса лийнав-ац, иштта кхеташ волача 1а,- хьаькъалца, деналца бакъахьар наьк-ъа т1а даьха хургдар тхо.
    Фудергда , со а лийнав-кха цкъаза дег1о 1ехавеш е дего къоаба-лдаьр нийсса хеташ чакхдаккха. Иштта со мо са новкъостий а. Ба-ьтар хьоца 1елда волача кхаьчача хайра сона, хьакькъал д1акхоач-аш г1улакхаш са кара дукха ца далара. Х1анз кхийтав со, мела ни-йссал ейна лийнав сай новкъосташца.
    Д1адахар дайнад, хургдар – гургда, вай дунен т1ар д1адалалца.

                305





1ело нийсса махбаь кхелеш – дуненчухьа вахар гуш, теме воацаш а се хилара, дукха хувцадалар са дегахьа Баьтар, хьо вовзара. Бар-кал хьона, вай довзара!
      Новкъостий, Баьтар вовзара гучадаьлар вайна дунен т1а мела бола низ хилар кхоачам боацаш, 1одежа чана мерг1алг ше ураот-тийта, т1аккха бакъдолчох махбеш, хьажа деза вай.
      Сай дег1агахьа тем хилар ийшад сона, сай дег1аца, синаца ха-
рц-бакъ дар, аьнна, дайза мара духь ца доаладар ийшад сона. Со с новкъостий а, б1арг б1арга т1а е церг це5рга т1а оттаеш мара ца лелара харц хулаш. Из хиннабац кхоачам, из сайна хьат1ахьайкха
пельлг т1аоттабергбоацаш хьабоаккхаш хиннав со, со мо наьрта к1антий а.
       Баьтар хьалха хьакхета везаш хиннав хьо тхох. Тхо д1адоале, хьо тхол т1ехьа 1ийча бакъахьа хургва. Укха Махье Долакха хьа- ллоацаргва хьо, Маьхка Тхьамада хила, къаман дезар дика ма хой хьона.
     Сай къаман наха дукхаг1чар хьат1аэцар даь, д1авода со, курра дего яхар дира, аз даь дикаш довш. Тахан айса лаьрх1ар д1адувца деза са. Из д1аалалехь аз дехар ду массанега, сона т1ехьа лийнач-арга, вай з1амигача къаман аьттув беш, вай барт бар»
     Ше дош аьнна ваьлча Сеска Солса дош дала аьлар Хамчий Па-тразга: « Дош алал са веза доттаг1, вай цхьана долаш наькъа дук-ха ихад вай, даьлий ло1амца вай лийналга вошта ма хой вайна, ал-ал хьай арг1а, вай къаман аьттув балар дош».
    Ший г1ад долаш ваьг1ача Хамчий Патраза аьлар: «Сийна тарх йоатт1аяь дуненчохь ваьннув вай тхьамада Сеска Солса яьхачун т1ехьа земуйлаеш (созерцать) аргда аз.
      Сина б1арг-лерг даннад дега хоамбайташ, дегачур дена дош а соцам болаш хул, цудухьа Сеска Солса, аьнначу соцаш хоадам бе- ргба вай, вай дайча 1елдас кхелергйолга Сеска Солсина ма дайна- дий. Вай б1аьрччо дер а деш д1аг1оргда вай, наьрта к1антий, дун-ен т1а мела даха, цу соцамо в1ашаг1теха леладаьд вай укх лаьтта.
     Х1аьта оаша мо вахарах  дош аьлача, вай вахар хинадац белга-лдала синаала (дух) долаш мара 1аткъаш, кхы а синаала чухьа ба-гаро кхетамаш доаладеш, цунах хьаькъал хилар вайца долаш, даь-хад вай к1антий укха маьлхара дунен т1а, иштта д1аг1оргда вай, наькъа т1а лаьттар оалийташ.
        Вай, тахан хувцаданна ц1ада хургдац фаьр хьазилг, т1аккха вай к1антий да оалийташ латтадеза Сеска Солсийна т1ехьа, лай хиннаб войх оалилг хургдоацаш. Вай г1отте, лоам баккхара, вай т1ехьа отташ. Вайна Гило яннача сердала, хьаькъалца махбеш.
     Кхы а да шоана, кхел хилар даьлий ло1ама, цар г1онца къаман
къонгаш, наьрти к1антий барбе хулаш. Вай бартбе беза, кхы вай аьттув ца хулача дунен т1а, къамо т1аийцадац вай. Фу ду вай – хаттара жоп дала дезаш?»

                306




    Хамчий Патраз дош доаладаь ваьлча, тхьамадал ваьг1ача Сеска Солса аьлар: «Баьтар са найц ма вар, лов сона цунга ладувг1а, цо юххера оалачунга».
        Баьтар доладир къамаьл: «Дуне даннад сага кхетамца мах бе, шийга долчох, къахьегамца кхоллама ардамбеш (действуя) б1арч-ала чуювзаш ц1и дегачу. Цу даькъа Сеска Солсал хьалхаваккх саг
вац вай.
     Иштта дар довзаш, йолача торонашта лоамарош садоахаш хил-ча дика дар, лакхе кхаьча къаман низ баларе. Низ хургбац барт ца хуле. Къам барт хилара, т1ахьехар доал парг1атонга кхача, х1анза мо ваанна-ваьнна юстар ца хила маллаг1а хьале хуле а.
    Хал 1азап мара ца хилара наха бартбеш. Дика оамала г1айракх-кхера болаш веза вайна Маьхка Да, къамо турпалхо ва оалаш, цох
ала доаг1а Сина Солта, цуна корадергда къаман эша дарбаш. Т1а-ккха вай къамо гойтаргба бизза хула кхоллам.
     Вай къаман низаца лоаме толам боаккхилга гойтац вайна, х1аь- та аренга сатувсилга мича д1аяргъя. Иштта Сина Солта ца хуле-м гон т1а ухаргда вай, цхъьаккха аьттув боацаш.
     Сина Солта воале, вай къам дебаргдар, т1аккха г1алг1ай болга гургдар, аре а караерзаргъяр, мишта йирзар ца ховш. Кхыча къам-ашца машар кховдабеш, эсалал дац оалаш, говзалашта торо хила.
     Сатем, денал хиларца бокъонаш совг1а ювлаш, из низбеш хьал д1атоташ, нах бахара тешам хулийташ къамашта юкъе а. Цу наьк-ъа т1а дехка лаг1ашта, вай къам лакхадоалаш торонашца сакхетам а дег1абоаг1аш.
      Наха юкъе тийшаболх боацаш, х1аране дер гуча хулаш, иштта бартаца, хьинарца къаман низ 1оабеш, цхьа цхьог1а хилар хаьдда
соцама. Т1аккха дизза къам хиналга дунен д1агуш.
     Вай къаман кхолламах кхыча къамашта пайда боалаш, кхыча къашта юкъе а машар бе хьожаш, т1аккха хургбар вайгар царна 1откъам, дикача оаг1уврахьа вай вахар тоадалрга хьажжа, вай ло- алахой ч1оаг1луш, цхьана харцона духьаллатта, арахьарча низаш- та.
     Иштта из болх хьабе вай къаман веза Сийлахьа Сина Солта, цо
кхоачашдергдар вай ца деш дисар. Из халар дезар-кх г1алг1ай ха- лкъана, шийха фарал ялара.
       Даькъасте йоккха я, вай къам кхыча къамаш  юстардоаккхаш, цу моча мулаг1а, вай къам хилар т1адоацаш, хьаькъалца ца даьр а харцдоалаш. Х1анза вай новкъар д1адоалаш, веха везар текхамца «даьлийшка», нийсса вола Маьхка Да, из хургвар Сина Солта.
     Из аьла воале дика ма дар чехка, цудухьа цун новкъале ца еш, моттиг мукъаялийта доаг1а. Т1аккха лоаме хинна ца 1еш вай сий- лахьа Аррече хьалдергда сийрда Элгац, цига деталургда къамана дог. Цо деррига г1алг1ай къаман дикан бартбеш, Маьт лоам хург-ба тешал деш къамо баьча барта. Вай барт даим бахалба!»

                307





    Дош аьлча Баьтар сацавалар. Сеска Солса аьлар г1адваха:
    «1аламате г1айракх хилар хьа меттар ежар, вай сакхетам нийссабе, кхы ала доаг1а дош дитанзарн Баьтара. 1елда волча вай дахача, хьа хинна котало х1анза дика гуш я. Д1ахо дош аьлар Ов-се Аьшка, из сона оамала тара ма вар».
     Овсе Аьшка д1аьхаданзар ший къамаьл: «Шо дерригаш раьза долаче со кийча ва т1ехьа хила, са деза доттаг1ий, шуца воацаш со цхьаккха вац укха лаьтта т1а. наьрта гуламе се силара аз доак-кхал ду шоана. Лахал оаша вайна нийссаг1абола никъ. Са кхы ала х1акма дац!»
     Т1аккха Сеска Солса аьлар ваг1ачар г1отташ, цун т1ехьа г1ай- ттар кховзткъа кхоъ наьртхо.
    «Аз яь кхел я сайна т1акхоачаш, из Сина Солта вехаш текхам баь ваьлча, ц1аста молаш 1еле ваха, никъ мукъабуташ Сийлахьа Сина Солта. Са мерза вежарий Гела г1улакхдеш, дунен т1а текх-аш оалалда вай наха: сай къам бахьан со 1елевахарн да сай къам- ан духьа».
       Сеска Солса къакмаьл соцадеш, 1охайра. «Со хьоца ва, са во- ша Сеска Солса», - оалаш 1охайра д1ахо ваьг1а Ширткъа. Цун т1- ехьа цо мо уж деш8аш оалаш 1охайра Патраз а, иштта юхебиссар- аш, цар барт ца1 хилар.
     Цига элгац хиланзар ц1ана текхарде Маьха Долакх хьалха а во-лаш, ше воккха ц1ув хилара. Делкъалца сигалар тховна к1ала тек-хар а даь ц1аста кад молаш д1абайлар наьрта к1антий, лоаме кхы ц1и ца йоаккхийтпаш дика е во даьд ала.
      Сийрдача малхо дуне сийрдадаьккха ч1ожа наькъа т1а. Юххе- ра валар эггара хьалха ц1аста кад манна Сеска Солса, ца леш кхо-зза мала безаш хилар из. Ше ца леш, 1азап хиларца, духьалдалар даьлар, из кхайка везаш отт, хий дехаш, юххер кхехкача кера, ши-йна хий кхехьа кхоакхийна т1адулаш д1акхайкаде г1алг1ай сакх- етама, мишта байнаб наьрта к1антий.
     Еррига лоамена хайра Баьтаргие, Маьха Долакхагие хоам хул-аш наьртхой бовра бахьан. Уж ца бийзачара царех арадаьккхадар,
наьртхой мезал чубаха байнаб,- оалаш.
      Дукха яьздехох, юххера хаттар ду вай, малаш хиннаб бокъон-
ца наьртхой? Наьртхой хиннаб бокъонца довна т1а увтташ лийна нах, села ч1оаг1а цу г1улакхах д1ашаьрбалара бицлуш, шоашках-ьа хинна хьалхара дагалоацаман декхарах; бицлуш харцонаш ний-саянний царгар,- оаха яхача тайпар х1ана дац ер адами вахара до-ла бакъдар да,- оалаш.
       Наьртхошка хаттача кхеравезаш хинадац ийза сахьат хьаэтта-ча, цар яьхачох уйла е, ца езаш, ираз доврг ма дий ала, х1ана аьл-ча, гуш, из т1омбир сердал, парг1ато бахьанце доландаь. Саг х1а-равар, царга хаттача наьртхо халавезаш, царна т1ехьалелаш царех хила догдоахаш.

                308





       Къонахчул хиннад хьалхар лаг1а т1а латташ валара шод теха дын халхабоахаш. Сийдолчо т1атехадац доацар, къаман сакхета-мо дагадохийташ аьттув безаш, парг1атонга сатассара; х1аьта ха, замаш д1аяхарца г1алг1ай къамо, дог ца дуллаш хьаденад халаяь-нна халарче (состояние); х1аранена кхоачар да дукхаг1долча даь-къах дега лазараш хилар, хьадоаг1а ший хьал, торонаш т1ехьа хи-лара боарамех «са» мукъадоалаш; х1аьта г1алг1ашта, из мо йола халарче хинаяц, мела дог аьттувна лазадаккха ца хилара, г1алг1ай дегашкахьа лазар доаг1аш хинадац.
      Маллаг1ча метта дог тешадар (внушение) тасса йиш я, цу даь-къа ма1ан долга, белгалдоккхийташ е бовзаш чулоацам бехкам а боацача меттаца, иштта наьртхой меттаца къамаьл дар, хулаш ду-ненца б1ухьарвалар халхара довте я ала.
     Цар готта дуне вугаш саг догдоаг1ар (мечта) долча, къонахий шоайла бовзаш. Хьалха кхетаде доаг1а, царгар хьала йола торон-аш, мела дукха я, хар дезе е царех хилар дезе.
     Цхьа маллаг1а нийсса хулашдар, уйлан г1айракх (кхера) хинн-ай, нагахьа нийсса деце а, шоайдар цунга д1адовзийта. Цу даькъа, х1ара саго кхетаде хул, хиннача торонех дар, хинна е бола сакхет-ам гуш сингахьа, дег1агахьа дар д1анийссаде сакхетам ба ала.
    Уйла хилара, г1айракх хинна ца 1еш, аламата г1айракх (фило-совский камень) хул цунах хьал доалаш дар, хьаькъалца д1анйсс- аде деррига леладер синаала (дух) болаш.
   Х1аьт беррига бола низ, дег1а тоам хилар долаш, къонахаш цун махбеш, ший лаг1а т1а оттабеш. Иштт хьабаьхкаб наьртхой шоай дог тешадеш уйланце, меттаце, кхы а б1асинца. Мел торонаш йи-йний к1анташта царех?
     К1антий ба – оалийташ хина «дош» хиннад деррига диканга е вонга, уж кхийларн, цул совг1а берригаш цхьанкхеташ торо (онк) доалаш гучадала «дий е дац» ала. Дукхал т1ахьожаш в1аштехьдо-ал нийсса махьбе, из гушдола вахар (дуне) дикаг1а довза, ца1 шо-лаг1чунца дусташ, гушдоаца дуне сингар Хьал хиларца.
    Мела чолхане маза ба дуненгахьа, из наьртий дар мо, х1аране-на парг1ато езаш, ший къамах воландаь, воацачуна  цхьаккха де-зац «эрссий Ваня» хила.
     Сеска Солсие, Баьтарие мо 1еле вахача, бакъдар довзаш ховрг-дар довза дезараш, х1аьта царна йола парг1ато хиннай 1еле гуча-йоалаш, из бокъонца дар довзара, шиъ б1арг хьабелаш, шоаш ле-лабаьр харц никъ болалга наьртхошта.
     Цох хов зехьа минадац г1алг1ай сакхетама наьртхоша лоалад-аь ц1аста. Нарташ хъилара, уйлангахьа «дий е дац», оалаш сакхе- тама бахьанаш дийнад, кхетама нах дег1аба, г1алг1ай хилар бел-галдоалаш. Х1аьта а тамаш ма йойла х1аране, массийхана уйла-м йодаш хилара «хала ловш» мукъаметте (пространстве).
     Иштта д1абовш бац аьттув, дег1ан атильгаш (частицы), б1аси-

                309





нга кхачарпа дийнаволачо. Мичахьа цунга е кхычунга кхоачаш из
маьлха дуне, бален таьскаш кхувсаш. Т1аккха довзхаш цар ма1ан,
х1аранена ше гуш бехкам-белгалонех (символах), лоацаг1а аьлча из дошма1ан ц1илург (символ).
      Дукха таьскаш (стрелы) хвш дег1а т1а, сага ла дезаш вахаргах-ьа. Х1аьта хано д1адицду истори да аьннар. Дунен бален, деррига ла, духьаллатта ч1оаг1а хул дог массадола 1азапа, санаьхк (лично- сть) хинна чакхдала, ца1 шоллаг1дар доацаш, хьабоал дега синаа-ла (дух), сагах наьртхо хьавеш.
     Маллаг1а ч1оаг1данна дог, довргдоацаш, шийна к1ийле лохаш,
ц1и йоаккхача дего «гарт» - оалаш. Цох хул-кха цхьа товг1ол (ха-ла вахар) дагадоацар гучадалара, миска саг волга гойташ.
     Дийзадац наьртхочо, халамегачох хьалха кхелеш хила, тахана халамегар, кхоана е ломма хулаш е ца хулаш. Х1ара сага дезар мо ,наьртхошта дийзар дар дуне кхелчахьа, низболчар хьадахьар, шо- ашта бахьанаш  лийха хиннад парг1ато йовза.
      Цар кортмукъленца мара кхел е  торо ца хулаш, цхьаккха кхаа банна хулвалар ца деш. Иштта хул дега бовза низ, ший мукъален доазув ца тохаш. Цу торонашца наьртхой дегаш товш хиндаларе, гаьна аьгача лаьтта кхача, цига д1аоттаеш цхьог1о наха баха, эзд- ий лостамах, шоай сагал хьахьовкхаш.
       Хувцамах лела наьха вахар кхоачалуш хилац, ца1 доацача из цхьаккха ца хулаш. Ца1 хиннача ворх1 хьадолалуш ихьаденад  ад- ама лелар, ший кхела «да» валар доацаш массихана. Шоай хано ч1оаг1а хинна наьртхой лийгар, шоай кхела, лоаладаь ц1аста мин- на, цар беркакта хий тоатольг дар докъалуш.
     Дунен духьашта (началам) меттал лоаладаь ц1аста молаш, цуд-ухьа оала царех харжахинна наьртхой, уж кийча хиллар долаш, саг1ийна бувш, къаман духь да тхо,- ала. Ц1аста маларо гойтадар
фарал хала низбоацаш, уж лийгар, из шоайдар мара ца хара, шоаш турпалхой болаш г1алг1ай сакхетамгахьа.

а)       САГИ Д1АЛЕЛАРЕ, БУНИЕ (поведение и природа человека)

      Х1ара саг, адами фунах хилара, из адамех хьакъаьста моттигаш
хилара, шийгахь йохкача белгалолашца (особ-ти), амалашца (сво-йства). Саго шийха индивид (индивидуум) лоарх1аш.
    Цу наькъа т1а бахьаш б1арчча мухь хул: адами оамалаш, белга-лонаш гойташ. Из да саг хилар долаш кхетам балар, къакьстта «из е барригаш» ба ала, цунах хов из ч1оаг1 шийтайпара дийнале (су-щество) хилар совг1а, белгалдала хьайба а хала мегаш.
    Цох кхоачам ба адами агахилар (суще-ие) довза, белггала, цхьа индивидуальность хилар тохкаш, санаьхк ва оалача. Х1аьта 1илма
да оалийташ 1илман хьое (природе ты), 1алама тхое (природе мы) хьаболабалчахьа т1аийца да довзарте (познание), саг волга ха де-

                310





заш, цхьа дийна х1ама хиларца, цун ма1ан долга хайташ.
    Цу «цхьа х1амах», оалаш массаза саги буни (природа). Цун хи- лар шеко йоацилга кхетадеш хиннад адами сакхетамгахьа, х1аьта
ший мах а беш сакхетамге, замаге хьажжа, цу «цхьа х!амо» сагах саг веш хиларца.
     Цу тайпара сакхетам хиларца хьадаьлар белгалдер (опреди-ие),
къоастадарца: саг волаш «хомосапенс», ший бухе латтилга долаш,
цун кхыча хьайбашта юхе белгалол (особенность) яр белха, кхоа-чам шийгахь хиларца, цул совг1а цхьацца кхетам хьабаларца, ни-йссо гойта бехкам белгало (символ- ц1иялар) йолаш.
      Сага вахаргахьа мадарра (реальный) белха, адамашта юкъе ла- ттар хул ший тайпа долаш, саго кхетадеш. Х1аьта 1илмано эмпи-ризма наькъагахьа, 1илманхоша гойтар бес-бесса хул, дукхадараш
гипотезех хилара.
      Цу даькъа философаш дукха дийцад Аристотелга доладана 18 б1аьшерашка кхаччалца, лайл (рабство) бакъдеш, шоаш «саги бу-уни» бухедулаш, цунца цхьа б1ехал хилар ч1оаг1адеш.
     Цига хинад тохкаш сагах дар: оамалаш, 1аьдалаш, 1адаташ, хь-алхабаьннача (первоб-ых) наьха. Саг хьавалар дашара антрополо-гаш кхаьчаб ма1андоаккхача. Из саг хьахилар тара хулаш ц1анача каьхата, цу т1а ший 1оазув дергдолаш, вахарца ший товг1ал (хала вахар) д1агойташ гонахьарча адамашта, дезе цох истории хулаш.
      Сагах йолаш йола б1ехал хьагойташ, х1аьта дикал в1алла йоа-цаш мо дукха 1илманхой лийнаб ша-шоай формацеш бехказйоах-аш. Иштта: лайл леладаь 1аьдал (рабовлад-ий строй), дарбила (фе- одальный) 1аьдал аьли зама, капитализм 1аьдал е коммунизм 1аь- дал 1аьдал т1алаттар хестадеш.
     Х1анз а д1ач1оаг1бана хьехамба, сагах йоал ц1аьрматал, хьаг1 хилара кхывола саг совг1ввалар кхераш е цхьа вешшехьа йола эг-оизм хидлар совг1а, 1ехаданна ж1али оамалаш хилар гучадоахаш.
Кхы цун духьал эша 1аьдал оттадар бокъон гарга хеташ.
    Цига торонаш, хьал отташ сина торонаш кхетама Даьла духьа, алар салдо1ама кхоачаш. Иштта наьха духьа а, цхьа пайда, х1ама доацаш, из дале а стимул еш, цунга хьажжа «реакци» мара кхы х1ама доацаш белгалде, дайнача сага хьакхоачаш.
     Дингахьа, цу тайпара наьхаюкъарленах (обществом), саги вах- арах гуш дунен б1ехал. К1еззига мара, йоаца торонех, саги вахар хиларца, миска долаш. Кхы а нийссахо йолаш наха ч1оаг1а барт-беш, шоайгар мискалах сало1ам боалаш, шоай Даьла раьза хилар кхоачам болаш, т1аккха саги буние (природа), наьхаюкъарлен оа-малт (общест-ая нравст-ть) лакха махболаш хургда.
    Ч. Дарвин ма1андаккхар (вывод0 дир эволюционни хьехам юк-ъебаьккхача, саг хьавалар никъ бовзийташ. Цу концепцех ховш шийтайпара субстанци (ма1ан, дух) да ала «саги буни» хилар хо-адамбеш.

                311





       Из деррига нийсса да ала тешавезар да, хетара цхьаннега хьа- жа хета-ийжата (относит-но) кхетам боалаш, шийгахьа (болх-1ом- бар - опыт) долаш.
       Кертера ца1 бакъду белгало (аргумент) хул хета-верзам (гипо-теза) саги буни (1алам) да ала, шийца тороеш белгалдаккхара ма1-ан, «хомосапенс» ва оалаш чухьлаттара (строению), анатоми, физ-
ио-нейологи чурлоттама (структуре).
       Сагатайпар маймалах (примат) саг ваьннув аьлча ч1оаг1а ше-ко хулаш, хетара революционни кхетама нийсадеш ца1 бакъду бе-лгало (аргумент) хул цох. Духьал белама ца аьлча ала торо е к1ий- ле йоацаш, мела из 1илманца бакъдеш хули революциони кхетама
дина духьал.
      Ховш ма дий эволюци ший бокъонаш йолаш эмпиризма наьк-
ъа т1а, логика уйланца гучахьа буча белха (болх-1омбара) хулаш шерра болх-моттигаш (случаи) гойташ. Цу даькъа генни инжене- рал долаш клонировани хьаеш 1илманхоша.
      Дарвин д1агойтад хета-верзам (гипотеза) мара ца хилар шийг-ар хьехам, саг белгалвалар дег1а чухьлаттарал совг1а шийтайпар белгалолаш (особенности) хилара психикан. Х1аьта цун долчох а
бакъдар хул деррига Даьлагар долга цо тешал ца дар, из д1агойта эмпиризмах бу болх ца хилара.
     Юххера гуча дусар да Дарвинах а, динах а кхетам боалаш, ший
хета-верзам (гипотеза) мара ца хилара кхеле гучарчо. Лаьтта т1ар вахар, дийнал (жизнь) йолаялар ша-ша долаш мо, дукхабесса лел-ам (движение) 1аткъаш диаех (мирами), ший микроатилгаш (мик- рочастицы) хилара, из маллаг1а ца1 б1арчча хулар.
      Саги буни (1алам) долга кхетам болаш Даьлах тешар е ца теш-ар хьакхачара саги сакхетама, из Кхел хилара бес-бесса дашхарде.
Дуне долалуш мо, саг д1алелар (поведение) долаш, цхьацца дика-лца, цхьацца б1ехалца вахар 1алашдеш, цун тоъбоарм (норма) са-го ше оттабеш сакхетама мог1ала, оамалта (нравст-ть) наькъашка.
      Ч. Дарвина хьехамах дар белгалдоккхааш цхьацца, цох алар:
1..«Саги д1алелар белгалду, цун лакха-дег1аденача интеллектаца, из  к1еззига инстинтахе, рефлексахе тийша долаш, ше дар белгал-долаш т1атовжа магара».
    Нийссаг1а аьлча, саг хилар кхоачашду лакха-дег1адена интелл- ект хулаш дар, саг хилар кхоачам болаш. Сага кхетама тешара Да-
ьла ни1мата санаьхк (личность) е интеллект хила торонаш хулаш сага ваха, дег1ава, д1алела.
2..«Саги торо хул болхбе, беза г1ирс шийгахьа болаш, цхьацц ки-йчалех, цо къахьегарца ше кхоабаш, саг волаш вебаш, мел башхал йолаш хул саг хинна ца 1еш деррига адамах хила».
3..« Саги сакхетам хилара, цо уйла е торо хул дахачох е доаг1арг-долчох, иштта ваха-вала, цу даькъа дукхадолчох. Х1аьта хиннаре,
хургдаре къаленца латташ ше ма дарра, чухьажа моттиг йоацаш».

                312





4..«Саги, из лакха-дег1аена дийнал (жизнь) мо я чоалхане эмоце, х1ама ха дезар, таралуш инстинктах, теркамах, дагадарах, догуй- лах хилар долаш. Х1аьта а, саги уж дуккха дукхаг1а хулаш, царех пайда эцар дукха халонца да. Саг хиларах гуш хул , сага кхоллам мела дукха хозне кхоллаш болх баьб саго».
5..«Сагаца долаш (кхыча садоаларашта юхе) хар-довзар садовзаш
(осознать) моттигашта. Х1аьта логика синауйлаца (мышлением) хулаш цун торо дикаг1а гонахьарча хьала, торонашта. Саг хилар талмаста дита гуш, замано д1адехарца саги д1алелар (поведение) бихевиоризмо ма яхха гучаювлаш хьашти-теркош (интересы) хил-ара дунен т1атовжа, мог1алах, оамалтах (нравст-тью) дараш дукх ца зувш хьашт (потребность) хиларо дар д1адехара. Из дац дино а могадер, х1ара сага ха доаг1аш вала е ваха везалга»
6..«Саго уйлаеш абстракцех уйла гаьнайоалаш, дег1адолдеш ц1и-яларга дар (символкой что есть) тайпан синауйланца (мышле-ем),
кертера а, дукхаг1а долча дакъах, чоалхане хьакхоачара болх-г1у-
лакх (деятель-сть) да ду къамаьле, мотте. Торонаш хилар хьажжа
хулаш саги мотт. Из дац саг хиларца дувзаданна этика лакха мах-бе доаг1аш, цунах хов динаг1ле (теология) к1езига ялар».
7..«Дукха болча наьха уйла хознега кхоачаш хилара, Царга дег1а-дена хул хоалур (чувство), шоашкахьа ч1оаг1 эздел а, сий а хилар гойташ, динаг1а тешар хул укхаз белгалдаьнна, цацц къаленашка д1ат1акхохьаш ца гуш дар».
     Х1анза укха чоалханеча хана, адама эшар бусалба ди ба, боккъ-онца ма барра, хетараш д1адаьха, уж кердадараш. Бусалба ди ц1а-на д1абайтача, кхетам болча саго д1аэцаргбар из. Цудухь цун мо-астаг1аш юкъекхувла Къор1ате, Суннатаце доацараш. Бусалба ди ц1ана д1абайтача баха моттиг яц тувлабанача наьха, бакъдолчун т1а хьат1ацабаьхкача. Бусалба дин моастаг1ашта пордув эттай ба-къдар ца го.
8.. «Саг ва ала доаг1а культурае, наьхаюкъарлене дийнале (суще-ство» да, цо дег1абоалабеш чухлоттам (система) наьхаюкъарлен хилара, шоашкахьа цар хилар ч1оаг1а башхал йолаш. Иштта юкъ-едоаладаьд Симпсонас Дарвина концепси хьагойтар жай т1а «Саг
хиларе, фуна хьахаржаре» - оалача.
9..«Нийсса метте волача сага даима да шийгахьа оамалтах хоалур (нравст-ое чувство), цу моча сагагахь – эхь доагаш сакхетам хул. Из да сага Иман хилар бусалба саг хилара. Бусалба веце а хул саг-ага эхь-эздел, иштта г1алг1аш хьалеладаьд из къердаш. Цох деце г1алг1ай хинна дика 1аьдалаше, 1адаташе, массала:
1)..Йо1 а, з1амига саг а го йиш йоацаш шоаш цхьаь хила, воша-йи- ша юхе доацаш е ц1ен т1ар гаргал саг воацаш.
2).Йо1 г1алг1ай хиннай лораеш, наьха кулг д1ахьокхадалара, из-м
г1алг1ай оамалца, халхарца гуш хиннад, дег1 е п1ельга д1ахьокх-балара лоралуш.
3)..Мара, сесага къамаьл деш хиннадац кхоачар гаргар нах болача,
иштта шоай ц1аг1а наьха нах бале а.
4)..Боккхаг1а бараш болача 1охайна ваг1а йиш йоацаш, ма1а, кхал волачун.
5)..Массий хана саг чуволаш хилча хьаг1атта везаш хиннав. Цкъа воккха саг хьаг1атта хиннав, чуваьннача к1аьнка, цо шийца Дади-ка ма йийцингехьа. Воккха саго мархьавеллав к1аьнк, юхе ваьг1а- ча ц1ендас (к1аьнка дас) аьннад хьаьшийга: «Хьана г1етта хьо цу
к1аьнка?»
    Воккхача саго жоп даннад ц1ендаьна: «Даьра г1етт, цу к1аьнка д1ахайта з1амига волашехь, вай дай хинна 1аьдал, чуваьннача са-га хьалг1атта везалга…
6).Нус массарел т1ехьа 1айижа езаш хиннай, иштта хьалха хьаг1а- тта езача тайпара. Из хетало ч1оаг1а халонга кхоачаш, цунг хьаж- жа, цаг1ар наха кхетадеш хиннад неси яхар, цудухьа цуна атто хи- лча дика хеташ марнанас е маьрйишас атто лохаш хиннай насина. Из дика нах болча, дахаш 1аьдал хиннад насийца дика хулаш…
7). Балхар чувоаг1а во1, ший да-нани долча вахи, уж фуду хьажи, царна эшаш х1ама дий хьажи мара дезала духьал ца водаш.
8). Хаьдда къовлар долаш вокхача саг е йоккхача сага никъ хоада-бе йишйоацаш. Сацца уж боккхинах т1ехьбовлийта безаш, царна эшаш г1о е новкъастал дале царга хьожаш.
9). З1амигача саго г1алий оза йишйоацаш боккха нах болча, из да цар сийдар.
10). Нагахьа берахйола саг йоаг1аш ейча, къаьстта кхалнаха, цун никъ хоадабе йишйоацаш, из т1ехьялийтар лерх1амца долаш.
11). Кхалнаха х1ама яа йишйоацаш ма1анах болача, кхалнаьх х1а-ма юа моттиг къаьстта хала доаг1аш.
12). Кхалсага е нускала йишйоацаш ший бер махьаделла хьесташ,
цунца ловзар леладе, къаьстта хийра нах болча, маьрц1ай болча, ший царцар безам д1агойташ.
13). Ма1а саг даима хьалха ваха веза, цуна никъ мукъабоккхаш мо.
14). Сагйоалаяь з1амига саг цхьан е шин к1ира лоравала веза даь-не, нанне б1аргагор.
15). Маьре дена нускал йишяц коара ма1нах болча яха, из мардас, маьрвошас хьачуехалца, г1улакхде оалаш.
16). Берахйола кхалсаг кора ма1ачнаха духьал яха йишяц.
17). Могадаьдац ч1оаг1а велаш, ший шокъвахар д1агойта кхал е ма1а сага хозал б1аргагора, из ма1асага а, кхалсага а доаг1аш да.
18). Да йо1 йолча майкаца лелар харц лаьрхьад, иштта во1 турси-гаца е майкаца лела йишйоацаш йиша, нана, да е воккха воша во-лча.
19). Юрта, г1алий т1а волаш, автобуса е тралебуса чу нийссавалча вокхсага е йокхсага хьалг1атта везаш, цуна моттиг д1алуш.
20). Йо1а могадаьдац ч1оаг1а ц1агадетташ къамаьлде нах болча.
21). Уцц1аьшка к1езига мела вода найц дика къонах лоархьаш.
22). Во1 ваг1а йишйоацаш ший даьца цхьана истол т1а нах болча, уж шиъ цхьана болача хана дар ше долаш, из цар къайле хилара.
23). Истола т1а ваг1аш чухьа барзкъаца ца ваг1ар, из наха вайча доккха эхь долаш…

                314





24). Мара къамаьл дуча хана, цун къамаьла новкъостала нах болча
къамаьлде бокъо йоацаш кхалсага, мел къаьна е къона мара ца хи-лара.
25). Маре, маьрвежарие, маьрдевешикъонгаше болча д1аэтта лад- дуг1аш латташ хила йишйоацаш кхалсага, шигахьар нах бале-м йишъя цуна маре, ший вежаре е ший девеший къонгаше болча хи-ла.
26). Ший юртар е маллаг1ча г1алг1ай мехкар алан т1а воаг1аш б1аргавайча вокхсаг, г1алий озаш вале д1аяккхар, духьалваха цу-на фу эша хьожаш йист хилар т1а да ма1ача сага, бе мухь боле е т1ормиг бале, из хьаийца цун г1онча хила деза з1амаг1чун.
27). Миччахьа дале г1алг1ай, нохчий, селий мехка дале бусулба нах бахача, къонахчо къамаьл деш хилча, цун къамаьла юкъелел-ха йишйоацаш, цхьа къаьна йокхсаг еце кегий наха къамаьл дуча.
                ----------------
     Замангахьа яьхкача торонашка хьажжа довза хул сага ший бу-ни (1алам), агахилар (сущес-ие) хувцалуш дац, аьнна доацаш. Из
саги ма1ан доаладу кхетам 1илман концепци хулаш, ца1 хьалха а
долаш хьаллаца озал (объект), из саг (индивид) хулаш агахилара (суще-нию).
     Цу торонашца вахар хулаш, кхоачамбеш монипуляцех саги бу- ни хинна к1ийлен. Цунах доалачох тайпара хилар совг1а, ший оа- малах хулаш саги фунах доландаь.
     Уйланхоша хала мег, оалаш дар – агахилара (сущ-ие) даима ху-вцалуш саги буни, цунах сага дина бокъонаш тоалуш мо, социаль- ни торонаш д1ач1оаг1луш болх хиннаб. Иштта лайл (рабство) хи- лар могадеш, Дала ловш бана кхоллама торонаш гуш.
     Дуненгахьа Дала данад х1ара сага ший дарж, цхьанена аьлал, шоллаг1чо лай хилар, ишта кхы а. Из дац лай хиннар, аьла хала йишъяц яхилга. Дала дукха дикаш даьд сага ший къахетамца,ний-ссо ергахьа, Далла нийссхо езаш хилара.
    Саг лайла хьалцавалар, дукхача даькъа, саги ший бехка хиннад.
Дала аьннад оалаш да,- цхьа бахьан лаха Со новкъост хургъва, Со
дагавеха шийна г1ойле хьае веначо.
    Дукхача даькъа, саги буни (природа) цхьана тайпара да хувцам боацаш,- яхарнийсса дац логика кхетама. Торонашка хьажжа хув-цалуш хиннад уйлаше, нигаташе. Цудухь маллаг1а лай хиннав, из лай хилар д1адоадаь, мукъа саг хила массихана ца хьожаш.
     Дала саги буни (1алам) да, оалаш, даима леладеш дар да кхела-ца доаг1ар, саг хилар цунгар д1ацадоалаш (дика е во, аьнна доац-
аш). Сага дикал Даьла къахетама т1алокха б1арг хул, х1аьта саги вол – Даьла эг1азол я.
      Из кхетам белгалбоаккхаш гой Бусалба дино, 1илмаш а иштта соцам баьб цох: дика дарий (положит-ые) торонашца долаш, во а
дацарий (отрицат-ные) торонашта кхоачаш. Из хул лгиках къоаст-

                315





ам бар довзартен (познанию) кхетам хила.
       Дуне т1а мела дар дувце, Дала сага даннар мара дац сага хьа-кхоачар. Из кхел иштта йодаш яле а, иштта догдила 1е,- аьнадац Дала, сага сакхетам а, мотт а балара, торо тое ца хьожаш, дикадар
дезара Даьла ц1араца, хаьддадараш (ктегория) гойташ вахар торо- нашца.
     Цох хов Дала даннар шиндухье йолаш нийсалуш хьадоаг1илга.
Сага ца1 хаьддадаьнна (категорический) кхела, шоллагдараш хаь-дда доацача белхашца доаг1аш. Индивид хиларга хьажжа, саг хи- лара хувцамаш хулийташ
     Саг хилара, чудоаг1аш дукха ма1анаш хул вахар да ала сага, из саг лелавер саги буни (1алам) хул, цун дегахьа синаала (дух) бага-рга хьажжа.
     Цхьанена шоллаг1вар к1алаоттаве в1ашаг1делла хьехамаш хи-ннад уйланхоша, хьалха динца харц дувзаш, социальни юкъ-мот-тигаш лелае наха юкъе. Цар дагалоацаме уйла (з1ила) хилар д1ад-ехаш хиннад кортабеш «халанза яргйоацаш е даим хала езаш» ха-
рцон этика чоалхаш, цхьа социальни институташ йолга хайташ.
     Цох адами дегаш д1атешадеш, саги буни д1адехар кхоачашху- лаш мо. Цу  тайпар, лоарх1аш хиннар саги 1аламах хиннад, бокъ- онца йола харцо наха юкъе аьтта тоъбоарамаш (нормы) хулаш, из социальни хьашташ хиларца «теннарий» (имущие) хулаш, шоай хьашти-теркошца (интересами).
      Дуне кхеллачахьа хьадоаг1а лазар да нах бахача, х1ара сага, ший хьашт-терко (интерес) йолаш, дика е во хина, иштта халарче
хина 1аьдалае, халкъае юкъе. Сага вахар наькъа т1а нийссахо хил-ар йийзача 1илманхоша, царех хиннаб: философаш, психологаш, къаьстта антропологаш.
       Цар гойтад саги буни (1алам) саг хилар долача хьожаш, сага Дала янача торонашца сакхетам боалаш деррига вахар дика е во латта йиш хиларца,- сага сино къоабалдуча тайпара тоамбар деш
Далла, из тешара кхела, гонахь 1алам далар гуш мо, шийц тешам,
оамалт (нравст-ть), эздел, эхь, яхь хилар дезаш.
       Юхьа т1а хьожаш мо, даима цхьатарра хала дезаш саг буни (природа), хул харцо Далла, наха хьалхишка, цох спекуляци хета- луш, динца ца хилара. Нийссаг1а аьлча, дар долача долаш, хилац саги буни мухбаьнначахь дерзаш, шийгахьа кхетам ца1 хиларца дикан е вон.
       Цига саги буни хувцадалар ларх1а доапг1аш, пайдане дар гу-ча, дар-доацар лохаш монипуляцех. Саго шийна Дала баннача са-кхетамца рефлекси лелаеш, совг1а инстинктах. Ха доаг1аш, дуне кхеллачахьа, саг харцон духьаллатташ хиналга, цигар социальни торони марионетка ца хулаш, харц даьннача вахар ца кхоадеш.
     Саги бунеца могаш е ховш хул д1атарвала адоптацех, халонаш мара ца хилара, шийгахьа къаьстта гойташ хьаькъалехе, эмоцехе

                316





реакци, ший бунига хьажжа. Саг миччахь воде набахта е курорте,
цига д1ахьакхашта воалаш д1атов халонга, аттонга. Цига вахара з1ыагар (процесс) д1адодаш е лохалуш, цун интеллектуальни, мо-г1ални диккалеш (качества) хулаш сакхетамга хьажжа.
     Сага дукхадараш хьал-ла мог, из маллаг1а культурни кепаш а караерзаеш. Ший бунена (природе) духьал яле кепаш, халонех ко- рта хьовзаш моттигаш хуле, таравала хала долаш, ший нигат хув- ца ца магара.
     «Саг дац – ц1ана каьхат,- оалаш яьздаьд Э. Фромма,- цу т1а ку- льтуро яьздеш, ший йоазув; из – дийнал (жизнь) долаш, низ хила- рца, цхьа къаьстта нийссаданчох, ший тайпар, духьалена реакции гойташ, адаптаци хулача наькъа т1а, арахьар т1адоаг1ачун бехкам болаш.
      Нагахьа саго адаптаци яь яларе, арахьар бехкамашта аутоплас- тични (шийгахьа хувцаклуш) хьайбаш мо, т1аккха цхьан хьалага мара д1а ца 1амаш бехкамца, цун еза реакци йоаккхапш, специал-изаци я,- ала, хьайбан мо, цунах истори деторонаш йовш (саги)»
Э. Фромм, Саг шийна волаш 45-46 оаг1ув, М. 1998 ш..
     Д1ахо цо яьздучох хов сага буни зийнача ер да,- оалаш гойта доацилга. духьал бувлача хувцамех сина, дег1а хул,- оалаш болч- арех цхьацца болх-моттигаш (ситуация) хилара, из Дала даннарсаги буни долаш.
     Из да бокъонца сага дегахьа дар, цунах мела ше ва ховш, из бо-
къонца гушвар, цхьа Даьла мара воацаш. Фромма эргаш дувц цун- ах дар, шийна дуне дезарца, диа (мир) довза дика кхеташ хинвале, прагмиатизм я,- ала шийгахьа, из Даьлага доаг1а аргдар бессаз до- аккхаш. Цун ший мук1арал ду, дуне сов ч1оаг1а дезаш ва аьнна.
      Э. Фромма белгалду: саги 1илман х1амилда (предмет) хулаш саги буни (природа)…

б)                САГА Д1АЛЕЛАРЕ, МЕТТА БЕЛГАЛОНАШЕ
                (Поведение человека и особенности языка)

       Сага бар мотте, сакхетаме хиларо хьакъоставаьв саг кхыча са-доалача дийналех (существа). Цунах ха доаг1а, саг аьла волга, ду-нен 1алама. Иштта тешамах, динца оаг1ув болаш бола сакхетам, оалаш да идеализм, философи меттаца цох дувцар ший оаг1ув бо-лаш.
    Из даша дезар нийсса 1илман наькъа т1а хулаш, бувзам оттабе,
х1аьта 1илманца дар ше долаш, трансцендентальни философи до- лга сина-1алашола (идеализму), цхьацц кепаш иррациональни оа-малах хеталуш, цу диотами (шиндухьан) ийдамах.
     Довзартен (позноват-ый) никъ лаха хьаькъал хилар дика да, ва-хара хула халонаш юстаряха, мела кхетам шиндухьа бала йиш йо-лаш моттигаш хуле а. Цу тайпар кхетамаш (предст-ия) ахар синга-

                317






хьа къовсамаш дула мегаш.
      Дар долача бессадуташ ваха магац, замано ца витара. Из да ду- кха хьашташ (потребности) дувлара уйланна. Сагага кхоачаш г1а-йг1а, бала.
     Цига сага д1алелар да кхоачам байташ, вахаро стимул (пайда) баларца, реакци хьайоаг1аш д1алеларах, цигар торонаш цхьа кхе-тамца нийссалуш. Цигар торони ша-шоай духьоттар (принцип) а доалаш «стимул-реакци»,- оалаш.
     Х1аьта, цун пайдан хилар да дашхар деш, чоалхане агакепашта (формам) дезара д1алелар гойта. Цига духьоттарех юкъедоаладеш юкъеотта хантильг (момент) долаш мо, леладеш агах1арак (знак), из бухе долаш хоадамбеш хаттараш дувлача, бувзам хулача агах1-арака а, ма1андара (значение) а.
      Къамаьла пайда эцар агах1аракех доаг1аш, ший тайпар куцах
д1алелар долча. Из белгалдеш агах1арака дола д1алелар хул, дик- аг1а къоастам бе хул саги меттаца йоаг1а хоадамеуйла (умозакл-ючение)..
      Къамаьла белгалол (особ-ть) хулилга да, духхьал д1алелар да-къа, гучал хулаш д1аотта кхыча дакъашта метте сазал (субъект) а
хулаш д1алелара. Сазала реакцех къамаьл ба хоалам (сахоалур) в1ашаг1кхетара, гуллам болаш саготде (сенсорни стимул мо.
     Царца къамаьла агах1аракаш хулаш, къаьстта белгалювла сти-мулаш мо, цар новкъосталца еррига «ер ма йий» - аьнна организ-ман вахар-хьета (жизнидеят-ти организма) стимулаш хотталуш цун реакцех.
     Иштта агах1арака (знаку) ма1андар да кхыдар джоацаш, цхьа эффективни пайда эцаш дагалоацамца дег1 (организм) д1а1омае гонахьеца (средой). Къамаьла реакцех тара оамала хул ца1 долаш ,уж реакцеш хилара, ший моттиг йолаш,- арахьар стимулаш яцар, - аьнна доаг1аш, лирх1ача озалашта (объектам) когаметта.
     Торо хъулаш да санаьхк (личность) е сазал (субъект) къамаьл- ах реакци йолаш, - къамаьла пайда (стимул) хилар реакци хинна
хьаст боалаш, къамаьлах д1алелар хулача кхыча наха. Из хьалха-ракъамаьла д1алер вахарца, сазал д1алеларца.
     Метташ ледер да ма1ангахьа дилча физиологица оттар стимул
хьалайе, реакциех юкъе боалабеш хилара массекх, наха юкъе. Са-кхетаме д1алелар белгалаг1а хул, цу сакхетам боаца д1алеларал, духхьал къамаьла реакци хилара.
     «Сазала садовза (осознает) нагахьа баракъ – стимул йолаш мо,
къамаьла реакци хулийте. Цо кхетаду садовзпа  садовза ц1е бос къоастабу е хьагучабоаккха ц1ебар, нагахьа ц1е бос стимул хула, цунах къамаьл доалаш реакцех» - яьзду А. Хантера.
      Сакхетамах къамаьл тдуча, бугаш реакцех, арахьа пайда бала- ра, доаг1аш да го хало. Ма1андара (значению) цхьа эксперимент йолаш мо, бокъонца д1адоакхаш тохкамах, арахьар хиннараш, фа-

                318





кташ, болама (движению) низаш хулаш д1алелара.
     Мадарра хуларах факт хул дийна дег1ех (орг-змы) ардам (дей-ствие) ларх1а доаг1аш Даьла кхел хилара, ший телелогий оамал-ах. Цигар ардамаш оттаю к1ийле, вахара сага са чудоалаш е лела-ра маьлхар диа (мир) даа.
     Еррига маярра озалаш (рельные объекты) хулаш дакъаш чоал-
хане болх-г1улакха (деят-ти), цунга хьажжа хулаш: уйла, синло1-ам (воле), цига юххера хьакхоачар озал (объект) хилара, кхетамче
(понятие) хулийташ яха сакхетама адама чухь.
      Ардамех (действия) болх-г1улакх юкъебалара т1ехьа т1адоаг-1араш доалаш хургда го,- болх-г1улакх (деят-ть) хулаш, саги бун-ех (природа) тохкам бича. Юххера бакъдолчунга кхоачаш ирраци-ональни хало гойтара юха а метафизика торонех, цунга хьажа ва-харо тоам ца беш, сурсат (продукт) долаш иррациональни кхолла- ман болх-г1улакха (деят-ти).
      Торонаш хинна юххечунга д1акхачалехьа маярра фактах, дар гуш иррационализмага кхача мича веза, озалах (объектах) дар ше-мадарра (абсолютный) хулаш нийсса довза логиках, диалектиках еза рефлекси а еш, цига хьакхоачар ма1андоаккхаш детерминиз- мах (индотерменизмах).
     Цига хул никъ духьоттара (принципу) в1ашаг1тохар хулаш де-г1а (организме) координацица, кхы а гонахье (среда) йолаш. Иш-тта сазале (субъекте), озале (объекте) хула торонаш цунга хьажа,
кхетадеш бакъдар.
       Х1аьта хьакхоачар хул ла дезаш хулар болх-1омбара (опыт),
вахар халонаш йолаш, аьттув боацача, халахетараш дувлаш. Х1а-
маш дукха ма дий, уж царех хулаш б1арчча болх-моттигаш (ситу-
ация)
     Цигар халонашца хилац дакъаш, дийздакъаш (элементы), шо-ашкахьа мукъале йолаш, кхычарца хьажжа доацаш, бувзам (ийд-ам) бац ала. Х1аьта цунах ала доаг1а, доацилга озалдала (объект-ивно), мукъа да ала сазала (субъекту) болх-1омбар (опыт).
      Иштта да дег1 (организм) тийша йолаш гобаьккха хулча гон-ахьеца. Гонахье (среда), дег1 (организм) хулача шоайла хьожаш, ца1 шоллаг1ъяр йоацаш  мегаш ца хилара. Сага х1ара х1ама гуш хилар халаце из маярра (реальный) я ала, гуш хилар совг1а хозаш, хоалуш хилара, - уж я бокъонца маярра бокъонех, актуальни е кх-оачамаг1а (потенциальни) болх-1омбар (опыт).
       Цунах хов, бакъдар да ала, уйлан функци йолаш, шийгахьа лоттам кхоачамца д1анийссаялара торонаш, халарче (состояние) д1адехарга хьажжа. Цу торонашца нийсса халарче (сост-ние) хи-ларца д1ахо болх-г1улакх (деят-ть) д1адахьа.
      Болх-моттигаш, д1адехараш хувцалуш хул саги болх-г1улкха-га хьажжа, цун хьашти-теркош йолаш. Наьха-юкъарле шийга хьа- жарга хьажжа, цхьацца бокъонаш т1аэца дезаш халларче (состоя-

                319





ние) йоаг1аш, цу нийссаяь кийчалашца д1а-х1а тоадеш болх-г1у- лакх (деят-ть) тайп-тайпар наха.
       Аьттув хьабу 1илман техника сина-уйла (мышление) г1одеш.
Къаьсттв агахъ1араки чоалхоттам (система знаков), мотт хулийт- аш. Чоалхоттаме д1алелалга хьожаш, тахка дезаш мо агах1арака-шца ларх1а доаг1а, цига шийтайпан (специфика) сакхетама кхоа-чаш, духхьал в1ашийоттарга агах1арак (знак) ше белгалдуча.
     Цу даькъа, сакхетам отт финкциех е цхьана 1овхьех (явленью) агахьаракаш мо кхыча 1овхьех (явлением). Цу агах1араки функц-ех латт сакхетама ма1ан.
      Агах1арака функци фий,- аьлча, ала доаг1а? Из хулаш цун г1-ортар ше белгалйоаккхачунца, ший белгала бувзам оттара. Иштта
йолаш йола халарче (состояние) я ший бувзам баларца, х1аьта, из бувзам балара, отта ма1андар (значение) хул ала.
       Ма1андар хьадоал ше долаш дакъа, хулаш сага, х1анза долчу-не индивидиуум хилара. Иштта цун хургдолчуне санаьхк (лично-сть) хила догдоахаш. Цу даькъа, саго ше волга хойташ, адамашта агах1аракаца (знаком).
      Саги болх-г1улакх (деят-ть) хилара цхьан озала (объект) бел-галеш кхыйола озал, цига хьалхарчо озало (объектом) доаладеш ма1андар (значение).
        Агах1араки чоалхоттамаш (системы знаков) 1илмагахьа хил-ар хул галапаш (модели) доалаш мо, цхьайолча  х1амилда оаг1ув-нах (стороны предмета), цунца латташ хилара юххера б1арчча да- къилгаш (элементы) да ала, цар бувзам оттабеш.
    Цудухьа цигар халарчена (состоянию) в1ашаг1йоллар б1арчча
хьехам (учение) болаш агах1араках доккха ма1ан долаш хинний прагмотизм сакхетама, логика дег1адолдара. Цох психологи дал-ар совг1а, 1илма долаш кхоачам бац цун бейоахка инструменташ ца хилча довзарте (познание) д1агойта.
     Х1аьта 1илмано белгалдаккхар хулаш хоалури дараш (чувств-енные данны) дукха долча дакъа, кхы а цунах кхоачам бац бизза
эксперимента болхбе, агах1араки концепци йоацаш. Агах1араки торонашца дег1аденад  логика, математика, информатика хулаш къаьстта. Цул совг1а кепан (формальная) логика кхоачамбоацаш.
     Лакхе 1одоаг1ар ч1оаг1адеш, ала доаг1а, мадарра (реальный) хулар болаш амал (свойство) цунах уйлаярга хьажжа йоацаш. 1и- лман гепотез оттадуча кана (метод) латт махбеш, торонаш а хиле
маярра х1амилдаш (реальные предметы) довза хилара. Шоай ама-лаш (свойства) бокъонца мукъа хиларца сага хетачох, из дар дол-аш хилара, цу тайпара дийцад ший хьехамах Семиотика да,- оал-аш Ч.С. Пирса.
      Семиотика торонех в1аштехдоалаш тахка логика бувзамаш,
цхьа халанза ца доала хьал-торо долаш уйлан, цига озали (объек-тивный) ийдам (отношение) боалаш бувзамца.

                320





     Цудухьа прагматизма боккха мах бу логика, из 1илма долаш а еррига эшашйола агабокъонаш (законы) хилара бувзам оттабеш агах1аракашта (знакам).
     Цунах хулар хиннад 1илмангахьа, логика дакъа хулаш Семиот-ика. Ч. Пирса болх баьб декъаш агах1аракаш, царн классификаци
хулийташ: гуш дола сурт (иконис), индексаш, ц1илургаш (симво-лаш), кхыча тайпар аьлчв – бехкама белгалонаш йолаш.
         Гуш дола суртах лаьца агах1арак (знак) лоарх1аш тара хала, цхьа сий хилара иконически агах1арак да ала. Х1аьта цу агах1ар-аки озалца (объектом) юкъар диа (мир) долаш, цудухьа боарама а нийссалуш арахьарча агакепа (форме). Иштта чухьлаттара (стоен-ию) чурар торонаш гойташ цига.
     Маллаг1а Иконис хул маллаг1а йола х1ама (вещи) тара я,- ала ца1 шоллаг1чо тара хулаш мо, лелаеш  - цун агах1арак йолаш мо.
Беррига саги кхоллам: сурташ, фотош, агаджаш (скульпторы, ка-рташ, дилла априжмыж (чертежи), формулаш…
     Уж иконисаш (суртах агах1аракаш) хилле д1аотташ, юхь-сиб-ат (образ) хиле даха экзистенцех, духхьал сакхетамгахьа, цар хил-аро уйланга кхоачаш юхь-сибат (образ) духьалдоладеш. Цудухьа тембе доаг1а суртий агах1аракаш (иконисаш), ларх1а дезаш дукх-айолча халарчена (состоянию) гносеологи  ма1андар (знач-ие) де-заш.
       Из иконис агах1арак да сакхетамгахьа юхь-сибат, тарадолаш
белгаляьча озалца, лгики агабокъонех (законах). Иштта ц1илург-аш (символы, уж бехкама белгалонаш хилара Семиотика да,- аьн- на иконисаш мо индексаш хилар шоай лаг1аш т1а латташ ший- тайпар махбеш ц1илург (символ) хиларца агах1араки функци ча-кхйоаккхаш, цхьацца интерпретацех, бувзам оттара агах1аракие, озалае белгалйоалача.
      Бокъонца дола агах1аракаш (знаки) хул, уж царна йола ц1илу-ргаш (символы) бехкама белгалони торонашца, шоай функци  кх- оачашйира, озали (объективный) бувзамга ца хьожаш, б1арччала
йоацача цар амалех (свойства).
     Иштта эксперментальни болх-1омбар (опыт) е логика операци еш, ма1андоаккхача, болхбар хул агах1араки функцеш йолаш хи-лар. Ше мела бола, беррига кхоачам луш, цхьаккха хьехам (конц-епци) бац. Х1аьта болчан юкъе нийсса аттаг1а довзарте (поз-ние)
гойта бакъахьар бар хулаш, из Никъ,- оалаш прагматизми бар ба.
       Сага торонга хьажжа бухе къаман кхетамца гуш бакъдар хул агах1араки ма1андар, къаьстта  белгалонаш  д1аязъяра шиндухьа бувзам боалаш. Агах1арака ма1андар (значение) долаш, бувзам а оттара сазалца (субъектом), цхьана белгаляьча озалца.
    Уж шеккъе духье шоайла хьожаш эшара, ца1 шоллаг1чунца ца
хилча ма1андар доацаш, агахьараки функци ца хилара. Агах1ара- ко белгалъяц реакци хилар хьажжа мара, озал я ,- оалар, реакци а

                321





ца хилара сазали а, озали а, из ма1андар доацилга да.
      Маллаг1чох я, - оалаш хилац кхетамче (понятие), цхьа х1ама, х1амилда (предмет), озал (объект), сазал (субъект), - цар хилар от-
таш ма1ана, агах1арака бувзам баларца ма1анах. Из маллаг1адар  е ер долаш б1асина, лергасина, кхыча хоалама (ощущение).
     Цу хьакхоачалуча е сахоадала кхаьчарашта белгалдала царех. Цунах кхоачаш агах1араки функцеш, конструкци хьаеш: озала, х1амилда (предмету), болх-г1улакх (деят-ность) хинна з1ыагара (процессом) сазала д1алела.
     Сазало цхьацца ловш е 1овшаш хало хьашта (потреб-ть) къаь-
стта йолача стимула, теркамбеш царна. Иштта долче, хьаштех са-зал хьажжа юсаш мо, харжа, уж е кхы дола хоалури дараш (дан-ные), агах1аракаш мо е цар белгалдешдола х1амилдаш.
     Садоала дийналеш (существа) юстара хилац, цар бунех хула
шоай юкъарле лелаяр, цхьа готтача наькъа т1а, шоай дахар д1а-дахьа. Цар болх-г1улакх (деят-ть) шоай ардамаш (действия) гой- таш шоай дахара тара реакци хулаш.
      Х1аьта царга хьажжа кхоастадеш хилча шоай вахар, адамаш    кхы а хала доаг1а социальни вахар гойташ, из да наьха д1алелар
агакепаш (формы), шоайла тара хилар совг1а, саг нах боацаш во-халац…
      Иштта наьха-юкъарле (общество) хул сагах саг вер. Б1арчча аьлча, юккъар вахар дерригача дийнале (существа) кхолламана проекци хул, цар хьомазай (нервни) болх-г1улакх доалаш саг хи- лар д1агойташ.
       Социальни юкъара торонаш, цох хьал а оалаш, тоадеш адам-ап, йоккха  торонаш  халийта. Цига наха юкъе къамаьло хьалхар моттиг д1алоац, эволюци хулаш хьаяра. Сага болх-г1улакх (деят-сть) долаш агах1аракаш шоай болхбеш, нах шоайла хулача з1ыа- гара (процессу).
    Из болхбар да, дезар чудуллаш е чурадоаккхаш агах1аракашца,
нах шоайла отташ ийдама, цу даькъа дезар доккхаш белгалдарца,
эксперменталдьни  болх-1омбар (опыт) долаш, нах  бахача. Наха доаладеш  ма1андар (значение). Цох  хул болх-г1улакхо д1алелар къоастадеш ма1андарца.
     Саги вахар дег1ада болама (прогрессу) халарче йоаг1аш, сазал
(субъект) хул озалга кхачар кхетадеш, ше моча сазалца бувзам от-табеш. Саг (нах) хулаш сазала метте озал хинна, шийна ца1 ма1ан чудулаш  агакепах (форме) операцина болх д1абахьа б1арчча хул-аш карар торонаш наьха-юкъарле хилара деррига чудудаш, адами сакхетам дег1абоаг1ача.
       Цу прогматизман кхетамах рациональни хов-довзар (знание)
доал. Дукха тайпар дола хьинаре саги болх-г1улакх (деят-ть) бок- ъонца маьхедоалаш юкъедаьнна лел цига ма1андар (знач-ие) в1а-штехьдоаккхаш. Из ца зувш е ца дезаш дале а, д1ататтар г1алатах

                322





хургдар.
      Б1арчча докха ма1анах, сага болх-г1улакх г1ерта хул довзарт-ен (познанию) совг1а. пайда эца, юхь-сибат (образ) хувца; цхьац-ца йолача оаг1увнашкахьа. Х1аьта, цу даькъа саги (адами) сакхе-тама дукха дар хьаде караг1адоалаш 1илман наькъа т1а, хьадила
озали амалаш (объек-ые свойства), бувзамаш, торонаш, агабокъо- наш (законы).
      Цунах хов саг хилар кертера ма1ан долга, г1алг1ай сакхетама,
Дала баьча къахетама – эздел, сабар, бартбар 1илман новкъостал-ца. Сага болх-г1улакхо (деят-ть) наьха-юкъарле дег1айоалаеш.
     Цунца дакъан хул, ма1андар (значение) доалаш д1ач1оаг1аде бувцача метта агах1аракаш, гонахьар озала (объекту), бокъонца хулар довзаш. Ха доаг1а кхы а, ма1андар доацилга озали чулоац-ам (объек-ое содерж-ие) ба, оалача ма1ана, нагахьа царгахьа, сза-ли чулоацам (субъек-ое содерж-ие) болаш моттиг ца хули, сага а кхетам баргболаш.
      Сагага доацар (торо, 1илма) лаьтта вахара хилац кхетаде е ка-ралаца, цунах эггара к1езига дар да – сина кхоачамбеш метафизи- чески торонаш хилар  сакхетама, вахар никъ цхьацца сирдабаккх- ар хулийташ. Из да саги буница, довзартен диа (познова-ый мир) г1улакхде, эмпиризмах болх-1омбарца (опытами).
      Цу даькъа агахьаракаш хул шоай функцешца, бехкам белха: х1ама, х1амилда (предмет), кхетамче (понятие) хилар д1агойташ.
Цунах д1ач1оаг1деш, цхьа конституци, баь 1илмано хоадам бол-аш, саги д1алелар (поведение) вахара-валара нийссалуш, саг хил-арца, цунга хьажжа наьха-юкъарле (общество) дег1айоаг1аш.
     Даьла кхела ма дий деррига гушдар, цох да наьха-юкъарле хи-лар а, цига саг хилар гуш. Из деррига ший сакхетамгахьа саго д1а- ч1оаг1ду, социлогера халонаш аттача яха къахьегаш. Х1аьта соц-иологи тахкац духьал саги даьсса д1алелар мара – из, нийсса дац прагматизман уйланхойе, адамие.
     Нагахь белгал ца дой: хьашташ (потребности), хьашти-теркош (интересы), гучал (взгляд), нигат (намерение), бахьандар (мотив), иштта кхыйола кхетамчеш (поня-тия). Иштта кхыдараш сагах да- ла йишйоацараш, наьха-юкъарленца хала доаг1а. Т1аккха цу даь- къа мела хулараш социологи тохкаш хала деза. Саги д1алелар дац керте ма1андар, цуна гонахье (среда) йоацаш.
     Дала яннар хул социальни халарче (состояние). Циг хулача то-ронех къоастаду юххера саг хилар, наьха-юкъарле хилар цхьа ма-1ан долаш. Философи бакъде доаг1а этта сурт совг1а, цуна чулоа-цам а.
      Цу даькъа нийсса дац, 1илман наькъа т1а чоалхаш совг1айоа-хаш кегар баха сакхетама 1аткъаш, цхьацца спекуляци яр духьа, цхьа эттача номенклатура тоамбу белха, сакхетам цхьантайпара хургбоацаш.

                323





     Дикайола прагматизма хул, адами сакхетам тоабеш хулар, Да- ла даннар е нийсса лаьрх1ар т1аэцаш хилча. Цох г1алг1ай сакхе- тама мегарйола торонаш, моттигаш юкъеяхар нийсса хургда, бус- алба дино ма яхха сага д1адахьа могар – д1ахьо а оалаш, ца мога-чо сабар а деш, йиш хилча е къавалча дергдолаш ц1анна маьл ху-ла 1ибадат. Кертера хулаш Аллах1 ц1ераца ваг1ар тоалургдараш хьадича.
      Г1алг1ай з1амига къам хилара, г1алг1ай шоай хала доаг1а шо- ай прагматизм, кхыча къаман нах новкъале йоацаш, цунца да кхы- ча къамашца барттар, уллув къамаш дахаш вахар д1адахьа а. Цун- ах хул шоаш лелабу бусалба дина оаг1увнаш хоза д1агойтар кхы-ча къаман наха, цунах сакхетам хилара философи гучадоалаш.
     Г1алг1ай шойдар нийсса д1адахьар: дин, вахар, 1илма, хозне-кхоллар (творчество) бокъо я, цох дар дег1адолдеш. Къаьстта 1и- лман нах бебаш хилар, къахьега хар сомадоалаш, дика-хоза уйла-га кхача гойташ, йоазув дой е 1илмаш 1омадой.
       Иштта къаман сакхетам дег1абар хулаш къаман дагалоацаме уйла (з1ил), т1аккха къамах халкъ (нация) хилар д1аотташ. Сага сакхетама махбе хул филсофи ший халарчеца (состоянием), маь-лхедаккха торо еце а цхьццадараш, хьехамех дувцар къаман мет-
таца къоастадеш, цар эшарга хьажжа.
      Г1алг1ай меттаца хьакхоачаш хилара халарче (состояние), бе-за хьовкхамбе духа т1а кхача торонашка хьажжа ший арг1ах, фи-лософи гойташ дагалоацаме уйлаш (идеи). Цунах вай белгалдаьд
дукхадолчарна юкъе ер цхьаццадараш: саг хилар, саги буни (при- рода), сага д1алелар (поведение), д1алебу метта торо, довзартен халонаш (проблемы познания), иштта кхы а хул ужаш.
      Сага меттах дар яьздеш, агах1аракаш (знаки) белгалдеш, саги
д1алелар долча гуш меттахдар довзийташ, наьха юкъардар довзи-йташ, социальни торонаш цига гуш соцадалар вай.
     Сага ший мотт юкъебаьккха лелабар, из д1алеларца, ларх1а до-аг1а социальни хьал гойтар долга. Еррига  юхейиса  гучараш (ви-ды), социальни д1алелар нийссадалара хул нах бахаргахьа шоайла болаш, бувзам оттара. Х1аьта, цигар наьха-юкъарле йоаг1аш хула
метта новкъосталца.
      Цига адамаш бартбу, деррига социальни д1алелар юххера къо- астадеш, метта белгалолашца (особен-ми). Укхаз духьалкхеташ да шийтайпара  лингвисти лостамбар, цхьа уйлаяр, з1ынаца доалаш «дий е дац»,- оалача оамала хулаш озали халарче (объек-ое состо- яние) хувцаш сазали халарченца (субъ-ым состоянием), хана-зам-ангахьа торонаш хинначарна товш, цунах хов 1илманхой бе-бе а хиналга.
      Адамаш довза хул, дахара духьал долхаш, х1ара сага, ший диа
(мир) йолаш, шийна пайдандар саго хьаэцаш, стимул лахарца, цу наькъа т1а нийссалуш халонаш (проблемы), доацар; цхьацц хьашт

                324





(потребность) хулаш. Цкъаза стимул ца хилар доаг1аш, х1ана аьл- ча, сага дог тохадалара реакцех, т1аккха х1амида (предмет) хилац
довзартен (познанию).
      Деррига довзартен доаг1ар довз духхьал цхьа торо хинна, къа-ьстта йола реакци яра. Цу реакциех доаца вахар – д1алелар да, ала сага диаца (миром) хилац, из шийгахьа духьоттара (от принципа) довзарте хила.
     Саги реакцица доаца мадарра хьал-торо хул саги агахилара (су- щест-ем), цхьа к1езига торонаш йола, царех да биологи дола хьа-
шташ (потр-ти), сагаца к1еззига хадемогар (способность) долаш а
д1алела.
       Цудухьа доалаш, сага арахьар дола мадарра (реальный) хьал-торо, цун хьашташца, цун хадемогарца доацаш, из д1алелар аьн-на, иштта цу тайпар хьал-торо цу сага вахарца йоацандаь. Цу сага
хьашт (потребность) дац арахьар долча д1алеларца е довза чам хилац.
     Сага кхоачам ба Дала цуна даннар хилча мабарра кхетама, цун
уйлангахьа ший хаьдда декхараш, планаш хиняле а уйлана боара-ма. Х1аьта наьха вахарга кхача цун ибокъо хилац, саг хилар кхоа- чаш хул цуна, нийссача уйланца – Дала шийна даначо цо хоастам бича, шийгахьа бусалба дин хилара, г1алг1ачо ший эздел а долаш.
     Саги д1алеларо гойташ б1арчча чурлоттаман (содерж-ем) йола
оамал, цхьа къаьстта хулача, ер мара яц,- оалача физиологи реакц-
ца. Цунах нийссаг1дар да сага кхоачаш хилар, деррига 1алама мо,
Дала мела кхеллачо Дала даннар, цунца цхьа дагалоацам (цель) а болаш, дийнача е дийназа кхеллача дег1ашта-х1амашта.
     Маллаг1дола д1алелар хул, х1ара кхоллама хьожадаь, ший да-галоацамца, ца1 кхоачашде Дала шийна данар. Иштта  дийна де-г1и, хьашташ доаг1аш дийнал (жизнь) ялара, цхьацца ардам (дей-ствие) хулаш болх-г1улакхаца (деят-остью), кхоачаш ший наькъа т1а нийссача сага вахарга.
     Сага йоагг1ача г1ерта я д1алелар реакци, д1анийссаяла эшача
озалга (объекту) кхача, цхьа торонга кхоачаш мо, аттаг1а хургдо-
лча тайпар, кхыча озалга, ший дагалоацама ( укха схемах ше ца1
хулаш, озал кхыча озалга (объекту) кхача дагалоацамах).
     Цунах хов бувзам балар рекци а, стимул а юкъедаларца, г1ор- тар дагалоацамах ца1 карадерзаде, цига г1ортар (стремление) ни-йссалуш д1алелара агакепа (форме).
      Сага гобаьккха йола гонахье (среда) хул озалах (объектах) кх-аь кепах: а) озалаш йолаш дагалоацам (цель) лелабеш довзартен д1алелара; б) озалаш (объекты) отташйола дакъаловзаде торона-шта дагалоацам чакхбаккха; в) озалаш (объекты) кхоачашеш йо-ла агах1араки функци,- ер я,- ала йолашйолчо е дагалоацам в1аш- каболбеш йола.

                325






       Цу даькъа д1алелар (вахар) дола довзарте (познание) хул ца1
да,- ала юкъеяхар кхетамгахьа д1алела, - оалаш сага агахьаракаш е г1ирсаш долаш дагалоацам кхоачашбе. Цига кхетама агах1ара-каш хулаш духьал функцех, тара белгалхилара дег1а (органзму),
довза могаш, маллаг1адола дакъалгаш (элементы) вахар торонаш
ювцаш.
       Цунах ха в1аштехьдоал, ма1ан хиларца, бувзам оттар долаш пайдане, дагалоацаме, цига дег1 тохадаларца (реакци организма),
ца1 кхоачашде, юкъарал йолаш агах1арак а, торона (г1ирса) а.
     Массала озал ший стимулца хилара, ваха д1алелара дагалоац-амга хьожаш, из болга цхьа кортамукъа хувцалушяр мо, юххерча
реакцица, доаладеш ца1 дагалоацама, карара хувцалушяр (перем-енная) мо. Т1аккха еррига з1илаш (звенья) хул цу з1ыагара (проц-ессу) сага ваха-д1алеларца, цхьан бувзама ц1и яккха хул юкъела- тта хувцалураш мо.
      Агах1аракаш, г1ирсаш доаг1а пайдан стимулах, х1аьта цигар
реакци йоал кийчоеш йола, юкъаротта  хиннача  кепе з1ына арда-ма (действие), ца1 кхоачашде хулача дагалоацама. Цунга хьажжа,
фунциональни кхетам д1анийссабала хул торонаш дакъилгех (эл-ементами) хинна, юкъейолаш чоалхане д1алелара адамаше, хьай- баше шоай дийнал (жизнь) хулаш, тараде хьовкхамбеш агах1ара-кех чухьлаттар (строение) йолаш, цар ех пайдаш эцаш бехкам бе-лха функци яла довзарте (ознание) хилар гуш.
      Цунах б1арчча хьехам ба агах1араках, кхоачамбеш дар аттаг-1а довза. Хьайбай, оалхазари  дахара д1акхачалехьа д1алелар/да-хар/ хул ша-шоашта сагага мо, Дала  янача торонех, царна а сурт дилла, цхьа  агах1араки чухьлаттарах (структурах), д1анийссаеш цар торонаш гонахьенца.
        Дала хьакхеллача дийнали ша-шоай мотт е кхетам    хилара, цхьацца оазашца кхоачам а хулаш д1алелар/дахар хул, садоалача х1амай. Цунах хьадоалаш д1ахо дахар хул цар вахар, бодлх-г1ул- акх а даьле маьженашка (органы) лелара, цу оазах кхетам боаг1а,
хоаламца (ощущением) маьженашца болх-г1улакх (деят-ть) д1ад-ахьа, гонахьен ардамбеш (действ-ть).
      Цунах хов хьайбайе, адамие д1алелар вахаргахьа тара наькъа т1а дале а, саги вахар/д1алелар чоалханаьг1а долга, болх-г1улакх (деят-ть) саги бехтокхамег1а хулаш, сакхетам лакха лаг1а т1а лат- тара. Сага зембаккха, вахар хьалловш дукхаг1а кхоач бехктокхам,
озалаш (объекты) дукха хилара ийдам (отношение) лелабе.
      Кхетаме д1алелар/вахар ларх1а доаг1а, маллаг1а дола д1алел-ар, ца1 каралаца дезаш дагалоацамах да,- аьнна доацаш, къоастад-ара, цул совг1а в1ашаг1доларца е нийссадаларца д1алелар кхыча белхах (актах) кхоачашвеш саг.
      Цу тайпара юкъеяьннача торони д1алеларгахьа, латташ хул аг- ах1араки чухьлаттара дола ма1ан. Уж, маллаг1а агахьаракаш лел-

                326




ар метта торонаш дийнаеш, сага ваха/д1алела. Цар белгалдоаккх-аш шойла оттар агах1арак а, белгалдоаккхар а аграмах (обозначе-иие).
     Цунга хьажжа агах1арако шиъ функци гойт: а) торонаш хилар ло1ам д1абовзийта, дийнале (существо) хилара /адам е хьайб) хи-ларца, цхьацца дола хьал даларца ше мочарна, 1аткъа цхьацца то- ронаш. Уж хилар, хьал долаш дагалоацамца  дог тохадалийтар до-лаш, цхьацца реакци хулаш, цигар халарчега (состоянию) хьажжа.
      Цу ма1анах агах1арак доалаш духьал ца отте, гадоахара, цхьа къаьстта хула торона хьиспе ца1 кхоачашде. В1алла саг ца хьоав-еш, хьайбах дар белгалдича, маллаг1а дола 1ахарца хадаш, соцам- боал, шин функцех хила, цу агах1араках, цунах кхетаде доаг1аш хьайбай шоай мотт хилар.
      Пайда (стимулу) а, догтохадалитара (ракци) а белгалхпала да
къаьстта дола т1ехьат1адоаг1ар, шоай бувзам хилара чухьлаттача
белгалолашца (струк-ыми особ-ями) гонахьен, дег1а д1алелача.
     Т1ехьт1адоаг1ари цхьа з1ы йолаш стимул халийта, шоашк хьа-жа лелара (денамиках), догтохадалийтарца,- х1ана аьлча реакци а ший арг1ах пайда (стимул) хулийташ дег1а (организму). Из да до-гдайта дакъа ловзар чухьарча стимулашта (пайдан) д1алела. Ишт-та догтохадана пайда болаш мо, яйташ кхыйола реакци (догтоха-далар), цига  арахьарча пайдах (стимулах) хилара, кхы а гуча ца ялара болх-1омбе (опыт) дег1а.
     Из яхилга да, езаш йола реакци (догтохадалар) яйтар таралуш- йола  кхычарел  хьалха хулаш, из арара пайда. З1ыно (цепь) болх-бар  реакцех  стимул (пайда) йолаш мо т1ехьт1айоаг1а реакцеш а
хулаш, юхедоаладеш дег1 (организм), цу арахьар стимула (пайда),
латтара кертера д1алелара дагалоацам.
    Из я хьалха лаьрх1а кертахьаьна агар (псих-кий процесс), цун-ах дукха дараш гуш:  г1ортар  ца1 довза, хьашти-терко (интерес), хьежара  сатохаш, кхетадеш, дезача хургдолаш, хургдолчох сакх-ер, иштта кхы а.
     Цунга хьажжа юкъеоттачар болх хувцалуш дараш (данные) хи- лара саг д1алеларгахьа хул ц1ана функиональни торо. Царга хала г1ирс-торо яц юкъера хинна, т1ахьожашяр, цунга хьажа а доацаш
юххера хьакхоачараш (резул-ты) болхбара, цхьа къаьстта реакци з1ы йолаш мо, царех дар довзаш е д1аяьздеш д1алелара терминех.
       Юххера ха деза, малаг1а дола д1алелар Даьла ло1амах долга, цхьа бехкама рефлексина халарче (состояние) йолаш деррига къо- стадеш озалашца шоай стимулаш хилара юкъара ардама (действ-ию) хьажжа озали (объек-ый) бехкама рефлекси хилар ма1ан дол- аш, бувзам оттара дуненгахьа агабокъонах (законам), къаьстта ке-рта-хьаьнгар з1ыагарашца (псих-их процессах).
     Сага буница (природой) д1алеларгахьа ардам (действие) балар
хиннад довзарте (позн-ие) хулача: торонаш, г1ирсаш, кхетамчеш

                327





(понятия) нийсса ца хилча кхоачам боацаш, сага багар мотт ца хи- лча къамаьла акташ хила.
       Уж акташ хьахул агакепах (формы), чухьа синаала (дух) бага-рца дог тохадолийташ пайдан, хьашти-теркона (интересу), догдо-хачох стимул,- оалаш. Царца торалуш белгалонаш, цун духьа де-шай акташ хулаш, д1аотт лоарх1аме торонашца, шоашкахьа мог-аш стимуляци халийта; дукха эрга ардамашта (действиям) кхоач-ам хулаш, цхьатарра мегаргдолча хьакхоачарашта (результатам).
      Цунах махбе торо хул, саги 1алам чоалхане вахар карадерзад-еш, сага из д1алеларо – вахар хилара къоастадеш саг хилар тешал-дайта, цхьатарра багар мотт дег1абоаг1аш сакхетамца.
      Довзарте (познание) саги буницар торонаш я, кхетадеш имма- нентни цхьанкхетар хулаш сазале, озале (субъекте, объект), шиъ, уж къоастаеш кхы а дакъаловзар (роль) хул, кхетамчен ц1ана юк-ъарг (посредник) е халайоаг1ача бесса агах1араках йолаш х1аман юхь-сибат (образ) да ала.
      Сага буни, цуна 1алам хиле доаг1ар хул кхетамче (поняти) хи- лар озали (объективный). массаоаг1уврахьа (универсалный) хета- луш, йола озал (объект), цхьа сина-1алашолах халарчех (идеалис-тическим сосоянием) хьахиле саги сакхетама махбеш сазали (су-бъективный). Цунах озалие, сазалие доаг1а ма1анаш в1аший ний-ссадалара.
      Довзарте халарче (состояние) хиларга хьажжа дег1айоалаеш, цунца дараш  къоастадеш: « х1ара ца1 да,-  оалаш довза декхара бокъонаш йолаш, из ца1 лолаш мо, х1арачунна /довзаш дола ца1/ баь мах болаш, ший халарчех (состоянием) экзистенци хулаш цу /интенциональни функцех/.
       Т1аккха озал (объект) хул къоастае торо йоацаш, х1араненна кхоачар да ца1 йовзаш мо, шоллаг1аяр ейзаяьнна, - хьалхаряр ага-
х1арака хулаш, шоллаг1аяр белгалер йолаш. Иштта ца1саги уйла-нгахьа хулаш, шоллаг1аяр сага уйлангахье, х1аманце хулаш.
     Цунах ха торо я халарче (состояние) хилара гуча х1амаш/озал- аш екъалуш довзартен х1амчера (материальный), сина1алашони (идеальный) хулаш цхьатарра. Х1ара х1ама е х1амилда дукхайол-ача хана озалаш (объекты0 хулаш махбар, цхьа Даьла кхела аьтта-ча бокъонех,- ер ма йий,- оалача эмпиризман з1ыагар (процесс) наькъаш долача. Из да хоалурал (сенсорность) х1амчера я, - ала кхетамче (понятие) хулаш довзартен з1ыагар.
      Х1аьта х1амчера (материальный) торонаш хулача даькъа д1а- йовш озали кхетамче (объек-ое понятие) йолаш моттигаш хулаш,
сина1алашола (идеализмы) кхетам баларца, из деррига х1амчера (материальный) хиннар сина торонашка т1адахи И. Канта транс-цендентальни сина1алашола амфиболех (идеализма шиндаькъа).
     Дуненгахьа доацар сингахьа метафизико ма яхха д1атарадегш моттигаш ихай сага, довзарте (гносеологи) агара, синауйлан (мы-

                328





шлению), йоккха парг1ато йолаш довзатенга (познанию) кхача.
      Саги буни (природа) башхал йолаш хилара махбеш, саг хилар хьажжа торонаш хила. Х1аьта цу торонех хул,- ала доаг1аш кхы- чарна юкъе йолча торонашта, из хул саго лебу мотт. Метто, ший даькъа саг д1акхоачаву эшара, дезара сага духьал отташ вар шоа- йла хилар долча, шоллаг1вар д1акхетаве.
       Шин саго олттабе йиш хул бувзам нийссабаларца товш кхета-мца «дий-деце»,- оалаш  болх-г1улакха  деоттам (деятельности в практике)  болча. Ишта йолча моттигашка, саги мотт лелабара да
уйлангахь х1амаех бола бехкама кхетам, цох кхетамче (понятие) хулаш агах1араках е ц1иялага (символу) я, - оалаш цу х1амаех.
      Ага х1аракаш шинтайпара хул: ца1аш ейза хиларца, кхыяраш
йовзийташ, мах байташ шоаех а, кхычарех а. Массала: 1аьржа мо-рхаше, дикъовкъаре цхьан хилча саго ше д1акъовла езаш йол, аь-ла т1а гата т1адул, дог1 доаг1илга а ховш, цох хов сага, - ца воал- аш морх хилара ший техьа т1адоаг1ара сакхувш, бехкама белха а
агах1арака доаг1аш дог1а.
      Х1аьта, шоллапгаяраш хул агах1аракаш беррига шоашкахьа бола чулоацаман, цхьа ма1ан долаш белгалде аграмбеш (обозна- чать). Маллаг1а кхетамче нийссалу цхьа ма1ан долаш ардама (де-йствию).
     Цига цар ма1андаккхар бехкам белгало – ц1илург йолаш, цхьа
х1ама йовзийташ къоастаеш, агахьараке, ц1илурге (символ), юхь- сибате (образ). Мела дукха агахьаракаш хул, мела дукха юхь-сиб- аташ хул, х1аьта маллаг1а юхь-сибат хилац агах1арак, маллаг1 агахьарак ца хулаш мо маллаг1а юхь-сибат.
      Цу даькъа тарам хул – во1 даь юхь-сибата вале а, из агахьарак ца хулаш Даь да ва,- ала. Цхьа морх йоацаш мо юхь-сибатах дог1- ан е харц б1аргар т1адам – г1айг1ан юхь-сибат. Цу тайпар да Да-ла даннар тохкаш гучадоалаш саги буниех кхеталуш.
      Иштта дар долча тайпар довзар доапг1а ма1андаккхара (выво-ду), озали к1ийле йолаш, ца1 шоллаг1чох къоастадеш, из хала до-аг1ача ца1. Шоллаг1чох в1ашкатохаш аграма (действию) аграм-беш (обозначая).
      Дала данначох къоастадайташ хьал-торо хиларца шоай мотти-гаш йолаш кхктамчен кепаш (понятию копии) хьае, юхь-сибаташ долаш, бокъонца йолча х1амай а, 1алама 1овхьей (явления) а хул- аш аграма. Иштта довзартен халарче (состояние) хул г1алг1ай ме- ттах торона, кхыча къами метташца мо, дуне довзаргахьа амал а беш…

в)  САГА БУНИ А, ЦУНА ДОВЗАРТЕ А (природа человека и его познание)
 
       Дуне довзаргахьа гуш агахилар (существование) долаш довза- ртен концепцех, саги сакхетамга хьажжа торонаш хулаш хов-дов-

                329





зара (знанию), цхьа мадарра (реальный) вахара/д1алелара.
      Довзартен ийдам боалаш сакхетамае, хьалчене (бытию) юкъе,
иштта сазалае, озалае цхьа бувзам хулаш. Циг хьалче а, озал а ху-вцаялар доацаш, цигар белха хувцалуш яр цхьа сазал (субъект) я.
      Цу торонех хьалче (бытие) шиндухьа йолаш х1амчера (матер- иальный) а, динаг1ар (религиозный) а,- цхьаннахь дуне довзар до-алаш, х1аьта шоллаг1чо валара кхерам лелабеш. Хьалче хилара а факташ духьалйоаг1аш довзарте дара, ший озал (аш) хулаш мо.
     Х1аьта цар торо хулаш аггахила х1амчера (существ-ать матер-иальным), иштта х1амчера йоацашехь, Дала яннача халарчех (со- стоянию), къоасталуш цар  маяррал (реальность). Из маллаг1а яр маярра хул, - оалаш, хула торо, хьаькъал дакхоачаш болх-г1улакх
(деят-ть) далара. Кхы а мадарра (реальный) йолаш, маллаг1а хьак-хаьчар, факт из хулаш.
    Х1амчера йоаца хьалче (бытие) хулаш, цхьа даим яр мо, хувца-луш ма1анаш ший к1ийленга кхоачалуча е хувцалуча х1амашта, –  лелар (движение) а, саца вахар а долча. Цунах гучадоал сага гона-хьар дунен кхоллам х1амаех хилара, цу хьалчеца (бытией) д1атай- на сакхетам а.
       Цига цхьалха е ийна г1уртах хула х1амаш ховш-йовзаш болх хулаш саго юча ийлаца, керотера хьо хулаш цу белха да, цох ерр-ига саги сакхетаман з1ыагар (процесс) хулаш, из торонех йола ха-ларчега (состоянию) хьажжа.
      Цу довзартен з1ыагара (познов-му процессу) хоалури ийткхет-ама (чувст-ое восприятие) мара ца хилара озалаш (объекты) белг-але, саги хьаькъалу болхбарга хьажжа. Нагахьа Дала хьаькъал да-надале довзарте (познание) гойтача, цига юкъар е карар, халанза-яргйоаца х1амаш йовзаш. Ужаш озалах (объектах) кхетамбаьнна ша-шийна боаг1а махлуш озалах (объектам).
      Цига х1амчера х1амаш (матер-ые вещи) хьалчен (бытию) бух-ехьа ухкаш юкъара  ма1анаше (сущности), духьоттараше (принц-ипы) доалаш. Цундухьа ха доаг1а юкъера дагалоацаме уйлаш (ид- еи), ма1анаше лаха шоай бухе, цхьа бокъо хулаш саг вахара а, 1а-лам дахара а.
      Дахар-доаг1ар Даьла пурамийца хулаш, дар гуш мо, цагучанга сатешаш, цун духьалйодаш сага ийла (мысль) хоадамца кийчо еш.
И. Канта ший трансцендентальни философи хьехамгахьа белгалд-аьд саги сакхер метафизхика долаш, хаьдда хоадама озалаш (объ-екты) йоацача, цар халамега торонаш саги хьаькъалгахь хулаш, цу довзартен гепотетически белхаца кхетам болаш. Юххера саги хьа-ькхалца довзарте (познание) гойта «озал-даьла» хулаш.
      Мишта ховргда кхоллам ше кхеллар,- «Ер ва» - ала? Хала мег-ар а Даьлер хиннад, - хинна даьннар а Даьлера хиннад, из яхилга да халарче (состояние) хьахилар Даьлера долаш. Халамега халар-че (состояние) саги карахьа е бувзама ца хилар да саги мелал (сла-

                330





бость), из Дала даначох кхоачамбеш 1е везара.
       Из къамаьл спекуляци яц кхетамгахьа халийта, из хоадамбар да физические, метафизические хула х1амаш къоастаеш, сага кхе- тама кара хила хьакхаьчар цун довзарте (познание) хинна пайдан хулаш 1илман бокъонах д1анийссаде, цу ше баьча белхах, эмпир-ически болх-1омбарца (опытами).
     Деррига довзарте (познание) хила торонаш хилац сага ц1аккха,
ца1 эшаш мара кхоачам хинна деррига дайза хинадац, из б1арчча цхьан сага 1ийна ца 1еш деррига адамашта ханашкахьа хьахула Даьла пурмийцар болх болаш. Довзарте хила сага кортаболш хул кхетам хилар  «да е дац», оалаш хоадамбе.
    Саги бунех (природы) кертера ма1ан даларца 1илмане, дине ба-къдар хилар, цар шоайла духьле еш хьал-моттигаш (полож-ия) ха- ла ца доаг1аш. Царгахьа тайп-тайпара мах болаш торонаш хилара
дег1ага а, синага а кхоачаш.
     Цудухьа 1илмано харцдеш д1ататта йишяца философех метаф-изика торонашца доаг1ар, иштта бакъдаь гуш доацар бакъда ала ца могаш хул хаьддадара (категорию). Метафизика болх сина дах-ар хулаш, дег1аште, х1амаште кулгалде, ужаш д1алелара е лелара кхоачамбеш эшачо. Цудухьа сина болх чоалхане хул, дег1а белх-ал. Дег1а дезар довзарте хинна тоамца дахаш, х1аьта Са дег1а до-аг1ар далар совг1а, дахара е пайда йоакхое езаш
      1илмано мут1ахьхулаш хьаэц философех бакъхинна гучадаьн-нар, баь мах лакха хулаш маярра факташ цунца хилара, шийгахьа гонахье йолаш эшача духьоттараш (принципы) долаш 1илмо озал- аш (объекты) белгалйоахаш.
     Философи кхетам болаш, хаькъале бакъдарашца духьленаш ле-лае даг1ац динаг1лено (теалогия), х1ана аьлча динаг1лено шийца леладеш т1ехьа  хьаькъала белаш долаш, из хулаш къайлен белха-ех кхетамчеш (понятия) гудадувлаш  хилара, цига 1илмаца д1акъ-асташ. царна юкъе доазув доалаш.
     1илмано бакъдар сага гучадоакх, цунах довзарте (познание) ху-лаш, керда торонаш гучайоахаш саги сакхетама. Саги бунех (при-роды) хулар хьакъоастадеш, из саги юкъара оамал язъеш, цу къаь- стта хулача санаьхк (личность), цох индивидуум хилара, гучаювл- аш адамашкахьа белгалолаш (особенности).
      Цудухь х1аравар (саг) хулаш цхьатарра къаьставола «из е уж».
Х1аравар белгалвала хул, из къоаставейола белгалоалех, цун даь-ла, ше мара кхы воацача тайпар хул, шийгахьа еррига сагага хул-ашйола  агабашалолаш (черты) йоландаь.
       Х1ара сага шийтайпара «соал» (индивидуальность) хул, ший бунега (природы) хьажжа, бехкама ехка е ийца белгалолашца ада-ми агахиларца (сущест-ием), цу халарчех (состояние) юкъара оам-алаш яьзъер (характ-ки) гуш адама хьалха доаг1ар хул  йовза ама-лаш (свойства) саги соалах (индивид-ти).
 
                331





     Х1аьта саги беологех цун кхоачамбоацараш гойта торо хулаш
философигахьа. Цу даькъа белгалолех белгало (из свойств призн-ак) я, къоасталуш саги агахилар (сущест-ие), хьайбанчох хула да-цари (отрицат-ый) оамал яьзяргахьа, къоастадеш аьлча инстинкт-ах дернийссадар (регуляция) тоъаш ца хилара адаптаци хулача з1ыагарех (процессах) гонахьар диаш (миры) довзача.
     Хьайбашта 1алам хувцалуш, ханашка хьажжаа, царна ше-ша а хиларца, шелал е йовхал дунен т1а къаьсттача мотигашка, адопта- ци канех (способах) цхьантайпар хулаш ханага хьажа.
     Иштта хинад диназавраш д1айоалаш а ший хана, цар инстикти-вни кхоачам бовра, ц1аьхха 1алам хувцалуш, цига боарамах адап-таци ца еш хинна беологически гучал (вид) д1айоалаш. Цу з1ыар-аро хьайба ше хувцаш гонахьар 1аламо ма яхха: шелалга, йовхал-га, йокъалга е т1оадалга, цу хувцах аутопластика оалаш.
       Цунах гучадоал хьайбай дег1амаш аттаг1а 1алам хувцамаш а хьалловлга, шоай керамаш ч1оаг1а хиларца сагачул. Цунах гучад-оал саги дег1 (организм) мелаг1а долга, цун 1аламца д1анийссава- лар хул шийна гонахье (сфера) хинна 1алам дакъах, ший дег1а то-ъал езача бесса йовхал-шелал, йокъал-т1оадал хулийташ вахар то-адаргахьа, цунах ала доаг1а аллопластика.
     Хьайбан дика торо хул 1аламца д1анийсадала, нагахьа низ д1а-цакхоаче дахар ца хулаш хьайбай, диназаври мо. Саг иштта воац-аш, мелаг1а хилара, цхьа з1амиг нийссалуча хувцамашта, цо ший барзкъа динахьа мелдеза хувцаш мо дукха хувцамех болх бу, гон-ахье хилара.
     Сагахе, хьайбахе дар белгалдеш хилча, саги дег1 мелаг1а дол-аш мотигаш хул, саги хьаькъалца кхеташ хилара г1ойле лаха, цох
саг ч1оаг1а ва. Цу дег1а оамала тешам боалаш да саг хьайбах хьа-цавалар, цига эволюци хинний яха хьехам харц болаш.
    Нагахьа х1анзар саг хьайба мо д1атарлуш ца хилча гонахьар 1а-ламца, шийгахьа аутопластика а, аллопластика а йолаш дукх про-филах, цун хьавалар кхекхе деце хьайбанца (примат) доацаш. Саг
1алама доалдеш «Да» хилча, шийна могачох.
     1алам сага долаш мо, цхьа фос (добыча) кхаркхоачача тайпара,
деза хьайбаш, хинаш, хьунаш, лоамаш, аренаш хилара цуна пайд-ане. Х1аьта саг ший уйла-нигата дукха лаьттан доалдеш, эша бер-каташ хьаэцаш. Иштта  вола саг кхыча дийналешца (существами) нийссавар харцахь долаш тешам боал.
      Т1аккха сага ирча-во ц1ийоаккхаш хул, саг маймалах (примат-ах) ваьннув,- аьлча. Дийналеш (существа) хилар г1аьххьа а долаш хьаденад, царца хьакъасташ вола саг хилаш мо эволюци хилар до-ацаш дег1амашкахьа, гонахьар климат хувцадалр хьажа мара, х1а-ьта эволюци хулаш хьаенай саги сакхетам дег1абоаг1аш, хьаькъал
совгш1адоалаш, болх-1омбар (опыт) хиларга хьажжа цунца 1илм-аш а дег1адоаг1аш.

                332





     Саг маймалах е хьайбах хьахиннав яха кхетам дацарий (отриц-ый) хьехам ларх1а доаг1а. Цхьа сакхетам (хьаькъал) ара хилар то-1аш хилац. сага ше вовза, цох довзарте (познание) хулаш шеррача
наькъа т1а. Цудухьа саго кхетаду шийга боаца низ, вахаргахьа ув-ттача доазувнех, из агахилар (сущест-ие) хулаш, юххера валар до-аг1аш
       Саго оалаш хул, ше халонаш 1атоъваь, лаьрх1ача кхоачаш ца хулаш висача: валаро кхоачаду вахаш саго ца даьр! Цунах хов саг
мукъавоацилга, цуна вахар шиндухьа доалаш хилара, харц е бакъ кхетам сагага кхоачаш хилара. Цудухьа ха йоаг1аш ала: «ваха, ва-ла мо хала да».
     Ший синах саг вала йишйоайилга ховш, вала безам боацашехь хад саги вахар. Сага дег1а аьла хиле д1аотташ «са», иштта сагаца
са да,- алар дийнал (жизнь) хулаш, са а, дег1 а товш дахар, сги нийсса вахар, саг д1алелар, саг хилар кхоачш хулаш.
       Сага сакхетам ба хьаькъал хилар, шийга доацачо йоакхо елга.
Хьаькъал хиларо, оттаву из даима дулалургдоацар хьадара уйлае, ший чам хилара, цох  хул 1ехавалар, саг харцон наькъа т1а кхоач-аш. Харцахьа ца ваха доазув тохаш, нийссаяь кийчалаш (правила) хул цунна белгаляьле, уйлаяра логика хул, из дерриг 1илмано саг
д1акхъетавеш ваха.
    Ховш ма дий сага валача хьакхоачар, из каша хинна лаьтта, ци-га т1ахьорчаде мерче мара доацилга, вахар д1аьха доацаш. Вахар цхьанмтте латтац сага, цунца сакхетам а хувцалу торонаш кердая-ха хьожаш.
     Цудухьа саго 1илмашца говзал караерзаеш аьттувнаш доахаш вахара, из хул 1илмах технологи тоаялар, цар массалаш дукха да,
саги уйла дукханахьа болхбе хьожаш я, цуна низ д1ацакхъоачача
технико новкъосталдеш.
       Хьаькъал дег1аденача курал совг1айоал, из хьаькъал кертера торо хилара саг ва ала е т1ехьсаг (сверхчеловек), цунца хьакхоач
сага Даьла вицвалар а. Адамашта эшар ца1 наьхаюкъарле (общес-тво) я, цхьаттара агабокъо (заколн) йолаш Аллах1о ма яхха, къах-етам наха шоайла лелабеш, шоайла хьожаш.
       Психоаналитика Э. Фромма яьздаьд: «Хькъалца адами хьадар долаш вахаргахьа, ч1оаг1аданна д1аэттад шиндухьал (дихотомия) г1ортийташ саг лаха керда наькъаш доацар карадерзаде. Адам ис-тори хъайре даьнна доаладалар бувзам болаш да, хьаькъал сагага хилара, тохаволийташ из дег1ава, ший дуне кхоллаш, циг из, ший ц1аг1а волга кхетадеш шийна а, кхычарна а да волаш».
     Д1ахо Фромма яьзду, укха тайпара, - саго г1ортар деш, цу даь-къа дег1ава кердача лаг1а т1а, ше хургволаш, аьттув ца боалаш а
ханаш йоаг1е а юха дего ца вуташ, Сизифа кхера корчабеш лакхе-баккха, Дала яннача доакъалола…
     Цох саг даима г1орташ хилара доацар карадерзаде, шийна дол-

                333





чох е доацачох, даьргойтар (отчет) долаш, ший агахилара (сущест-ие). Цу даькъа, доацар даккха духьа, ший чухьар шиндухьле, бартбовре долаш, кхыйолача гармонига кхоачаш мек-ъал д1аяккха, 1аламах д1ахадара е Даьлах д1ахадара нийсса аьлча из сага хул кхел хул, Даьлах д1ахадара.
    Цига гучадоалар да, сагах саг хилар д1адалар, из хала доаг1аш, сина торонаш д1аялара, из ший бунгех (природа) хиларца.
    Саги ла ларда т1а йолача халарчех (состоянию,, амфиболи йол-аш шин ма1анца. Уж ма1анаш хула  вахаре, валаре декъалуш  саг хилар гучадаьнна. Ховш ма дий, саг ваха, вала  кхаллалга, х1аьта, из даьла кхеллав ала, тугаш хилац кхетам бола адам, шоашка теш- ам боландаь.
     Деррига Даьла кхелах долга ховш, кхетам шиндухьа хуле а. Из адам, 1алам, вахар (дийнал), цох сакхетам шиндухьа балар, класс-аш йолча социальни торонех, царга хьажжа кхетам болача, цунах Дихотоми  оалаш. Вахара, валара дукха яьздаь кертах хьайза кхе-там хулаш, мелап дукха дувце а дийца варгвоацаш.
     Вахаргахьа саги ха яьха хилац, еррига халонашта духьал болх-баь толам баккха, шийна дезаданар леладеш вахаргвар, аьнна хет-алуш хиннаб цхьабола уйланхой. Мишта теша доаг1а лазамах, ме-ла из ший дег1аца бале а, цу лапзара варгвий ца ховш хилча. Иш-тта хул духхьал тешар мара доацача.
       Дика-во деррига цхьана доаг1аш эволюцица, шийгахь шинду-хье (амфиболи) йолаш, ма1анаш  дувлача наькъа т1а. Цига саг хи-лар ца1 мара ма1ан долаш, цох сингахьа торо ялара, хилац  дег1о яхар. Саги вахар, д1алелар атта доацаш, моттигашка соцаш хила-ра дагалоацама (цели), еррига эволюци йодача хана.
     Адами фуна кхоачача дакъа хьахалара оттар деш, цхьаццанахь цох трагеди гойташ, соъали (индивидуальни) д1адехарашца, кхоа-чашде торонех. Кхы цхьаькха а да белгалде доаг1аш, сагага кхоа-чашйола торонех, сага талмаста баьнна дохк долаш мо кхетам  ба
Дала даначох теркалде ца ловш, из шийна хов-довзар (знание) до-лаш, дезар тахкар мара кхы уйла йоацаш.
       Гур, хозар мара бакъдар дац оалаш дар массихана бакъхилац, саги синах доалар а да нийсса бакъдар, х1ана аьлча цо д1адехара,
хьаькъало оттаву саг хьаькъале хила, из хул саг хилар. Из, шийга-
хьа тешар а долаш, къаьстта гуш вахар ма1ан, шийга долчох хам-бац, - сабар, кхетам болаш, вахара доаг1ар д1алуш.
     Цул совг1а валара кхераш йоакхоярца, уж социальни торонаш тоаялар дезача, наьха декхар кхоачашхалийта, бокъонца саг хила-ра. Цу тайпара адамаш хиларга хьажжа наьхаюкъарле (общество) хургъя дег1айоаг1аш. Цига хургда саги ираз, кортамукъале, х1ара саг дег1авоаг1аш.
     Эргалонаш хилара вахаргахьа, сага кхетадар доаг1аш, мела ду-
хьленаш ювлаш хьалче (бытие) хилара, цига истори з1ыагара къо-

                334





всамех тембарца ма1андалара, къостаяра халонаш ювлаш т1ехьаг-1а. Из хул социальни торонаш тайп-тайпара хилара, истори белга-ляха хулаш, духьленаш ювлаш тенарашта (имущие) а, г1ийлараш-та (неимущие) а, царна юкъе къовсам бувларца.
      Из хиннад халарче (состояние) ялара ший агабокъонаш (зако-ны) увттадеш, саги экзистенци 1аламга кхоачаеш, саги сакхетам хилара, торонаш хиларга хьажжа дагалоацамаш (цели) дувлаш.
      Теннарашта (имущим) бокъо хулаш к1алоттабе мискаш, шоай лерх1ама  халадезар д1ач1оаг1аде, шоаш ма яхха, халанзадаргдоа-цача хьала-торона. Дингахьа  доацар юкъекхохьаш, теннарий бок-ъонаш ч1оаг1а хургйолаш, шоашта ховшехь Далла лай болаш, ца-рех дикавар Аллах1а дукха кхерар волаш.
     Сага сендухьа даннад хьаькъал цунах сакхетам болаш дунегар
(мировоз-ие) духьа, саг хила нийсса кхелеш, тембеш. Цунах харцо я харц-бакъ хинна даргдолчо духьале ма е,- оалаш кхетам юкъеба-ккхар харцонга адам дугаш, сакхетам толхабеш.
     Кхы цхьаькха да хинна даьнчуна-м саги да х1ама ца хулаш, из Даьла кхеле д1адирза хилара, къаьстта  валара  саг раьза хала вез-аш. Мадарра (реалный) долчох кхетам хулдаш, дукх саги дика ам-алаш (свойства) йолашщ, х1аьта царех кортаболаш хул, хьаькъало
бе-бапшха доацаш ца дуташ духьленех (прот-чия) къовсам  гаьна-балар кхераш, машара ховш болбайт хьаькъало, лелар доалийташ,
адами вахар дег1адара фактор хулаш.
      Нагахь саго д1атотаре деоттаман (практи-кий) зем ца беш, ше
кхетаю духьленаш, т1аккха  шоаш хилар бе-бе долаш, саго керас-ти дедезар царех. Цу даькъа саги буни (природа) гуш шиндухьех, Э. Фромма дувц укха тайпара: «Нагахьа исторех духьленаш йол-аш, саго хьалакеш уж, ший болх-г1улакхага (к деят-ти) кхоачаш, т1аккха экзистенцера духьленаш цо хьалакхер торонашца доац-аш,цунах тайп-тайпара реакци йоалаш…
    Саго ший хьаькъал тхьовсаде мег тайп-тайпара идеологи хил-арца, ший д1адерзарца (направл-ем) гуманизаци ийдам (отноше-ние) хинна, бувзам оттабеш санаьхко а, наьхаюкъарлено а. Цунг хьажжа саг г1ортагва д1акъаста, ший чухьар сатем боврах, ко-ртамукъале, ший цхьан бокъона халхаро хулаш, цуна «со»,- оалар д1алуш.
      Х1аьта а к1алхьарвалац из, кхоачам ца хулаш, молх лаха г1ер- тара, чухьар сатем д1абоабе кхерама. Цунга кхаьчачо духьал хул цхьа боаг1а соцахоадам (решение) хул, халонаш д1айоаеш – ний-сса б1арахьажа бакъдолчо б1аргачу. Цига кхетамех ший духьот-тарах (принципу) йола цхьол (одиноч-во) йолга, ший д1акхесса хи- лар терко йоацаш Айламгахьа, сагота боацаш цун кхела, кхетад-еш боацилга шийна трансцендентни низаш болаш, цун хьалхара цкъа йола халонаш д1айоахаш.
      Иштта долче, саго шийна хьат1аэцадеза ший декхар, мук1а-

                335





рал а деш, духьал шийгарчо, торонашца мара, цун могаргдоацил-га да вахар ма1ан лаха. Цхьаькха да цу ма1анах кхетацалуш, мал-аг1 да, - ала къастар, догтешар е хинна даалар (суждение): бокъ-онца тахкар (лахар), цу тайпар къастара, белгалдоалаш дов саги вахарах дола ма1ан.
      Дика тешаш ца хиларо кхоачашву саг, нийсса бехкам т1а от-тавеш, из дег1айоалае, ший торонаш. Нагахь сага денал хуле ба-къдолчо б1арахьажа, цун гургда (кхетадергда) доацилга, кхыдола вахар ма1ан. Цул совг1а цо луш цунца шийгар торо, низ хьабелар- ца, д1акхача хьожаш пайдане, кхолламан дунедаарга.
     Х1аьт фел хилар  даим мара саг г1ортар хьайреволаш, дог ду-лийтаргдац вайга фиаскага кхача, вай кертерча гш1улакха – б1-арчча вай низага кхача, экзистенци гомача агабокъонаш хилара. Са-гага кхоачалац хьайре хила, цецвала тайп-тайпара хаттараш деш».
     Э. Фромма лакхе яьздаьр т1аг1олла таржам ба эрссий меттала жай т1ар. Х1аьта цо оалачунга хьажача, яьздер нийсса саги буни (природа) да мадарра гойташ. Укхаз хаттар доаг1а маллув из, иш-тта вола саг, села сатем байна, хьайреваьннап лелар?
     Из ва нийсса аьлча духхьал дуне дезаданна, дингахьа цунах ма- 1ан даьккхача дунено вохъаваь саг. Цунгахь кхерам ба цхьан низ-аш вуаргхилар, цунга декхар доал, кхыч нахал т1ехьа ца виса, ма-
могга хьалхавала хьажа низах, торонех. Цун кхерам д1абоале, цун чухьа хайна яг1аш я дегача шевеза эгоизм.
    Цу даькъа, з1амига низ совг1абаьлча, цунгахьап курал чуйоасс.
Цхьа къаьстта болача нахал ше совг1аваьлча дезаш – низах, торо-нех е 1аьдал бедара. Т1аккха цо ше волга д1ахайт курал-сонтал  а
гойташ, цох 1овдал лоарх1аш, кхетачар, х1аьта хулеш болхбу цо.
      Цун эгоизмо, из кхы а гаьнавоакх торонашка хьажжа соъалал (индивидуализм) хестае. Иштта цу наькъа т1а лела саг ва Фромма белгалваьхар, дуне дезашвола, цу сага динаг1дар да ала халац, цо ше шевезарах дин даь хул.
     Нагапхьа из Даьлах тешаш валаре, кхера мича везар цун Даьла кхел йоацаш цхьаккха хургдоацилга ховш, цига кхерама метт Да-лла дуча г1улакхах низ е герз лоарх1аш, сина парг1ата воалаш ва- харгвар.
     Фромма бенлгалбаьнараш ба, дуне дезадана б1еха уйлаш йола  нах. Цун г1алат хеталуш, Далла гаьна латтара уж нах: К. Марксе,
Ч. Дарвине, З. Фрейде моргаш цо бакъбара, цар кхетамца дика-во, ший тайпар гойта г1ертара, ше царна юхе лелара кхетама.
      Цо д1ахо яьздарах да саги бунех (природе), ер да ала: нагахьа
саго кхетацадеш моттигаш хуле, дух долча бесса шийгар мадар-ра хьал-моттиг (полож-ие) ца йовзаш дихотоми хилара агахилар
(сущест-ие) долашщ. Цо кхетадеш ший бола низ гучабаккха, т1а- ккха цун торо хургъя чакхдаккха шийна дагадехараш. Кхы а вол-

                336





аш ше-шийна маварра, т1аккха ираз доаг1аш цунга, цо ший ама-лаш (свойства) адами хулаш йола реализаци еш – хькъалца, беза-мца, белхаца…»
      Малаг1а хула дика е во, - Даьла кхелах екъахетамах хулилга-м белгалдац Фромма, цхьан саги ло1амах ираз, 1овхье (явление), бе- ркат а ца хулилга, тешавезаш саг, цунцар кхетам дий-дац оалача оамала  хуландаь. Х1анза дошщ  доаладеш экзистенциональни ху-ла шиндухьех (диотомия) хулаш, шийха ма1ан даларца нийссала, саги агахилар (сущест-ие) долаш юхакердаяккха торо, хул, хьож-аш довза юкъара духьоттара, саги агахилар долаш, санаьхк (личн-ость) декхара тохкамбе.
      Лакхе аьнначо ч1оаг1дара тороеш магара нийссаде доацачох, - нагахьа т1аэца хуле психологи декхара, тийша хила аламате, ант-рапологие хьехамах саги экзистенци хул. Сагах доалар гуш, цец-вала агабашхало (черта) хул цун д1алелар.
       Иштта шийна Дала данначох моттиг лаха хьожаш,- из хала ца
таралуш къоаргга амарех (страсти), саги низаш доалаш хьашташ (потреб-ти) хул. Цу даькъа З. Фрейдас лаьрх1ар валарах кхеравеза инстинкт хала, таралуш – йоаца эмоцеше, сексульни (Эроса) инст-икташе, халатаряла йоаца эмоцеше хингна.
    Иштта цига дараш ч1-оаг1аг1а хулаш, чолхане е къайла цар ин-стинкт,- беологера хьала догдара е дог-уйла (желание) дог тохал-уш. Дукх дакъах, адами амараш (страсти) хилара да, дар дувца ца могаш инстинктаца.
     Цхьаццадараш даьваьннар аьнна, дукха ма хули г1улакхаш г1-атта е вижа волаш, цхьа моцал-хьогал д1айоаеш, саг ше раьза вол-аш хургвац. Хьайбане, акхане таралуш хьаькъал хилара, сага эгга-ра ч1оаг1айола халонаш, хьайбан мо, цун т1ехьа кхоачалац совг1а ца йоале.
      Из волалу аьттувбар лаха г1ерташ 1аьдал бедолла, безамца то-ронаш лаха, - цига  дезе дар дохадеш, ший са ца кхоадеш, дезе ди-не, политике, гуманизме дараш, сина 1алашоех (идеалах)  хилара. Х1аьта цу деррига саги г1ортара оамал-яьзейташ (характ-вать) чу чулоацаме, ма1ане, из саги бунех дар вахарца долаш.
         Г1алг1ай къоанош зехьа аьннадац: «ваха – вала мо хала да. Х1аьта з1амига волаш хеталора цецвала: ваха, мишта хала доаг1а,
села хала. Ваха г1ерташ ма лай саг, маллаг1а лешвар. Къоанош-м дувцар бакъдаларе, ваха г1ерташ мо вала а г1ерташ хург ма вари х1ара саг. Даьра сона-м гац, вала безам болаш саг. берритгаш ба-кха балар кхераш. Валар деча доккха во деналга кхаьче кодамаш дешщ наха».
         Цу къаьнача наьха кхетамах дола ма1ан, дайзийтача, цунца цхьаккха ц1ияларгах (символам) дар дозал озаш агах1арак (знак) луш дух (суть) далац, цардар озаш махбе, изшоашта дайнар лоар-х1аш къорга е деза. Цох оалаш, хиннад цу дешай ма1ан, х1ара са-

                337





го шийца тохкаш, ше ший вахара, кхетаме, мишта ва хойташ Дуне гуш вахар халонех, кхы го х1ама ца хилара, саг волча сага.
      Х1аьта З. Фрейдас шемадарра (абсолютно) дунено д1адехар а гойташ, сага д1алелара дег1а тоамбича, кхоачам болаш, валар дицдана, цхьан оаг1уврахьа саги хала вахара (горемычной), цох а
«товг1ал»,- оалаш. Из ший м1анах шиндухьа хилара сина-дег1а дезар саго хьаэцаш.
         Валар дагадоацача саги сакхетам хургбац З. Фрейдаца саги буниех (природа) махбеш. Цо дукхаг1а дунен т1ехьваьнначун са- кхетамах дар довзийташ, цхьа ваха лазар кхетара, дог ловзара. Цу
Эрос д1адехача кепе сексуальни инстинкт хулаш. чоалхане мухь ба ала, дуне дуача саго.
      Массала, саг хилар дезе (хомосапенгс), бусалба сага хилац уж халонаш, х1ана аьлча, цун  декхар да, валар дагадохаш, Далла ду-ча г1улкхаца, дунен  б1ехал ца гуш – Дала даьчо раьзавола вахар хул, бусалба сага белгало йолаш, из Далла дуча г1улакхаца лоарх-1аш. Дунен б1ехал я Шайт1ан ганза, х1аьта Далла дезар да, б1ех- ала саг гаьнавалар, цунах эздий сийдолаш дАьла лай хулаш…
      Ший лор хилар совг1а, психолог хиларца З. Фрейда хьехамах гучадоал, бокъонца сапг вичахьа, ваьха д1авалаца цо лелабаь сак-хетаман мухь, цох саги буни (природа) да,- алар харцдоацаш. Цун
психъоанализах боалача кхетама, чоалхане натурализман дух т1а кхоачавеш. Х1аьта саг хилар декхар хилача, цун духъал сина тор-онца махбеш, цигар хьал-моттигах (полож-ями) интерпретаци яр,
декхар доалаш сага ший бунега, хьажа доацаш шиндухьенца (ди-томией) махбеш.
      Сага дуне даьхадоацилга ховш, синга хьалхе йолаш, дег1а мо-аралде Даьлаг1а тешара, динаг1дар лохаш, цхьан 1аламах йолача к1ийленах, экзистенцех кхоачам баь ца 1еш, шийна кхаьчачул совг1а метафизика хулачох, хьаст боалаш Даьла къахетама.
     Вахара сага халонаш ювлаш, цох дисгармони,- оалаш.Шоашц-ар хьашташца (потреб-ями), уж геттара  совг1адувлаш, шоай к1и-йленгахьа ухкача инстикташка хьажача дерриг дийналешта (сущ-ществам), юкъара хилара 1аткъаш догдар (желание) ца довча ний- ссавала 1аламца дайнар юхметтаоттаде.
    Массарел хьалха саг хьожаргва, сурт оттаде кхетама, т1ехьгуш- дола, цунах даьннача хатарах дуненах дар, хулаш жоп дала, маяр-ра (реальный) моттиг гуш дунен т1а, ший де доаг1ачунца.
        Бакъда, цхьа хькъал далар тоаш яц, йола халарче (состояние) йовзаш ца хилча, х1аьта еррига халарче йовзара, из Лушвар, цхьа Аллах1 хилча, т1аккха цунах ца тийшача дац – саг хилар б1арчча.
Массала, саг воссар дунен т1а ц1ана интеллект хинна, шийна дег-1а гонахь  гом болаш, т1аккха цун дагалоацама кхача хурьба в1а-шаг1йолаш, цо шийна то1ал хьаькъале чоалхоттама (системе).
     Ха доаг1а сагага кхаьчар хьаькъал хилар, совг1а дег1 а долаш,

                338





шийдар хьашташ д1адехаш, саг ца воалаш отт халонашка хала ва-хар хинна, кхы а д1акхоачаш гонахьенга хоалам (ощущение), д1а- лелар (поведение) хилара.
     Аьттувнаш лохаш саг г1орт цхьанкхетарца хала, еррига хьалче (бытие) каралаца, шийна могачох. Цудухьа моллаг1а мегаргъя,- аьнна хеташ йола чоалхоттам (система) хьаждовзара (орентация),
кхетамга йоал интелликтуальни д1адехарах, цунга хьажжа хоал-уш а, хоаламаш (ощущения) болаш, реализаци хьаеш, массадолча вахаргахьа
     Маллаг1а дагалоацам хилар болаш е т1ехьа низ хилар долаш,- Дала данначох хул ма1ан да ала, цига даьннача хьашти, саги ага-хилар (сущест-ие) дизза хургдолаш.
       Хаждовзар (орентация) долаш вахаргахьа, деза хаттараш деш
моллаг1ча дагалоацаме уйла (идею), хьакхоачаш г1ертар эргашле- на, ший чулоацамце, агакепае (форме) дола жопаш долаш. Цу сага баьнна эргам, дина хьехамаш да, дуне хьадаьлчахьа ше-ший куль- тураца бувзам отташ.
      ХЪ1аьта царгахьа анимизма (х1амашта са чудоал,- оалашщ) а,
тотемизм (х1амай, дийналеш – /существа/ тайпах долаш даздеш ларх1ар), хилар къоасталуш хиннад, луш «Са» далар х1аилдашта е тайпан джаьшта, царна юкъе дин да,- алар мара, Даьла хилар бе-лгалдаккхар хинадац.
       Иштта будизмо, цу даькъа хьехамаш гойташ. Юххера лоацца, аьлча цу кхетамах, нийссаг1а кортболаш гучадоал, Даьла ца1веш- дола Бусалба дин. Цо доккхача ма1анах боалапш аьттув, шедараш гойта, шийгахьа нийссон чоалхоттам (система) болаш – вахара-ва-лара махбеш.
        Ха доаг1а, дуне лаха т1ехьваьнначун дуне долга, ший низ ме-лба г1орта йишйоллаш, дезар каралаца, х1аьта  валарах кхерачун, торо хулаш, шийна ма могга дуне дезарах юстарвала, ца валал ма-ра дуне даар ца дезаш. Дихотоми хилара цу торонех, саги вахарца толашхадар хул саг хилар,- дуненца дар боарама дезаш, сина тор-оно яхар дезаш, б1ехал ца езара, ц1енол дийналоттаеш, из гармо- ни хилар долаш.
       Э. Фромм г1алат вувлаш мо хетало, ший хьехамгахьа матери-ализма га дахара. Сага дийнал (жизнь) шиндухье дихотомех хил-ара ч1оаг1адеш, цун цхьа оаг1ув совг1а бакъбарца, шоллаг1абар харцбеш мо. Саги иррациональни  вахар, цун сина торонех латта
ирчадоккхаш.
       Сага диканга е вонга т1аластар Даьлагар доаг1ача, кхела сад-оалаш  дийналца леларца, дикадар дика  вонах хьакъоастадеш ма могга, г1ортара, цига дег1а а, сина а нийсса махбеш. Дика децаре
саг хилар тоадеш хилча. Уйланхочо хьехам к1еззига нийсса баьб-алари, - динца а, дуненца хулараш лоарх1аш, сага дикаг1а  наькъ-аш гойташ?

                339





      Цох Э. Фрома оалаш: «Фрейда бувзам оттабеш динаг1лелца (религиозностью) а, г1арг1ашца (нервозами) а ейзийтай г1арг1а-ла агакеп (нервозная форма) дин долаш мо, вай лоарх1 нервозаш кхетадедоаг1аш, д1адовзийта, цхьа къаьстта дина агакеп (фор- ма) йолаш, кхы а цар къоастадалар б1арчча долчох, шоай индив-идуальни а, цхьа тайпар йоаца оамал яьзъерах (характ-ка).
     Ма1андаккхар (вывод) цига деш шоай кхоачам гойта юкъара халонашка. сага бахьандоаладар (мотивация) хилара хадаш, цун-ца хьашт (потреб-ть) хулаш мо чоалхоттамца (системой), цхьа хьаждовзар (орентация) а, ларх1ар а долаш, юкъар адама, белга- ла цу чоалхоттамах чулоацам (системой содержания) къоастал- уш.
     Цар эргашлохинна къоастаду тайп-тайпар маьхах саг хулаш,
кхоачаш из толамга, рациональни ва ала. Саг дег1ацавара юхакх-оачача отт аттача, иррациональни чоалхоттама, ший арг1аг1 кхы а ч1оаг1адеш цун к1алвисар иррациональностага кхоачаш. Из саца соцаргвар, т1ехьвиса ше мо дикаг1чарга хьажача б1арч- ча эзар шера».
      Фрейда даьккхача ма1анца, уйла цхьанакхеташ Фроммас ма1-андаккхара харцо еш дихотомигахьа, х1ана аьлча саги ший сина торонех тешарца кхы адамаш мо /цхьа хьалхаболхарашка хьажжа кхоачачо хьаькъала уллув/ декхар хул, шийна Дала данача хьаькъ-алца, сабарца, низаца т1ехьа ца виса. Нийссаг1 аьлча, цун декхар да 1илмангахьа, культургахьа хьалхавала кхетаме сах хилара..
       Т1аккха малаг1а т1ехьвисар да, Фромма белгалдер харцо йоа- цаш саг ваха везача. Саги-м Дала ма яхха, декхар ма дий водачо хьалхавоалаш мо кхера т1ехьцависа. Цох Бусалба дино кхетам лу сага, 1илма довзара декхар оттавеш, цуна т1адулаш хов-довзараш
(знания) гулде,- оалаш. Дунен юххе фордал дехьа воалаш, 1илман корта лоацаргболаш.
      Х1аьта саги сакхетама шиндухье йолача, сага декхар хул, ши-ндухьа даьннар д1аца тотташ хьат1аоаза, саг хиларца, болх-г1ул-акх (деят-ть) дикаг1ча наькъа т1а даргдолаш. Сага довзаш халаде- за, из сага кхоачашдолап дика-во, цунах хулаш «са» а, «дег1» а.

 г)                ДОВЗАРТЕ А,  САГАЛ  А     (познание и человечность)

         Х1амчера бухармоттигаш (матер-ые основополж-ия) йолаш,
сага моттийта мо, из укха тайпара дар хулаш, сага дала ловш а, ца
ловш а, хала дезаш массаг1а к1ийле я ала. Маллаг1а т1ехьат1або-аг1а мухь болаш ший духьа (началу).
      Цу тайпар хула хьал-моттигаш (полож-ия) кхача хьожаш имп-ликацех – хотташ, ше-шийга. Иштта долче, ше духь (начало) дол-аш фуннаг1а хьахинар (возникшее) е хиннаяьнар (произшедшее),
цу торонца цунга цхьаккха а хала доаг1ар-кха маллаг1а дола бах-

                340





ьан.
      Кортамукълен дагалоацаме уйлано хьахьувкх хьадоаларах, са-га кхетама маллаг1а боаца хьаха кхоачача къоастама к1ийле хина.
Саги кхетамте (рассудок) йолаш, буни (природа) да ала, доаг1аш, сага нийссаяьча кийчалашца (правила). Цхьаккха доацар уйланга- хьа халадоацаш бувзама юкъеотта к1ийленашца.
      Х1аьта хангахьа, ца1 ца хула т1ехьат1адоаг1ар (следствие) ха- ла йишйоацаш уйлана к1ийле ца хилча, цхьа кердадаккхар мо хи-ла аьнна, фуннаг1а бувзамца доацаш хиндале а, цун к1ийлеца. Из
иштта дезаре кхетамтен ма1ан (рассудочный смысл) довш юкъеб-алар довргдар, цхьа пайда эца кхетамтеца (рассудком) ца бусаш.
      Цхьа цхьоаг1о йолача мотте, хьалхаран т1айила х1ама хулаш,
ший к1алоттар хинна субординацех. Цу муха гучо, еррига х1амаш йолалуча массанахь хул, малдлаг1а цхьанена т1ехьа йолхаш шоай цхьоаг1о йолга.
      Иштта доацаш хала хул кхетаде кхоллам болаш мо. Цу даькъа
да-кха доагаре-доадаре ца хадаш доладанна лелар (движение) хи- ларца. Деррига доладаннад, ала нийсса хеталац, х1ана аьлча хинн-ар, хургъдар, ший ханачухьа белгалдоаландаь, цудухьа ха хул-кха х1ама Дала яннар. Царех дийналех (существам) кхел хулаш, ший цхьацца хьалхарабахьан (первлопричина) хинна.
    Хетало нийсса доацаш мо юкъейоалае дагалоацаме уйла (идея),
еррига кхоачацалуча мухара, лелал долча. Иштта дале цун т1асо- цадалдезаш, х1амай хьалхарбахьанаш, х1аьбта ца1 харцдаьннача ца1 е деррига да, ала хургъбар ардам (действие).
     Эмпиризман болх-г1улакх (деят-ть) лелача, кхетама дар сина торонехца лоарх1аш, метафизика белха да,- ала, дар торонех къо-астадеш синтетики бухмоттиг (синтетич-ий основолполож-ния)
хулаш. Из аттаг1айола сазал (субъект) йоалаш абстракцех, кхетам
баккха, уйла ярца.
    Синтетики бухмоттиг хул эмпиризман болх-1омбар (опыт) хьа-хула к1ийле, кертера бахьан дола кийчал. Маллаг1а х1ам халаеза,
шемадарра (абсолю-ом) ма1анах е цхьанега хьажа, миччахана до-лача агахилара (сущест-ию), цхьатарра е хьалх-т1ехьа йолача цхь-оаг1она. Х1аьта сага дакъа ца кхоачача, махбе хьашт хилац е уйла
д1акхачар хургдац.
    Маллаг1а х1амах кхетамбалар хул е кхетама этта хьал, сага ши-йна хилар, из да, цхьа хьал д1анийссадалар шоллаг1чунца кхетам боалаш, ший чухьар агабокъонех. Из да декъадала йиш ца хилара,
кхетамаш да,- ала е цар бувзам оттарца, саги агабокъонех кхетам-тен (рассудком) духьалех, сазали (субъективни) торонашка хьажа.
      Йишйолаш парг1ата болх-г1улакх (деят-сть) хила ардама (дей-ствию), сага довзарте доалача, духхьал эмпиризмах, апостриори а доалаш. Ма1ан хьадалдар да рациональни кхетам (предст-ие) къо-всаме боалаш агабокъонашца, саги кхетамте довзийтачох.

                341





      Даима хулача анализах синтез ялац, из хулаш яхар мара дагал-оацаме уйла (идея) ца хилара. Цудухьа саги кхетамтех (рассудок)
хулаш бокъонаш, индивидуум хилара, лоарх1аш халадезара к1ий- ле хулаш озала (объекту), дерриганена хувцамаш далара.
      Иштта да кердадар гипотезах дусаш, хьацадалар хувцамаш ме-ла ца хилара. Философех кердадувлараш хьокхалу бувзам оттара, х1аьта хала мегаш довзартен дар духхьал сазали (субъек-ый) саги кхетамтен агабокъонах (рассудоч-ым законам).
       Цхьайола кхетамчеш (понятия) гаьнайоалаш уйлангахьа хоал-амех (ощущениях), х1аьта кхыяраш, духьаляьнна цига къаьсттача
кхетамтен агабокъонех (законам рассудка), уж в1аши дустачарех е декъачарех, абстраци лела кхетамчеш (понятия) хилара.
      Цу тайпара кхетамчех оал кхетамтена кхетамчеш (понятия ра-ссудка), х1аьта царех цхьана хоалурах (чувства) хинна,- шоллаг1-яраш кхетамтен агабокъонаш хулаш. Духхьала хоалури хоаламах (чувственные ощущения) хиларца озалал (объекетивность) когаш-ка дохийташ лелара, цох д1алелар оалаш.
     Иштта хина даьннараш, сазалал (субъекти-сть) торонца магара кхетамтен (рассудочный) доалаш е садовзарте (осознание) кхаьча, цхьаццаболча кхетамех (представл-ях), еррига юкъара бувзамотт-ача  уйла, ший даькъа гаьнайоала дагалоацаме уйлах (идеем) кхет-амтен агабокъонах (закону рассудка).
     Цудухьа хоалури хоалам (чувст-ое ощущение) ца хулаш, цхьа-ккха дагалоацаме уйла (идея) хургъяц белгаляла ц1еначарех. Ца1
нийсса да ала, рациональни кхетамче (понятие) хьайоалаш хуле а,
цар хилар хоаламца (ощущением) хулаш, кхы а хала йишхул дух-хьал лелама уйлан, гаьнаяла абстракцех цу хоаламах дагалоацаме уйлага (идею) кхача. Х1аьта а уж кхетамчеш хилац хоаламгахьа а, уж абстракцех гаьна а хилац.
     Цун бакъдар тара хул, саго хоадамбеш кепах, цхьаннахьа ц1а е бу еш хилча мукъмотт (пространство) хулаш мо. Цул совг1а юхе-бахара мукъмотт бехац дагалоацаме уйла (идею) хоаламца, цхьан
д1аьхданача духа (сути), цунах кхеташ, ц1ана хила, торо йоацаш бувзам боалаш мара хоаламца (ощущением) дег1аг1а (телу) йола х1амашца. Цудухьа дагалоацаме уйла (идея) хилар мукъамоттах а
хала кхеташ кхетамтен кхетамче (понятие рассудка) хилар.
      Ший чулоацаме духьоттарашца (принципами) философи хил-ара, кхета кхетамте (рассудок) юкъедоаладара хула довзарте (гно-селоги) хиннад. Эмпиризма доаг1аш хьалхара духьоттараш, ерри-га юкъара хьал-моттиг (полож-ие) йоалаш болх-1омбара (опыту),
царгахьар 1аьдала лохерчарга кхоачаш.
      Гносеологи рациональни духьоттарашца хулаш кхетаме к1ий-ленаш хьаькъала. Эмпиризман довзарте (гносеологи) хина, анали- тика юхь-сибата отташ ардам (действие), рациональни кхоачам ба оалаш дар хьакхоачаргахьа, озал (объект) синтетически хулаш.

                342





      Кхетамтех махбеш бухе моттигаш яла, лохаш доаг1ар сазали (субъек-ые) к1ийленаш ца1 бакъде е харцде ма1андаккхара, х1е-та цхьаькха дича озали (объек-ые) к1ийленаш йоацаш. Духхьал бухболаш, уйла гаьнаяьннача кхетамчех (понятию) кораде йиш хул, озали (объек-ый) болх тахкарца анализах, хала доаг1ача рац- иональни хьала хулар долаш, духхьал цхьа сазали болдх тахкар-ца.
       Цунах хов хьал-моттиг (положение) йолаш к1ийлен гучапдо-алилга, хулдаш духхьал болхбара, ца1 цхьанега кхоачаш сазали (субъек-ых) анализах. Цунах да маллаг1а ца1 хулаш халанза дарг-доацачох, х1ана аьлча, саги уйлаш торонех хилара. Х1аьта цхьак- кха дира, бокъонца уж йоацаш в1алла. Из малаг1а торо хилар ха-лаезаш, юхлуча, моллаг1а йолча бокъонца. Философи кхетамца долга ховш, гносеологие, онталогие, лгике, психологие мо.
      Хьаькъало юкъейоахаш дагалоацаме уйлаш, нийссаяь кийчал-аш (правила), бувзам отташ цхьан ма1анца, ца1 шоллаг1чо тарал-уш, шоаех долачох х1ама хиларца. Цхьанена уйла йоаг1 «А» кхе-тамче юкъара (посредством) хилара, цо цхьатарра «В» уйлаш кх-етамчен хилар долаш.
      Цох хул моллаг1а да,- ала д1аалар (суждение) в1аший декха-ра доадаш цар ма1ан. Кхетамче уйлан латтара «А» кхетамче йол-аш уйла ювла, иштта «В» кхетамчена, х1аьта цох дар дистара шо-айла ма1анах д1аалар (суждение) хиларца.
     В1аший нийссадалар (тождество) долаш, юкъардар шоайла ду-сташ – шиъ сазал (субъект) хилара, кхы а шоашкахьа йоалаш цхь-атарра белгало (предикат), цхьан кхетамчен хулаш хилара ца1 са-зал (субъект).
     Уж хинна къоастадаьраш доацаш, царех дараш доацаш е хала-айиш йоацаш озалаш (объекты) саги хьаькъалчу, х1ана аьлча кхы а бехкам (условие) ца хулаш ший хьаькъалца дувлаш къаьсттадо-ла х1амилдаш, дале а уж бехкамах, доацаш дола къоастамаш (оп-ред-ия) да ала х1амилдашта логика, баь мах хиларца х1ара белга-лола (особености, предиката).
    Х1аьта цига бехкамаш хулаш цундухьа сазали (субъек-ые), цар
кхетамчеш белгал ца деш ухьаккха х1амилда (предмет). Из да са- га сина торонех кхоачамбар, кхетаме синтетически хоадамеуйла (умозакл-ие) хилар ц1ана хьаькъала сазала (субъекту) хилара, х1а-ьта шоаш кхетамчеш (понятия) белгалъеш бувзам оттара акт хин- на хьаькъала ше шийца.
      Довзарте хила г1улакх хул, массала, нагахьа нийссалуш хули озали (объек-ый0 белгалонашца. Цу даькъа арахьар озалаш ялара,
кхетам бала мегаш мукъаметта дагалоацаме уйлах (идею), т1аккх еррига мукъаметта (пространству) аксиомаш нийссалуш, хетара а
маярра йолача торонех озала (объекту) хулар таралца, маллаг1аб-ола бувзамах кхетамчена (понятию) нийссадаларо д1а мела деха.

                343





     Иштта, г1алг1ай меттал ала таралуш хул сазали озалал (субъ-ный объек-сть), хулаш цу довзартех, цига хьовкхама (рекламный) хулача торонех-хьала дагалоацаме уйлаш (идеи) нийссалуш, болх хул цар шойла, кхы а метафизика долга гучадоалаш, динаца оаг1-ув хилац цу тайпара долача довзартен.
     Философина бакъ да е харц да, ала кхетам ца балара, г1алаташ
хилара довзартенца хулаш цу «сазали озалах». Б1арччадолчох ба- хьанан кхетамче (понятие) лаха  г1ортар караг1даргдац хинна да-галоацаме уйлашца  нийссалуш, бувзам  оттара совг1а, цу даькъа в1ашт1ехьа  ца  доалаш цхьаккха саг д1акхетавар, лохилга хилац нийссалучох, озалал (объек-сть) хилар цу торонех ца далара.
     Бухара кхетамче (понятие) хул агахиннар (следствие) долача а,
маллаг1а долаш дар, цхьаккха доацар да ала, лелача уллувдалара,
х1аьта цул совг1а, из бувзам оттар берригаюкъара хилара, халанз баргбоацаш.
     Кхы а цига цхьаькха х1ама йоаг1аш махбе «В» оттам мо, цига йолаш цун к1ийле «А» мо, цунах хьадоал «А» моттиг йолача, ци-га хулаш агахиннар (следствие) «В».
     Цу дарригачох белгаляла хул торонаш, Даьла кхел хилара, иш-тта хула халарче (состояние) г1алг1ай меттаца да къоастадара, бо- лх-1омбара (опыту) хинна маярра (реальный) к1ийле йолаш апос-териори (т1ехьарча кхетамах).
     Цига йолача халарчех (состоянию) массихана хьахьовкхаш ул-лувхилар цхьа кхоачама, цу даькъа бувзам хул оалача, берриг юк-ъара боацаш, цо оал,- кхетамче (понятие) бахьанаш озалла (объек-ивно) ца хилар.
     Ха доаг1а сазал (субъект) хулаш хилар озалга (объек-сть), ше а
кхачара халарченга (состоянию) хьажжа къаьстта бола кхетам юк-ъар а болаш Даьла кхела халарче (состояние) а отташ дар довзий-та, ер я,- оалаш,- белгала хьалче (бытие).
      Халарче (состояние) я беррига юкъара къоастам хилар гойташ
х1амчех (материя), цунца х1ама (вещь) белгалейташ сакхетама.
     Иштта халарчех хьалче (бытие) оттарца, цу торонашка хьажжа факт хулаш, Даьла кхел ший арг1аг1а е еррига цхьана лелаш. Из сазал (субъект) хиннар озала (объекту), цох бокъонца хиннар хул-аш гуча е эшача цхьатарра. Иштта да саг хилар диккале (качество) оамала, кхетама къаьгга хьаькъал юкъехиларца. Х1аьт И. Канта-м
ц1ена хьаькъал ,- оалаш хиннад цунах.
     Хьалха вай хьоаяь кхетамче къаьггача хьаькъала «А» а,- оалаш
к1ийле «В» ала агахиннара (следствию), шоайла в1ашийхьарчаш,
хьахулаш шийтайпар кегар. Еррига цхьалх яр хулаш массекх к1и-
йле, цига цхьанкхетара хула торо йовш к1ийленаш хилара, цунах хов цхьа бух цар ца хилар.
    Хьалхар кхетамче я нийссаяь кийчал (правило) йолаш, хьаькъа-
ле 1овхье (явление) а белгалейташ; шоллаг1а кхетамче – агахинн-

                344





ар (следствие) эмпиризмах болх-1омбар даьлча апостериорех тез-ис, антитезис цханаотташ, синтез хулаш, кхы а кхетамтен (рассуд-ку) кхаьча доацаш, къаьгга хьаькъала да ала.
    Еррига кхетамаш (предст-ия) е хоалури (чувст-ый), из кхетам-че хьаькъали хулаш. Хьалхарчох кхетамче хоалама (ощущению) кхоачаш е 1овхье (явление) йолаш. Х1аьта агакеп (форма) к1ийле юхера хулаш мукъаметта (простр-во) а, хана а.
      Шоллаг1 кхетамче (понятие) хьалаха йоацаш, из болх-1омбар (опыт) тохкаш, цо доаладешдар цуна координацина. Т1аккха цар дух (суть) долаш, къаьгга хьаькъала кхетамче я,- ала; цхьа х1ами-лда (предмету) хилара болх-1омбара уйлаш царца хулаш.
       Кхы в1-алла деце а эмпирически кхетамчеш (понятия) йолаш. Къаьгга кх- етамче  йолаш тайпа да алар, х1аьта павиан-маймалах б1арччал йолаш цар тайпа да,- ала, цох факт хинна эмпиризма.
     Мабарра (реальный) чоалхане бувзам аьтта халарче (состояние) йолча ше-ша доаг1ачун кортабеш озала (объекту), ма-1андаккха декхаре отташ, даьхкача хьашташта (потреб-ям), х1аьт цига бокъонца бола къоастам боаккхаш логика.
     Логиках оал, хьаькъал дола 1илма, нийсса уйлаейта, озали (об-ъективно) нийссаяь кийчалаш (правила) хьехаш хьаю д1аалараш (суждения), чаккхеш а йолаш, х1аьта цига доалачох юкъара анал-из хилара.
     Логика хилар да 1илмашта хула кхоачам, цар агабокъонех (за-конах) е агакепах (формах) сина-уйлан (мышлении) торонаш хьа-лъеш, кхы а да из 1алама довзартен канах (методах) е бехкамах (условиях),- цар бакъхилар гойташ.
     Уж 1илмаш дукха ма дий, царна юкъе: философи, психологи.., оалаш мо, цар тохкамбар ца1 долаш, саги сина-уйла (мышлению) гойташ. Х1аьта къоасталуш, маллаг1а да ер,- оалаш, агабокъонаш,
сина-уйлан (мыслительный) хилар, цар 1илмаех х1амилдаш (пре-дметы) тахка.
     Царца да агабокъонаш хьайоаха хов-довзар (знание) ма1андоа-ккхаш, иштта белгалдоала: дош, уйла, хьаькъал долаш, къам хил-ар лакха культураца гучадоалаш. Грекий метто ма яхха «логос» а, оалаш. Уйла нийсса яра кхоачамбеш дола 1илма цох хинна.
    Д1ахо сазалах (по субъекту) интеллект е санаьхк (личность) хи-лар долча сина торонех махбеш. Метафизика хьаькъале 1илма до-лаш сазали (субъек-ый) агабокъонаш (законы) гойта, къаьгга къо-астадеш, озали агабокъонаш хулаш, белгалла хьаькъала. Х1аьта метафизиках сазали агабокъонаш къаьгга хьаькъале хулаш, сина-уйлаш дийнаеш, саг хилар хьажжа.
      Довзарте (познание, цох гносеологи а оалаш, онтологи, псих-ологи хинна оттамца тохкамбара, деррига саги кхолламгахьа, кхы а хоалам (ощущение) боацаш махбе, ц1ана метафизика хилара то-хкама дарааш къоастаде апперцепцех (сина чура кхетама) хулаш.

                345





      Т1аккха эшаш сага фуннаг1а ца1, цу даькъа оттавеш саг ларх-1а, маллаг1а ха доаг1а, кхетамче бухеяьнна хилара, сазали хьаст ба,- оалаш ураотта. Цудухьа саго оалаш дар хул, маллаг1а халадо-аг1ар новкъосталде е кхыча х1аман духьа..
      Цу даькъа, цох дар озалал (объек-сть) гойташ, уж х1амаш яле а, х1амилдаш яле а, накъайоахаш е т1ехьа-т1ехьа отташ. Кхы а да  белгалдоалаш к1ийлен дагалоацаме уйлаш (идеи) хилар бахьанаш
доалаш, шоаша хьахиларца болх-1омбар (опыт) торонех долаш.
     Хьаькъалца довзар маллаг1а е цхьаккха доацар довза торонаш йовш, - ца1 деррига да,- ала деза халарче (состояние) яра. Х1аьта
цхьаккха доацар долаш е цхьаккха доацар ца хилча ца доалаш,- из
ца1 хилар цхьаттара долаш.
      Кхыча тайпар доалаш деррига агахилар (сущест-ие), из дале а,
довзарте хулаш хоалури (чувствами) новкъосталца. Х1аьта хьаьк- ъалца дар д1адовш хуле а, казуальни оамалаш хеталуш. Доккхеш (велечины) да духхьал цхьа кхетамче (понятие) хулаш, къаьггача хьаькъала, бувзам оттар доалаш. Царга хьажжа нийссаяь кийчала-шца (правила) хала мегаш гучадаьнна бакъдар. Цудухь хетара да-гадохараш царех хулаш.
      Маллаг1 бокъонцадар хул халадезача хьала нийссалуш шийна долча довзартена. Нагахьа довзарте (познание) нийссадала дезача даькъах ше-шийца бартбара йолаш, цу хьалхар ший агакепа (фор-ме) 1овхье (явление) хулаш цох.
      Укхаз логика кхетам болашщ  мукъаметта а, хана а,ший к1ий-леца, ший агахиннарца (послед-ем) къаьгга хьаькъал хилара.Т1а-ккха маллаг1а д1аалар (суждение) кхоачаш озалала (объекти-ти) доалаш бокъонцадар (истина) хала ловш, иштта харцонна а доал- аш.
     Кхы цхьаькха да довзарте хьовкхалуш хуле духьал, агабокъон-ех адами хьаькъала кхоачар долаш юкъарчал кодуч (посредник) а волаш, саго юсташ кхетамче (понятие). Цунах ховш сагаца хулар, шийца цхьалха долчох озали (объек-ый) ца хилар, цох бакъ е харц доацаш хьаькъал махбаргахьа.
     Цунах хов к1ийле а, агахиннар (последствие)а – в1алла белгал-олаш (особенности) йоацилга х1амашта, кхы а цунах даьннар кхо-ачаш цхьан хьаькъала. Цига хьадоалар дукхаг1а долаш болх1омб-арца (опытах), озалал кхоачаш бакъде, 1овхье (явление) хилара цолх.
       Хьаькъали агабокъо (закон) я, из хилар хьажжа цунах хьажар духьа, царна юкъе ийдам (бувзам отташ) боалаш. ерригача юкъар нийссаяь кийчалаш (правила) хьаькъала кхоачаш, иштта бахьана,
 ардама (действию), кхыча тайпар аьлча болх-г1улакх (деят-ость) хулаш, в1алла доацаш ма1андар (значение) озалашта (объектам).
       Маллаг1а кхетамче (понятие) хул къаьгга юхь-сибатах (обра-зе) е мадарра хула кеп (копия), дика во1 даьна тара хулаш мо. Х1-

                346





аьта къаьгга юхь-сибат (образ) хилар кхоачам ба, из  кхетамче оз-алах (понятие объект-ти) уйла йодаш, ший мукъа е из хилар хало,
йишйоацаш цхьаккха кхетамче озалах е цхьаккха болх-1омбар до-ацаш.
       Д1ахо да, кепаш (копия) я,- оалаш тора хилар да, нагахьа озал (объект) хулаш яле, хоалури (чувст-ый) юкъарал долаш. Иштт до-лче, къаьгга хьаькъалах йола кхетамче хьаялар да ц1ана кхетамте (чистый рассудок) хилар, Дала данначох 1алам дале а, сина торо яле а, цар коапий ца хулаш.
       Иштта уж хилац къаьгга юхь-сибатах, хьанга аьлча уйлаейтац цар, ший мукъа шоашкахьа к1ийле яле, торол йолаш, еррига мук-ъален дагалоацаме уйлаш (идеи) хилара хьаькъалах. Цул совг1 да, уж кхетамчеш ерригаюкъара кхетамчеш хул, цудухьа цар чулацац агакеп (форма) болх-1омбари (опытный), цацца хала мегаш юкъа-рца дагалоацаме уйлаш, къаьстта болх-1омбара (опыту).
       Цудухьа царех ала доаг1а бехкама кхетамчеш (условные пон-ятия) я, ала, ужаш йоацаш довзарте хала йишйоацаш, цига сага хьаькъала юкъарал долаш, цун даьла уж озали (объек-ый) хилац.
Цунах хов логика хул агакепа амали (логике свойственой форме),
деррига хьаькъалах довзарте (познание).
      Х1аьта философех метафизика метте далар да динаг1легахьа (теологию) сина торонашца лоарх1аш мадарра (реальный) халар-че (состояние) хинна, цига бухмоттига торо йолаш, къаьгга хьаь-къала белхаца.     «бухмоттиг- основоположение, хьал-моттиг - положение, болх-моттиг-ситуация».
       Хетадалийта мегаш да дег1а (телу) доладалара духьал т1ехь-
т1ехьа доаг1ара, ардамах (действию) мукъаметта чудалар доацаш хьал-моттиг (полож-ие) хувцача, из дух (суть, сущность) доацача.
     Х1аьта цхьан меттера кхыча долаш т1ехь-т1ехьа из болх-г1ул-акх чакхдоалаш хилара. Кхыдар хетадала дац мукъметта (прос-во) даккха ма1ан доацаш, духхьал дукха е к1еззига ардам (действие) балар деце цхьана, Даьла кхела мара лелар х1амче (материя) йол-аш.
     Мишта кхоачаргва саг Даьла кхелах хиннабоацача кхолламга?
Цу даькъа, сага хеталураш дукха долаш, саги дагалоацаме уйлах синтезаш дувлаш довзарте да,- ала. Хьаькъало 1илманца дег1адо-аладеш, шоай торонаш хулаш Даьла кхолламга кхача. Из да Далла ловр, саг декхароттавеш  дуне довза, болдх-1омбарца дикача оам-ала.
      Цох дар Бусалба дино, шерра кхетам луш д1агойт, царех цхьа-дар декхар долаш, сага т1адулаш, уж цхьадараш шоаш дукха хил-ара дингахьа Сунат долаш, де могадеш. Цу даькъа белгаляьй Даь-лах йола эггара лакхаг1а  йолаш дагалоацаме уйла (идея) хила ез-аш. Б1арчча хьаькъало къоастаяь, маьхияьнна хилара, эггара лак- хера к1ийле йолаш мо, маллаг1ча къоастадарал совг1а.

                347





      Ц1ана кхетам хьаькъала озали (объек-ый) мара хитлац, хьалха
сазали (субъек-ый) хиннар мабарра (рациональный) кхетам хила-ча мара шемадарра бакъдар (абсолют-ая истина) ца хъулапш кхет-амче я,- ала. Кхы а белгалонашта цхьаккха синтетически, априор-ни д1аалар (суждение) ца доалаш махбе,- цох хул карара юкъеди- лла 1илма, цига ца хилара кхыйола духьале.
      Цундухьа хьалхар агабокъонаш Законы) в1ашаг1акхеташ бо-лх-1омбара (опыту) рациональни духьоттарашца (принципами),
х1ана аьлча, цар ма1ан  кхоачаш эмпиризмага (аналитикар хьал-моттиг хул  доаг1ар е доадар белгалдоалаш торонех). Цун даьла, ше-ший моттигаш йолаш, в1алла  доацар в1алладоацачох хьа ца далара. Кхы а хьал-моттиг (положение) йолаш, дерригнена д1але-лара бахьанаш хулаш, хало гойташ. цу цхьана метте кхоачамбоа-цара цар ийвдадаь (выражены), рациональни бокъонех, шийгахь хулаш духьал эмпиризмаца аналитика ма1андара (значению).
       Цунах ха торо хул сага шиндухьех (амфиоболием) эрга кхет-амче хулаш. Ц1а1аш царех хулаш формальни торонех е эмпириз-мах шоай х1амчера (материальный) духьоттарашца, царел хьалх-аряраш духхьал сазали (субъек-ый) торонаш хулаш, шоаш абстр-акцех д1аюстарялара агабокъонех (по законам), саги сина-уйлан (мышлению) з1ыагараш (процессы) йолхаш.
      Х1аьта царех маллаг1а кхетамчеш (понятия) озали (объек-ый) йоалаш, абстракцех ший кхетамах юхаотташ озал (объект). Кхет-амте (рассудок) юкъейоаккхаш кхетамчен агабокъонах болх-1ом- бара, цунах бола бувзама, гаьнайола дагалоацаме уйла (идея) хил-ара, хоалури кхетама (чувств-му пониманию), цига з1ыагар (проц-есс) хулаш, кхетамтен агабокъонах (законами рассудка) латташ, къаьгга рациональни кхетамчех (понятию).
     Т1аккха д1аалар (суждение) а шиндухьа (анфиоболех) доалаш,
шин ма1ана, цох дихотоми а хулаш. Ца1аш кхетамчеш мо, эмпир-изма махбеш, озали хилара аналитически з1ыагараш (процессы) а доалаш, х1аьта шоллаг1адараш кхетамчеш мо, синтетически апр-иорни халарче (состояние) хинна сазали д1аалараш (субъек-ые су-ждения) хилара.
       Аналитически д1аалар да хьахинна дакъаш д1а-х1а къоамтад-еш тохкамбуча ма1анах озала (объекту) довзаш шоай дакъех, йол-ача озала. Цул совг1а, д1алар (суждение) долаш ма1ан даьнна  де-манех (терминах) ма1андара (значению) юкъедаьккхача къоастад-ара. И. Канта логиках аналитически д1аалара (суждению) ц1а тулаш «д1аалар», - аьнна, шийгахьа  логика «дувцадар» (сказуем-ый) чудилла чулоацамах «хьалхиллар» (подлежаший) хулаш. Ан- алитически ма1андаккха (сделать вывод) ца оалаш, кхоачамбеш синтетически (априорни) д1аалар долча белгалде дар доаг1ара.
       Синтетически (априорни) д1аалар да шийгахьа логика дувца-дар (сказуемый) чудилла доацаш мо хьалхадилларца (подлежаши-

                348





ем), иштта дале а хулаш априорни болх-1омбар (опыт) хьалха до-лаш.   
      Аналитически д1аалара юххе, дувцадар (сказуемый) маллаг1а-ча белха, цхьаккха  кердадараш т1а ца тохаш, белгалонашта  (при-знакам), кхы а хьалха долча хьалхадиллара (подлежашему). Х1аь-
та синтетически д1аалар (суждение) дахьаш ца1 кердадар чудулл-
аш маллаг1а хьалхдиллар (подлежаший) чулоацамгахьа.
      Торонаш хулаш Дала данначох «синтетически д1аалар» да оа- лача. Дег1а дозал доалаш къоастаданнад, х1ана аьлча д1аалар мо
д1аяржаш торонаш довзарте (познание) духьалуллаш аналитичес-ки дошалара (суждению).
      Цох да дег1 (телу) шерданна духхьал кхетавеш долча хов-дов-зара (знанию). Иштта 1илмаш тохкама лела кертера  хьал-моттиг-аш (положения) карайолаш хетара довзартен синтетически д1аал- арашта  (суждениям).
      Аттаг1а хулача кхетама, логика торонашца аксиома я,- оалаш,
лоацаг1а хулаш никъ, кхы а т1адама (точке) юкъе  хила йишйоац-аш, къоастабаь, болх-1омарах (опыту), х1ана аьлача белгалол (ос-обенность), амал (свойство) хул цига лоацаг1арча наькъа т1а, юк-ъе ца йоалаш, нийссаг1ача кхетамчена (понятию).
        Иштта И. Канта гойтача хьал-моттигах (положениям) Ворх1 (7) + Пхиъ (5) = хулаш Шитта (12). Хала мегаш хетара анилитити-чески д1аалар долаш, х1аьта из да-кха хьадоалаш хилара кхетамч-ех (понятя) (7) е (5) –= логически агабоакъонех духьаленна (противоречия)…
       Кхы а юхера хьажарца хулаш, цхьа кхетамче в1аштаг1техача (7) е (5) шийгахьа чулоацаш цхьаккха, т1аккха, цхьаккха духала шиъ тарах1, в1ашаг1кхетар доацар цхьаннгех. Хула кхетамче (по-нятие) терах1ах (12) уйла яра.
       Цул т1ехьа денна, саго кхетадора, из в1ашаг1акхетар (7) е (5)  а долаш, мела дакъа ца дахара кхетамчен (понятию). Цу тайпара хала  мегача в1ашаг1кхетара дукхал хул ала, юххерра гургдацар-кха, цунах (12) – шийтта я.- ала.
      Иштта кхетамче цу тайпара шиндухьаяьннача диотомиех д1а-алар (суждение) хулашщ, аналитические, синтетические хулаш, х1аьта д1аалар 1аламца хьадаьндац, саги ийдам (отношение) ху-лаш х1амилдай (предметный), 1овхье (явление).
      Х1аьта дувцадар (сказуемый) х1ара д1ааларца хьагойташ хов-довзара (знанию), цун е кхычун белгалолца, цхьа бувзамах г1ол-ла е ийдамаца (отнаш-ием) цигар х1амилдай (предметом).
      Цудухьа х1ара д1аалар хулаш цхьатарра аналистически, син- тетически а. Цу д1ааларах доалаш юххера хьакхоачар (результат),
из анализ яьннача х1амилдах (из предмет). хьакъастара цунах бел-галоле (особен-ть), бувзаме (ийдаме) хулаш.
       Иштта д1аалар хул синтез дола, саги хов-довзар (знание) х1а-

                349





милдах (предмете) хилара, х1ана аьлча д1аалар (суждение) хулаш,
б1арчча цхьанкхетар хинна, хов-довзар х1амилдах (в предмете) е
цун белгалоле, бувзаме, ийдам цхьана.
     Синтетически д1аалар (суждение) хиларах «дац»,- оалаш кера-стидеш хьадоаг1а дукха хана денна д1акхайкадаь, уж хиннаб мат-ериалисташ. Цар Даьла цатешара, динца 1енгарал леладеш, шоаш
бахьа никъ 1илманца ба,- оалаш.
    Т1аккха, из (7)-нена (5) т1атехача (12) хулилга долаш, шоай кх-етамца мара доацаш мо. Бокъонцадар деце (12) хулилга, Дала дан- нача ни1матах, цу тайпар вахар хьакхолларах баьнна  кхетам бол-аш сага кхетабе.
     Из хул гучахьардар, иштта динца дар а, Дала сакхетам луш са-га, - «ер да шоана бакъдар»,- оалаш мо, адамашта кхетам луш, х1-аьта цу моча х1амаех кхетамчеш (понятия) гуш х1ара сага сакхет- ам башхабоалаш, 1илман торонех болга кхетадайташ.
    Иштта, цох дар къаьстта белгалбаьннаб Ислам дингахъьа, къор- 1ана аяташ  дийттабаь шу хьалха , гойтар, тахан 1илман бакъхил-ар ч1оапг1адеш.
     Юкъера б1аьшерашка хинна г1ожа церковникаш бена боадона никъ  динаг1ле (теология) йоаеш  хиннад, Дала кхелла саг хилар, нийсса Дала ма яхха белгал ца веш. Цу даькъа бусалба динен, кер-аста динен цхьана гуш атеисташ дешашца, юча кхелаца т1оам ле-лабаьб.
      Х1аьта цу торонашца довзарте (познание) даларца сакхетам а болга хейташ, саг хьайбах хьакъасташ, ший хьаькъалца Дала дан- начох, саго уйла яра долачуннга а йоакхо е хьожаш. Саги хьаькъ-ал сомадаьнна доаг1аш, саг вахар ч1оаг1адеш, доацар-эшар уйла-нгахьа, сина лелара (лелам) уйла лелаш, цунга хьажжа саги вахар,
лелар хулаш.
      Сага шийга доацачун априорех (болх болабалалехь) кхетамга- хьа кхел еш хьал-моттига (положению), ца1 шоллаг1чунца нийс-салуш мо е кхел еш хьукамга даккха доаг1аш доацачунна, цох ги- потеза да, ала хьожаш.
      Т1аккха низ д1акхаьчача, Даьла кхелах а, кхетама а доацар т1-еъхьа гучадоалаш 1илман торонашца, саго болх-1омбарца, фило-софаша цох эмпиризм наькъа т1а, хьаькъал лелар да оалаш, из хь-аькъал дег1адара.
     Кхетакма хьалхардар белгалдеш хоам биргахьа аналитически д1ааларца (суждением) долаш. Х1аьта шоллаг1дар, синтетически д1ааларца хулаш. Т1аккха хов сага, из д1ааларе (суждение), кхет-амадаре цхьана дола, бувзам хотабаларца, довзарте а хулаш, саги
 сакхетам совг1абоаккхаш.
     Ц1илургех (смимволах) логико ма яхха (2) т1атохаш (2)-нена,
кхоачаш (4) хилар б1арчча. Из деце бокъонцадар? акъдар белгал-доалаш, цул совг1а цу х1ара шинена (2) ма1ан а долаш, болх

                350





хулаш хьаденад, къайленгахьа лоарх1аш дар а доацаш, цу эмпи-ризман наькъа т1а.
        Х1аьта, из гучахьдар д1адаьлча хул сина уйлан (мышлению) белгалдала къайлаг1адар, кхы а да, из цхьатарра саги уйла лелаш хилара, духьал го доацачох гипотеза да ала, доаг1аш, 1илмано уй- ла д1атоерца.
      Цу даькъа, саг хьайре хулаш, керта хьаьнгахьа, г1айг1ане вод-аш дагабоалама кхоачамбоацараш гучадаьле. Х1ара саги ший ин-телликтуальни чоалхоттам (структура) хул торонашца, махбе до-лчох а, доацачох а, ший сина1алашол (идеализм) гучаяларца.
      Из деррига з1ыагар (процесс) хинна сина торонца, хьаькъало болхбеш санаьхк (личность), интеллект хинна. Иштта Дала данн-ар торонех хулаш, сага сакхетамца аьлча, уйла йоада абстракцех,
гаьнайоалаш саг адам хилара кхетам болаш, из априори хулар са-
кхетамгахьа транциндентальни сина1алашола (идеализму) доал-аш болдх-г1улакх (деят-ть) кхоачаш сага.
     Иштта долаш, цу даькъа И. Канта гойт довзарте (познание) ни-йсса хилара т1ехьа нийсса хулаш цхьа г1алат дацари (отриц-ный) вахар, диа (мир) довзар а, из кхоллара а, цо дар д1анийсса ца дар, хьаларче (состояние) яра, цох кхоллам хинна д1аоттарца. Цига ле- лар (движение) хулаш дийнача а, даннача а х1амашта.
      Кхы хул харцдоалаш И. Канта дийцачох кхетам боккха хинна-чун, Дала юхь-сибат (образ) дала г1иртачарна. Даьла дийнале (су-щество)  я алара, цхьаболчара. Из нийссадоацар, ший к1ийле а йо-лаш хул философи, бехказло хулаш 1илман наькъа т1а долаш мо,
деррига довзарте (гносеологи) долаш. Цу даькъа юххера довзарте-зал (непознаваемость) дайза чакхдала йишйоацаш.
      Цунца да сага сакхетама торонех доаг1ар Даьла ло1амца. Из а
фуд, - апьлча? Да Далла гуш, ца гуш довзарте хила йиш ца хилар.
Ха доаг1а Даьла вовзар, эггара йоаккхаг1йола къайле йолга. Бус-алба дингахьа белгаляьнний (99)  Аллах1 ц1и.
      Х1аьта Даьла гуш вовзара, кхы х1ама доацаш, юхь-сибат отта- де, цудухьа Даьлах хетар-молттар дувцар харцо хулаш. Из да дин- гахьа хъаттача, Даьла къайле ха г1ертар, цох йоккха харцо хулаш.
      Дингахьа теха къовлараш да кхы а, саг Даьлах тешар д1адоад-еш. Цудухьа философи д1адехе а довзарте торонаш тоае, оалаш, сакхетам дег1абоалбара «ха» тахка,- оалаш. Деррига х1амчера ди-аш (матер-ык миры) довзарте д1акхоачаш хилац, духхьал, из дов- зарте (познание) дег1адоаладе хьожаш…
       Метафизиках йола халарче (состояние), сгага лартт1а хьаца- кхоачаш, цудухьа эггара лакха йола къайле саги сингахьа хинна ца 1еш, арахьа яхаш хилар, бокъонца Даьла хилар цо хьахайташ.
      Цудухь, дино къовлар (запрет) оттадаьд довзартен долча, къа-йленаш хилара, транциндентальни философи ма яхха. Цунах хов, саг хиллар,Даьла кхолламан дакъа мара ца хилара.

                351





      Дала саг т1адулаш, саго ше, ший саг хилар кхоачашде дезаш,
Далла а, наха а хьалхишка. Шийна хьаькъал далара хоастам беш,
из кхетам чусацар сага философех гипотеза ца хулаш, динца дог-дахарал совг1а, д1ахо д1адехар ца деш, ший деха моттиг йоацан-даь.
       Цудухьа, кхеташ саг, Даьла къахетам шийга кхачара, ше хьай-
ба ца хулаш, динаг1а тешарца, ший моттиг г1аьххьа хиларца, из кхетадеш сакхетам балар сина1алашол (идеализм) хулаш, цхьацца хаттараш саго шийна жоп луш.
       Шийга кхаьчача даржа, саг эгшгара лакхера лаг1а т1а хилара,
т1аккха мара хилац х1амчера диа (материал-ый мир) г1аьххьа до-взартенга кхоачаш а, иштта ца кхоачаш а. Цига белгалдоал сина-уйла (мышлению) сина1алашох  идеализм  хилар хьалха хулаш, цхьанена кортабе, цох Даьла кхоллам - х1амче (материя) йолга а ховш.
         Юххера, бокъонцадар (истина), Аллах1 дерриганел совг1а дерриганена т1ехьволаш, беррига ший кхоллам хилара, Цо доал-деш. Иштта волача Даьлах дола довзарте (познание) нийссадаь а даларе, бусалба дино ма яхха кхелхулаш, т1аккха цу хьукума т1е- хьа нийсса хургвар саг.
      Х1аьта кераста дингахьа нийссавала хьожаш кхетам гойтаб И. Канта. Цуна концепцигахьа, декхар доалаш, д1аалар (суждение) шиндухьа диотомиех кхетамче (понятие) йоалаш, т1ехьа З. Фрей- дак тохкамгахьа хоадам бара, хоадама шеконаш гуш. Д1ааплар а
аналитически хулаш мо синтектически а хулаш.
      Укхаз белгалджеш хьехамаца (теоретический), эмпиризман  а болх-1омбара хов-довзар долаш. Д1ахо белгалде хьал-моттиг йо-аг1а  У. Куайна къоастадеш белгалдер, хаьдда моттиг йоацара ан-алитические, синтетические д1аалара (суждению), в1алла цу тайпара хоадам ца хилара.
      Бокъо ца хулаш, шоайла дига болх-1омбара (к опыту) къаьстта йола хьал-моттигаш (положения) йолаш 1илман. Цудухьа йоацаш
к1ийле (бух) хьакъоастае шийтайпара класс эмпиризмах (синтети- ческий) хула бакъдарашта.
      Д1аалар (суждение) декъар харц хул уйлангахьа мара аналити-чески е синтетически джа,- оалача, из д1акхайкадаргахьа кхетама мела д1аалар юхе дале а, гаьна дале а бакъдолчо, адами хов-довз-араш (знания) хул ала. Цу кхетаман д1ааларах (сужден6ию) оамал хулд цхьаненга хьажжа хетара ийжата (относит-но).

    г)    Меттае, Сина-уйлане, Бакъдарае юкъар бувзам
                (связь между языком, мышлением и истиной)
           Г1алг1ай метта торонаш хиннаяц ханачухь халарче (состо-яние во времени) хилар хьажача, мотт дег1абоаг1аш хинабац из лелабу къаман наьха сакхетам дегш1а ца бара, цунна цхьацца ба-

                352





хьанаш дувлаш хьаиха ханаш йолаш.
     Уж бахьанаш да: г1алг1ай-вайнах к1езига нах хилар, цхьацца низаш т1алатташ, бахачар бохаш, нах бебар довш. Хьалха д1аяха-ча замашкахьа, шоай йоазув ца хилара, цунца ювзаянна культура д1атовш моттигаш ца хилара, фу ца хада дийнадиса мара торонаш ца хилара протонахаш хьаболабалчахьа, мела шоай ага-авол (цив-илизация) хилара историгахь ц1а йоаккхаш.
      Царех хиннай: Миттани, Урарту, Мана, Атропатена, Кавказер Албани, б1арчча хулаш а е дакъах мара ца хулаш, царех  ийна ба-тонахаш; меттах тохкам ца лелабар, духхьалш метта прометта хь- абалар къоргга ма1ан хилар доацар, кхыча къами метташка хьаж-ача: вахар, дуне довзар довзартен (познов-ой) белха, ма1анаш де-шаех доахаш, сакхетаман дух (суть) х1ара дешо гойташ.
    Иштта къам парг1ата ца хилар ловча тайпар йоазувна, культура
агах1арак (знак) даккха графика я, - оалаш. Цу даькъа, цкъа лати-ни алпех (графиках), т1аккха  эрссий  йоазувл леладеш  хьаденад г1алг1ай къам, чоалхленаш духьал ювлаш. Х1аьта х1анза торо ей-ний, г1алг1аша шоаша шоай мотт лелабар д1атарадира эрссий 1а-ьдала лаарца г1алг1аех эрссий бе лаьрх1а, кхыдола къамаш мо.
     Иштта я х1анза цуна хьагушйола торонаш. Лакхе 1одийцар до-лаш, кхы ч1оаг1а белгалде доаг1ар хул г1алг1ай мотт бе1а ка бол-аш мо, фу д1адоаржаде могашбоацаш гучадоалаш. Из хьанад? Из даьра хул, цу меттал 1илмаш дег1адоаг1аш ца хилар, шерра юкъе- баккхъар  соцадара, музейни торонех, экспоната тараберзабаь г1а- лг1ай маьхка хилара.
     Иштта долче, дунен т1а долача доккха къами, метташкар хьал гуш: эрссий, инглиз, франци, испани, нимци,.. метташкар торон-аш  тоаялара. Х1аьта, з1амига г1аплг1ай метта аналоги  йоалаеш,
маллаг1а диккаш хургдар ха, ший тайпар торонаш йовзийта. Цу наькъа т1а , г1алг1ай метта гойтилга да, вай б1арчча торонех лос- тамбар (дисциплина), цунах Юкъара Семантика (Общая Семанти- ка) а хулаш.
      Семантико яхачох доаг1а, хулаш массайола халонаш юстарйо-ахаш, саги вахар-лелара юкъе ца доаккхаш, довзарте (поз-ние) де-г1адоаладеш хул мотт. Х1аьта г1алг1ай метта юкъе ца балар духь-ал б1аргагуш да 1илмаш, ца довзийта гонахьа картъяь хилара, ни-заца лорабеш дег1абоаг1аргбоацаш, цхьан кепе гойташ аьттув ба-йна къовлар (табу) даь хилара.
     Цу даькъа ни1 хьайийла наькъа т1а боалийтари, Даьла къахета- ма б1арга а лакха доккха дика хургдар. Вахар, довзарте (поз-ние),
д1алелар гойта хьожаш д1аалара (суждению) метти канашца (спо-собами), керта хьоа-чоалха (нер-ая система) юкъарал долаш, д1а-хьождеш, хувцаш адамашта караг1адоалараш.
     Х1аьта метто къоастаду вахар, д1алелар ийнейра (нервный) бо-лх-г1улакхи (деят-ть) юкъарал долаш. Цудухьа семантиках лоар-

                353   





х1аш лингвистика дег1ан реакци меттар гойташ. Х1аьт цунах хьа-гу дош юкъедаларо махбеш мела толашле е лазарле хул адама ха-ларче (состояние) йолча.   
      Зехьа даьккхадац г1алг1ай кица: «Хозача дешо лакха лоам бо-шабаьб,- оалаш». Цунах  хов декхар доалилга, х1ара сага нийсса, эздий къамаьла деша лаха, багар 1и мерза йолаш.
      Цу даькъа ешйолача кхелана доаг1аш кхы а кица да: «Нахаца
бувца мотт болаш вола саг к1алвиса атта мотиг хилац». Иштт ду-
кха дувца хабараш ма хули кхыча къами а, метта торо гойташ.
     Нийсса мотт ца лебара багено, дукха зуламаш кхехьад наха юк-
ъе, къовсамаш  дийнад, тешам байнаб. Дика лебаьча меттах, докк-ха пайда боалаш наха, барт товш къаьстта. Х1ара сага могаш е ца могаш вахар ма доаг1е.
      Цудухь доаг1а отташ, керда д1адаржа хьаждовзар (орентация) саги (адами) вахаргахьа. Цун боарам болаш д1анийссалуш чехка е дукха дунен т1а хулача хувцамашка хьажжа.
     Цу тайпара саги йолача кийчалах, торонех хов х1ара саг хилар,
меттах махбеш мела хьаькъал долаш ва ховш саг, цунгар доал ке-
ртера ма1ан долаш. Саго ший мотт лебара кхы а цу кхоачамца са- га хула халонаш духьалар д1айоахаш болхбира. Из да метта а, бо-къонца долчунца а халарче (сост-ние) отташ, юкъера къовсам боа- беш.
     Цу даькъа хул Юкъара Семантика торо, из философи, психоло- ги, лоагика ца бу хоадам хьабеш довзартен (познанию), из керда торо я экзистенци хилара делостам (дисциплина) хьехаш, кхетав-
еш саг, мишта дикаг1а пайда эца хул кхетама, кертахьаьцар чоал-
ха (нервная система).
     Белгалде доаг1а , саго мотт лебара халарче (сост-ние) йоалаш, ший оттамах кертера ма1ана. Цига хулар да, деррига саги д1алел-ара ма1андоалаш, - адамаш кхетадеш махбарца цхьана е кхычуна 1овхье (явление) хиларца майолача торонашца, из экзистенци хи- лара.
      Х1аьта, ший оаг1уврахьа цига кхетадара е махбара хьажжа от-таш саги мотт лелабар. Из хул халонаш ювлаш юкъмоттига, нийс-саг1а аьлча ийдам (отн-ошение) баларца, цхьацца бувзамца, мада-рра (реально) доаландаь ма1ан, - из хул агахьараках (знаке) белга-лйоахача 1овхьех (явлениях). Цудухь кхетадедезаш да кертера ха-ло хилар деррига философица, из Юкъара Семантика доалаш дов- зартен дух (суть) доландаь.
       Хож вай дунен т1а цох болх д1аболабаьраш фу йох. У. Джон-сона яьзду:
« Семантикаш цкъа мо белгалдаьд довзартех (позн-ию) хула хало- наш, иштта кхетадераш гулдеш гонахьа юкъмоттига: меттае, бок-ъонцадолчуне, - уж хул бехкама белгали (фескали, ц1ияларги) фа-ктех хьахиннача торо йоалаш. Кертера хаттара жоп даладезаш, цу

                354





халонашка хьажжа метта юкъеяха,- из хаттар юкъмоттига доалаш,
меттае, халарчене (состоянию)».
       Цунга хьажжа хул кхыча семантикаш дийцараш а, хьахьовкх-аш геттара ира ма1ане хилар халонаш агахьараки (знаках), цунах ма1андара (значение).
     Семантика хьожаш даима тахка ма1андараш, шийгахьа хилара метта агахьаракаш (знаки). Из да, адамаш шоай д1алеларгахьа ку- льгалдеш цу ма1андарех (значениях),- т1аккха деррига адамаш г1-улакхдуча махбара з1ыагарца (процессом) халадезаш, хьожаш ни-йссача оаг1уврахьа хоадамеча дакъаловзара (решаюшей роли) цар метта агахараках.
      Метта агахьаракаш (знаки) дешаш, цар халарче хул йовза, кхы а ма1андар (значение) доаг1аш, духьал болх-моттига мара йишхи-ларга хьажжа, белгалде цар референташ (хоалури даьннараш) бо- лх-1омбарца (опытом). Из яхилга да хоалама кхоачамаш (компле-ксы ощущения) хилар.
      Цох довза хул, озали бокъонцадар (объек-ая дейст-ость) хина, дар кортамукъа сазалах (субъекте) е белгалдалара юкъедоаккхаш цар канаш (методы). Эггара хьалха денна юкъедоаккх хьожачаха- на бувзамоттар агахьараки (знаков) цар белгалйоахача озалашца (объектами).
        Логика, ший позитивизман оамалца хьожаш, болхбеш хилча агахьаракаш долга гойташ, из бешболаболх духхьал хетара, цар а
юкъмоттига  синтаксисо ма яхха е белгалдаьча референташта (се- мантиках).
     Т1аккха юкъар семантика прагматизм юкъеяларца т1аг1орташ лоарх1, халадезаш  кхоачашде, уж (аспекташ) цхьанецара уйлех а хьажарца бувзам боалаш сазали (субъек-ый) д1алелара, прагмати-змо ма яхха. Из бокъонца юкъмоттигар ийдам (отнош-ие) ба кхоа- чамбеш ма1андар хьагойта уж е кхы агахьаракаш хулаш.
      А. Рапопорта яьзду: «Юкъар Самантика да дешаше, хьалхдил-лараше (слова и предлож-ия) хула ма1андар духьал хилча мара уж бувзаме чакхдалар долаш, операцина тара, къаьстта референтни хоамаца.Семантико нийссадаьр белгалдаь ца 1еш, бакъдар белгал-ду. Юкъара Семантико кхы а алсам йоалаю метта халарче (состо-яние) гучаяларца. Цуна г1улакх хинна 1ец цхьана дешашца, хьал-хдилларашца е мабарра хоамбу референташца, цун кхачар да д1а-хо 1откъамбеш адами д1алелара (поведению). Юкъара семантико хоамбар даь 1ец, цхьа дешаш дувзаданна дола, белгалдаьнача дел-остама (порядок), иштта нийсса хандош а (глагол) хувцарае, лега-рае грамматиках е нийсса в1аший тийшадола бувзамца, ца1 шолл-аг1чунца хьалхадиллараш (предлож-ия) долаш логика, нийсса бу-взаме хинна хоамбу референташца семантика, кхы а да, ерриг цох ца1 з1ы хулаш: Факт (хиннар) – Кертахьаьна чоалха (нерв-ая сис-тема) - Мотт (язык) – Кертахьаьна чоалха (нерв-ая система) – Ар-

                355





дамах (действием)».
     Х1аьта хиннараш (факты) хотлуче бувзамца, кхы а цар делост-ам (порядок) хьадар-д1адахар болама  нийссадеш саги вахаргахьа, иззал шоаш хиннараш (факты) хилар хьапжжа сазал (субъект) хи-нарца, то1ал болча боарама къоасталуш цох.
     Цудухьа, лакхехьа белгаляь з1ы (цепь) мегаргъяр д1ахо гойта :
«Хиннар (факт) - Кертахьаь чоалх – Мотт – Кертахьаь чоалх – Ар- дам».
    Иштт кхы хул д1ахо, цхьа в1ашаг1кхийтта гонахьа. Юкъара се-мантика в1ашаг1тох (озал /объект/ сазалца/субъектом/, хиннар /факт/ ардамца /действием/, пайда /стимул/ хьалхьарца /реакцией/ цхьан бувзама чоалх /комплекс/ хулаш.
     Из чоалх /комплекс/ цхьана хьовкхама белгалеш 1овче /событ-ие/ хьаялар хул озали-сазали ийдама (объективно-субъективному отношению) лелаеш эргашле хули а гносеологи (довзартен) белг-алонашта. Из хул саг д1алеларгахьа 1вчеш (события) хьаялар дол-аш цхьана хьовкхамах чоалхаш (комплексы) хулача.
     Цо сагото лараг1а хьаеш сазал (субъект) ший хьинарца, духьо-ттара уж чоалхаш (комплексвы) каралаца чот йоацаш белгалонех.
Иштт сазало (субъект) в1ашаг1йолаш, ший сагото яхар яр хьалуш
цхьацца юхера дукхал, уж оамалашяьзъер (характеристика), юхх-ерчарех в1ашаг1йолаш озал (объект).
     Караерзъер духьа д1айирза формализм хулаш агахьараки (зна-ков) хьехамах (концепцием) да из, караерзе дугаш д1адехкача бу-взамех, деррига оаг1увнаше, агахьараке долаш, амала (свойства) йолаш, царга функци лелаейта делостама, сазала (субъекту) д1ал-ела.
      Агахьаракаш (знаки) хилар пайдане е зена адама довза, - сема-нтика караг1адоалаш метта,1аткъа массайолча кепашта адам д1а-лелар хилара. Далла ца лайча торонаш хулаш ца хилча, метафизи-кан хаттара жоп даьнна даргъдий, вахар хулаш довзартен (позна-нию) хургъдий мукъа, адамо тохкам бора аьнна??
     Цу даькъа кхетаме доаг1а кертера хаттар философех дола ма1-ан доацаш, цун хилар долаш – агахилар (сущест-ние) долча. Цуд- ухьа кхетам боал т1ахьехаш д1ататта дешаех йола кхетамчех (по-нятием) «Озала», «Сазала».
      Царна хьалха пайда эца т1ахьехаш цхьан кхетамчех «сазал-оз-ал» хинна, иштта нийссаг1а ма1ан хулаш 1илман наькъа т1а. Кхе-таде доаг1а сазал (субъект) хиларга хьажжа, х1инаре тайп-тайпар-ча кепах озал (объект) хилар доацаш. Довзарте торо хулаш сазал-озал (субъекто-объект), довзарте (познание) хулаш эшача.
     Дуне довзаргахь шиндухьена цхьа кхетам боал сазали-озал йо-лаш, из шиъ бухармоттиг (основоположение) хул, озали агабокъо-нашца (объек-ыми законами) хьаькъала. Цунах хов, иштта болча кхетама шиъ бухармоттиг йолаш аналогиех сазали а, синтетичес-

                356





ки а хилар белгалдоалаш хьаькъала кхетам хила
     Х1аьта синтетически бухмоттиг хул маллаг1а мадарра хьаькъ-ал далара, цига долчох, нийсса кийчал (правила) хулаш, кхетама довза хара, мишта саго хьаькъал юкъедаккхадеза мадарра (реаль-ный) юкъмоттига бувзам боалаш хоалургахьа (чувствах).
       Цига нийссалу кийчалаш (правила) харцахьа лоарх1аш озали бухмоттигаш (объек-ые основполж-я) хилара,- кхеташ къаьгга от-таш халарче (состояние) хьаькъала белха.
      Цудухьа кхетаде доаг1а бокъонцадар (дейст-ть) долаш довзар-тена 1овчеш (события) хилар, эза-озалуш йола къоасталуш, хина-раш /факты/ хоалури болх1омбара (опыту) дукха тайп-тайпара я ала,- 1овхьеш (события), цох хьагучадоал цаккха ца хадаш хьидд-ар (поток) хувцалу хоалам (ощущение), кхы ак царца цхьана тара- далар доаг1аш.
        Сазало (субъект) юкъебоалабой а, ший хоалам, маллаг1а эша къоастадалар долаш, х1аьта ший а ца хадаш хувцалуш. Цул совг1 тайп-тайпар йолаш индивидуумаш, хотталуш хилара шоайла.
    Агахиннар (следствие) хул, из къоастадалар амал (свойства) йо-лаш, къаьсттача сахоалурашта цар в1аши тарадаларашта, ший то-ро экзистенцех отташ, духьал соъал а (индивидуальность), цу т1а соцам а ца хилара, д1а-схьа далара а, шоашкахьа озали ма1андар (объек-ое значение) д1адайна.
      Укхаз нийссалуш (додашдараше е хувцалушдараше), цох дод-арг-хувцалург (текучка) да,- ала 1овхьеш (события). Иштта мадар-ра хьал доалаш юххера хьакхоачачох (результату). Кхы а керасти- деш маллаг1а яле а, цу даькъа хетара цхьанега хьажжа яраш, ший-гахьа соцамца, даима гонахьайола 1овхьеш.
     Х1аьта маллаг1а йола 1овче (событие), маллаг1а йола 1овхье а (явление) хулаш, х1ара хантилга (моменту) хувцаяла. Цудухьа ни-йсса хилац ларх1а уж шоашта  нийссалуш мо  юс,- ала. Нагахь ду-нен т1а долхаш з1ыагараш (процессы) долача, ханна хувцам беш,
т1аккха ха декхар хул духхьал эргашал лелалга цхьаккха нийссал- ур (тождество) доацаш.
      Ца1 маллаг1а сазалдар (субъективное) ма1андара озалдаьнна  хул, цхьа шиймукъа бехкамах (условием). Х1аьта кхыдар – сазал-даьнна хулаш, цхьана йоаг1ача кхетамтен (рассудку) бехкама.
      Из торо хул метташца, кхетадара 1овхье (явление) йолаш мукъаметте (пространстве) а, ханна (времени) а,- ерриг болх-мот-тигаш (случаи) гуш  к1ийлен т1а. Цудухь, из даларе кхетамче (по-нятие) хулаш к1ийленашта е бахьанашта хилар озали (объек-ый),
цунах халаезаш бакъдолчунна, ца1 йолаш хьал-моттиг (полож-ие)
шиннег1а.
      Цу торонашта хулаш хьалхарбахьан (первопричина) е из доац-аш. Ца1 бакъда села халарче (состояние) еча ца1 цар озали (объе-ктивный) хилац хьал-моттигех (положениям), иштта долче, уж ху-

                357





лаш метте сазали  агабокъонашта (субъек-ым законам), цхьатарра бакъахьхулаш.
     Хала хулар кхетаде, маллаг1ча тайпар агахиннар (след-ие) хала йиш я к1ийленна метте, нагахьа цигар бувзам оттар феномен хил-ар совг1а, саги агахилар (сущест-ие) белгалйоалаш.
     Х1ара сага хьиймах (реакией) к1еззиг-дукх хинна, хиларо гойт
саг санаьхк (личность) йолга, арахьар 1аткъача белхах, цхьатарра болча пайдах е стимулах, цига йоаг1аш соъал (индивиду-ость).
     Цудухьа сага мег бехкамах хьажжа (относительно) хила, бесае,
агакепае (форме), юкъера д1оахаллае (расстояние) мегаш хилара.., из хиннар (факт) хьат1а ца эцаш, ший эккхар (эффект, взрыв) хьа-даь хилара цу пайдаца, стимулца, х1ара индивидуума эраш, хувц-алуш хилара кхычарга хьажжача.
      Цул совг1а сагага яц ер ма йий,- аьнна нийсса белха кепаш, ка-наш (методы), дар диста кхыча наха кхетама чудужарашта (впече-тления). Озалашкар (от объект) кхоачаш хилац хоаламашка (ощу-щениям), саг дийнахиларца ший хоаламца (ощущением) кхоач из саг озалга, кхыча тайпар аьлча пайдашкар хьиймага (реакцию) кх-ачац из саг.
      Х1аьта, из дар кхыча тайпар долаш, духьалар хьовкхамбеш ре-акцица стимулга воаг1аш. Бокъонцадар (дейст-ть) хилар гучадоал саги вахарах, цун дийнал (жизнь) гуча хилара, кхы а саг хилара доккача хьаькъал да, нахаца «аг» хилар долаш.
     Ца1 хул нийсса кхетаде доаг1аш, довзарте доалача, саг хьайба- ех хьакъоаставеш, из хул хоалам (ощущение), озалга (объекту) кх-оачаш йола халарче (состояние), сакхетамах доаг1аш з1ыагар (пр-оцесс) ший дакъах.
      Из да къаьстта кхетамах дакъа хилара: х1амче (материя), цун-ца х1ама, х1амилда (вещь, предмет) хулаш, озал (объект) хьаялар хулаш маллаг1а цхьа бахьанца. Кхыча тайпар оалаш: «маллаг1а хьахулараш доаг1аш маллаг1а цхьаннег1а».
     Х1аьта цхьаккха доацачар цхьаккха хьадалац, ма1ан да ала. Из цунах гучадоал саги кхетамте (рассудок) доале, долаш духьал ап-остриори (дайзача), 1алам довзаргахьа, саг декхарволаш халийта массаза субстангци (дух) хилар духьоттарах (принципа) цхьатара долачо..
    Х1ара хьадалар (возникновение) е х1ара д1ах1адалар (переход), иштта хьахилар е д1адалар дувзадана хул ханаца е ма1андоаг1аш
феноменашта мара ца кхоачаш духхьал. Цунах эггар лакхар бахь-ан хул ца1 е дукхаг1а халадезараш , даима вахар, дуне ца1 да ала-рца, дукха нах хилара шоай вахарца, дуненца, шоай хьашти-терко
(интерес) йолаш.
      Цох хов саги хьаькъала хула агабокъо (закон) йолаш к1алсаца е бехказло хьае, кхы а сага дар хьахала йиш йоацаш, цуна дар д1а-дала йишйоацаш мо. Цигар халарчех (состояния), шийна юкъмот-

                357





тигар бувзам боалаш нахацар ийдама (отношению).
     Денача хьалах белгалбоалар хул мотт, х1аьта цу метто къоаста-ду чурлаттар (структура) уйлан е цунга г1олла, ший бокъонцадол-чо чухьлаттара. Мотт гаьна хул аттахала духьал уйла гойта, бокъ-онца метто белгалду саги вахар (экзистенци), ший халарче (состо-яние) хилара бакъдолчун оамалах.
     Дерриг довзартен з1ыагара (процессе познания) хоалури эмпи-ризман агакпаца (формой) йолалдуш. Х1аьта кхоачалуш рациона- лизман логикаца, къоасталуш метта чухьлаттара (структуре). Саги болдх-1омбар (опыт) хьаллат кхоачацалуча, стимули духьа хилара гобаьча гонахье (среда) хьаллохаш маллаг1 еза къаьстта йола сти- мулаш.
      Цу даькъа саги д1алелар (поведение) хьагу, ший дег1а в1ашаг-1кхетар долаш болх-1омбара (опыту), цхьа къаьстта долча дакъах
хьовкха вахар д1аийнача.
     Къаьстта йолча стимули (пайдан) хоржам (выбор) хьажжа хул  болх-1омбара (опыту) саги меттаца. Из хулар хьадеш метта чухь-латтарга (структуре) хьажэжа. Къаьстта хоадам болаш халадезаш цхьа духьоттари оттам (установка) болаш дашхар а деш агахьара-кашта (знакам) а, агакепашта (формам)а, циг хьахьовкхам логика синауйла (мышление) хила.
     Кхы а да белгалде доаг1аш логика синауйла хьакъоастаеш, ду-
хьал метта чухьлаттара (структуре), ший метта нийссаяь кийчал-аш йолаш.
      Логиках уйла ярн хул силлагизма а, хоадамеуйла (умозаключ- ение)а нийсса я ала, кхы а б1арчча хьажжа хул лингвистика ний-ссаяь кийчалашца (правилами), цхьаккха дара хиннарга - факташ- ка хьажжа доацаш.
      Цунах хов довзарте (познание) йоацилга мотт боацаш, цунах кхетам бала,- дуне да,- ала довзарте (познание) йолаш, цох ч1оаг- 1дар доацаш, цхьа хьалхар хоалур (первое чувство) доацаш. Ишт-та ког, корта, дег1 да,- ала, доацаш
     Цох хул цхьахьоасах дувзадалар мара, хала мега пайдах, стим-улех, озалах (объектах) духхьал сазала са хьовзар доалаш. Метто дар гойтара, нийсса кхетам боацача лу кегара (хаотичный) лелаш дунен е сага д1алелара (поведению), дунена дахара стимулаш, уж маллаг1аяраш кхетама: къоастадалар, декъадалар, к1алсацар (зав-исимость),  чухьлаттар (структура) а долаш.
     Хьаькъал гучадалар хул логика предикаташ (белгаляр белгало-наш), кхетамчеш (понятия) хилар, цунга  г1олла  юкъарал долаш, сага могаш ларх1а е довза белгала х1амаш. Ерригкхетамчеш, пре-дикаташ  хилара ма1ан луш, цхьа х1амаш е цхьа ларх1ар доалаш, цундухьа  цига  хьалхарчох мадарра (реальный) предикат долаш, х1аьта  шоллагш1чох, духьал логико лу халарче (состояние) йол-аш.

                359





        Х1аьта кхетамчеш (понятия) къоастаянна хилац бувзам отта- ра  предикаташта (белгалюча белгалонашта), цар хилар хьалчеца  (бытией) дукхаг1а хулаш торонашка хулчул. Цу тайпар кхетамаш хьадоалаш хул саги торонашца, духхьал кхетамче мара ца лоарх1-аш, цул совг1а бокъонца ца1 долчунца х1ама гуш.
        Хьалче (бытие) хул саго д1айоаеш д1айоакх, х1ама ерригача предикаташца, х1ана аьлча мотт  юкъе ца хилара халарче (состоя-ние) д1айовш. Экзистенци хулаш хьал-моттиг (положение) гойта,
мишта саго кхетаейоаг1а х1ама, ца1 хул цхьаккха ца кхеталуш цу- нца, маярра хьажжа (относительно) хилара.
      Цигар торонаш белгалю метто дакъа ца лоацилга – из да, ховш х1ама я е яц,- оалаш мо кхетам ца боалаш довзарте да,- ала. Цигар хьале, саг декхар ва хьалха белгале чухьлаттари амалаш (свой-ва) бокъонца долча дунен.
      Иштта цунга хьажжа саго ший мотт лелабеш. Из бокъонцадар эмпирихмах хулаш синтетически халарче (состояние) болх-1омб-арца (с опытом), кхы а сазали (субъек-ый) дар, озали (объек-ый) дар цхьана хулаш сазали-озал (субъекто-объект). Из дар д1анийс-салуш хала доаг1а метта чухьлаттарах (структуре).
     Х1аьта, болаш бола мотт, ший чухьлаттара (структуре) бувзам-едаьнна концептуальни логика синауйлаца (мышлением) хилара а кхоачам бац, цунах бокъонца долчунца нийссалац мотт.
      Цудухьа б1арчча хувцам бе доаг1а метта чоалхоттамгахьа (си-стеме) д1акъасташ Аристотила меттаца: «керда логик деза»,- оал-аш, кхы а цу метта торонашка  хьажжа  махбеш,  мотт к1алоттаб-еш 1одешаш боарама дешай боацачун, тороно ма яхха, пайданга, симулга хьажжа хьийм (реакции) йолаш.
        Довзартен концепци хиларца д1анийссадал хул ца1, белгалд-еш, царех да хоалури довзарте (чувст-ое познание), из долалуш да
хоаламца (ощущением), кхетаеш цхьа агакеп (форма) йолаш арда-ма аграм (действию обозначение) хулаш кертахьаьна чоалхоттамо (нервной системе) хьалург хьажжа хоалурги дааъилгех (чувствен-ных элементах) тохкамбеш, цхьа хьалхар агахьаракаш (знаки) до-лаш мо.
      Халаэшача логика синауйланца (мышлением) дешай боарама а
дуне довзара лел белгалюча агахьараки чоалха к1алабоалаш мотт.
Метта агахьаракаш (знаки) болхбар хьажжа саг кхоачавеш рацио-нальни довзартенга (познанию). Синауйла (мышление) нийссалу
меттаца. логика – грамматикаца, д1аалар (суждение) хьалхдилла-рца (предложением), кхетамче (понятие) – дешаца.
      Гносеологи овлашка саг кхоачавеш логика хул алара-дувцара, б1арчча в1ашаг1кхийтта нийссаяь кийчалашка (правилам), ший а кулгалдеш, барткхетара мотт лелабе. Цигар халарчех (состояние) хулаш синуйла (мышление) а, еррига 1илман хьал-моттигаш (пол-ожения) а, йолалга бокъонца гойташ, кхы а дешаш доахаш ма1ан

                360





даларца.
    Цхьабакъда тоъал торонаш хилча толхамбе йишйоацаш бувзам; кхы а синауйлае, меттае  халац  к1ийле я,- ала, уж д1анийссадала. Х1аьта  метташ тайп-тайпар хиларо цхьан бокъонашка дигац  ада-маш,х1ара метта ший белгалолаш (особенности) хилара, массала эрссий  меттацар г1алг1ай метта ма1ан даккха веча, гучадала хул-аш грамматика мела тара ца хилара, когашкар керта т1а доалаш а, цунга хьажжа да нийсса ма1андаккха таржамхо веча хьахулар.
     Циша агахьараки (знаковый) нийссадалар д1адовш, цхьан боа-рама эквивалент даккха веча. Цу даькъа, кхоачам беце комппъю-таро беш таржам, дукхадолачо яьздучан ма1ан довш. Кхы а да бе- дгалде доаг1аш саго дуча къамаьлах, сага меттаца, ц1аьхха хувца- луш ший чухьлаттар (структура).
    Массала эрссий меттацар япони метта таржам беш, мела ма1ан
хувцадалар дала доаг1а, хетара дувцаш хилча а, геттар кхыча тай- пар уйлашка кхоачаш.
    Цунах семантикаш маяарра хула хоронаш ювлаш,- оалаш, - ме-тташта юкъе, из хиларах тувлалуш, цудухьа меттай тайп-тайпара хиларо белгалйоахаш амалаш (свойства), царга хьажжа философи чоалхоттам (система) хилаш.
     Из белгалдоал Э. Глин яьхачох: «картизиани философи хьадоа-лаш франциметта белгалолех (особенностях) рационализм хулаш,
инглиз меттах – прагматизм. Иштта кортаболаш хьовкхам баьнбе-це а, кхыча метташкахьа хетара гаргалол йолаш хьал-моттигаш  я
кхыча метташта йоалаш.
     Цу даькъа, г1алг1ай метто кхетам балийтар ду меттацар Халар- че (состояние) йовзийташ, из экзистенци хиларо кертера махбеш.. Дунен кхыча къамаш философех яь торонаш гуш, царна юкъедар е дезар хьаэцаш философина. Меттаца хоржамбеш халарче (сост-ояние) яра довзартен белха кертера махбаь хулаш.
        Кхыча къамаш философех яь торонаш гуш, царна юкъедар е дезар-эшар хьаэцаш философина; меттаца хоржамбеш халарче хи- лар дезаш. К1алдисар да метта парг1ато ца хилар, из к1алоттабаь боккхача эрссий метта хьашташ доадеш.
        Г1алг1ачо, китайцо мо уйлаергъяц, цу кхетама дукха бахьан-аш хулаш, дерригаш нийсадаь варгвоацаш цаккха, иштта мара та- хка а. Х1ара метта, ший торонаш , оамалаш хилара, из дувзаданна хул мела къам парг1ата, мукъа дах, шийна Дала янача ейна мукъа- ленгахьа. Из яхилга да меттага дола хьал-торонаш эргаш хилара.
      Царех кертедараш да укха тайпара:
  а) халарче (состояние) хулаш озали чухьлаттар (объек-ая структ-ура) долаш, ший бокъонцадарга хьажа доацаш синауйлаца (мыш-лением), меттаца а;
  б) канах а, агакепах а (методы и формы) хьахьовкхар долаш, ада- ми синауйла (мышление) йолаш – 1илме, деоттам (практика) дег-

                361





1адар хьажжа;
  в) торонаш  хилар агенчах (выражения) уйла ярца, гойташ маяр- ра халарче (состояние) тейп-тайпара метташкахьа (г1алг1ай метта
аьттувнаш д1адоадаьхилар, из наха юкъебаьккха лелабер долаш, торонаш юстаряьха хьал этта.
      Адами метташкахьа, уж къами метташ хилара цакхетар хилар- ца, цхьацца цатоамаш а хулаш, декхар отта, х1ара сага, к1ийле ха- лийта духьоттарца (принципом) нийссалуш дар къами метта, цар агахьараках, адекватни нийссалуча даькъа ма1андалар (вывод) до- ацаш гойта, бокъонца йола торонаш къами сакхетама.
     Маллаг1, т1ехь-т1ехьа доаг1аш да,- ала хул харцлувр массаза, из ца1 йола сазал (субъект). Сага д1адахьа доацаш дух, субстанци, яле а цар торонаш экзистенцех. Хьаькъало цох дар д1амелдеха, из хиннар гуш, хьахьовкхапш болх-1омбарца (с опытом). Довзартен хула синтетически д1аалар (суждение), къаьгга хьаькъала гуш да шоашкахьа, цар юкъедалар априори а долаш.
    Бокъонца долчох халонаш ювлаш дукха даькъа ма1андарца ду-
кхача дешай алсаме карадерзаш г1улакх хул, из да логика кердад-алар дезаш грамматика кердадала аьттув ца хилара. Кхы а, из хул хьалхдуллачох (предложения), ма1андар нийссадала духьа, метта контекстага хьажжа.
    Из яхилга да бувзам хилар дешай кхыча дешашца хьалхадулла-рах (предложении), цхьа къаьстта долача хьала цар юкъедахарца.
Д1ахо да, ала дараш филолагаш белгалдеш; шоллаг1долчох,- ма-1андар (значение) къоаргадара, цхьа къаьстта терминаш долаш мо эшача хана.
     Юххера, кхоаллаг1чох, - лаьрхх1а бехкаме агахьаракаш юкъе- доаладу наькъах, нагахьа из д1адехаш моттигаш яле, 1илман дег1-адаргахьа е деоттаман болх-г1улакха (практич-ая деят-ть). Из мет-та дукха дувца мегаргда лингвисташ грамматика агакепа (форме).
     Довзарте да оалаш дунегара (мировоззр-ию) деррига х1амилд-аш (предметы) ца хадаш хувцалуш торонаш йоаг1аш, царга хьаж-жа саги синауйла (мышление) хувцалуш, цунах аргдар дап, цигар хьала ха йоаг1илга, ха-зама,- оалаш г1алг1ай меттал.
     Хано шийна д1ат1ехьа вех саг, цуна духьале йишйоацаш. Цун-ах гучадоалар хул сага д1алелар, д1атарадалар эшаш сага, кетера- дар торо хилар долаш, цига халарче (состояние) хилара, сагах ма-хбе, сага ший йолаш. Цох Даьла кхел я,- ала доаг1а.
      Иштта эттача халарчех (состоянием), ший заманчухьа, юкъар семантики синауйлаца ала доаг1а, цхьаттара хул х1амилдаш (пре- дметы), х1амаш е адамаш, хьалче ца хилар цар тахкача. Шиъ х1а- ма цхьатарра доацача дунен т1а вахаш саг, из деррига адама юкъ-ар духьоттар (принцип) хул.
    Духьал саги синуйлангахьа (в мышлении) абстракци йолача, хе-тара-моттара доаг1аш хул, цу тайпар (ийлаеш), цох довзарте (поз-

                362





нание) аларца, из хулаш релятивизм.

       д)  Логики 1илман анализах хула позитивизм
             (логический анализ науки есть позитивизм)

        Логик-лингвистика анализ яра 1илман агабокъонех (законах) 1илман меттах д1айирза йоацаш, синауйла (мышление). Из з1ыаг-
ар (процесс) яле а санаьхка (личности), индивидуум кертачу отта-ча ардамах (действию), цудухьа  логика  анализа тохкамбе доаг1а психологис, иштта долче цига философи а, мотт а хул г1ойле йоа- цаш.
     Цу гносеологи наькъа т1а логикас т1ахьожамбеш синауйланга,
юххера хьакхоачарашка (результатам), х1аьта биц цо болх уйлани
з1ыагара (процессу). Из да логика тохкамбар бокхонца йола уйла  мичай? Цо тохкар рациональни юхатоадар ма дий, шийгахьа з1ы а хотташ, уйлан хулача даьхьдалар хьаде, духьар баьннача т1адамг-ар ма1ан доаржадеш д1а-сха дувцаш юххера кхоачача.
     Цо белхо кхоачавеш индивид, шийгахьа хьадеш дедоаг1араш а
даима психологина духьала, ший логика хьехьамгахьа (в учении),
кхы а ший тайпар ца хулаш неопозитивизма. Ала доаг1а, кхетам д1ач1оаг1абеш  синауйла (мышлению),  ше дег1айоаг1аш нийсса хала, из з1ыагар (процесс) т1аккха мара хилар доацаш, нагахь ме-
ттаца цхьан даькъа латташ яле.
      Цунах хов логика нийссал луш метта агакепа (форме) белгало яла. Из да логико болхбар метта  анализах, х1аьта дешма1ан (тер-мин) хилара  логика агабокъонаш хувца доаг1аш, метта нийссаяь кийчалах.
      Логики позитивизмо буча  хьехамах  агакепана (формальный) логико анализаш яхац синауйлан з1ыагара (процессу мышлении),
йоаг1а  тайпара хьахьовкхалура агакеп (форма) хьахила, индивид санаьхк (личность) хулаш.
       Юкъар а, эггара гаргар а ца хилча ца доалаш озал (объект) ху-лаш тохкамбара агакепан (формальная) логика хулаш метта агаке- паш  халийта, цига цу  метта кийчаяь кийчалах (правилах). Иштта дале а, метта чухьлаттара (структуре) анализ еш,- алар долча кхо-ачам хинна саца торо хургяц довзартен болх боадача, юххера хат- тара дала жоп доацаш.
     Аристотель гойта, хьадоладалчахьа агакепан логика хьаденад анализ яра болхбеш нийссаяь кийчалашца (правилами) т1ехьвал-ар е дехьвалар долаш цхьан къамаьлагар кхыча къамаьлага кхоач- аш.
      Цунах хов уж дехьбувлараш бехкамца ехка отхалашта тара ло-гика нийссаяь кийчалаш (правила) хулаш, къаьстта оттача ийдама (отношение) бувзамах, цигарча къамаьла дакъилгех (элемента).
     К1ийле йоллаш хьагойтара, лакхе белгалаь дехьвувлараш (пер-

                363





еходы) долаш, ца хьажача даргдоацаш анализах синауйлан (мысл- енный) з1ыагара хьашташ (потребности) башхадалара, бухе ховд-овзараш (знания) хулаш ма1андарга кхача агакепа а, логика а ма1-андаккхар (вывод) хала доаг1аш юххера.
     Белгалдаккха хул, маллаг1а болча ийдамах (отнош-ие) латтача чоалхане хинна йола озал (объект), х1аьт цунах мотт мичахь кхаь- чаб ховш, ший агакепа (форме) логически анализах. Ха доаг1а, из мотт толхкаш цунах доалар эггара кхоачаргдола бакъдар хиларца уйлан,- цу даькъа, хьагучаювлаш уйлан з1ыагараш (мыс-ные про-цессы) хулаш, шоаш метта бухе ахкарца, шоашкахь хьаеш цун аг-акепаш (формы).
    Иштта, тохкам буча даькъа доаг1аш хул 1омаеезаш наьхаюкъа-арлен (общест-ый) торо а, истори а гонахьар 1алам долаш синауй- лангахьа (в мыслях), х1аьта цун з1ыагар (процесс) хьахулаш, бий- дал д1айоалаш наьхаюкъарлен а, историн а, деоттам (практика) а хилара  адами вахаргахьа, эшача  канашца (методами) тохкамбеш довзартен (познанию).
      Цхьабакъда, шерра довзарте гойта 1илман низ д1акхачац ший хана, к1еззига-дукха лаг1а т1а хьалайлуш  болхбой а. Цудухьа ал-самяла концепци хилац, д1акхоачаш тохкамбара цхьаккха синауй- ла, х1аьта позитивизм мишта хала хилар долаш тахка.
     Цунах бакъдар Даьлага да, къаьстта бусалба сага, ха доаг1а 1и-лмаш дег1адоаг1аш латт – ди е шу мела дала довзарте сомалу, цу-нга хьажжа ховдоузар (знание) а. Ховшдар дайзадаларгахь къорг-алуш е даьхлуш гойтам боалаш.
     Из яхилга да довзарте а ма дий, духь е юхь йоацаш къоага-гаь-на, цунах хов саги кара деррига доал ца хилар. Х1аьта бусалба са- га деррига довзар, деррига  гур Аллах1 волаш. Даьла къайле бух-боацаш къорга хилара, х1аьта довзартес кхоачамбара тоъал  наха эшачо цхьана хана.
     Цу дерриганех хов саги сакхетам, цуна торонна цхьа доазув до-лаш хилар, цудухьа эшачо логикан позитивизм нийссалу из г1орт- ар долаш гносеологи (довзарти) нпаькъа т1а ховдовзар (знание) да ала.
     Логика позитивизмах бокъонца йола торонаш гучаяхац, барчча кхетамче (понятие) халийта, лгически анализ я,- ала гносеолгина, цига агакепан (форм-ая) логикаца мо мара. Бакъда бехкама белга-лолга, цох ц1илург (символика),- оалаш, матиматики логикас, то-ронаш совг1аяьхай довзартен хаддаш ма1андаккха синауйла (мы-шление) тоае.
     Из деррига, иштта дале а, дукха долча даькъа довзарте (познан-ие) д1адахьа бешбола болх, эмпиризмах мара ца хилара аре (пуст-ую) хьабеш, из да цхьа констатаци йолаш. Цкъаза тохкамхочун из болх-г1лакх (деят-ость) таралуш алхимикан лобата, дошо хулийта мо.

                364





      Цох довзартегахьа хаттар дича, дола жоп доацаш висача, 1ил-манхо волаш мо. Х1аьта уйланхоша белхаш а даьд позитивизман никъ болга гойташ, царех ц1араш яха доаг1а: Л. Витгенштейн, Б. Рассал, Р. Карнап.
     Къаьстта цар гойтар хул логика анализ, саго бувцача метта тор-онаш дийнае хьожаш, цар хиннаб кхайкам ба,- оалаш: «метта ана-лиз йолаш (логика атомизмах) – синауйла (мышление) йоацаш».
      Х1аьта кхайкам барца, лгика анализах дар метта, дикаг1а дол-ча дакъаг1а долаш, духхьал  констатацица арахьар хиннараш (фа-ты) хулаш агакеп деоттама (форма практике), логикан анализа.
      Логически позитивизман низ д1ацакхачар да гносеологех тор-онаш к1еззигах хилара, из хула болх Даьла кхел леларца гуш. Цу-нах хов саги хьаькъалгахьа дукха кхоачамбоацараш хилара, доаз-ув оттилга, деррига ховдовзар (знание) гуш довза.
     Х1аьта саги сакхетам торонаш цхьана боарамах ца хилар техь- т1ехьа сомаяларца 1илман наькъа т1а йолаш. Из хул 1илмай тор-наш дег1аяхкар,- Р. Карнапа, Б. Рассала мо цар наькъа т1а болача
философаш довзарте /гносеологи/ дег1адоалдеш болхбаь пайда а баьнна.
      Цунах хов Дала даначох, адами сакхетам дег1абоаг1илга, из я халарче (состояние) хилар, лелаш Даьла кхел йолаш. Х1аьта г1ал-г1ай меттагахьа Халарче хулаш, деррига гойтар, довзийтар, ше а хьалче (бытие) метта хулаш. Цо гойт сакхетам хьабалар синуйла-нгахьа, саг д1алеларца ший хьашти-теркошца (интересами), цох саг хилар  гойташ.
       Логикан агакепаш (формы), адами метта хилар совг1а, 1илм-ан метта хулаш. Цунах кхоачам а боацаш позитивисташ маьлхед-аьккха хилар бехкама белгалой цилургишца (символикой), матем- атически логика хиларца махбеш.
      Цу логика бокъонех анализ еш ший меттаца, цох оал в1ашаг1- белла конструктивни мотт, бокъонца бола мабарра, 1илман прог-раммни мотт. Яррига информаци бехкама белгалонашца (условн-ыми признаками), кхыча тайпара аьлча ц1илургишца (символами) цига матиматика торонаш гучайоалаш.
      Цудухьа Р. Карнапа белгалдаьд цу даькъа, логика анализ хил-ар кертера ма1ан долаш, из болх ший канах (методе) юкъебоаккх-аш, х1аьта арс1омор (теория) а доацаш. Цун оттам е хилар, 1илм-анхоша оалаш формулировк йоацаш махбара – бакъ е харц йолаш
мо, меттаца бувзам оттача.
      Иштта цхьацца хоадам х1ат1аэцаш метта чоалхех, ший канаш (методы) коструировани хьаеш, ший арг1ах маьха озаш хьаболача пайдах. Кхетаде доаг1а, цу даькъа юкъедаккхар долаш оттача бел- ха, ший хана  кан е кеп (метод или способ)  хулаш формализаци е ховдовзара (знанию), лелае хилара бехкама белгалонаш (ц1илург- аш – символы), цхьа аппарат гойташ мо матиматики логика (мате-

                365





матическая логика) хилара.
      Цига фомализаци яларо хина, лерх1ам бу хувца цхьацца дакъ-аш (фрагменты) ховзовзара (знанию) доаг1аш дола, х1ана аьлча а, цар сина1алашолах (идеализме) хьовкхам гойтара кепах-моделех формализаци хинна метта, из ховкха оттабаьбале а нийссача логи-ка нийссаяь кийчалашца (правилами).
      Довзарте доадаш дуне довзар гойташ позитивизман 1илманх-ой баьха дьабаьннабале а: Д. С. Милль, Э. Мах, Г. Фреге, Г. Спен- сер, Л. Витгенштейн, Р. Карнап, Б. Рассал, В. Лесевич, Ф. Франк.
      Агакепан (формальная) логика хилар совг1а цун кхоачамбеш, ший торонашца матиматики логико анализ йоахача цхьацца довз-артен фраменташца хьаоалаш эмпиризмах болх хул дедукци-акси-ометри канах (методом), чоалхах, цхьа формализаци хиннача мет-та.
     Цу даькъа г1алг1ай метта кхоачар белгалдала отташ дац, мотт 1илмашца бувзабалар к1еззига торонаш хилара, х1аьта метта фи- лософи хилар  белгалдеш довзарте (познание) хила синауйла (мы- шление) торонаш гойтар декхар хулаш къаман меттаца.
     Логик-лингвистски анализ хула метта, чоалх хьайоал кеп (мод-ель) мо, цхьацца доалача даькъа, мабарра (реальный) мотт ба оал- аш е къаьсттача даькъа. Х1аьт цкъаза торонех махбе ца хулаш ба- къдолчунна.
     Иштта ийдам (отнош-ие) бара ц1илургех (символам) метта хьа- лхар б1арчча ца лелара, из да сага вахаре логика анализаш юкъец-аялар, саги хьашташ (потребности) башха-башха хилара. Мел онк да цу кепа (моделю) хьаала, цхьа хоам ба,- оалаш, шийгахьа хила-ра чухьа, цун юхь-сибат (образ) долаш хьалхахулача даьккха мах- беш?
      Метта кеп (галап) хьахоржаш е цун в1ашаг1боллар (конструк-ции) т1асаца (позиции) хул хоадамапх, ший мукъа доацача хетара.
Метта белгалбалар долаш моттийта нийсса шиш хилара, иштт хи-на формализаци, тийша йолаш белгалбаьнна чулоацаме тохкама, амалаш (свойства) хулаш цига хьаче (бытие) хулача метта.
    Довзартес лоарх1аш хьахаржа аксиометрически хетара (гепоте- зе) хьат1аэцар деш доаг1а, эмпиризмах кхетама д1акхетавар, т1а-верзара эшача матиматика ц1илургех (символы), б1арчча чоалх а хиларца кхетаме хоадам хьат1аэцаргахьа.
      Цунца хаьдда хилац бакъ е харц хилар хетар долаш гепотезах,
цига кхетам баларца. Цу тайпар формализаци хулаш эффектаца е  халача бакъахьарле (целесообр-сть) гучайоалаш хотадалара торо-нашца в1ашт1ехьйоалаш, цу тайпар метта чоалх хала, шийгахьа бахьаж дукхаг1а эшашбола хоамаш, из яхилга да, нийссаг1а хов-довзар (знание) доаккхаш бакъдолчох.
       Торнаш хилара логика анализ я,- оалача концепцех, 1илман агабокъонех (законам) хулар, ц1енаг1а  хьахилар доалийташ ше-

                366





ший дакъах в1ашаг1адоаладеш позитивизм йолаш довзартех ма-хбе, ховдовзар (знание) гойта.
      Цу даькъа дикадолача оаг1уврахь дар гойта позитивизм йол-аш, г1абоахаш дег1ада логик-позитивисташ баь болх болаш. Иш- тта хьалхарча даькъа – синтетически тутмакхаш (этап) логика ан- ализ еш, йиш хилара ц1ана агакепа (форме) болаш мо, бувзам ба- лар агахьаракашта а, метта хоамашта а, юкъерайоаккхаш ма1анг-ахье, ма1андаргахье ( в сути и в значении).
      Цу даькъа довзартен меттадоаг1аш металогика, ший тохкам-беш логика бувзам оттар долаш ийдама (отнош-ию) з1ы мо агаке-пае (форме), агахьаракае (знаку), т1ехьат1адоапг1арае (последст-вию), кхетам боалаш агахьараках (знаки),
     Гносеологех гучох цхьа никъ болаш Логика синтаксис да,- ала,
метта грамматика долаш мо. Цох ала доаг1а, из философина кхет- амче (понятие) ца хилар, х1аьта Металогика хьакъоасталуш кхет- амче хул агакепан (формальня) логика долача.
     Из да металогика нийссадалар философи боарама хоам бахьаш
довзарте (познание) долаш конввенциональни д1акхетавар д1ахь-аш. Белгалла юкъебаьккха металогика кхетам ба ала дувца дац ло- гически синтаксисас, метта грамматика  да оалаш мо, довзарте да-хьаш.
       Логически синтаксис хилара з1ыагар (процесс) доал нийссаяь
кийчалаш (правила) йолаш меттаца, доаг1ар хьахиларе, из хиннар хувцадаларе гойташ. Хьалхарчох мотт хилар белгало ю в1ашини-йссалуш хувцалу эргама тайпаш долаш агахьаракех хьалхадилла-ра (предложение).
      Из да цар жоплуш хьалха-т1ехьа а латтадезачох лоарх1амбеш меттаца долчох, кхы а т1ехьарчох юкъейоаккхаш нийссаяь кийча- лаш (правила) оттар долча ца1аш алараш (выражения) хулаш, шо-ллаг1ачарех доаг1аш нийсса ма1андоаладар (формулир-ка).
       Нийссаяь кийчалаш йолаш хиннар хувцара массаза хьахулаш хьалхадилларах (предложении), цхьа аксиом я,- ала, иштта ма1ан- даккхар (вывод) хулача нийссаяь кийчалаш йолаш.
       Иштта в1ашаг1елла чоалхоттам (система) хул металогике, ме- тадологие, матимматике торонех синтаксическ логика чоалхоттам
(система) юкъар йолаш лелара. Из математики логика хьахиларца дийза хьахинна д1ахьадезар  долаш чулоацаме интерпретацех, из таралуш  цхьа ловзара тара, цкъаза ловзар долаш синауйла (мыш-лению), цкъаза  цига  деоттам (практика) болаш, кхыча  синауйла, эша  нийссаяь  кийчалашца ардама (действию) йовзашйолача кон-фигурацица.
       Математики логика дег1адаро хьагойташ яьнна торонех хул-аш кхелла халамегалга ларх1ар дукхалла, къасташ д1ахадаш дол-чох, совг1а тайп-тайпара чоалхаш йолаш дукхама1ане хулача ло-гикал.

                367





      Цу оал: дац белгалла логика чоалхоттамах дола логика, х1ана аьлчап, д1ахо дег1аяр агакепи (формальный) аппарат хилар доац-аш дег1адоаг1ача дакъа, математики логика да,-ала.
     Х1анзарча кхетама математики логико хьагойт шийгахьа б1ар-чча эргаювла логика чоалх, из бухе уллаш, цхьатарра боаца кхета-ма а, нийссаяь кийчала (правилу) а хьахилар долаш хувцамца.
      Формула йолаш нийссаяла бокъонца доллчо оалара анномерд-еш (исчисляя), ларх1а хала мегаш цхьана тайпар ца хулаш, нагах-ьа оалаш хилча кхаьма1анах анномердер (трехзначное исчисл-ие) хулаш агахьараках (знаке) дола къамаьл.
      Цхьа мадарра (реальный) йола хантилгаш (моменты) гучаювл- аш позитивисташщ буча хьехамгахьа ма1андоаладеш (сформули-руя), къаьстта Р. Карнапа, ший духьоттар (принцип) долаш сатох-ара. Цу даькъа кортамукъале йолаш конструированиех логика чо- алхоттама (системе) хилара.
     Дар долча а долаш бакъхиларца логиках мог1ал ца ялара, аьтт-ув бовзийтар мара, х1ара саг мукъаволаш хьагойта, ший карар ло-гика, из яхилга да х1ара ший агакеп (форма) гойташ, мотт шийбар болаш хьашт-терко (интерес) йолаш бувзабанна.
       Из ма1андоаладар (формулир-ка) долаш бокъонцадар каялар- гахьа гучадаккха, керда тайпаш логиках дола ларх1а анномердер (исчисление) долаш.
          Иштта дале а, кхыча оаг1уврахьдар д1атоташ керастидарца, ший юкъеяьккха торонаш бокъонца халадезача з1ыагара (процес- су), б1азем (воображение) хилара, ловзар доацаш агакепа (форме), чоалхах ховдовзар  (знание) да ала логика анализ гуча.
     Цу даькъак хьакхоачар а долаш ч1оаг1аде духьоттарах сатоха (принцип терпимости), цох хьехам-концепци хилара бехкама бел- галой (символический) логика хилар башхо йолаш 1илман хоада-мбе.
     Бокъонца долачо, дукхадар меттах корадоаг1аш 1илман тохка-мбе тамашлена формализма куц гойта, юкъейоалаш кхоачаме да-къилгаш (элементы) логика чоалхоттам болча. Иштта хулача лог-ика аппаратах, шийга долчох – дух да,- ала, формализм гойта ха-ла йиш я, нагахьа цун юкъеялар кхоачамболаш дале ховдовзара (знанию) логика анализ хулаш.
     Цунах дар, иштта да,- оалаш юкъар хьала арс1омор (учение) а доалаш довзартен. Маллаг1ча 1илма аьттувна лелаш б1азем (воо-бражение) хулаш, мела шерра кийчалашщ яле а, даима юхвоалий- таш ховчох хетар е фантази хилара.
     Х1анзар логикан анализ хьаеш т1ата1а д1адехараш хилара «ер белгалдоалаш да»,- ала, матиматики логикас хаьдда болх-г1улакх (деят-ость) д1ахьо 1илмангахьа, деррига карадоаг1аш дац довзар- тен (познав-ый) е керда могарг а доацар, цудухь долчолх дуне до-взийташ, цу логика анализах, хаьдда кортабеш белгалдар совг1а,

                368





ший халадезача моттигаш хулийт.
     Позитивизма никъ Дала ший кхелаца кхоачашбеш адама янна-ча торонашка хьажжа. Из да шишболча диканга кхачар, х1ара са-га дича дика долаш, х1ана аьлча, дика  сага а, довзартен (познан-ию) а ма хули юхехьа кхачадолаш.
     Цунах хов позитивизман конвенционализм хилар маьлхедоак-кхаш, логика хоадамбе, цу ше мол болача наькъа, шемаярра (абс-рлютный) ха хулийташ, мукъа хьехама лелам болаш.
     Дикача оаг1уврахьа, цига позитивни хьакхоачар лоарх1аш кон- струировани хьаеш концепци чоалхоттамех, ший юкъардалар дол- аш, шоллаг1ча хана,«шемадарра долача хьахоржамех» (естествен-ный отбор) формализм йодача. Цо хаьдда логика анализ гойт, ме-ла ч1оаг1ондале а к1алсацар долаш арс1омора (учению) логикан бокъонах ший озалашца (объектами).
      Логика доаг1а болх-г1улакх (деят-ть) хилара агакепан чухьла-ттар (структура) долаш з1ыагар даькъа чухьара а, арахьар а аьттув  болаш хул, из да логикан позитивизм хилар гносеологи 1илма на- ькъа т1а дара.
      Иштта хов логика ше хилар долга мог1ал (мораль) я,- ала, ши-йца мог1ал а, философи а еце а. Цо йоах, маллаг1 йола агакеп (фо-рма) хул, метта хьаийца логикаца д1абахьа йишйоацаш, цунах ле- рх1ам бе безаш арахьар д1адехарашца.
     Т1аккха логически синтаксисас болача хьехамах торонаш гуш,
дедукци-аксиомметри чухьлаттара (структура), цунца йолаш чул-оацаме кеп, галап (модель). Х1аьта из да интерпретаци хулаш къ-аьстта дакъловзар (роль) гуш Гедела теоремах.
    Из дакъаловзар гу-чадоалаш агакепан чухьлаттарца (формал-ой структуре), цхьа шийгахьа то1ал торо хиларца хьагойта арифмет-иках натуральни то-ронаш, даим долашдола хьалхдиллара (предл-ожению) мотт хила-рца, бухе уйлаш хулаш сакхетама.
    Иштта, шийгахьа я е яц,- ала, ца хилара логикан торонашца, ци- га агакепан чухьлаттар (формал-ой струк-ре) долаш мела ма1ане яле а бакъдолчох. Цу з1ыагара хов, 1илман агабокъонаш ца хилча довзарте (познание) ца хулилга.
     Иштта актуальни йола хало (про-блема) йолаш, ийдам (отнош-ие) бюаьнна агакепан чухьлаттара, кхы а, цун чулоацаме галапца (моделю) д1адехар ду, къаьстта кхетамче (понятие) хилар бокъон-ца долча хьалхадиллара (предложению).
      Логикан анализ хулаш метта логик-синтаксиса тохкамаш дуча,
т1адиллар долаш семантика ма1андар (значение) халонаш гойташ
тохкамца  юкъара интерпретаци гойта  хул  метта торонаш я,- ала. Кхы а дукха совг1а тохкамбар дезаш метта, цох хул семантически  анализ ер юкъедаккхар, хьалха логик-позитивисташ баь болх хил-ар совг1а.
      Цу даькъа кхетадар долаш ма1андоаладара (формули-вке) ме-

                369





тамотт болаш нийссаяь кийчалашца (правилами), цхьа метафизи-ка хьиспе, х1аьта цига отташ хилара бувзам ийдама (отнош-нию)
аларца (къамаьлаца), цхьа хоадаме цо белгалдучунца.
       Семантика чоалхоттама (системе) хул интерпретацица юкъе-яккха белгалонна  нийссаяь кийчалаш оттара, маллаг1а озалашца
лоарх1 алар (къамаьл) меттаца. Иштта бакъдолчуна нийссаяь кий-
чалаш (правила) хилара хьахьовкха маллаг1ча бехкамах ларх1а а доаг1аш бакъдар метта хьалхдиллар (предложение) долаш. Кхы а синтаксиса е семантика чоалхоттарах (системе) хала доаг1а къаьс-тта дола д1анийссадалар.
       Симантика чоалхоттама «С» отташ 1уналде, кхы а интерпре-таци хулаш мо синтаксиса чоалхоттама «К», нагахь нийссаяь ки-йчалаш «С» отташ белгалде  бакъдар бехкамах, цига хьалхдилла-рашта (предлож-ям) «К».
       Из да, нагахь х1ара ма1андиллар формула «К» нийссалуш ал-
ар ч1оаг1дарца «С» долача юхдийрзар ца хилча а мег. Бакъболча боарама (таблица истинности) ларх1ардеш оаларг (высказыв-ние) хул къоастаде бехкамах х1ара ма1андоаладара (формулр-ке) хьал- лоарх1аш оаларгаш (высказывания).
     Х1аьта дакъах оалашдар белгалду, ди да оалаш ма1андоаладар (формула) нийсссалуш е гомлуш бакъдолчуна. Логик-семантики анализо хьагойт бакъдар, цун чулоацаман бух гойташ агакепа ло-гик-синтаксиса бувзам  оттара ийдама (отнош-ию) хьалхдиллара-шта (предложениям) юкъе.
      Иштта, синтаксиса ийдам (отнош-ие) хьахаларах, хьехам луш интерпретацех семантика, ийдам боалаш мо, торонаш т1ехьат1а-яхкарпа лоарх1аш бехкама юкъедиллар, бакъдолача хьалхадилла-рах (предлож-ям) бехкам болаш кхыча бакъдолчунца.
     Укхаз белгалде доаг1а семантика 1илман делостам (дисципли-на) болаш ийдам болача гойта метта а, бокъонцадолчо а юкъе. Из
мотт юкъебоалаш бокъонцадолчунца ше-шийца  боалаш, х1аьта а аграмте (контексте) а, адами  болх-г1улакх (деят-ть)  д1адапхарга-хьа а.
     Семантико г1одар гу, логика мела чоалхане торонаш ца оттара,
логика хиларал совг1а, ший мог1алах (морали), из да аларо (къам-аьло) ч1оаг1адеш семантико, метта чухьлаттар (структура) хьахо-тташ довзхартен з1ыагар (процесс).
      Кхы а да семантико тохкам ца бой а ийдам бара бокъонцадар. Из «Да»,- алар совг1а, ший духьоттара паралеллизм хилар метта дакъах, чулоацам гойташ, духьал пастулатах хьагойт, в1ашийбар-тадоаг1аш метта оаларгаш (высказывания) метта озалашца (объе-ктами).
     Семантико гойтац мела маьхе хул довзартен маьхедараш (поз-новательные ценности) цу метта, озали (объект-ый) е торо хилар,
цар хьадалара. Семантико шерра ма1андоаладеш болх бу нийсса-

                370





яь кийчалашта (правилах) болхбеш ийдам метаметтае (метаязык),
агахьаракаште (знакам) озалах хулача метта, ше юхелаттара метт-аца йоацача озалашца.
      Семантикан анализ хилар дусаш да б1арчча метта гонахьенца (сферой), цунах хов хетар (мнение) долаш семантика, ийдам (отн-ош-ие) ца лелабелга агахьарака белгалдучунца. Из  моттар аттада-лац озали (объект-ому) метта, агахьаракех семантикан метаметта хьалхадилларах предлож-нии) кхетам болаш, дар долача ца хилча  мичадоал, ший функцех дакъаловзар (роль) ма1анлушдолчо (обо-значаемый).
     Кхыча наькъа т1а дилача, ца1 белгалдеш шиннех, меттацардар хул метметта е озали метта (объект-му языку). Хьалхар-дер шолл- аг1чо г1онче долаш, из меттадоаг1ача кепа. Х1аьта шоллаг1дар – цу чулоацама болашбола мотт гойташ, ма1анлушболчо цигар мет- таца.
      З1ыагара дерриганена дух доалаш ма1анлуча хьаотташ метта шиндухьа, из ца1 бола шиъ болаш. Цунца в1ашаг1белла шин боа-рамах латта мотт, ший юкъ хиларца, метта дакъах, цу ма1анлуш-болчун дакъилгаш (элементы) хилара, ийдам балара керда торон-аш гуча ца йоалаш мотт тахка.
      Тахка ма1анлушдолча дакъилгех (элементах) гонахье йолаш, из ма1анлушбола мотт е озал (объект-ый) белгалонна оалаш хета- ра, х1ана аьлча, метта хулар долаш, кхыча метта мо доацаш, сага психика торо яларца.
      Семантиках бувзам оттар да цхьаккха къовлар отта хилац, ма-1анлушболчун оамала. Семантико б1арчч жоп лац гносеологи бе-лха е моттиг лакхаг1аеш, х1аьта из г1онч хила да кортаболаш, ге-незис метта дег1аяра бокъонца йола уйла.
     Йоккхаг1айола хало я ийдам (отнош-ие) балар метта а, бокъон-цадаре долаш – т1ехьардар  хиларо торонаш еш. Хало хилар кхы-чунца долаш да, бувзам балар шиндаькъа хула бекъабалара мотт.
Цунах хов интерпретаци хулаш агакепан чухьлаттар (формальная структура) йолаш е бувзам оттабар долаш.
       Логика хилар да ларх1а мегаш, дохкадаьр (продукт) мукъача хоржама цхьа синтаксиса торонашца хьажача, х1аьта кхыча тайп-ар дараш, мукъален боарам лохабеш. Семантикага кхачар дац си-на торонга г1олла методикага кхачар.
     Из семантика анализ хилар да, ший  хьахьовкхалу агакеп (фор-ма) логикаца, позитивизмо  ма яхха д1адехац дар д1ахьовка мада-рра х1амилдаш (рельные предметы) хилар меттаца доацаш. Сема-нтико яхачох, из  да духьал цхьа гонахье (сфера) хилар метта ма1-ана, чулоацама  д1аалара (суждению), цар бес-бесса дух (суть) до-лаш дашхар де философица.
     Цу даькъа ца1 нийссаг1а да,- оалаш семантико жоп лац маллаг-1ча довзартен наькъа т1а, тахка беза тохкам бе доаг1ача, цар наьк-

                371





ъаш тайп-тайпар хилара сина1алашола (идеализму) а, х1амлорала (материализму) а.
      Семантико боалабу хаьдда бола делостам (порядок) логика то-ронашца  болхбира, ший  кийча логика меттаца г1улакх леладара, шийгар метта дух (субстанции) хилара, цунах  философски хьеха-мах. Из яхилга да, нийсса бокъонца долчох ма1андаккхар (вывод).   
      Цигар торонаш  мела  озали (объек-ые) а, сазали (субъек-ые) а, яле а метта  болх1омбарал  арахь цхьаккха кортбе ца хилар. Деша ма1ан долаш хилча (термин) да,- оалаш. Цун  дух доаладеш, цхьа маллаг1а уйла я, ала психика, цхьа д1алара (суждение), иштта кх-етамчех хулашдар харцон долаш гносеологина.
    Халхадилларах (предложенех) хула чулоацам бусаш хилара да-има маллаг1ача хувцамашца, иштта цхьан меттагар кхыча метта-га доалаш йоаца озалах (объекте) хинна ца хилара, сазали психи-ка юхь-сибат (обра) долаш. Озалдараш (объек-ые) кхетадеш торо-нах (экзистенци хилара) меттаца долчох ма1ан ца доаккхаш, шед-ар долча, гуш бокъонцадар (дейст-ность) да, оалийташ, цунах хул логика позитивизм.
      Хаттараш дувлача оттамбир (разработка) долаш логика семан-тика, кхы а хаттараш дувлаш з1ыагара (процессу) логики семант-икаца махбеш къаьстта логика халон , дуненгахьа д1адехарца хаь- ддадовзараш, цхьа формализаци хулийташ, долчо кхоачамбеш да
матиматика логически канах (методах).
     Цу даькъа тохкамбеш халонаш хилара позитивисти логика кхе- тамца дукхадолача дакъах, нийсса белхаш даьд 1илмангахьа агак-епан логиках (форм-ой логике), из да Дала хьаяннача торонех, ха-ларче (состояние) хулаш. Цох кхетаман мамогга нийсса ма1андак-кхаргахьа.
     Х1аьта 1илмангахьа г1алат дац,- аьнна сатийна 1е йишйоацаш
гносеологи  дух, субстанци довзха, из г1алат долаш довзарте хул, оалача хетташ хилар 1илман наькъа т1а дац. Г1алаташ доацаш е деррига дайза даьнна цхьаккха гносеологи ца хилара, ший отташ-болча бувзамца, кхы дола довзарте да,- оалача цхьа гипотеза хул-аш е дала цхьаккха жоп доацаш, моттигаш хулаш, деррига б1арч-ча го.
       Цунах ха джоаг1а, динаг1а теша везалга, ца1 Даьла хиларца торонаш лушвар, сина торонашца го  г1алат ца вала хьожаш, уж д1аходараш, саги сакхетамгахьа хулар, г1алат ца далара ч1оаг1а хилац, х1ана аьлча, деррига Даьла кхелаца хуландаь…
      Оттамбар (разработка) долача логики синтаксис а, логика сем- антика а лоарх1аш хул дег1адоалдарца логика даькъа, 1илман ме- тта юкъарча халони наькъа т1а ховдовзара (знанию) формолизаци хулаш.
      Логика даькъа, 1илман метта доаг1аш хилара шиндухьа агаке-пан хьахьовкхалура синтаксиса чоалхотама (систему) е логически

                372





интерпретаци хьаеш шемадарра (абсолютно) матиматики чухьла-ттара (структуре) логика да,- оалаш, ший 1илман метта б1арччала йолаш.
      Из да, цун грамматике, агакепан чухьаттарае (формал-ой стру-
ктуре. Аттача даькъа цунах дар го мегаш хьовкхама, цхьане лерх-1аме  оаларга (высказ-ие) доаг1аш, х1аьта д1ахоададар гуш, цох дар чаккхендерзаш ларх1ара оаларгаш (высказ-ия).
      Цох хулаш х1амилдашта анномердир (исчисление предметам),
хьалхар боарамгар анномердарга кхоачаш, лакхера боарамга. Ме- тта дола кертера ма1ан т1аьхках доадаш хул, ший метта карадерз- аде доаг1ачох дар, хьадувца интерпретацех, из яхилга да, хувцаш хувцалу логика формулаш, дар довзийтача дескрипциех (маллаг1-дар довзийташ) агахьаракашца (знаками), чулоацаме хьехамашта.
       Дар хьадовзийтача ц1ераш йоаеш дескрипциех кхетаде доаг1а бокъонца болча меттах къамаьл ца доалилга – ер 1илман мотт ба аларгахьа. Массала, хими а, математика формулах, графики тара-хьах, иштта  кхы а ма хули массалаш. Х1аьта цунах хов галапах (моделью) в1ашаг1белла логика мотт, из хилар да, декхар долаш шийгахьа логикан формолизациех е 1илмангахьа махбеш.
      Логика позитивизмах, дар бокъонца долаш, 1илман ц1ана ана-лиз хулаш, цу даькъа халонех конструкци хьаеш логика халарче (состояние) хилара, цига меттаагакепан (формал-ая) логика дола-ндаь, ший дар довзийташ интерпретаци хилара. Цул совг1а лерх-1а хул чулоацамца хьадуча дувла то1ал хаттараш.
      Уж хаттараш метте доаладеш методологи хул, т1аккха цунах- дар д1анийссадеш семантика анализ я, метта кхаь урамах. Ха хул цигар хаттараш нийссалуш хилар прагматизман оамалах х1адала- ра дискрипциех (дар хьагойтара) предикаташ долаш, метта конст-рукцина 1илман торонех…
       Цунах хов мела философина уж хаттараш махболаш хул, гно-селоги торонаш тоае. Цудухьа меттаца дар гучадалар хул шемада-рра (абсолютная) бакъдар гойташ    лерх1ам боалаш да, цунах хов
позитивизман кхетам нийссалуш болга.
      Метаметта (метаязык) семантиках логике-лингисти анализ ху-лаш, ший хаттарашкахьа гучаяла гносологи йолаш оамалах хьаго-йта дар прагматизма урамах. Х1аьта анализ хилар хул цунна мет-та. Иштт долче, цун бувзам оттар ийдама бокъонцадолчунца. Цох яла хул семантика абрис (схема), меттаца дар белгалдаккха отташ.
     Синауйла (мышл-ие) хилара, цох боал абстракцех кхетам (пре-дставление) ийдам (отнош-ие) хилар гуш, х1аьта цига саги болх-г1улакх (деят-сть) гуш хилац. Из да, белгалонаш ялар,- ер да кха доаг1ар,- оамалаш хилар мо метта юкъара (посредством) духхьал кхоачамбеш бокъонца долчо дийна з1ы лелае, шин даькъах, юкъе дехьа-сехьа хилара.
      Метта амалаш, ма1андараш (свойства, значения) гойташ сема-

                373





нтико, юххера хьадувлачар хул предикатах 1илман мотт ба оалаш,
къоастадеш хаттараш позитивизмо маяхха кхаь даькъа:
 а) юххера  педикатех  хьадоалача меттадар хьахоржаш, предикат-аш т1ахьожаргахьа метта феноменализм хилара, шийгахьа долчо белгаляра юхьара-карара (личный) дегабоаламаш дара сазала (су-бъекту), дар хьаийца хьалхар юхьах ханначохь лоарх1аш. Масса-ла: «Со х1анза ваьхий хилар, т1аккха со безамех а ва»;
 б) юххера  предикати  хьадоалачох метта т1ахьожар долаш, цхьа моттиг я аларца физика меттаца белгаляра психика дегабоаламаш долаш озалах (объекте), сагах. Массала, кхоалаг1а юхье даьнна: «Ювсап ваьхийвацар х1анзалца»;
 в) юххера  доала  метта  хоржаш предикаташ, т1ахьожара х1амай метта хоамбеш т1ахьожара дар довзийташ, ший амалаш е гонахьа дуненцар ийдам (отнош-ие) баларца. Массала: «Цун вахар баьдег1а да».
       Предикаташ хьат1аэцар долаш хьалхадилларашта (предложе-ниям) т1ахьажара юххера (исходных) дакъаш долаш, 1илман мет-та лу эшашдола гносеологи д1адерзар (направл-ие), деррига з1ыа-гара (процесс) логиках анализ йоалаш.
     Логика хулача ийдамах (отнош-ия) анализ хул з1ы, 1илман ме-тта дакъилгаш (элементы) долаш предикаташца, хьалхадиллараш-та а, эмпиризма оттача урамах.
      1илма да,- оалаш шиъ урам гуш кхел хилара а, абстракцех а,- цу урамах хьалхарбар ба, х1ара денна болх-1омбарца (с опытом),
ба даима нийссаюча кхела. Массала: цхьа сакхат гуш, дахьаш, ле- лаш кхыча сакхаташта юкъе.
     Цу з1ыагара хул урамах (мулах) бола урам юкъарза (непосред-свенный) т1ахьажара, халанза ца боалаш тембуча. Шоллаг1а хула урам юкъар (посредственным принципам). Царех философи да, - оалача кертера халонех хулаш 1илма хаттар, мишта сазал дехьйо-алаш цхьан кхетамгар болча урамах денна доаг1ача, кхетаме кхе-ташгур юкъар 1илман духьоттарашка (принципам).
     Мотт отташ хилар 1илман оамалах нийссалуш ца1 шоллаг1чу-нга кхоачаш логика агабокъонех (законам) хьалхдиллараш а, деш- ма1анаш (термины) а долаш, ший хьал отташ к1ийле хилара сема-нтиках сазал (субъект) а, предикат а хулаш мела эш эмпиризма урама.
     Юххера хьадувлача дакъах 1алашера, уж халонаш логика ана-лизах доал тезис, еррига радикальни редукци хьаеш, хьалха хьад-аьннача юхкхоачаш. Цу халарчен (состоянию) гуш 1илман мотт д1аоттабезаш, цига маллаг1а, доаг1а дешма1ан (термин) юкъара
 з1ы йолаш д1адувцара (эксплицитом) белгалдалар тайпа.
      Из я бехкамах ха: «…= ----- »,  « … » - белгалдоала дешма1-ан, х1аьта « --- » - белгалдешдола дешма1ан, хала мегаш хувцама маллаг1а конструкци предикаташта т1ахьажара.
 
                374





      Иштта дола тезис доаладаь хиннад хьалхарча ханашка логика позитивизм хул. Х1аьта т1ехьаг1а хьажар доаг1аш юкъедаккха из
т1ехь-т1ехьа доаг1ача дакъах доалаш дешма1анаш 1илман метта,- уж дешма1анаш доаладеш лакхаг1ача урамах з1ын новкъосталца,
ший ц1и хилара редукциони (д1акхетаде) хьалхдилларах  (предл-ожении), хоами хьалхдиллараш (предлож-ия) йолаш, укха тайпар:
S # ( R # C ), цига S – маллаг1а эксперментах хьадешдола болх-моттиг (ситуация); R – цун эмпиризмах отташдола агахиннар (сл-едствие), х1аьта С – юкъедоаладу дешма1ан (термин) да.
    Кхел хилара торонаш хулаш, з1ыагара болх-1омбарца (процес-су с опытом) хоадамбеш ма1андар (значение) хулаш юкъедоалад-ара дешма1анаш к1ийлен редукционни хьалхдиларах (предложе-ния), алардеш т1ехь-т1ехьа боаг1ача  муг1арах  шиноаг1уврахьар хьалхадилларах (предложению), х1аьт хоам царех халамегаш хьа- гойта конъюкцица:
~ (S1 + R1 + S1 +  ~ R1) + ~ (S1 ~ R1 + R1  S1  R1 )  ~ ( Sп  Pп  Sп+1 + Rп+1) ~ ( Sп  +  Rп  + ~  Sп+1 + Rп+1 ). ~
     Укхаз хадезар да Дала даннар кортаболаш хилар довзарте (поз-нание) жоплуш, кхы а довз доацачо дала жоп д1адоадеш, из да то- ройоацар доацаш хилар. Мел хаттараш даьлар болх1омбар (опыт) доаг1аш эмпиризм хул, ала, массала: сигленашкахьа Доккха Экк-хар (Большой Взрыв) хила, болх-1омер (опыт) гойта Андрон Кал-лайзерах эксперимент оттаеш мо, довзарте (познанию) махбе, аьт-тув «боалаш» 1илман довзарте гуш ма1андаккха (вывод).
      Х1аьта гносеологи хилар маьхедоалаш 1илман торо дег1айоа-лае, физика мо философи 1илман хьашташ кхоачашде. Цу даькъа б1арчча бехкам боацаш хоадамбе торо ца хилара б1арчча гносео-логи увтадуча хаттарашта жоп луш.
     Иштта ма1андар (значение) цунца къоастадар ца хулаш актуа-льни хаттарашта жоп дала. Даима торонаш иштта шиндухье яле а дукхача хьашташта (потребно-ям) дола жопаш хул, эмпиризм хи-лар лерх1аме долаш. Цунах хов, саг ваха кхелла хилар совг1а, кх-оллама кхелалга, лаьттар 1алама доалде.
       Д1ахо довзар хул з1ыагарах (процессе) беза къоастамбар хоа-дама ма1андоаг1аш, цигар эмпиризман гомчу ларх1адезаш отташ къоастамбар, юкъедоаккхача дешма1ана (термину) С кхыча деш-ма1анашца т1ахьожаш. Т1аккха иембагий (потенци) хул з1ыага-ра (процессу) редукци йолаш, торо  меллуш, чоалхандар дайлуш (дешма1анаш  юкъедахара, гучара  оамал хилара, дар придекатех чудахарца т1ахьажа).
     Иштта ма1андар хьожаш цхьа кхоачамбоацар белгалде дусаш хьал хул, довзарте да,- ала концепцех торонаш маьхе хулаш. Из да цох эмпиризм хилар, цуна чулоацам кхоачаме хулаш 1илман (на-учный) кхетамче белгалйоалаш.
      Х1аьта белгалдаьннар да х1ара 1илман белгалбоалаш мотт, ра-

                375




циональни юхметтаоттадар (реконструкция) хулаш 1илман мотт а ба,- ала, из синтетически метамотт…
      Логика позитьивизмах анализ ларх1а доаг1ачох хул, белгалда- ла х1ара хьалхдиллар (предложение), 1илман метте нийсса долаш (эквивалентах), цхьа маллаг1а юкъара (непосредственный) нийсс-адаь хьожача хьалхдилларах комбинацица т1ахьожам болаш, цун- ах хулаш кхоачамбар, б1арчча верификаци халийта.
       Х1аьта, из мотт болалга хьожаш торонга маьхе болача боара-ма довзартенца ма1андара хьалхадилараш (значение предложени- ями) долаш 1илман метта. Из верификаци яхилга да латини мет-тал Verus – бокъонцадар, кхы а Fasio – аз ду,- оалаш. Дийхьажара болх1омбарца (опытом) эмпиризмах  дар ч1оаг1адеш  арс1омори (теоретический) болх-моттиган дар ца1 долаш, шоллаг1ачунца  а в1аший дусташ, т1ахьожамбуча озалах (объектами), хоалама даь-нначох эксперменташ да,- оалаш.
    Верификаци хинна духьоттар (принцип) да верификаци хулача,
кертера кхетамче (понятие) хилар логики позитивизма, цох керас-тидеш довзартех ма1андар (значение от познания), бокъонца тох-кам ца хилара мела довзаргахьа латташ хилара озалаш (объекты), болх-1омбарца (опытом) белгалцадаьннар.
     Довзартен халонаш (познов-ые проб-мы) юстарйоахаш хьакхо-ачар да, позитивизмо ма яхха хинна ца 1еш Даьла кхел хилар, хал-арче (состояние) цунца экзистенци гуш, юхь гучайоалаш, торо хи- ларца. Цо гойт торонех верификаци хинна постулатах.
     1илман ховдовзар (знание) хьадоалаш з1ыагарца (процессом), из кхетамбоала торо хилар д1адовш хоалури (чувственный) эмпи- ризман чулоацам болаш, индукцица (из да индукци нийссаяь кий- чалаш–правила хилар г1онца).
    Цига х1ара  хаьдда  хоадам болаш,  факт я алара, цхьатарра до-лаш ховдовзар, чухьлаттарах (системе), цига долаш, цхьа юкъара концепцех ховдовзараш (знания), кхы а цхьалхара эмпиризмах да-раш а белгалдоалаш.
       Хиннар (факт) долаш  даьннар довза хул, белгалде цкъарчо е кхычо махбе ховдовзарашта тайп-тайпара. Нагахь ма1андар бакъ- долчох эмпиризман ховдовзар долаш ларх1а, юкъарза хьала, къоа-стадара т1ахьажжа е ца1 гойташ эксперментах. Т1аккха юкъар ко-нцепцай ховдовзар хулаш, кхетаде гипотеза долаш мо, цига бакъ-дар (истина) халадезаш, кхоачам хинна эмпиризман ховдовзарех в1ашийдухьал оттарца.
      Цига духьлен хулаш даима, логика йолача индуктивизм, цхьа логика гучадаларца 1илман логика анализ хула бух (основ-ие) ба,- ала т1ахьажжа верификацех.
     Довзар доаг1аш сага т1ехьвала халонаш ювлаш, эмпиризм хул, ала ховдовзараш хилара махбайташ е йолача концепци метамотт а гуш, метафизика доалаш уйлан б1аьпроцента доацача  дар да ала,

                376





цох эмпиризма бартбоацаш хиннараш (факташ) я,- ала.
     Оттамбара (разработка) йолаш цу халонашца, лоарх1 анализаш хила йоаг1илга  бехкаман (условно), халанза яргйоацаш т1ехьлен- га кхачара хьехамах ховдовзарашка (знаниям).
     Цу тайпар халонаш хала мегаш, кхетам дег1абарца. Иштта дол-че ховдовзар (знание) д1ашерлуш-дола (экстенсивно), саг лелар е уйла кхоачаш хувца е яьхийеш кхетаман чоалх (аппарат), из дола интенсивни (дукхалла) торо лелар.
      Цунах юча анализа лоарх1, цу дакъа маллаг1а торонашца е на-ькъашца кхоачашду, цига довзара т1ехьвоалилга, из яхилга да, ан- ализ чухьлаттар (структура) долаш  дег1айоаг1ача уйлан, ший чу-хьлоттамца логика з1ыагарца. Кхы а цунах хов хьабежхилар, кер-да уйлан чулоацам, иштта уж психологен чоалхаш кхоачамбеш цу з1ыагарца.
       Кхы а хулача халонех да бартбар, кийчача логика эмпиризма, цул совг1а арс1омори ховдовзарех (теоретических знаниях) ма1а-ндоаладара (сформулировать) хьехаман ховдовзар (знание) долаш болх1омбара. Цу даькъа концепех ховдовзараш (знания) отташ да эмпиризма нийсса, цун нийссахилар хьажавезаш д1анийссаданна е д1ач1оаг1данна.
       Цунах дар тохкаш болх хул агакепан логика канашца (метода-ми формальной логики), къаьстта хьагучох хетар (ероятность) до-лаш логикаца. Гипотезах нийсса е харц дий хьажаргахьа, иштта е вешта хула д1ааларах (суждению), дедукци гипотезах доала къай-ла е гуча  д1аларца эмпиризман нийсса-харц хула агахиннар (сле-дствие).
      Цудухьа хьалхарча дакъа доаг1ар хул гепотез-дедукци кан да-лар. Цунах нийсса да, оалар ч1оаг1адаь 1одилла алийт дац, х1ана аьлча, юххера дола бакъдар халарчех (состоянием) гуш хул Даьла
кхелаца доландаь. Мела 1илманца дола ховдовзар (знание) 1илма хаьддаболача боарама лел,- оалаш дале а,1илман хоадамбар жопл-уш метафизикага кхоач.
     Х1аьта кхетамбалар доаг1а, яхилга фуд,- оалаш. Дедукцие, ги-потезие, кхы а индукцие долаш. Из синауйлан агакеп (форма мы-шления) хул, цу тайпар керда уйла хьаяккхар долача, ц1ана логи-кан наькъа т1а, цхьа хьалха лийнача уйлах.
     Дедукци з1ыагараш (процессы) ч1оаг1ача бокъонех хилар д1а- яьздеш болх хул анномердара (исчислять) матиматика логика. Ни-йсса ма1ана дешма1ан (термин) да дедукцех ма1андар (значение) хулаш :
1) дедукцица хоадамеуйла (умозаключение) хилар да юххера хьа-кхоачачахь дола керда ховдовзар х1амилдах (знание в предметах) е б1арчча х1амилди (предметный) тоаба хул к1ийле, то1ал долча ховдовзарах (в знания) тохкам буча хамилда (пред-те), царна юкъ-ейоаккхаш юкъара нийссаяь кийчалаш (правила), цу даькъа юкъе-

                377





яьнна хилара белгалона класс йолаш х1амилда (предмету). Дедук-ци кан (метод) хул тохкамбе, цун Фу хьадалар долаш тохкамбуча 1илм-ан  бокъонех  хоадамбе, бух бовзийташ, чулоацам белгалбе. Болх-г1улакх (деят-сть) хул уйлаейтара дедукци, индукци мо, цу-на ма1ана анализ хиларпа, синтез хилара тара, ший канах довзарт-ен 1и-лмах тохкам байташ.
2) тохкамбара кан (метод исследование) хул кхоачамбара укха та-йпара: керда ховдовзар даккха х1амилдах (знание из предмет) ду- икхал йолаш цхьана тайпар х1амилдаш (предметы) декхар отт; хьалхарчо, халадоаг1аш, юххера дола тайпа (хьаяьнна моттиг)… Уж х1амилдаш юкъедалара, х1аьта шоллаг1чо, царна юкъедоакк- хаш таралушдола агабокъо (закон), деррига х1амилдай тайпа кхо- ачамбарца дедукцех кано, хьаховкхаш хул хала доаг1ачо: маллаг-1а тохкамхо дехьавоалаш ховдовзаргахь (знанию), дукха юкъара хьал-моттигашка (положение) ваьнна, цу ховдовзара к1езига йола
юкъара болх-моттигаш (ситуация).
3) д1аалара агакеп (форма суждения, изложения) йолча, х1амчера (матер-ный) мотт лебуча е метта яьздуча, нагахьа юкъар хьал-мо-ттиг (положение) хилар, доадаш довзар к1езига юкъара хьал-мот-тигашка, шоай нийссаяь кийчалашца, агабокъонашца (правилами, законами).
     Дедукци хоадамеуйла (умозаключение) юкъейоалаш хул, нага-хьа д1адехар оттача, из маллаг1айол 1овхье (явление) хулаш, цун
бухе йовзача даькъа тохкамбара юкъара хьал-моттигашка, цун ма-1андоаккхаш ийдама (отнош-ию), 1овхьен эшача хоадам хулаш.
     Масал доаладеш, довза хилара хиннар (факт),- «хинна агарпял (плоскасть) декъа феахкарг (шар), цига юкъар нийссаяь кийчало а, оал, оттара деррига агарпялашта (плоскостям) декъара феахкарг,- «маллаг1а феахкарг хоададар агарпялаца  хул го (круг)».
      Цунах кхетаде доаг1а кхетама (представ-ю) хиннар (факт) хи-ларца ма1андаккхар хула:«хинна агарпял (плоскасть) ба го» (дан-ная плоскасть есть круг). Цунах оалашдолчох чур да,- нагахьа хи-на агарпял декъаш феахкарг хилча. Х1аьта маллаг1а феахкарг те-дар агарпялас хулаш Го, цунга хьажжа хинна агарпял (плоскасть) ба Го.
        Юххера хьакхоачар хиннача хоадамеуйлах (умозаключение) хьахьовкхаш  керда довзар, нийсса кхетам болаш, лелашхиннача агарпялах, из юкъедоацаш ма1андоаладара (сформул-ть) хьалхар-ча уйланца /«хинна аграпяло декъ феахкарг»/; х1аьта  шоллаг1ча уйлах  «маллаг1а  шиндаькъа тедара феахкарг, аграпяло беш Го», хьаэцара къаьстта ца1 шоллаг1чох.
    Ма1андаккхар (вывод) хулаш, цу хиннача аграпялах хьалуш го,
хьадаьннад юххера хьакхоачачох в1аший нийссаяра уйлаш дедук-цена ходамеуйлах (умозаключению).
      Гипотеза яхилга да греки меттал оалаш Gipotezis – хетадалар,

                378





к1ийле. Из 1илмангахьа хетадалар да, ший бахьана маллаг1а 1ов-хье (явление) йолаш, цуна нийссал бакъдолча 1илмо г7ойт торон-аш йоацаш, - «ер дий» - аьнна. Х1аьта саг д1акхетавеш цхьа къай- лаг1а латтача 1овхех (явлению), дух (суть) хилар гушщ гучайоац-ача 1овхьен.
       Доккха ма1андар (значение) хул гонахьар 1алам довзаргахьа, х1ана аьлча, гепотеза доацаш торо хилац 1илман ховдовзар (знан-ие) хила.  Даима арахецар (производство) лелача, наьхаюкъарле а (общество) йолча, адамашта гучадоал керда хиннар (факт), 1овхь-еш хинна, деррига х1амчера (материальный) дуненца.
      Цу даькъа довзарте довзачо д1акхетавалар доаг1аш тохкамбе, цига гипотеза (хетадалар) доаг1аш 1илман хьехамах. Вахаргахьа хулаш да из сага е кхы 1овхье  (явление) хилар кхетама карацайо- аг1аш, мела тохкама торонаш яр аьнна. Из да 1илман хьехамаше, говзалаше, торонаше хилар 1илм тохкама.
      Цу хьале низ д1акхоачача 1илман хетарца ма1андаккхар (выв-од)  хул гипотеза я,- оалаш. 1илман  торонех тохкамхоша шоашта хетар торадеш дувц, х1аьта бокъонца дола бакъдар Даьла кхелаца гучадоал. Деррига  довзар, деррига  гушдар  ца1 Даьла ва карадар.
Дала даннар, лайнар мара хилац сага кхача, цунца я саги сина1ал-шол (идеализм) йола к1ийле.
     Хоадаме дийхьажар ца1 хул гипотеза бакъдолчох, нагахь болх-
1омбар (опыт) хьагойтара, деррига дух долаш, цох оалаш деоттам (практика). Деоттамо д1адоаду цхьацца йолача хана 1илман гипо-тезаш, иштта хетадалар (гипотеза) бакъхиналга гучадоаккх.
       Индукци, латини меттал оала  дош хул Indukzio, из яхилга да т1ахьождар (наведение). Цох хул синауйлаш агакеп, цун новкъос-талца уйла т1ахьожаеш , цхьа маллаг1а юкъар нийссаяьча кийчал-он (правилу), юкъара хьал-моттиг (полож-ие), массаза шоашкахьа долчох деррига х1амилдашта (предм-ам), къаашта, классашта, то-абашта…
   Лоцца оалаш, дешма1ан (термин) хул, индукци кхаь ма1андара (значению) латташ дедукци мо:
1)...индукци хулаш хоадамеуйла (умозаключение), из иштта йола хоадамеуйла я, цунах юххера хьахьовкхачох, бухе ховдовзар (зна- ние) долаш, къаьстта х1амилдаш (предметы) долаш хиннача клас-са хьахулар кхоачамбара юкъар ма1андаккхра (вывод), чулоацам болаш, маллаг1а ховдовзар хинна, деррига х1амилдах, б1арччала класс хиларца. Массала доаладу вай шиъ уйла ярца :
хьалхар, уйлаяр долаш (натрий, калий, аммиак, кальци яха селит-раш дика яшаш болх хулаш хийчу), кхы селитраш йовзаш яц, ер-рига селитраш дика яшаш хилара;
шоллаг1а уйла хилар да – го, эллипс, парабол, гипербол екъаш, из нийссача тако шина т1адамах, х1аьта уж ерригаш конусах хоадад-араш (сечение) хул – цунах ма1ан доал, еррига конусан хоадараш

                379





нийсса такаца хоттало шин т1адама.
     Хинна хоадамеуйлаш (умозаключение) эргашювл, шоай чулоа-цамца, цхьа агакепах (форме) бувзам болаш уйлашкахьа цхьан да-къа. Шин болх-моттигашка (ситуациям) уйлаяр дег1адоаг1аш ин-дукциех. Из яхилга да къаьсттача х1амилдах ховдовзар (знание) а долашщ, кхача класса кхачарга.
       Из да ховдовзаргар цхьан агабоарама (степень)  юкъардолаш кердача ховдовзар долча кхоачаш дукхача агабоарамца юкъарала. Индукци йолаш хоадамеуйлаца лела торо хулаш, уйла хангахьа а
хинна ца 1еш, къаьсттача х1амилдашца (предметы) юкъарчарга а
кхоачаш, иштта къоастадар юкъарчарга кхоачаш.
2)…тохкамбари кан (метод исследования) хул юкъар ховдовзага кхоачаш, маллаг1а х1амилди класс оттара, тохкамбе доаг1ача къ-аьстта белгалдаьннача х1амилдашта, цхьа классах латтара, хьало-хаш  тоахкамбарца, къаьстта х1амилдаш ший класса а. Тохкамхо кхоачаш хъовдовзарга (знанию0 з1амигача юкъара хьал-моттига-ца, цу ховдовзарашка (знаниям) дукхаг1а  юкъар хьал-моттигаш (положение) йолача.
3)….д1аала агакеп (форма изложения), из  да х1амчал (материал) йолаш  мотт  лелабуча, метта йоазув дуча, нагахьа мар ца хулаш, к1езига, юкъара хьал-моттигаца (положением) доадаш хьал кхача юкъара хьал-моттигашка. Индукцицар хоадамеуйла (умозаключе-ние) хьахилар хьадоаг1а адами юкъарлен арахецаре деоттам (соо-бщество производ-ой практики) хьабалар хулача.
     Дуне хьадоладалчахьа саг ший хьаькъалца, кулгашца е цхьацца г1онца дучох саг совг1авоалаш хьавенав. Говзал караерзъярца, ди е шу мела дала, говзаг1а хулаш.
    Иштта Дала хьаданачох кхоачам болаш, тохкаш 1аламца 1овхье а, наьхаюкъарле а, дучунца тешамболаш, 1аламга хьажара, зем ба-ккхарца къаьстта долча х1амилдашщ довзаргахьа, дукхал гуш хи-ннарах (фактах), 1овче (событ-е) кхетам эргабоалаш, довзарте хи-лар з1ыагарца, цу хьалах адам кхоачашхинад керда кхетамга, ший нийссаяь кийчалаш (правила) йолаш.
     Синауйланца (мышлением) довзарте з1ыагар (мышлением про-цессе познания) хулача, гонахьар х1амчера диаш (матер-ые миры) хиларца довза доалаш индукцех. Из замига хинна бер /саг/ хьаьк-ъала воккха хулаш мо, из цхьаннедар дукхача нахага кхоачаш мо.
Метта торонашца оалаш хилча, из хул духхьал ца1 мара доацача д1аалара (суждению), кхетам боаг1аш юкъар д1аалара, керда хов-довзарга (знанию) кхоача, ший юкъара нийссаяьча кийчалца (пра-вилом), юкъа кхетам болаш, юкъара агабокъола (закономер-тью).
      Индукцицар хоадамеуйлан ма1андаккхар (вывод умозаключе-нию) мадарра гушхиннар баккъал (истинность) хилара дахийтара (посылка), цхьа маллаг1ча индукциех ма1андаккара г1алаташ  хи-ла торалуш, къаьстта сухалбаь моттиг хилча, в1ашаг1атохаш е ек-

                380





ъаш моттигаш торонех.
       К1езига цхьа бахьандеш, логика кхетама довзарте (познание) да ала, болх хилар лакхехьа ма1андоаладе дедукци, индукци е ге- потеза хинна белгалеш. Х1аьта логика  позитивизма  торонех даь белхаш гуш, дукха ца гой а гучадоал чулоацам хилара цхьана оаг-1уврахьар дедукцица интерпретаци хилара, з1ыагар (процесс) ху-лаш гепотеза, из ч1оаг1аде хьожача.
       Позитивизмах лоарх1аш атто юкъеяккхар халийта йишйоаци-лга хьажара, гепотеза  ч1оаг1алуш мо к1ийлен ч1оаг1адеш ма1ан-даккхар (вывод) дола  агахиннар (следствие). Х1аьта ма1андаккх-ар гепотезах дола хе5тар долаш, ц1аккха хьахилац къайла халарче (состояние) йолача.
        Цу даькъа, ший карахала доаг1а цхьацца дола антецендентах (хьалхдоаг1ачох), нагахьа мо,- оалаш «дахийтар – посылка»; хьа-лхар дакъло (член) импликаци йолаш. Массала, шиъ шоддза йиъ – 2 х 2 = 4 – йолаш дола халатарлор (вероят-ть), из да белгалъеш йо-ла торо, к1ийленца хулача ховдовзара я, оала 1овхьех (явлению). Цунах 1илман боарамах махбеш агакепан кхетамца «бакъхилар е мадарра (реально) хилар хьехамах.
       Иштта хул, хало хилар гойташ гепотезах,1илман хьал-моттиг (положение) хила доаг1аш, из хало йоацаш мо, юкъарзала в1аши-йхьожадеш къайлах гепотеза эмпиризмах ховдовзарца (знанием).
Кхы а цига хулаш хало, логика анализа гипотезах (антиномех дий едац,- оалаш), б1арччадар юкъелаттара хьехама чухьлаттар (стру-ктура) долаш.
     Цу даькъа ларх1а доаг1ар хул: хьалха бувзам хилар, цу гипоте-зи кхыча оалачунца е дувцачунца, хьехамца чоалхоттар (система) долаш юкъедена; шоллаг1а даькъа, шийтайпа (специфика) хилар а
бувзама гепотези чулоацам беш. Торо юкъейоаг1аш ца хилара хо-алури (чувст-ый) кхетама хулаш чулоацамах, ший эмпиризма хов-довзар (знание) хинна, чулоацам болаш.
     Из да, кхыча тайпар аьлча, хало (проблема) йоалаш гипотез-де- дукци канах (методе), цхьа оамал йолаш мо, эмпиризма белха дий е дац хьажар ч1оаг1аде оалашдар (утверждение) хула хьехами бо-арама доаг1аш, хьажа шерра контекстах гепотез-дедукци хин хье-хаман проблематик йолаш агакеп (форма) мо, в1ашаг1айолача 1и-  лман хьехама довзартен (познанию).
     И.Канта йовзийта довзартен халонаш гуш дар а, доацар а анти-номи торонех лелаш,бакъдар белгалде гносеологи да,- оалаш тра-нсцендентальни философи гойтара торонаш хилар е цахилар.
     Цунах хов метафизик хилар сина1алашол (идеализм) белха хи-надаьнначун чухьлаттар (структура) долашдолга, даим къайле хи-лар гойташ, х1ара х1ама е ма1ана ший гуче а, чухье (къайле) а йо- лаш довзарте хиннадаьлча цхьана боарамах.
       Дала данначох гучадоал, кхел хилар торо отташ гучахьа махб-

                381





еш, къайлаг1а чухьлаттар (структ-ра) д1адоадеш. Даим Дала цада-лача доацаш  хул эшаш е цаэшаш доацар, зехьа оалаш а хиннадац къаман сакхетамах: «ворх1 т1акхийттача яьккхаяц, йоаца хачи».
     Из кхетам аттаг1а долчох дар гойташ, атта логика бокъонах дар хиннад д1аалара (суждению). Цунах хов чоалхане логически анализ хилара позитивизмах хулаш довзарте (познгание) да ала, - аттача агакепан (формальный) логика гойтар доацаш чоалхане ло-гик-матиматики анализ хилар, белгалде дац, хула ховдовзар анти-номи  торонца латташ.
    Иштта долче, логикацар позитивисти деррига шаьрра-атта хин-над, аьлча нийсса дац, х1ана аьлча гносеологи торонаш б1арчча а ца хилара, хьалха е т1ехьа.
     Цхьацца долчох логики позитивизм юхялар хиннад готта отта-ча эмпиризмах, х1ана аьлча, ма1ан в1ашкадар ца хилча цадоалач-ох, юха керда дий-дац хьожаш хьалха хиннача кхетамах (установ-каш хулаш) хьажара мадарра (реальный) анализ оттае логик-мето-дологи халонех. Из хинна кхетам хувцаш, цхьа оамалаше, хьажар-аше хувца реконструкци яра 1илман метта.
       Логика сина1алашо (идеал) в1ашаг1йоллача концепцена 1ил-ман метта хахул дедукци чоалхоттара (системе). Цхьацца ма1ане кийчалашца (аксиомаш хулаш), шоаш хьаяларца гучахила йоаца-ча белгалонашца хьехамах дешма1анаш (термины к учению) дол-аш.
      Цу даькъа гушдар, хул логика дакъа, метта го доаг1аш лерх1а-ма матиматика логиках. Из шераг1а лелашхилара, торо йолаш де-дукцина бокъонаш д1а-х1а йоаржаеш, 1илман хьехама чоалхоттар (система) доалаш.
    Х1аьта б1арчча долчох, дедукци болх-г1улакх (деят-ть) хьахила
отт логика дакъан метта, цхьа го (круг) е гом, гонахье хулаш. Дук-хал йолаш, логика дакъо дала доаг1а метта тайпа, кан (метод) хул- аш, логика ийдам (отнош-ие) баларца мукъале ялара, метто д1аоа-лаш е махбе ца1 шоллаг1чо т1ехьа дахара, ца1аш ма1ане хула оа-лаш ч1оаг1адараш (утверж-ие) кхычарца.
     Царех къоастадар да е дац чулоацамгахьа оалашч1оаг1дер бех-кама уйлах. Теорема конъюкци А аксиом отташ, цар оттар хал та-ралуш наькъа в1аший духьал, хулаш имплекаци А # B/  A ---- B/, укхаз А-но белгалдеш антецендент, х1аьт В-но – консеквент, ший хьаракаца # /-----/ д1агойташ ма1анашта юкъе имплекаци хилар.
    Укхаз цу оттама б1арчал хулаш, х1аьта агакеп (форма) хиларца,
синауйлан (мышлению) нийссалуш хул цхьатарра бакълен форму-лах, логика торонаш ларх1аргахьа анномердера (исчеслению).
     Нагахь А # B халамегаш эргашлен хувцама, даима долча хувц-арех, кхыдараш  цхьаттара нийссалуш (тождественно) бакъдолчо бакълен формул йолаш, т1аккха В (ма1ан) бокъонцадолаш.
     Концепци йоаг1ача метта дедукцина чоалхлаттар (ситема) хал-

                382





арца, хьакхачар хул халадоаг1аш эмпиризман интерпретацех, дух-хьал цу даькъа мара дувца хилац бувзам хилар ийдама (отношен-ию) хьехаман эксперментах б1арг лакхар.
     Цига духьал эмпиризман интерпретаци торо хулийт, дувца дар долача наькъа т1а, 1илма чоалхоттара (система) ховдовзар долаш,
из да эмпиризмах кхетамбалар озалаш (объекты) хилара цхьа геп-отез-дедукци хьехам болаш (цхьа арс1омори-теоретический гепо-тезаш долаш).
      Из логик-методологи анализ хилар метта, 1илман торонех (бо-къонех) гучаювлаш кхаь урама:
а) хьалхдиллар (предложение) хьехам (теории) боарамах/ Д – хьа-лхдиллар (предложение), шийгахьа гойтара 1илман кхетамче (по-нятие), чулоацам болаш, эмпиризма ца кхоачадеш вериг1ашк (да-нные);
б) хьалхдиллар эмпиризман урамах, юххера хьакхоачарашта хьад-увцара бакъахьа, дегахьа сурт оттадеш б1арг д1акхачарца экспер-мента / О – хьалхдиллара (предложению);
в) дар къоастадеш  интерпретацех хьалхдиллараш (предложения) долаш, хотташ  хилара  лакхера  шиъ урам (царна юкъе чулоацам болаш, уж  предикаташ хилара хьехам-теории боарама, кхы а пед-икаташ долаш эмпиризман боарама).
    Лакхе 1одийцар да, ший чотах абстракци йоадаш, логика дакъа дакъашхо мотт боалаш. Х1аьта из нийсса долга кхоачаш, ший фу-нкцица, юххерча хьала дедукци д1аяржарца, кхы а къоастадеш, из логика чоалхоттар (система) хьалхдиллар долча. Гучадаьнначох а цхьа ангулар (схема) хулаш ца1 а, шоллаг1а чухьлаттар (система) я,- оалача даькъа,- ма1ан хьадаьккхача тайпара.
     Цунах лоарх1аш юхейоалаеш дедукци шерра боарама, х1аьта хьалхдиллар (предложение) меттах хулаш д1ач1оаг1дер (фиксац-ией), логики агабокъонах (законы). Хало хилар цу даькъа кхоача- шдар (бокъонцадар), гучаяккхара логика агакеп (форма) а хулаш ийдамае (отнош-ию), хьехамае (концепцию), эмпиризма бокъон-аш йолаш метта..
      Х1аьта цун бувзам оттара, хала доаг1а к1алоттадер, ший къаь- стта методологис д1адехарашта: цар шойла духьленаш гойтар до-ацаш – логиках барт болаш.
     Цига Д – хьалхдилларе, О – хьалхдиллар (предложение) долча, дедукци оттар хала мегаш кертеча даькъа, О – хьалхдиллар хьаху-лаш Д – дилларах, х1аьта аттаг1чо логиках ца1 шоллаг1чо хиллар ч1оаг1деш.
      Цук тайпара, шераг1а сурте гойтад позитивисташ анализ хил-ар, хаттараш доаладеш, ларх1ара къаьстта йола юкъ, эша тохкам буча логик-методологи бокъонех. Логика а, философи а цхьатара ма1андоаладерга хьажача, ийдама (отнош-ию) эшам боал гносео-лги да,- ала, б1арчча агакепах.

                383





      Цу торонех гучадоалар да, Даьла кхел лелар, ший ханнахь ма-ра мах ца беш, торонаш лелара довзарте гойта, мадарра (реально) эттача  хьала  ма1андаккха карадолаш хул ца1вола Даьла. Х1аьта логика позитивизман низ д1ацакхоачаш моттигаш хилар а Даьла кхелах долаш.
     Цу гносеологи луш долча хаттарашта торонаш ца лелара, анти-номи болх ба доацачун, трансцендентальни  философех, довзарте торонаш къайлайоалаш.
     Цига логика, психологи, философи хилар цхьан кийча мухара, метафизика метамотт (метаязык) хулаш синауйлан (мышлению) кхоачамбеш. Кхы а цхьаькха да философи торонца саг д1акхетав-ар д1адовш хилар, логика позитивисташта ховдовзар (знание) до-алаш, дезача ший бунех (природы), цига эттача хьалах гучадоал бокъонца махбу гносиологи, 1илман метта чудилара ма1ан. Логи-ка позитивизмо хьожаш болхбой а, 1илман мотт, ший кхоачам бо-лаш хул.
     Иштта болча метта торонаш ялар, цун йоаццашехьа нийсса хи- лац, озали мадаррадар (что объективно реальное) ца хилча, гучад-оалачох гушхилара махбеш, гучахьдоацачо сингахьа махбеш, кхе-ле доаг1ар хул довзарте да,- ала е гепотеза да,- ала.
    Ха доаг1а логика позитивисти х1инарах боккха толдам боалаш болх-г1улакх (деят-ть) хинна д1аэтталга, къаьстта  позитивизмах гносеологи дийналуш торонех, логик-лингвисти анализех.
     Деррига кхоачашхиннад аьлча нийсса дац довзарте да, оалаш, ший арс1омори (теоретический) чулоацам болча тохкамца ховдо-взараш (знания) да,- ала, эмпиризман наькъа т1а, кхы а кортабеш ц1ена агакепа оамал хилара логикаца а, матиматикаца а.
      Из хьанад беррига кхоачам гойташ? Цхьаккха хьехам е 1илма хинадац кийча хаттарашта, дала жоп долаш, х1ана аьлча Дала да-ннар мара хилац 1илма а, хьехам а торонех йола халарче (состоян-ие) йовзийта.
      Цо йоах еррига кхел  Даьлага хилара, юххера кхача  хул  сага саг хилар, доккха ма1ан а долаш, довзарте (познание) хуландаь.
     Цу гносеологи наькъа т1а го е довза хилапц ше-ший бахьанаш,
ма1анаш,, канаш (методы), кепаш (модели), х1аьта царца мара хи-лац торонаш тохкамбе, эмпиризм йолаш е ца довза дисар гипотез хулаш, 1илман бокъонех хетар кхетаде.
 Иштта сина торонех дараш, саги дин хиларца, саг хилар кхоачаш-хулаш философица махбе, къайлаг1дар кхетаде метафизика ца хи-лча сина1алашоли торонашца (силами идеализма) догдохилга ше-ко йолаш.
       Цу даькъа ч1оаг1а масал да логика позитивизмах гойта хьеха-маш, тохкамаш хулаш, ший эмпиризм хиларга хьажжа априорни  торо гуш хьалчех (в бытие), метафизикаца махбеш, гносеологи сага сингахьа ма1андоалаш (имея значимость), чулоацам хилара.

                384





      Нагахь эмпиризма болх-1омбар (опыт) деце а, сина торонашца трасцендентальни философех, сина торонашца махбеш саг хила.
     Позитивизм мо прагматизм хилар а кхоачама доаг1аш хиннад гносеологи хула логик-методологи анализ тохкамбе, цхьа боккха бол болх бира кхоачамаш хьадеш методологи оттамбара (разрабо-
тка), цунах доалаш логики синтаксис а, логики семантика а.
    Х1аьта цига царе таралуш логика (хетара, тарадалара), ший ке-
пан (модельный) логика к1ийле йолаш, цунах хул логика агакепан (форм-альный) анализ хилар чухьлаттара (струк-ре) гипотетик-де-дукци хулаш хьехакмах, ший ийдамах (отношению) хьехам болаш
эмпиризман боарама.
      Позитивизмах беркат далар хиннад, шерра 1илман меттаца до-вийташ махбар логико, математико, философи кертера хилар диц-долийташ. Нийсса е б1арчча логика методологи сомаеш, ц1ана аналитика хилар къоасталуш.
     Д1ахо тохкам дег1абар долаш логикакх, методологех, из 1илм-аш хилара, х1аьта цар арс1омори (теоретический) кхоачам хилар
эшараш да, Дала хьацадалар деррига сага довза, х1ана аьлча саги торонаш гучахьдолчох йолаш, Даьла торонаш къайла-гучахьа йолаш.
         Юххера долчо хаттараш кхоачашду ха, маллаг1ча канах (ме-тоде) тохкам бе беза метта, цхьа аналитики философех, из кертара балхадекхар (задача) долаш  философи?  Ма1ан  канага (методом) додаш  в1ашаг1дохкача искусствени агакепан галапах (формальн-ой модели), цигар ховдовзарга (знанию) е канага (методу) кхаьча хаьдда, - Ер да,- оалача, ц1енхашта анализ еча, метта доаг1а мето-дологи шемадарра (абсолютный) долаш хьалаца, деррига дух тох-каш.
       1илмае, меттае юкъе ийдам (отнош-ие) балар йоккха башхал йолаш хул гносеологи торонаш д1айовзийта. Х1аьта дуне хьадол-адалчахьа, хьабенаб хьалдий тороца г1алг1ай мотт – протонахаш
лебаь мотт, шийха семантика хьадалар белгалдала дезаш аналити-ках. Цу меттаца сакхетам дийнабеш хул довзартен торонаш дег1а-яр, г1алг1ай мотт бувцаш е тохкаш, цох аьттувбалар гуш в1аши дистар (сравнение) долаш
       Позитивизмо маяхха ха-доаг1а логика анализ хилар дац хьех-ам (учение) хилар, из да кан (метод е способ) йолаш, ший б1арчч-ал йолаш. Х1аьта цунах долача ма1ана жоп луш мо Б. Рассала юк-ъедаьккар тезис: « ма1ан да,- оалаш,- философех логика даларца, логика ший мог1ал (мораль) хилар д1адайна. Х1ара саг мукъавол-аш в1ашаг1йолла ший карар логика».
       Из яхилга хиннад х1аравар мукъа волаш, ший агакеп (форма) е кеп оттае, ший метта аьттув беш, цунца хьашташ (потребности) дахарца, сага шийна лайнача тайпар. Цох лоарх1аш нийссаг1а йо-ла позитивизм, х1ан аьлча, сагах доалар ше долча ца хилча ца до-

                385





алаш, цхьа саг шоллаг1чунна хоадамбара воацаш цхьатарра эгои-змах, кхы а хул, х1аране ший мотт лелабарца, цу хьашташка хьа-жжа кхетам а боалаш…
      Укхаз белгалдеш: фу яхилга да теори (хьехамбар) кхетама, из  дош греки меттал Teoria алар – хьажар, тахкар дешашца нийссал-
уш  хул  ма1ана. Цо гойтар ба чоалхоттам (система), дагалоацаме уйла (цель) цхьане е кхычунна ховдовзара (знанию), ше луш хил-ара б1арччабола кхетам хулаш бакъдолчох ийдам (отнош-ие) бал-ара.
      Х1аьта теори долаш бакъдолчо боараме, дегш1адара довзарте (познание), к1ийленца ларх1а беза деоттам (практика). Д1ахо бе-лгалде доаг1а Кан яха дешма1ан (термин), из греки меттал Meto- dos, эрссий меттал Метод хулдаш. Из тохкам никъ ба, хьехамбер доаг1аш, ший эша ма1ан а луш. Кхы а Кан, аьлча кхетаде мегарда (способ), оалаш мо.  Кан ма1ана д1ат1акхачар да мела эшача дага- лоацамашта (целям), цхьа къаьстта болхд1абахьар кхоачашде…

      КЕРДА Г1АЛГ1АЙ МЕТТАЛ ДЕШМАНАШ УКХА  КОТАБАРА:
    кхеталле – призвание; бири – индивид; санаьхк – личность; велхоте – бездействие; шийхал – особь; бакъалз (харцо) – ложь, неправда; сазал-озал – субъект-объект; гадоаст-мат – предсказатель;
    (гер ва - ц1увах моткхабар; эрин – воккха ц1ув; эллин – юкъера ц1ув; эриг – эггарар лакхера ц1ув; гер – цун силале /его высочество/; гергал – воккха-г1а вола ц1ув; гериеш – ц1увш кхелю моттиг; герфилл – керда элгац де лаьх1ачун ц1и;
герд – къона цув волаш доладаь элгац; )
   юхь-сибат – образ; фяр – весна или праздник; ц1оллаж – хорошие духи; ц1олыж – злые духи; ердаж – месттные боги; алгацаш – место языческого поклонения; г1анц1ай –дале-кий праздник; оппий – пройденная весна; Гер ди – у жрецов свой праздник был; керда шу – новый год начинался 21 марта; ачо – изображение похожий на икону;
    дега ондал – опора сердце; садовзар – осознание; дагалоацаме уйла (з1ил) – идея; сатешар – убеждение; динаг1улакх – ритуал; оамалте – нравственее  (оамалт – нравств-енность); эйдаж – сословие; егол – эздий белхага вахар; Езват – молитва жреца;
    ахушк (ахушкал) – тайна чуюший жрец; ейтмал – послание жреца; анх – церемония;
т1а1ун – холера; дина оагамбе – служит религии (г1улакхде элгац ваха даьлашка, ерди бокъонех);
     агалаш – обучение в храме (элгаце дешар); даздар гув – святое место или гора для поклона; ц1овча – приземление бога солнце; ерди лоамаш – святые горы; ер ц1и – при-земление человека от молитв жреца; Ер ц1и – в двух ипостасиях Ерсердало и Ертов (угли); Товг1олла вахар – горемычная жизнь человека;
      синтетики бухмоттиг – синтетическое основоположение; кхетамтен агабокъонех по законам рассудка; кхетаме кхеве кхевар) – восспитывать (восспитание); кхетамтен – рассудочный; сазали-озалал – субъективный объективность; хьовкхамат – реклама; ц1ена кхетамте – чистый рассудок; бехкама кхетамчеш – условные понятия; бухмоттиг – основоположение; хьал-моттиг – положение; болх-моттиг – случай, ситуация; мукъ-моттиг – пространство;
     ийвдадаь – выражены; хоалури кхетама – чувствительному пониманию; ийнейра – нервный; озали бокъонцадар – объективная действительность; хьалхарбахьан – перво-причина;  соъал – индивидуальность; эккхарт – эффект (взрыв); чудужараш – впечетле- ние; гонахье – среда; к1алсацарал – зависимость; хьийм – реакция;  хьув –прихоть; деоттаман болх-г1улакх – практическая деятельность;
     иембагий – потенция; анномердар – исчислять; х1амилди – предметный; чугалп –флюгер; атильгаш – частицы; ц1илург (бехкаме белгало) – символ; хета-ийжата – от-носительно е хьажжа; бакъду белгало – аргумент; маймалх – примат; хета-верзам – гипотеза; эхьдоагаш сакхетам – наивысшее чувственное понимаание; сурсат – продукт;
дакъилгаш – элементы; априжмаж – чертежи; агахьаракаш – иконисы; ага дажаш  - секуляторы; дег1ада болам – прогресс; хьахиннар – возникшее; хиннаяьннар – произше- дшее…

                386





                ИТТЛАГ1А КОРТА

        ПРАГМАТИСТИ ХЬЕХАМА ХЬАРАКЕ, МА1АНДАРЕ
                /прагматиская теория знака и значение/

1…Хараках, ма1андарах, х1амилдах прагматисти хьехамо белгалдер (прагматистская концепция знака, значения и предмета).
   
     Семантика халонаш дег1аяьхкар прагматизма хьехамга г1олла.
Хьалха цу наькъа т1а эттар Ч. Пирс хилар, семиотика арс1омора (учение) духь д1адоладаьр, из ше волалга цо дувцаш. Цо бовзитар
хьехам болаш тайп-тайпара хулача хьараки бунех (природы), цар- ца эргаш хинна з1ыагараш (процессы) йоаг1ача белха.
     Цу наькъа т1а цо ба а бир толаме болх, ший хьехам хьабоалабе хьожаш довзартен арс1оморах (позноват-ая теория). Ший мук1ар- лонца, цо лаьрх1ад лаьрхх1а 1илма де дезара,- оалаш, еррига хьа-раки чоалхоттамца (системой), адами бартах нах бахача.
      Кертера ма1андар (значение) дег1адара 1илман довзартена ла-ьрх1ад Пирсас метта хьаракаш. Царех 1илман метташ хулаш кар- ара белха хьараки чоалоттамех.
     1илман хьараки чоалхоттамах Пирс хьожаш, цхьа галапаш (мо- дели) х1амилди моттигашка (предметые места), шоаш каралатта-ра цу юххера хьакхоача  дакъалги гулларгех (набор элементов), уш в1ашаг1тохаш ийдама (отношению).
     Хоабалла толам хиннаб Пирсо боалабаьча оттама (разработка) хьараки арс1оморах (знаковой теории), геттара ма1андар (значен-ие) совг1адоалаш логика дег1аяра. Логика хувцамаш хала дезалга белгалдеш, ерриг хьал-моттигаш (положения) т1асаца ца 1еш, ху-вцалу психологи тайп-тайпара хоалдури хоамех, цар хьадахар ха-ьдда эксперменти бухе, тохкамбеш хьараки дакъаловзар (роль) да- ра саг д1алеларгахьа.
     Х1аьта из Пирсас кхетадер раьзахинна т1асоцаш хилацар кхы-бола прагматисташ а. Царех хилар В. Джемс а, раьза ца хилара  психологически аспектах хулар белгалдедезаш. Логически ма1ан- дарга  тохавир Пирс, лаха озала к1ийле (объек-ную основу), г1ор-тара мукъадаккха логика сазали психологически дакъильгех (эле- менты).   
      Пирса психологизма духьал хилар логике, из логика 1илма до-лга гуш 1илма мо, т1асаца хилара тохкамбуча озали ийдама (объ-ек-ное отнош-ие), х1амилдай юкъ гойташ уйлан, цу белхо массекх нийсса хьал-моттигаш (полож-ие) гойташ.
     Пирса дийцачох, эшаш хинад лаха кан (метод), цун новкъоста-лца белгалдегдолаш адамий хулар доацаш, маллаг1а арахьар хин-налаттар (постоянством), маллаг1а долчо сага синауйлано (мышл-ение) 1откъам ца беш.

                387






     Цу арахьар хиннабаьннача белхо белгалдайташ сага хетадалар (мнение), из йолаш маярра диа (реальный мир). Маярра яхилг до- лаш, амалаш (свойства) к1ала ца соцаш, цунах  хетачох уйлангах-ьа. Кертера хета-верзам 1илман канах (науч-ый метод)латташ Пи-рса хийтачо хьал-моттигах, долаш хилар мадарра х1амилдаш, цар амалаш геттара тийша ца хулаш сага цох дар хетадалара (мнение).
      Цу тайпара методологицар кхоачамо торо луш тохкамбе логи- чески бувзам хила мо, маллаг1а эшашбола ийдама уйлан озалаш-ца (отнош-ие с объектами мыслей). Пирса юча кхелах хов, цо ни-йсса хаттараш увдаделга эшаш хилара в1ашаг1болла хьараки хье-, хам, ший ц1илурги чоалхоттамаш (знаковых систем) долаш логи-ка.
      Цудухьа нийсса наькъа т1а хилара Пирса могаш хилар мехера логически тохкамбар, цу наькъа т1а кхоачаш математически логи- ка дийнаде.
       Цунга хьажжа ца хулаш цхьацца бола прогматисташ, хетара а, харцахьа сина1алашола (идеалес-кий) гносеологех хоадамбе мот-тигаш лелаеш хиннай хаттараш дувлача ц1илурги 1илмах (науки о знаках). Иштта дале а нийсса дац ца ларх1а проагматисти ма1ан
цар философски кхетамах, дарий ма1андар (полож-ое значение) цар логиках баь тохкам гуш.
       Прагматисташ кхетабеш мотт ц1илурги чоалхоттам (система знаков) болаш мо синауйланца бувзамбоацаш. Х1ана аьлча, сина-уйла (мыш-ние) массихан нийссалуш хилара дуча къамаьлца, ц1и-яларгаш лелаяра, цхьа сага д1алелар долаш мо. Нийсс кхетам бац дувца ца1хилар а, 1овхьех бувзам а (связи явлении), меттиг хула-ча цар нисслуш хилар доаг1ача.
     Синауйла йий хьожаш прагматисташ, цхьа саги д1анийссадар мо д1алелар ц1илурги новкъосталца (помощью знаков). Уйлаш а д1анийссалуш ц1илургашца. Уйлангахьа кхетадеш, - маллаг1а уй-ла хулаш ц1илург (знак). Цунах ховш, уйлаш ца хилар хьагойтар озали бакъдар (объек-ая действительность, х1аьта хулаш сага д1а- лелар в1ашаг1доллар.
      Пирсо белгаляьй ц1илург, цхьа дакъилг (элемент) долаш мо Х, ше меттаоттандаь сазала (субъекту), хулаш хилара интерпретатор ц1илурга, цу маллаг1ча дакъилга У, хьаллотадеш хилара ц1илур-ги денотат ийдамбоалаш (по отнош-ию) R.  Кхыча тайпара  аьлча:
ц1илург хулаш 1овхье (явление) А, белгалешйола объект В интер- претаци юча уйлан С.
       Ц1илург магац кхоачашде ший декхар (функции) сазал йоац-аш, кхетаеш т1аэцара, цох дар таржамбеш. Цилург магац хила ц1илурга, нагахьа цо интерпретаци ца йоай уйлаца, новкъостал ца дехаш цхьаккх хьаькъалца.
      Иштта долче, маллаг1а боалажбола ийдам Пирса хийтачох, го-йтад кхоъ дакъилгах (элемент): 1) белгалю озал (обознача-ый объ-

                388





ект); 2) ц1илург (знак); 3) сазал, интерпретациеш йола ц1илурга, хьожаш цунга оттадаьр долаш мо озала.
     Ц1илург хул 1овхье, хьайоалаеш йола уйлан кертачу сазала уй-ла метте озалах (объекте). Из уйла хулаш ховдовзар (знание) озал-ах (об объекте), цох оалаш интерпретациючох. Х1аьта кхетамче интенпретатр я, ала, ч1оаг1а цох дар шишболаш хьейка деце а, цо хилар д1алоацаш йоаккха моттиг дакъаловзара (ролью) кхетадара ц1илурги ийдам (отношение) балар.
      Цох хов ц1илург (знак) ца1 шоллаг1ча ц1илурги новкъосталца интерпретатор хулаш, иштта кхы д1ахо боадаш ийдам (отнош-ие),
цо ше хьайоаг1аш юкъе юкъ йоацаш ший функцех репрезентаци а хилара белгалеш озал (объект).
      Адами ховдовзар (знания) д1ашердала йиш йоацаш ц1илурги доазувл арахь. Х1аьта интерпретаци маллаг1ча ц1илурга латташ духьал гойтамах цуна ма1андара (значению) кхыча ц1илургах.
     Иштта ца1аш ц1илургаш хьайоалаш кхыча хьаракех, цунах ху-лаш деррига з1ыагар (процесс) синауйлаяра (мышлению). Из да
ховдовзар (знание) массихана хулаш баь го гобаха хьараки гонах-ьена, ц1аккха нийсса бакъдар  гойта торо ца хулаш озалах (с объ-екта).
      Эмпиризм белха з1ыагар интерпретаци хулаш хьаракех  хьад-еллалуш болх-1омбарца (опытом), из хьаст хулаш ховдовзар гой-та, озали мадарра (объект-ая реальность) долаш, х1амилда мо дов- зарте (предмет познание) хала.
     Пирса яхачох да, логически сина уйла йолаш мо з1ыагар чухи-лара хьаракаш юкъедаьхка хилар хьалха хьажа ховдовзарах (зна-ниям) эмпирически оамала, еррига торонашта кхоачамбеш хилара хоалури юхь-сибатах (чувственным образам), кхетадеш тайпа до- лаш мо ц1илурга.
       Цох хов Пирсо кхетадаьлга кхетамче (понятие) хулаш хьарак, ший гносологически чулоацам хилара, нийссаялар ца дезаш оппо-ненташта, цу Пирса гойтачох ма1андаккхар хулача. Адамий  хоа-лам (ощущение) цунца кхетамче (понятие) хулаш да, озалаш (объ-екты) хьагойтар, яхаш йола  ший мукъа, саги сакхетамца йоацаш, духьал хьаракаш (знаки) мара, белгалеш йола уж е кхы дола дакъ-илгаш кхетара хула чулоацама.
     Иштта маллаг1а хула довзарте, Пирса концепцех болх кхоача-шбар деш хьаракаш (знаками), из да з1ыагар (процесс) цун новкъ- осталца ц1илургишца, ца доалаш хулаш д1акъовладана ховдовза-ра (знанию). Цунга йоацаш  торо хила озали бакъдар (объект-ная действит-ть), из т1еххьардар хьаховкха  торо ца хилара.
     Пирса ейзийтар ц1илура юкъар классификаци, цунга хьажа уж екъалуш : гойтам (иконис - изображение), индексаш (индексы), ц1илургаш (символы). Гойтама (изображение) /иконики хьарак/ долаш – из хьарак хулаш, цун юкъар буни озалца (общая природа

                389





с объектом), цудухьа таралуш арахьар кепаех е чухьара чуроттам-ах (структуре).
     Пирса оалаш шийна хетачох, маллаг1а кхыйола х1ама из хьал-хар йолаш цун техьаряр цуна тара хулаш, цун хьарак мо юкъейо-алаеш. Икониси хьараках лоарх1аш маллаг1а юхь-сибатех е гойт-амах (образах и изображ-ях) хулараш. Царех лоарх1: (картишкаш, дилла сурташ наьха, аьгасурт (скульптура), карташ, диаграммаш, алгебри формулаш).
     Джоаг1а тембе, из б1арччал кхетамчех (объем понятия) икони хьарак философу белгалдаь хилара то1ам болаш ценхашта, долче алгебрай формулах, шекойолацаш кара хулаш исскуственни мет-та, бехкама хьараках, классификаци хулаш, уйланхочо ларх1а до-аг1аш  ларх1а  т1адоадаш ц1илургех (символам).
      Ссылка е моттиг хулаш тарахилара иконис хьараки озалашца, из хала мегаш арахьар белха е чухьар тарахилар чураоттара (стру-ктуры). Т1ехьарчо оамаляьзяйташ ийдам (отнош-ие) боалаш алге-бри формала цу озалашца (объектами). Из таррал доалаш юкъедо-аладелга д1аалара искусствени  е мабарра метта, царн юкъера до-азув доадеш иконически хьарако а, ц1илургаш (символы) а.
        Прагматикаш белгалдаьчох да, икониси хьарак (знак) хулаш нийсса юкъе х1ама доацаш, ч1оаг1а оалаш цун хилар саги кхетам- гахьа долаш. Х1аьта къамаьла атто хиларап, эшаш доацашехь саго д1адоаржаду дешма1ан (термин) «иконис хьарак» арахьарча озал-ашта (объектам), цар духьалдоаладундаь уйлан юхь-сибат (образ). Цунца хов Пирсо луш хинальга ма1ан, икониса хьарака гноселог-ически ма1андар (значение), чоалхоттаман дар доацаш.
      Икониси хьаракаш (иконические знаки) хулаш к1ийле еррига з1ыагарашта (процессам) 1илман синауйлан (мышлению), наьха бувзам балара. Цудухьа довзартен бухе ухкаш башх дика юхь-си-баташ (идеальные образы), нийссалуш ма1ана х1амилдашца (пре-дметами) озали бакъдар долаш.
      Хетадала мегаш нийсса да,- аьнна, нагахь из ийла (уйла) харц-йоалаш е маьха йейлуш моттиг ца хулари, уж белгалдаь юхь-сиб-аташ долаш карар кепах хьараках, деррига цох хьадоалача ма1ан-ца. Цох хало йоал уж мо хьаракаш атта хилара кхоачамбе довзар- те (познание) халийта, х1ана аьлча хало йоалаш хьагойта белгаля-ха озалаш (объекты), иштта тешал ца хулаш бокъонца цар хилар.
    Бокъонца шоайл нийссадалар довш хилара, карара оамала юхь-
сибаташ хьаракашца (образы с знаками) хул прагматики хьехамах кхоачамбоацар. Нагахьа юхь-сибат долаш духьал хьараки карара кеп (частн-ый вид), х1аьта дар оттадар хул духьал карар кеп белг-аляра озалаш (объекты).
      Иштта кхетадара белгалдер хилац торо хилар кхоачамбеш бак-ъдолчо, цо харцахьа белгалдайта таралу, дукхача белгалон наькъ-ашка кхоачаш. Цох хов башха дикал йоацилга, хьаракашта юкъе а

                390





нийссалуш тарадалар шоашта хетадаьча юхь-сибаташта.
    Хьаракаш мо хила доаг1аш хул «индексаш» а. Хаттар оттадеш вай фий, из индекс? Латини меттал – index, оалаш хьалхарчо ца1 хьагойтар, ц1ери реестр, йоккха ц1и х1амах; шоллаг1чо, бехка-ма белгаляр (алапи, цифри е в1ашаг1елла) чоалхоттаме дуккхал-лах классификаци йола (массала, почтера индекс); кхоалаг1а даь-
къа, терахьи е алапий хьагойтар (указатель), чудилла кхоачама матиматикан гойтар алара, ца1 шоллаг1чо къоастаде, массала А1 Аn  Аn+1 кхы а.
       Пирса белгалдоахаш индексаш а хьаракаш мо, цар кхоачашя-ра ший хьараки функци, духьал кара хилча белгаляь озалаш (объ- екты), х1ата ца эшаш лаьрхх1а юкъехила интерпретаци (ма1ан да-шар).
         Белгала озалаш (объекты) хилар гучадоал индексашка голла, цуна магара д1агойта ер я,- оалаш. Цунах хула кхетамче (понятие)
гарга хулаш белгалона (признаку), ха доаг1а сазал (субъект) йоац-аш хьарако ший функци коачаше торо ца йолга, из интерпретаци-еш дола хьарак да,-ала.
     Ц1илургех (символам) лаьрх1ай Пирса меттацар хьаракаш (де-шма1анаш, хьалхдуллараш кхы а цар бувзам а), царца нийссаяра кхетамче, д1аалар, хоадамеуйла (понятия, суждения, умозаключе-ние). Цунга хьажа, г1орташ хьагучаяккха шийтайпара ц1илургаш цхьа хьараки тайпаш мо.
     Цу духьа Писо белгалду, из ц1илург (символ) хулилга хьарак, цхьаккха тарал доацаш белгаляьча озалца (объектом); д1ахо, из да цу тайпара хьарак, шийгар ейнадаь белгалол (свойство) хьарак хи-ла, нагахьа цунах дар гойташ интерпретаци ецаре.
      Цох хов, икониси хьаракаш ц1илургашта (символам) къаст бе-лгалйоалаш шоашца тарал (сходства) ца хилара белгалйоахача оз-алашца, х1аьта индексашца хулаш ца йолаш халаезара интерпрет- аци хьаю торо.
      Х1аьта прогматики кхоачамбоацар хиннад ца магар ший йоа-г1ача арг1ах доаг1ар хьадеш гучаяха торонаш хьаракашка хьажа озалаш е озалга хьажа хьаракаш а, массанахьа интерпретатори бу болх д1ацакхаьчача индексаш йолаш мо. Цу т1а доадаш да тарал ца хилар хьараки шоайла буча белха.
     Деррига цхьана ма1андара (выводу) ларх1а а дезаш, ц1илургех хулаш бокъонца дола хьаракаш (знаки), х1ан аьлча хьабундаь цар шоай бебеза хьараки болх (функци), цхьанеца к1алсаца ца хулаш, мела озалцар 1алам дувзаданна хилара.
     Прагматисти хьехамех духьаленаш (противоречия) ювлаш мот-тигаш нийссалу, цкъаза индексаш е гойтам (изображение) ца хул-аш бокъонца халадеза хьаракаш (знаки), из то1аш ца хилар кхоач-ам ба ала Пирсас хьаю классификаци хьаракашта, къаьста юхь-си-батех (образах) дар гойтача хьаракаш да, оалаш.

                391





      Хетара ц1илурги дакъаловзара бехкама метта хьаракех ( отно-сительно роли знаков условных языковых знаков) 1илман довзар- тех Пирса гойтад нийсса шийна хетар. Кертера болх (функци) хи-на хьаракаш латтара, чулоацам бекъабалара дакъилгах, болх-1ом-бар (опыт) декъалуш, логически операци хуларца.
     Уж хьехма хула духьленаш прагматисташ гойтачох, цох хьадо-алчо нийссаеш синауйла (мышление) хьагучадахарца хь1аракаш хилац кхетам хила, ший кхетамче (понятие) йолаш гойта ма1анд-ар хьараки (значение знаков), т1ехьа дика я ала, д1ач1оаг1аяь хьа- ракех агакепаш (формы) гойташ бокъонца дар. Б1арчча х1аракех ма1андар д1адаккхац прагматисташ, из ма1андар кхетамче (поня-тие значение) д1анийссае хьожаш шоай гносологически концепц-еца.
     Пирсас хьараках ма1андар (значение) лоарх1аш кхетамче озал-ах, хьарако хьагойташ йола е дагалоацаме уйла (идея) йолаш оза-лах, хьарако хьайоалаеш йола. Уйла озалах ювзалу хьаракаца хул-аш интерпретаци хьаю торо, вокха оаг1уврахьа нийссадеш ма1ан- дар (значение) хьаракаца, х1ана аьлча, ийдам (отнош-ние) болаш уйлан озалца (мысли к объекту), цун хьехамца долчох ийдам хин-на, дар гойта беце а, ше хьараки интерпретанта кхы а хулаш хьар-ак сеотике, логике з1ыагара (процессу).
     Цунах к1алхьарвалар даьд Пирсас, хьожаш шийтайпара прагм- атики т1асацарца халонашта: ма1андар доаг1аш д1агойта, сазал реакци хулаш мо хьарака. Иштта цун ма1андар дугаш хьаракага е реакцига хула хьараках.
      Иштта в1ашаг1тохар уж дагалоацаме уйлаш (идей) вугаш уйл-ан кхетамга, хьарак долаш мо, хулаш дола дика в1ашаг1дола д1а- лелар. Цунга хьажжа дашхар а хулаш хьараки ма1андарах. Синау-йлан функци хулаш йола хьаракашта т1асаца белха, б1арчча т1ас-аца хьаяра говзалаш болх-г1улакха (деятельности).
     Цудухьа белгалдоал синауйлан дакъаловзар (роль мышлении), кхоачамболаш белгалде атта, малаг1а говзалаш хул цо хьайоахар-аш, из ма1андар (значение) долаш мо, маллаг1ча х1амай йолаш ювзаянна цунца говзалаш (навыки).
      Пирса хетар гуш, ма1андар белгалдеш маллаг1ча хьарака,доа- г1аш да белгалде, малаг1а оамалаш цо хьаеш хьагойта. Ма1андар (значение), прагматик яхачох, белгалеш духьал хьараки ийдамах (отнош-ия знака) 1омадаьраште (привычкам), ардамахе (действи-ям), болхбарахе (операциям), цар лелара з1ыагар (процесс) долаш хьарак леладара белха.
      Цох хов ма1андар (значение) долилга купал деоттаман т1адоа-г1араш (совокупность практических последствий), хьарак юкъед-аккхара леладеш. Нагахьа шиъ хьарак юкъедакхара кхоачаш уйла болх-1омарах, сазала (субъекту) цхьатара хаьдда т1ехьт1адоараш-ка, т1аккха ларх1а мегаш цхьатарра ма1андар, хьагойтараш тайп-

                392




тайпара хьаракаш. Т1ехьат1адог1араш (последст-вия) кхоачайой уйла тайп-тайпара т1ехьат1адоаг1арашка, т1аккха лара дезаш цар ма1андар (значение) эгаш хулилга.
     Позитивизмо гойтар дувцаш цхьа бахьан лакхехьа, прагматиз- мо дувзар а довзийташ укхаз семиотиках, хаттар доал: Фий из се-монтика, хоадм болаш?
      Семиотика, грекий меттал semeir – хьарак, белгало /знак, при-знак/), из 1илма да хьаракех, хьараки чоалхоттамах (системе), хьа- раки д1алелар а, хьараки коммуникаци а хулача.
    Цо тохкамбу канаш (способы) хилар довзийташ хоамашца тра-нсформаци хулилга, хьараки белгалонаш а, хьараки чоалхоттамаш (системы)а хулилга наьхаюкъарленгахьа (в обществе), кертерчох долаш – мадарре (естественный, реальный), искусстение метташ хилара, иштта хаьдда культура 1овхьеш (явления), чоалхоттама мифаш хилара, дина г1улакха (ретуала).
     Медецине а семантиках кхетам боал – из хьехам (учение) хина, лазар белгалонаш (симптомаш) гойташ, цхьа оамала уж в1ашаг1а- кхетара. Цул совг1а 1аламгахьа а хул семантиках ала, из коммун-икаци садоала хьамай (хьайбай, оалхазарий ..) юкъа.
     Семиотика дарж кхаьчар 1илма да ала, Ч. Пирса белхаш арада-ьлчахьа. Х1анзар семиотика лелар да лостамбар (дисцепна) в1а-шаг1кхетар доаг1ача, уш структурни лингистика, информаци хье- хам, кибернетика.
     Семиотика юкъар хилар доаг1аш социальни философи долча хьалхарчо метта халонашка г1олла, уж гуш хилара. Семиотика гу-чадоал метташ:1. мадарра (естественные) метташ, историца хьад-ена, этнокъаман метташ, ший юкъарле йолаш; 2. искусствени ме-тташ – меташ кулгалдара е программаш гойта чоалхоттам (систе-ма), «саг-машен»,- оалаш; 3. метаметташ (метаязыки), цар лелада- ра ма хулла торонаш 1оязъяра е искусствени метташ да, 1илмано хьакхолла метташ а; 4. шоллаг1ар (вторичные) метташ, уж хул та-йп-тайпара метта культураш гойташ, уж хьахулараш хьалхара ма- дарра хулача меттаех - царех гуш ц1илурги чоалхоттаман (симво-лическая система) мифах, динаг1улакх (ретуал), социльни къовла-раш, пайдаш, метта бес-беса искусстваш хулаш
      Семиотиках шерра торо хул тахка зарбах даь йоазув, цига эш-ам баьнна моттигаш юхадийнаеш, цох чурлоттам-семантики кан (структурно-семантический метод) оалаш. Къаьста 1илма сомада-ьннача эвристика белха семиотически тохкамбеш культура фено-менаш.
      Пирса яьздеш хиннад укха тайпара: кхетамтех кхетамчен (по-нятия рассудка) ма1андар белгалдеш хилча, хьажа дезаш малаг1а деоттаман т1ехьадоаг1араш (практические следствия) юкъедоаха хала доаг1ача тайпара, из кхетамче бакъхилара.
     Жама1а цу т1ехьдоаг1арни белгалдеш ма1андар цу кхетамчех,

                393





кхетамче нийссалуш хилара хьаракашца, х1аьта синауйла хьгуш-хилара хьаракех, укхаз доаг1ачох луш, цун ма1андар белгалдара маллаг1а концептуальни хьарака.
      Пирса гойта «кхоъадически» (триадический) план, цох долчо довзарте хьожаш гойта бувзамах кхоъ дакъилгах (элементах): саз-ал, озал, хьарак а, леладара хьалхарчо белгалде т1ехьардар. Деот-тама пайдаболаш болх юкъедахара хьаракаш, иштта кхоачадеш деррига довзартен з1ыагар (процесс), цхьаккха нийссадалар доа-цаш мо лоарх1аш хетара (шоайла барт халадезар, тарахилар), уйл-ан сурт вахара озали бакъдарца (объек-ая дейст-тью).
      Теркам бе доаг1а хьаракаш (знаки) декъадалар шина тоабанах:
1)..Хьаракаш мадарра (естест-ый) оамала, массала саги е к1аьнка кога лар, уллув ж1али лар, цох гучадоалаш саг к1аьнкаца вахалга ж1алий шоашца а долаш; 2) хьаракаш искусственни хулараш, наь-ха бахаргахь социальни торонашта хьаяь хилара дагагалоацам бо-лаш коммуникацина (кертера царна юкъе хулаш метта хьаракаш).
      Метта хьараки ма1андар (значение) а, кхетамче белгалюча оз-алах в1ашка нийссалуш. х1ара цар ма1андар, нийссаяь е отхалаца кортабаь  хулаш, из атта кхетаеш, хьаэцаш, юкъейоаккхаш эшача, хаьдда дешо хьагойташ, цох хул кхетам хила кхетамче (понятие).
     Ше ма1андар-м халац маллаг1а хоалури экама (чувств-но вос-принимаемым), хьаракаш хала йишйоацаш цхьане новкъосталга даха дег1ах хулача хьалчега (бытию). Шоаш хьахуларах, лаьрхх1а нийссабаьча белха д1ач1оаг1де а, д1адала а доаг1а ма1андар, хул-аш хьаракаш.
     Хьаракаш бехкамбоацаш (безусловно) дег1ах 1овхьеш (телесн-ые явления) я, кхы а цар карар махбар (ценность) кхеташ к1алота-яь хул цу махбарарашта (ценностям), цардоалахьерзаяьча ма1анд-ар мо хила.
     Юкъе х1ама доацаш хоалури (чувственный) махбар хьаракех (къамаьла оазех, йоазувна хьаракех) геттар дукха хилац. Духхьал цун даьла хьаракаш боабац сага теркам цар юхметоттара репрезе-нтаци белхаца.
     Цул совг1а уж хьахилар сагага шийга хьажжа хул-аш, цудухьа сага атта могаргда хьаде хьаракаш, кара товш опери-ровани а еш царех эшача даькъа, д1аала-дувца саго ше кхетадеш-дар, тайп-та-йпара 1овхьеш хилара, кхы а хоамбеш из кхетадайта кхачарга.
    Д1ахо цар лу торо уйлае а, хоамбе а, доацашдолчо цу хана саги
хоалури болх-1омбара (чувствен-му опыту). Ма1андар леладерех (носителями значения) хулаш хьаракаш мо кхыдола х1амилдаш (предметы), белгалолаш (свойства), 1овчеш (события) иштта кхы а.
     Цу тайпара, тайп-тайпара х1амилдаше, з1ыагараше (предметы, процессы) отта мегаш ма1андара когаметта, массала къаьстта хул бос, агакеп (форма), ч1оаг1ал, дайел (легкость), х1аьт х1амилдаш

                394





тешалду, из кхера ба, - оалаш.
     Иштта кхера т1а оттаяь гуш хул лоаме г1алг1аш леладаь хьар-ак кхо ткъам бола го, галг1ай байракха т1а даг1а. Цо торо хулийт тохкамбе ца безаш цун ма1ан ха, из лаьттан гобоха малх болга кх-етадайташ, цунах кхетам боалаш вахар (д1алелар) доладаналга.
     Цох хов х1амилдаш шоайла нийссадара хьаракаш лой а, хилац цар ма1андар (значение) нийссалуш. Цхьана х1амилдаца в1ашит-ардар е в1ашаг1тохар кхеташ е ца кхеташ белгалонаше (призна-ки), хьаракаше доготтийта сага водаш ховча ма1андарга довзача белгалонашка дехьвала хьалаха ма1андара цадовзачунга (дилла хьарак дале а кхерата), юххера саг т1акхоачаш цу ма1андарашта хуррити заман кхерата дилла х1аракашта).
     Яхар (высказывание) хулаш маттацар хьаракаш, гойташ бехка-ма торонаш, цар оамаллуш (характ-зуют) эмпирически болх-мот-тиг (ситуация), ший белхашца йишйира хувца-тоае торонаш. Цу белхи маьхедар белгалдоалаш малаг1ча боарама хьаракаш кхоача-ву дезача хьакхоачачунга.
     Яхар нийссадалар  дезаш х1амилдаца (с предметом) бакъйолча гонахьенца, ший озали белгалолашца (объек-ми свойст-ми), х1ана аьлча яхар ца лелаш  г1улакха хьагойташ долача беса хьал-моттиг (положения) х1амай. Яхачун дакъаловзар (роль) латт духхьал ни-йсса т1а хила эшача хьал хувца, дагалоацамга хьажа сазалга хула.
     Гносологически моттигаш гуш К. Льюиса дег1абоалабеш ший хьехам хьаракахе, ма1андарахе (знака и значение). Хьараки болх е функци кхоачашелга метта 1ийна ца 1еш, ийдам балара гойта маг-арца агахилар (существовать) гойташ дукхача х1амашта юкъе.
      Нагахьа хьарак мо цхьан х1аман отташ хилча кхыйола х1ама, т1аккха мегаш ларх1а из т1ехьардар ма1андар (значение) хулаш. Х1аьта дукха тайпар, чоалхане бувзамаш наха юкъе отадеш декх-ар юкъебаха чоалхоттамаш (системы) метта хьараки, кертера торо хулаш белгалона.
     Кертера чотбоарам (еденица) метта хулаш дешма1анаш (терм-ины), яхар (высказывания). Цар торо хилар доал йиъ агакепа (фо-рмы): денотат, хьалоацар (охват), сигнификат, кхы а чулоацам:
денотат дешма1ана (термин) хулаш класс еррига хулача х1амай бокъонца, цу дешма1анца белгалйоалаш; хьалоацар (охват), из купал (совокуп-ть) деррига халамега е уйлан духьленаш йоац х1а- маш, царех даккха мегаш из дешма1ан.
    Д1ахо сигнификат дешма1ана хулаш, из х1амай белгалол (сво-йство), кара хилара хьагойта мегаш хилар юкъедаккха дола дешм-а1ан е доацаш хилар цуна гойташ из юкъедаккха йишйоацаш.
    Юххера чулоацам дешма1ана – конъюнкци хулаш дерига деш- ма1анашта, х1арадар царех юкъедаккха йиш йолаш, нийссаг1дар белгалдеш цу долча дешма1ано.
      Х1аьта  яхара денотат хулаш бокъонца дола диа (мир), класс

                395





мо цхьана дакъилгаца (элементом), нагахьа яхар бокъонца долаш е яьсса классах; нагахьа харц из долаш.
     Яхара хьаллоацар (охват высказывания), из хул маллаг1а уйл-анар диа (мыслимый мир), юкъейоалаеш шийна х1амай халарче (состояние), белгалйоаккхаш йола цу яхарца (высказыванием).
      Сигнификат яхара хулаш х1амай халарче (состояние), белгал-еш йола цу хулача яхарах (высказыванием).
     Чулоацам яхара чуралатташ (состовляет) деррига т1ехьдоаг1а-раш цу яхарах е деррига хулаш дар бакъхулаш маллаг1ча халаме-гача диах (мира), цун бокъонца хилара дола яхар (высказывание).
       К. Льюис яьздеш хиннад, эмпирически ховдовзараш (знания) кхетадеш хилча хула кертера е ма1ан дола дакъаловзар (роль) ела-еш чулоацаме (х1инаре) агакеп (форма) ма1андара, духхьал из ма-ра г1улакха хала ца могаш кортабе, пайдане хургдар ала д1ахобо-дача болх-1омбарашта.
    Арс1омори (теоретическое) ховдовзар кхычтайпара хьалеш бу-ха т1а денотативни х1инари (экстенсионального) е из хьалоацача (охватный) ма1андара, цун хьадемагара д1а-х1а йоаржаеш чоалх-оттамаш (системы), йолаш аналитически бокъонца хул яхар (вы-сказывание).
     Из яхар юкъедоаладе йишйолаш маллаг1а халамегача духьале-наш йоаца ийлан хула диана (миру). Цар болх-1омбар массанена мегаш (универсален) хулаш, цар чулоацам бале маьха нолах (нул-евой).
      Цунах кхетьаде доаг1а, цу яхарех (высказывания) юкъе доаг1-аш хилара дешма1анаш (термины), шоашкахь хулаш чулоацаме ма1андараш (значения).
     Аналитически ма1андар яхара (значение высказ-ия), хул ма1а-ндар цу яхарех, хьожашяраш чоалхане яхараш долаш мо, в1ашаг-1ехкараш цу х1инари (интенсиональный) ма1андарах хьаешхилар долаш дакъильгаш (элементы), кхы а цар синтетически лостамах.
     Иштта долче, из аналитически бокъонцадар (истинность) яхара  хул бокъонцадар, т1асаца духьал цун ма1андара (значении) цу ях-ар (высказыв-ия),- оалача, из болх-1омбара тийша доацаш кхы а.
      Х1инари (интенсиональное) ма1андар, дакъаловзара (играюш-ий роль) эмпирически ховдовзара (знаниям), хулаш шиъ аспект:
лингвистсие, концептуальние.
     Х1аьта лингвистически аспект алара латт цуна чулоацамах, цу маллаг1а хулача амалах ( свойстве), хилаш хилара юкъара шийга-хьа дерригача аларашца (выражениями), царна магара из хувца маллаг1а контексте, ца хувцаш  цун чулоацаман дух – бакъ е харц хилара а.
      Концептуалтни аспект алара (выражения), из хьаькъала боар-ам хулаш, цуна даьла сага могаш юкхедаккха е юкъе ца даккха до алар хулашйолча е хеташйолча х1аманца е болх-моттигаца (случ-

                396





аем). Из боарамо хьагойт шийгахь, цхьайол нийссаяь кийчал (пра-вило), къоастадеш демаьхедар (целесообразность) е эффект йола юкъедоаладе дола алар цуна е кхыча торонашкахьа.
      Цох гуш линвистически аспект оамалялара интенсиональни ма1андара алар доаг1аш, белха ийдам (отнош-ие) боалаш кхыча аларашца (выражениями) метта контекст йолача (ший метта чух-ьа); х1аьта концетуальни аспект белха (в плане) ийдам ма1андара алара цу метта чухьа доацача дарашца.
      Халонаш ийдам балара хьаракаште, ма1андарае нийсса хулаш кхетам бехкама (йишхилара) ца1хилар е в1ашаг1кхетара (детерм-инацех) бувзам оттара хьараки ца1 шолаг1чунца цун ма1андарца. Хьаракаште, меттае юкъе ийдам (отнош-ие) белгал хилалца, малл-аг1а хьарака мега т1аяьзъе маллаг1а ма1андар (значение).
      Хьаракаште, ма1андарае иштта белгалза хилалца, мегаш отта-де маллаг1а ийдам (отнош-ие) хьаракашта юкъе. Х1аьта шоайла ийдам балар ма1андарашта юкъе халац шоаймукъа хетара. Из хьало т1адулаш чотйола доазув тохар метта чоалхоттам хьабуча хана.
       Нагахьа оттаяьяле (бехкамах а) белгала бола ийдам хьаракаш- та юкъе, т1аккха харцахьа хул шиймукъа  т1аяьзде маллаг1а ма1а-ндар. Юхмачахь а, нагахь хьаракашта т1аяьздаьдале (бехкама) къ-  аьстта хула ма1андараш, х1аьта йишхилац шиймукъа оттабе ийд-ам (отнош-ие) хьаракашта юкъе.
      Из да бехкамалал (услов-сть) синтетически ийдами вугаш т1е-хьа детерменацех синтетически ийдамга (отнош-ям), юхмачахьа дар да, бехкемалал  синтетически ийдамга, деш эша детермениро-ванностал синтетически ийдамах.
     Иштта хулача бувзамаш синтетические, семантические оаг1о-шка метта чоалхоттамех кхоачавеш кхы а  чотйолача ма1андакха-рга (выводу) логика хьожаш.
      К. Льюиса яххачох, логика отта ца деш, духхьал агакепан (фо-рмальный) чоалхоттам мо хьаракех. Логика т1ерадоалаш болх бу ма1андара дешма1ани (значения терминов) е алара (высказы-ний) мабарра (естественный, реальный) хулача метта, хувцаш цига дар логиган хувцалурех (переменными).
     Х1аьта цуна ца могаш юстардала ма1андарах логически дарех массихана (постоянных) – укха тайпар «берригаш», «цхьабараш», «нагахь .. дале из», «е», «х1аьта» цу тайпар кхы а), нагахь кортабе лой бакъдолчо логически алара (высказыв-ию).
       Цу даькъа логически алара жопдала а мича 1е маллаг1а агаке-пан (формальные) д1адехараш, х1аьта хул даима чулоацаме. Кхо-ачамбоацараш хиннадале а уйлангахьа дилара, арахьар детерини- ровани эмпиризмах хулараште, кхы а априорни а, конвенциональ-ни а концептуализман чоалхоттамех, нийссаде т1ахьийхача уж да- раш (данные),- иштта вокха оаг1уврахьа, д1акъовлаш никъ, т1ехь-

                397





т1ехьа т1адог1ачо, цхьа хоадамах болх болаш (решение мо) хатта-рашта хьараки белха, ма1андар долаш хьагойтача х1амилда (пред-
мету).
        Прагматисташ нийссаеш хьаракаш ийлашца (мыслями), цар-на оамаллуш къаьстта пайдаш (стимулы) болаш мо, ейташ ше-ша хьийт (реакция), д1айирза кхоачашбе сазал (субъект) хула дагало-ацам ший мотт болаш.
      Къамаьлан белгалол (особенность) латт, д1алелар (поведение) хулаш, доацача метте оттара, еррига сазал (субъект) д1алелара. Из къамаьл хилар да сазало хьийт (реакци) йоалаяр хоалама купала (совокупность ощущения), сенсорный (хоалура) пайда (стимул) хулаш мо.
     Х1аьта цунца къамаьла хьаракаш (речевые знаки) доаг1аш ши-йтайпара пайдах (стимула), цар новкъосталца юхедисса дег1амаш (организмы) дахара пайдан, шоайла хотталуш хьийтах. Хьараки а ма1андар да маллаг1а дале а, цхьа эффективни леламбара юкъедо-аладеш уйланца  д1анийссадала дег1амаш гонахьенца даха.
     Оамалан агабашхало (характ-ая черта) дувцача къамаьла хьийт хулаш из торо хилар, цар хала мегара моттиг, шоашкахьа доацача хана арахьар пайда (стимулы), отташ хула белглянна озалаш (объ-екты) мо.
      Из доаг1а сазала дувца къамаьл хьийт (реакцией) хулаш къам-аьла, цун хьаст хулаш кхычар къамаьла д1алелара сазал. Из метта къамал д1а-х1а дара физиологически ма1ана нийсса-луш пайдаш (стимулы), иштта хьийт (реакци) а, дийналешта (сущест-ми) юкъе дукха е к1езига хилар доацаш.
    Адами социальни д1алелар (повед-ие) кхетамза волчунгар, къа- маьла хьийт (реакция). Хантер яьздаьд укха тайпара: Сазало кхет-аеш байракх, нагахьа из пайда (стимул) болаш хилча йоалаю къа-маьла хьийт (реакции). Сазало  сакхъетаду (осознает) байрак, ц1е хилар белгалхуландаь, нагахь  цох пайда (стимул) хилар доале йо-алаеш къамаьла хийт (речевая реакция).
     Иштта сакхетам бугаш къамаьлдувцари хьийтага арахьар пай-да, цох хьехам гуш бихевиоризм хилара, хьаэцаш торо гойта ма1-андара хало, цхьа эксперментальни хало мо, бокъонца д1адоаккх-аш тохкамбар арахьар хиннараш д1алелара (факты поведения).   
     Цунах бала пайда боацаш тохкамбара, ма1андар гойтар даг1ац,
бихевиристаш гаьнабоалаш т1ехь-т1ехьа д1адахьа з1ыагар (прин-цип) 1ояьздеш гойта довзартен (познов-ых) з1ыагараш (процессы) дешма1анах хьийт (реакции) доалача, д1алелара а сазало довзарте дуча..
      Цу духьоттара (принципу) т1ехьа хулаш, цу концепцех декхар хул тохкамбе гойташ д1алелар кхыча индивиди, 1одувцаш дешм-а1анах, сазал (субъект) д1алелар, шоай карар арахьар хьийтах (ре-акциях), ардамбеш озал-пайдаш (объекты-стимулы), миштта хул-

                398





ача цу тайпара индивидаш.
     Цох халонех к1алхьарбовлилга хилац, совг1а сина1алошол (су-бъектевизм) хилара къамаьла хьийт (реакции) хиларх г1ойле йоа-цаш, тохкамбара еррига психически з1ыагара (процесс).
    Прагматисти хьехам дег1абоаг1аш духьоттар (принцип) болаш, цох «ардама философи» (философии действия», оалаш. Из да дий-на дег1ан (живой организм) хулаш динаг1лен (теологический) оамал.
      Уж ардамаш хьалеш к1ийле дийнала (жизни), д1атара дийнал-еш (существа). Маярра (реальные) хула озалаш, яьзду хьехамгах-хьа, хул,- аьнна - «дакъаш чоалхане адамашта» (частями сложных действий. Ийла (мысль), ло1ам (воле), юххерахьакхоачар (резуль-тат, из да чухьа арамах озал (объект) латтилга. Ардамах юххерах-ьакхоачараш хьалххегуш хилар да, - оалаш.
     Цох кхетаде доаг1а болх-г1улакх (деят-сть) иррациональни ху-
лилга, иштта диа.(мир), вахар а долаш сурсат (продукт) цу сина1-алашон хозне кхолларна болх-г1улакх (субъет-ой творческой дея-тель-ти). Цига хулаш в1ашаг1тохар духьоттарца (принцип-но) де-г1амаш  гонахьенца (орган-мы со средой), цунга хьжжа  кхетадеш мадарра хулар.
        Дж. Мида яхачох, д1ахьождола бодлх-1омбар (опыт), дахар, х1машца хулаш гучала б1арчча болх-моттигаш (ситуация). Цу то-
ронашца хилац уж мо дакъаш (части) е дакъилгаш (элементы), кх-ычарга хьажжа к1алсаца доацаш дакъах, цудухь доацаш цхьаккха озали (объективно) да, ала, ма1анах кортамукъа сазало болх-1ом-бар (опыта субъекта) дуча.
      Иштта дег1 (организм) мо к1алсаца хулаш сазал (субъект) де-г1а, хала йишйоацаш гойта кортамукъа. Х1амаш маярра ца хилар, уж ца хилара сазала гуре, хозаре, хьажкхетарае мара, т1аккха хул уж маярр (реально). Уж маярр хулаш мо эггара эшача хьала е б1а-рчча хьадаьнна дараш (данные) болх-1омбар (опыт) доаг1ача.
      Цунга хьажжа Дж. Мида хьабелгалду ши сина1алашон (субъе-ктивный) кхетамах бакъдар. Бакъдар хулаш ийлан хьийт (реакция мысли), латташйола демагара нийссаг1адар д1атар кийчонца болх – моттиго д1адехача бесса, цунга хьажжа хулийташ бехкам д1ахо д1адахьа болх-г1улакх (деят-сть).
       Болх-моттиге, д1адехараше (ситуация и требоване) хувцалуш саги болх-г1улакхага хьажжа, цун хьаш-теркош (интересы) хинна.
Х1аьта бехкам болаш наьхаюкъарлен в1ашкаоттар долаш, хьахул халанзадаргдоацар эша кийчалашца, д1анийссадеш наьха вахар е цох в1ашаг1долаш «1илмацар синауйлан техника» (научная техн-ика мышления), - лаьрх1а хьараки чоалхоттам (сис-ма знаков), цу-нца мотт а.
     Лерх1ама хьожаш сакхетаме д1алелар хьаракашца пайда эцаш мо, Дж. Мида лоарх1аш хиннад, шийтайпан сакхетам балар доад-

                399





аш саца духхьал ийдам балара белгалдаьннача хьаракаца. Сакхет-ам хул болх лелар цхьана 1овхьех (явлении), кхыча 1овхьех дола хьаракаш мо. Цу хьараки буча белхах (функции) латташ сакхетам-ан ма1ан.
     Хьарако бу болх (функции) цуна ийдам белгалюча х1амаца бу-
зам из хилара. Из ийдам (отнош-ие) Мида ма яхха доалаш цох ма-1андар (значение). Х1аьта ма1андар хьадоалаш, хилара моттиг ла-ьца хугйолача хана а, х1анза сага болх-г1улакх (деят-ть) лелача а, д1абирза хилара вахар никъ, кхыча адамах хулача индивидуумага.
Цхьан озало (объект) гойтача хана, т1аккъа из хьалхар озало эцаш
«ма1андар», духхьал цунга хьажжа цо сакхетадеш (осознается).
      Уж кхетамбалар д1адерзаргахьа кертерча дагалоацаме уйлаш-ка прагматизмах, 1илманхоша ч1оагдеш дийцад, из ма1андаро бе-лгалдалар хулаш, хулача хьаштех (потребн-ей) сазал д1алелар до-лча.
    Маллаг1чох озал йолаш, цун ма1андар мара хьацадоалаш инди-видуума д1алелар, ала мегаш хул, из ма1андар  ший  духах (сути) да, духьал хула хьийт (реакции), цхьан сазала хьарака, кхычо хьа- луча гойтама. Из кхетам хул к1ийлена д1адоаде ма1андар, 1овхье (явление) йолаш мо сакхетама, уйла, хьагойтача бокъонцадар.
       Ма1андара дух кхетаде ца дезаш, халарче (состояние) мо е из б1арчча в1ашаг1белла ийдам (отнош-ие) болаш мо, хулашхилара кхы а дийналаттара гонахье ийла (мысли) йолача. Ма1андар (зна-чение) дезаш кхетаде, из геттара озали (объект-ый) хиннар (факт) долаш мо болх-1омбара (опыту), барчча кхоачаш шоайла оттача пайде (стимул), хьийте (реакций).
      Укхаз хьадоалар хул керастидар (отрицание) озалар диа (объ-ект-ный мир) д1атотташ, сагах тийша доаца, иштта сакхетам а из деррига  диа (дуне) кхетабе хара. Хьараках  ма1андар  хулаш цун бола ийдам сазалца (субъектом), иштта  белгалюча озалца (объек-ту) а. Шеккъе уж ийдамаш хул бехкамбоацаш, хала доаг1ачарех а, х1ара царех ца1 доацаш ца хулаш ма1андар, йоацаш функци хара-ки.
     Х1аьта хьарако-м белгал мара яц маллаг1а озал (объект), хьаж-жа цо хьаех нийсса цу озала хьийт (реакции), хинна ца 1еш хьарак хьат1аэцачо, из д1агойтачо а. Из нийсса белгалдар хул буча белха (функции), цох озалар ахахинар (объек-ное существо-ние) хулаш.
      Х1аьта хьарак массихана хул, хиннар (факт) из хиларца, мала-г1чох хьарак да алар совг1а, иштта хьарак маллаг1а интерпретаци ючох, м1ан довзийташ б1арчча моттига кхетам халийта. Цунах  а ма1андаккхар (вывод) доаг1аш, ийдам балара белгалдуча х1амил-даца (предметом) хьарака, б1арчча сазалалца (субъективно), цу ийдамах (отнош-нии) ца хулаш озалал (объект-но) цхьаккха.
     Озал хилар долаш цох сакхетара (осознается) духьал цунах ма-1андар хьажжа. Цун ма1андар доаг1аш духьал хьаракаца белгалд-

                400





алар хинна, сазало лелаяра е цох цо теркамбарца. Х1аьта цун фун-кции латташ юкъе-кертера соа (лард) цу хулача координацех.
      Хьарак доацаш хилац ма1андар (значение) а, цудохьче хилац белгаляь озал (объект). Цох хов, озал болх-г1улакха (деят-ти), оз-ал д1алелара хулилга, из озал белгалеш, нагахь д1алелар хуле сак-хетаман, цуна т1а дале хьаракаш леладар, цхьацца ма1анца.
      Цудухьа д1алелара озалаш кхетаеш прагматисташ эмпиричес-ки даьннараш (данные), царна т1ехьа латташ хоаламах купал (сов-окупность ощущении). Из да гносеологически ийдам (отнош-ние) балар хьараках белгаляьча йоаг1аш, ийдам болаш мо цхьан тоаба хула хоаламаш (ощущения) кхычарца. Баьча белхах хьакхоачачо, хулаш хьараки функци в1ашаг1йолаш озал (х1амилда) з1ыагара, из болх-г1улакх (деят-ть) д1алелар хулаш сазала (субъекту).
      Сазало (субъект) лов хьожаш хьашташ (потребности) къаьстта хулача пайдашка (стимулы), кхы а теркалдеш  уж. Цу сазал хьаш-тех хьажжа долаш мо хьахаржар уж е кхы хоалури дараш (чувств-ые данны) хьаракаш мо е цар белгалдуча х1амилдах.
     Дж. Мида хьехамах ноахол (социальность) хилара хьаракашца балхадекхар (роль) доаржадеш наха юкъе ийдам (отнош-ие) хали-йта. Ноахол наха т1а хинна 1ец, садоалача дийналешта (существ-ам) а т1а да, из Дала данна беркат. Ноахол (социальность) хилар д1акхаьчад 1аламан дакъашка, боарамашка, лаг1ашта.
       Ноахол ба амал (свойство) моча озал ардама (действие объек-та), хьадоалдеш хилара кхыча озалашка тара хула ардамаш. Дий-на дег1амаш хул ноахой (социальный), х1ана аьлча цар ардамо а боалабу тарар хьийт (реакции). Наьха ноахол (социальность) хул цар д1алелар агакепаш (формы) шоайла тара хилара.
      Цхьана хулачох белгалдоал социальни вахар хулаш дийна ди-йналей (живых существ) духхьал дилла сурт (проекции) цар кер-тахьаьна болх-г1улакха (нервной деят-ти). Еррига наьхюкъарлен боламаш (институты) хул духхьал д1агойтар канаш (способы отр-ажения) ноахой хиннача сурта, массанена а гуш, ший з1ыагарех (процессам), наьха кертахьаьча лелара.
      Наьхаюкъарлен вахаре гучаювл халонаш, цудухьа цунга хьаж-жа хул дулаш дола сурт йоаккхача проекцех канаш (способы) бу болх сазало озал йоалаяр кхоачаме ца хулаш сина1алашон (субъ-ективные) торонаш йоацаш.
      Х1аьта а хьараки болхдекхар (роль) ноахой (социальном) ийн-ала (общение) хулаш в1аший г1улакх доаг1аш хилар атта ца хул-аш сина1алашони (идеалестический) мара нагахьа меттигашка.
      Из да сага д1алелар наьхаюкъарленгахьа (в обществе) хулаш гойтар канаш (способы) д1алелар кхыча наьха, х1ара сага ший ва-хар, ший къайле, ший г1айг1а хулаш, шоай дегаг1озале хулаш мо.
      Цига цу вахара дукхача оаг1увнашта таралу доаг1а хьаракаш а доаг1аш, нийссалуш, шоай гойтар долапш оарех (каналах) комму-

                401





никаци хилара чоалхоттам (системы) новкъосталца. Цох хул корт хилара ноахой (социальный) вахара, халонашца социальни эволю- ции хинна ха д1а мела йода.
      Саги къамаьл (оазмат – речь) да,- оалаш Дж. Мида,- болх-г1у-лакх (деят-ть), латташдола юкъдахара хьаракашца з1ыагара (про-цессе), г1улакх леладе ийнала (общению). Хьаракаш леладер з1ы- агар доадаш ийнала хьабелгалду ховкхаш новкъосталца болх-1ом- бара (опыту), из кортаболаш цхьана болх-г1улкха г1улакхдоаг1а-ча наьха, цунга хьажжа в1ашаг1долаш ма1андар (значение).
     Цундухьа, духьал болх-г1улакх (деят-ть) е д1алелар сазало бе-галду ма1андар (значение). Цигар хьал сазал к1ал хулар, цунах кхетадеш купал г1улакхдоаг1а наьха хилар, хувца ца луш йолаш йола торонаш.. .
       Ма1андар хьожаш кийчалаш, инструменташ йолаш мо наьха-юкъарлен болх-г1улакха (общест-ной деят-ти). Озалаш (объекты) белгалю цар болхбар (операциони) агакепа, б1арчча хулаш тийша хаьдда наьхаюкъарленца, в1ашаг1ехкаш, юкъелелаеш, уж озалаш (объекты).
      Адам доладанна лелара х1ара сага ший хаьдда болх-г1улакха (деят-ть) эшараш ма хулла хьадеш, цох гучадоал лерх1аме дакъа-ловзар (роль) хулаш ма1андар в1аштехьдаккха, хургдар нийссадо-ацаш из болх теркал ца бар. Адами болх-г1улакх (деят-ть) ма дий д1адирза гонахье тоае, хозае, аьттувна хьае ма хулла, могашле йо-лаш сакхетам ба. Цу даькъа буча тохкамо гучайоах озалар амалаш (объек-ые свойства), уж мо бувзамаш, агабокъонаш (законы).
      Цу адамо буча белха, шийца сакхетам а болаш, цхьацца хьаху-лача наькъа т1а, х1инари болх-г1улакх д1адахара, наьха шоайла ийнал (общение) йолаш, ма1андар (значение) отт дар д1ач1оаг1а-ду (фиксируюший) метта хьаракашта в1ашаг1кхийтта хьовкхама озалар бакъдар (объект-ая дейст-ть) гойта.
      Прагматисти кхетама х1инаре дакъаловзар (роль) сазал (инди-вид е наьхаюкъарле) д1алелара (яхача) хьахилар в1ашаг1долаш ма1андар шемаярра (абсолютизации) хулийташ, кхы а д1ахадаш озалар бакъдарца (от объек-ой дейст-ти).
     Хьаракаш шоай белхаца (функцией) хьагойтара хьаювц конст-атацех х1амаш, х1амилдаш (предметы), из юххера довзартен ма1-андаккхар (познова-ный вывод), хьал-моттиг (положение) йолача нийссалу неопозитивизман хьехамца.
     Цу даькъа социалоги хилар гойт бихевиризмо гносеологех дув-ла хаттараш сина1алашон (идеалестический) кхетамга социалоги гойта халонаш хилара. Цар нийсса теркалду, социалоги тохкамба-ра духьал  индивидумми д1алелара, мелла нах бале а наьхаюкъар-ле хулаш, наьха караг1доалараш а, ардамаш (действия) а хулаш.
       Социологи бебеза болх латт арахьар эмпирически 1ояьздучох хиннараш (факты) белгалдоалаш наьх д1алеларах, бахарах, дараш

                402





статетьически тоадарца, хьовкхам гойташ. Цига мотт лелабар хул-аш гойтам социальни д1алелара. Деррига кхыбола гойтамаш ноа-хой (социальный) д1алелара ч1оаг1аду торо хулийташ, нах бахара цхьана ийна, цу наьха шоайла хилар доаг1аш метта новкъосталца.
     Цудухьа деррига ноахой (социальный) д1алелар юххерча белха
белгалбеш метта белгалолашца (особен-ями). Из ба кхоачам хулар доаг1аш сазалар а, озалар а (субъект-ми и объект-ми) торонашца.
      Ха доаг1а д1алелар, вахар хулаш наьха нахага хьажжа, цар ку-
льтуро болхбеш, цунга хьажжа сакхетам болаш. Цул совг1а, адам-аш мо, садола хьайбаш а ма дий довзартен махбуча метте, дагало-ацам (цель) хилара дахара, д1алелара.
    Х1аьта деррига д1алелар гуча хилац пайдан стимула, эша хьийт (реакции) хьадоаладе, цунга хьажача хьайбюай сакхетамах ца ху- лаш довзарте. Деррига д1алеларга доадашдар, довзаш духьал оаг-1увнаш (стороны) д1алелара, хьажжа хьийт белгалла ярца.
       Х1аьта диана (дунен вахара) доаг1ар хьийт (реакции) йоацаш,
д1алелар долаш, т1аккха из латташ да духьоттара (принци-но) до-взарте доацаш, довзарза (непозноваемый).
     Цох Э. Толмен яьзду: «Арахьар мадарр (реальность) хинна вай адами агахилара (сущест-ию) из дар вай кхочамбоаца беологичес-ки хьашташ, вай ца тоъа хадемогараш (способ-ти) д1алелара кора-
йоаг1а из». Кхы а яьзду: «сенца хала мегаш арахьар мадарр (реал-ьность) шийх долчо. к1алсаца доацаш деррига хьашташта, - из ва-йна хац, ха могаргдац е ха хургъяц торо довза» (Purposive Behavi-or and Men.)/
      Марксисташ гучадаха хьожаш моттигаш я необихевиоризмах, иштта гештальт терапиех а, хьожаш чуроттаман (структурниый) экам (кхетадар - восприятие) болача, уж д1адаржача оамалялара (характеристика) д1алелара, к1ал така хьокхаш, из д1алелар лела-деш б1арччон а, чуроттаман а (целостный и структурный) оамал, в1алла ца кхоачаш къаьстта хулачаунга, атта физиологи-ки хьий-ташка (реакциям).
      Деррига хаттарашта миччахьа оаг1уврахьа жоп дала низ кхоа- чаш цхьаккха арсхьехам (учение) хилац, ший хьаллаьца наькъар а яьнна озалар а, сазалар (объек-ми и субъек-ми) торонашца мара.
       Маллаг1а д1алелара д1агалоацама (цели) т1адерзача, эшараш кхоачашде дезаш хьашташ (потреб-ти) дийнача дег1а, уж кхоача-шхала мегаш белгала ардамаш (действия) дича Дала шина данна-чох кхоачам хила магар нийссаг1а хулаш.
      Х1аьта цох хийт (реакции) ялар д1алелара д1адирза хулаш ма-ллаг1ча озалашка (объектам), цхьа торонга мо, лоаццаг1ча е атта-г1ача наькъа т1а кхыча озалга (объекту) кхача, цу ший дагалоаца- мах.
     Иштта ийдам (отнош-ие) балар пайдашкар (стимулов) е хьийт-ашкар (реакций) хоттадана хулаш г1ортарца дагалоацамга, сатес-

                403





арга уж кхоачашде. Из г1ортар а, хьежар а диканга, доадаш духь-ал б1арглокхача д1алелар агакепашка (формам), кечешхилара то-роо дагалоацамга кхача.
       Нагахьа дагалоацамо яхар хинна даьлча хьашташта дезар кхо-ачашхул, из да озалашца хьадаьр д1алелара актах, ларх1а мегарг-долаш дайзадаьннар да, - ала. Деррига довзартех з1ыагар (процесс познания)  кхоачаш д1алеларга, уттабешболча из цигар ийдам (от- ношения).
      Из д1алелар болх нийссалуш довзарте хила, т1а долаш амала наха а, хьайбашта а. Маллаг1а д1алелар (поведение) хьажжа хул гонахьен пайдангар (стимулов), хьадоаг1а физиологически дег1а торонех.
      Деррига халарче (состояние) хиларо гойт торонаш, д1алелар а,
синауйла (мышление) а, сакхетам а хилар цхьана хулаш махбе до-взарте (познание) да,- ала. Дег1амаш-м саги е маллаг1ача дийнал-ей (существ) хулаш биологически хьувкхам (пока-тель) ма1анаш, д1акхеста гонахьенца. Цар физиологически хьашташта, цар тарад-аладезаш цигар гонахьенца. Цар хьаькъалцар з1ыагараш функци хилар белгалхулаш болача наькъаца (аспектами), детерминаци хи- лара ца д1атарца.
      Из гонахье хулаш дийна дег1амашта, латта озалах (из объект) кхаь тайпах: 1) озалаш, латтараш д1алелара дагалоацам; 2) озалаш отташяраш когаметта торон дагалоацам кхоачашбе; 3) озалаш, кх-оачаераш хьаракаш бу болх функци хулаш, кара хилара е гаргабо-алабеш дагалоацам.
     Т1аккха довзарте (позн-ие) хулаш маллаг1а яле а, леладаь хьа-раки д1алелар е торо кхоачашбе дагалоацам (цель). Х1аьта хьара-каш хул духхьал болхбар (функции), дег1аца д1атовш амала (сво-йству) могаш къоастаде уж е кхыдола дакъалгаш д1алелари торо-ни наькъашта.
      Деррига из яхилга да ийдам (отнош-ие) ба алар стимулай-даг-алоацами, цар хьийт (реакций) хулаш дег1а (организма), д1айир-за дагалоацам кхоачашбе, хаьдда дувзадана хьаракашца е торона-шца. Нагахь озал-пайда (стимул), лоатабеш д1алелар дагалоацам,
хьожаш цхьа мукъа к1ал ца соцаш хувцалур (переменый) мо, юх-ера хьийт (реакции), кхоачавеш дагалоацамга, цхьа к1алсаца хув-цалур мо, т1аккха еррига з1ыагари з1енараш (звенья процесса), д1алелар долаш, дувзаш ийдам (отнош-ие) барца царна юкъе, ме-гаш оамаляла (характере-ать), юкъар хувцалур мо.
     Хьаракаше, торонаше кхы а отташ когаметта стимулашта, х1а-ьта хьийт (реакции) царна отташ лаца духхьал кийчаду, юкъелат-та дакъаловзара ардама з1инах (в цепи действии помежуточной роли), дугаш юххера кхоачашбе дагалоацам.
    Цох хов функцех хула нийссадалар дакъилгах, чудолхаш юкъе чоалхане дийналеш (существа) д1алелара, латташ хьючахьа хьар-

                404





аки чурлаттар (структур), леладауча ужаш. Иштта хула кхетам де- г1абоаг1а прагматисти арсхьехамх (учениях) д1алелар довзийташ,
нисса хьараки хьехам хила.
      Хьаракаш хьадар хул, къамаьла оазех, хулаш цох д1ахододар мо маьжений ардам мо, кхетар (экама) олаш хьаракех – д1ахо д1а-дахийта болх-г1улакх маьжени хоалурах (деят-ть органах чувств).
     Цу даькъа, кхачахьа мо, цхьаккха духоттари эргал йоацаш хьа-йбахе, нахае юкъе йоацаш бихевиористи ца хулаш, х1ана аьлча из халарче (состояние) хиларга хьажжа мара ца хуландаь торонаш а.
     Цу халарчес (состояние) хьаеш хилара болх-моттиг (ситуация),
цигаа чудолхаш хилара дукха озалаш (объекты), царна юкъе ийд-ам (отнош-ие) отташ балара дег1и д1алеларца. «Кхетаме « (созна- тельный) д1алелар доаг1а ларх1а маллаг1а д1алелар, д1адирзадар юкъех1амадоацачо доацаш дагалоацамга кхача, иштта в1ашаг1до-ллара е кулгалдара кхыча акташта д1алеларгахьа., дагалоацамга кхоачавеш.
     Иштта хоттадалар д1алелар хулача, латташ хул ма1ан хьараки чурлаттара. Маллаг1а хьараки леладер, иштта къамаьл дер а хула д1алелар торони новкъосталца.
     Х1аьта хьарак хулаш озал (объект), х1ама, х1амилда (предмет), амал (свойство), белгало (признак), белгалол (особенность) кхы а,
ше хилара пайда (стимул), йоаг1аш хилара из (озал) хьийта (реак-ции) мо, ярга хьежаш кхыйола озал (объект) е дагалоацам (цель) хулаш латташ белгалйоаккхар.
     Деррига гучалаш (виды) юкъеца1дола д1алелара хьайбаше, на- хе дувзаданна юкъар г1улакха нийссалуш хьарак аграмдучох (об-означаемого). Цунах хьарако кхоачашбеш болх шин функцех: то-ро хьагойтара хьайба хилар, хьадоаг1ача болх-г1улкхах (ситуаци- ей), 1аткъа торо йолаш кхыча хьайбашта доглоацама (цель) хьаха- лийта цар хьийташ (реакция) эшаш йола цу болх-моттигага хьаж-жа.
     Цу кхетама хьарк а доаг1аш уллурра (косвенно), цхьа ший тай-пара торо йолаш мо дагалоацам кхоачашбе. Хьайбай 1ахар хулаш шина белха хьарако функци гойташ, луш мо к1ийле ма1андаккха (сделать вывод), моттийта хьайбай шоай мотт ба.

                ЦХЬАЙТТЛАГ1А КОРТА   

                Семиотика а, 1илма а  /семантика и наука/

       Ч.У. Моррис болх арабаьлчахьа доладалар керда хаттараш ув-таде семиотика, цхьа лаьрхх1а 1илма из хиларца. Нагахь Пирса из болх д1аболабаьр хиннвале прагматизман наькъа т1а, х1аьта Мор-рис когаш т1а баьккъар из болх. 1938 шера арабаьлар цун болх:
«Хьараки арсхехама к1ийленаш» (Основы теории знаков),- оалаш.

                405





      Морриса т1асацар (позиции) гносеологех юкъара хаттарашта хилар аьттув болаш прогматизмаца, иштта цун 1откъам баьча лог-ически позитивизмаца а. Цо оттадаьча декхара шийна тохкамбе цхьаноаг1уврахьар кацаялар эмпиризман тохкамбе, цунца логика- математикан рационализм хилара.
     Цо ший дагалоацам (цель) коачашбу в1ашаг1тохаш прагматиз-ме, бихевиоризме, логически позитивизме, цхьа синтез хулаш, цу Моррис белха ц1и хулаш – Семиотика. Цо лоарх1аш ший арсхье-хам хьараках (учение о знаках), цхьан оаг1уврахьа карадоаладеш дика оаг1увнаш, кепаш рационализмах (дашхар дуча хьараках е цигар ийдамаш (отношения) ца хулаш агакепан (формальной) чо-алхоттама (сисмтеме), мукъадоахаш хьаракаш, метафизиках, гой- тара априорех хула болх дар гойташ синауйлаца (мышлением), иштта 1илман ховдовзарца (научными знаниями).
     Из дага хулаш арсхьехама чуэца шийга дарий (положит-ные) оаг1увнаш эмпиризмах (дашхар деш хьараках, торонаш мо орент-ацина гонахье йоаг1ача хоалури болх-1омбаргахь (в чувст-ом оп-ыте), мукъавоалаш сенсуалисти доазувдена уйла яра, чоалхоттам боацаш 1одувцара сазалар (субъективный) уйлах саготона.
       Морриса хийттачох дар, тохкамбардоаг1аш духьал юкъе х1а-ма доацаш болх-1омбара хьадаьннчох (из даные опыта), цу белха 1ат1та1аш (опираться) нийссача 1илмай канашта (на методы точ-ных наук).
      Цо д1ататад ма1ан доаца дагадохараш озалар х1амчера диа да (объект-ом материалном мире) оалачох, адамо болх-1омбара к1и-йле йолаш хилара, магар сага из дар довза.
     Семиотика арсхьехамо дашхардеш трактовках маллаг1а хьара-ки чоалхоттама (систему), кичал, инструмент йолаш мо довзарте (познание) гойта, хьакхелара методически белха толамаш даха де- оттаман (практический) дагалоацама.
   Моррис г1орта 1ец кхайоалае дагалоацаме уйлаш логически по-зитивизмах прагматизмага югаш.. Из хьожаш шераг1а, к1оргаг1а дашхарде (талковать) цхьайола кхетамчеш (поня-я) кхоачаеш уй-ла прагматизмага лакха махбеш 1илмаца, лагически позитивизма оамала.
    Ше философ хиларца из кхачаш ма1андакхарга (к выводу), кхе-тамчех деоттаман хьашт-терко (понятия практич-го интереса) бе-лгалер хулаш, еррига довзартен болх-г1улкха (позн-ной деят-сти), доаг1аш шераде цу тайпара, цо юкъедоаладеш халанз даргдоацар,  оттабуча агакепа (формальный) хьараки  чоалхоттам, х1ана аьлча хьаракаш атта леладе мегаш, цхьа методически оттамбара (разра-ботке) позитивисти «унифицировани» 1илма да ала.
      Нийссалуш юкъара делаьрх1ача г1улакха ший концепцех Мо-ррис дийцадж, из семиотико юкъедоаладеш шийна кхоъ дапкъа:
1)..синтактика, 1омадешдар ийдам (отнош-ие) балар хьаракаште,

                406





канаште (способы) в1ашаг1тохача цхьан тараде;     2) семантика,  тохкашяр ийдам (отнош-ие) хилар хьараки цу белгалюча озалаш-ца (объектами);  3) прагматика, тохкашяр ийдам бар сазал (субъ-ект) хьаракашца, цо уж хьакхоллара, юкъедахара, цар новкъоста-лца такхоачаш цхьацца юххера хьакхоачарашта.
      Цунах Моррис лоарх1аш, деррига кхоъ тайпа ийдам балар ца хадаш дувзадана шоайла, цох хьакхоачачох, уж хьажабезаш духь-
ал кхоъ аспект мо хьаракаш юкъедоахача сазалдо (субъектом).
     Балхадекхар (задача) латташ духьал 1ояьздара эмпирически оз-алаш (объектов). Деррига хьаракаш, кхы а доаг1аш хьажа эмпири-чески озалаш мо. Цар дакъаловзар (роль) тахкар наьха вахаргахь е болх-г1улакха (деят-ти) кхачадеш хьажарга цар бувзах хилар ца1 шоллаг1чунца е кхыча эмпирически озалашца (объектами).
     Из бизза хулача белха т1адоаг1аш хул цу хьаракашта, логико, матиматико болхбуча (оперирует). Моррис яьзду: «логика 1илма долаш мо, цу логически ийдамех (отнош-я) ц1илургаш (символы) хулаш эмпирически 1илма».
      Хьаракашта юкъе ийдам (отнош-ия) боалаш, эмпирически оза- лаш (объекты) мо, эмпирически наькъа т1а хулаш никъ хоржамб-ара, цу тайпара нийссаяь кийчалаш (правила) болхбеш (опериро-ванием) цар, юкъеяхара бокъо луш атта орентаци лелае дукха ху-лача кхы а эмпирически озалашта (объектов).
      Эмпирически болх-1омбар (опыт) оттача Морриса логике, ма-тематике дувлаш 1ат1аг1ортар (опора) тохкамбара довзарте гойта.
Х1аьта агабокъонех (законах) логически синауйлан (мышлению) д1анийссалуш бехкама нийссаяь кийчалашца  хьаракаш белха ле-ладеш.
     Уж нийссаяь кийчалаш (правила) хьахулаш нахага, цхьайола шаьрдаьбелхаш (навыки) мо цар д1алеларгахьа. Ма1андарал (зна- чимость) логические, математические нийссаяь кийчалаш (уж го-взал йолаш хьаракаш нийсса эшача леладе), б1арчча кхоачаш цар пайданга дукха хьабуча белха адамаш, цар д1алелар, вахар тоаде.
     Цу довзартен белха, цхьацца балхдекхар (задача) хулаш эмпир-ически болх-моттигаш (ситуация) ювлаш опирировани е тохкамб-еш, из болдх болача хоалам (ощущение) болаш халонех сагото а цкъаза нахага кхоачаш, из довзартен дукъ д1ахьож.
        Иштта хул социалоги х1амилдаш (предметы), ший духьоттр (принцип) дувлаш , цигар халонашка хьажжа, цудухь прогматизм
хулаш ар1омори (теоретический) к1ийле ноахой (социальный) ва-хар тоаде хьожаш. Цига цу кхетама дезаш хул хьажа, леладе хьар-акаш, ший тайпа хьийт (реакции) хулаш, х1ара болх-моттиге (сит-уации).
      Сакхетам болаш ийдам (отношение) хьаракашта юкъе, белгал-еш озалаш (объекты). Сага кхетаме д1алелар да д1алелар, т1ах-ьожашдар х1араки новкъосталца. Хьараки ма1анга чукхачаро

                407





лу,- оал Морриса,- доаг1а кхетама сага, деррига хаттарашта жоп дала, хьада дараш соъал а, ноахой а (индивид-ой и социал-ой) вах-ара.
     Иштта, арс1омор (теории) хьараки доаладаь да белха хоадамбе,
даьннача хаттарашта, дувлача социологически халонашка. 1илман меттаца, адамий кхел хул хьаракашка хьажжа. Ха ма дий нах ийн-ал (общение) хулача  бувлилга  хьараки чоалхоттамаш (системы), ший бехкама торонаш ювлаш..
       Ужаш хьахилар е лелаер къаьсттача индивидуумаш е б1арччв наха, цар эффект дукхача ардами (действии) дувзалуш наьха барт-кхетара, ший нийссаяь кийчалаш (правила) йолаш. Цо тороно луш т1ахьажа контрола, х1ара индивидуум д1алелача, иштта кхыч  на-ха а т1ахьажа.
     Цу беррига белха саги мотт хул хьараки чоалхоттамаш (систе-мы), д1ахьож из болхд1абахар функцех. хьараки чоалхоттамаш юкъеяхар кхоачавеш хало д1аяккха, д1а-х1а даха ардамаш (дейст-вия) наьха кулг д1ацакхачара кегаданна, из хул къаьстта индиви-дууму буча белхага хьажача.
        Нагахьа логически позитивисташ кхетадеш хьоже синауйла (мышление), оперировани хулаш мо бехкама хьаракашца, т1аккх прагматисташ регулирован хьаеш д1алелара. Уж шеккъе ца хилча ца доалилга ховцхьана пайдабуча, цунца ма1ан хилар гуш синауй-лан (мышлении), цу хьаракаш бу болх б1арчча хилара ший функ-цех.
       Цу хьараки массанахь йола функцис белгалйоаккхаш д1алел-ар тайпаш адами а, садолача дийналей (существа). Цудухь, оал из семиотика деррига юкъара хьараках 1илма да, дувзадана доацаш к1алсаца, уж хьаракаш адамий е хьайбай хилара е бакъ-харц дар, аьнна доацаш.
    Максисташ ч1оаг1а ревизи ю т1аг1олла хетачох, дух ца довзаш, харц-бакъ хулар шоай догматашка к1аласоцадеш, в1алла халонаш ца хулаш мо, халонаш хилар Даьла кхел йолга тоацадеш.   
    Иштта да наьха д1алелар белгалдеш хьаракаш, цу хьаракаш го-йташ нахага кхоача халонаш. Мишта хургъя из халарче (состоян-ие) ший торонашца наьхаюкъарленгахьа арахецар (производство) долача, классаш къовсам лелабуча? Яхаш хаттараш увтадара, хар-цон вахар массанахь хилча, 1аьдал низаца мара ца хулача. Т1аккх деза кхетаде, цох сакхетам болапш, уж халонаш йоацаш адама ва- хар, д1алелар доцилга.
     Иштта юха а нах ийнал (общение), барттар долча эшашдар хул гносеологи, цига хьаракаш болхбеш торонаш гойташ, в1аший эза, тахка озалар диа (объект-ый мир) хилара, адамий сакхетам дег1а-боаг1аш. Халонаш йоацаш маца хиннад, фаьлг бувцаш а халонаш хилара, доацар да,- оалаш бакъдоацар къайладоаккхаш.
      Кхетаде хул семиотика массанахьа дола хьараки 1алам, улаш-

                408





дола бухе адамий ховдовзара (знанию) хала дезаш торона, т1ерад-1адоаккхаш хаттар х1амчера диа (матер-ый мир) хилар, цуна хьа-гар адамий сакхетамгахьа долаш е югаш еррига довзарте халонаш оттабуча ийдам (отнош-ие) хьаракашта юкъе.
     Моррис яьздаьд: «…Семиотика дац карахулаш къаьсттача фи-лософина е цу тайпар халдезалга хадац цо. Хьараках 1илма тайп- тайпара оалаш мо пайдан хилар «эмперические, доаца эмпириче-ские» философи хулаш, иштта г1ойлен «натуральние» е «субнат-уральние» дин долаш»
      Деррига саги вахар, цунцар бакъдар хул хьаракашка хьажжа, цар къоастаду наьхаюкъарлен дег1адар. Хьараки чоалхоттам (си- стема) йолаш эггара ч1оаг1аг1а инструмент соъала (индивид-ый) мукъале хилара, цунца наьхаюкъарле юхв1ашаг1йолла.
     Семантика хилар гуш шийгар шийтайпара синтез кертера дага-лоацами уйлай (идей), дег1адоаг1ача цу д1аластара. Цуна кертера хьал-моттиг (положение) ший Морриса арсхьехамах (учением) б1арчча юкъедоаладдар 1илман канаш (методы), белгаляккха юк- ъара кхетамче хьараках, чуйоалаеш хьалхар кхетамчеш (понятия),
нийссаг1а аьлча «пайда-стимул», «юкъд1алелар - рядовое поведе-ние», «т1ера хилар ца1 теркалде – склоннось к реогированию» …
     Т1ера хилар ца1 теркалде яхар кхетадеш физически низ хилар, 1аткъа бола хоалури маьженашта дийна дег1а (чув-ые органы жи- вого организма), хьайоалаеш юха жопан хьийт (реакции). Цига из оазал (объект) хулаш стимула хьаст, цох оалаш озал-стимулят.
       Нагахьа озал-стимулят (объект-стимулятор) бахьан хинна ца 1еш хьалхьоадеш хьув (возбуждение) дег1ан рецептораш, кхы мо- гаш кхоачамбе цун хьашташта. Цудухьа оттабеш дагалоацам сага д1алелара, таккха дег1а хьийт (реакции) хьажа доаг1аш, халадоаг-1ар долаш мо.
      Цунах дег1а д1алелар хьаэцаш агакеп (форму) т1ехьт1айоаг1-арий массек хьийт (реакции), д1айолаш халанза яргйоацача хьий- тах пайдан (стимул) адам (действие) балара, е кхоачалуш хьийтах кхоачамхиларца хьаштех (потребности).
     Массала, пхьагалг хулаш мо озал-стимулят хьожаш мецача ж1-алега, хьалха цун из гуш, т1аккх додаш т1ехьа из лаца, ювш пхьа-галг, юаш из. Цох хов тара в1ашакхета озалаш-симуляташ, кхоач-амхулаш тара дег1а хьаштех (потребности), цудухь хулаш цар та-ра  в1ашкадоада  дагалоацамаш (цели), из  хул  гаргарча дег1ами (организмы) в1ашаг1кхеташ т1ехьт1айоаг1а хьийтенх (реакция).
      Д1асоцаш цу хьалххе хулаче кхетамчех (понятия) Моррис лу хьарак белгалдер. Из хьарак цо яхачох, хулаш хьалххе хула пай-да (стьимул), цунга йоацаш хилара озал-ситимуляташ хьадоалад-еш дег1а т1ера хилар (склонность) тайпах теркале нийссахула оз-алаш (объекты), реализаци  хулаш  белгалбаьча бехкамах. Е малл-аг1а хула стимул хулаш интерпретатор хьарака, къаьсттача озала,

                409





нагахь ший кара, цо гойташ ше кара ший озала.
     Нагахь гуш бехкам (условие) бале, хьарако ший болх кхоачаш-
беш е доаладеш т1ера хилар (склон-сть) реагированина зувш, т1а-ккха хьарака хулаш ма1андар, д1ахьейкхадеце а маллаг1а мадарра хулача озала (объекта).
     Хьарак халанздаргдоацаш дале, х1аьта хьахьовкхаш озал (объ-ект), цунца дувзадана т1ера хилар долаш зе (реагированина), т1а-ккха хьарак ма1анда хинна ца 1еш, х1ета г1лакхдеш ц1иялара оз-ала.
       Из болхбар канаш (способы) къоастаде белгалдаккхара юкъе-доаккаш деза дешма1анаш (термины): хьалхарчо, вай г1улакх ху- лаш белгалде десигнат, х1аьта шоллаг1чо – денотат. Хьараки мас-сихана хулаш ма1андар (значение) кхоачашеш сигнификативни функци, массихана ца хьовкхаш озал (объект), массихан кхоачаш ца еш номинативни функци а. Х1ара хьараки хулаш десигнат, хъ1аьта х1ара хьарака халац денотат.
      Семантика декхар хул тохкамбе ийдам (отеош-ие) балар хьар-ака цар десигнатац, денотатац а. Х1аьта хьараки хулача тайп-тай-пара сигнификаташ, йиш я ларх1а цхьан хулача денотатага. Ма1-андар (десигнате, сигнификате) хьарак хулаш маллаг1а бола бех-кам из юкъекхахара (применение).
      Уж бехкамаш юкъедахаро лу семантики кийчалаш (правила) хьарак леладе. Нагахьа маллаг1а озал жоплдуш гойтача бехкама, т1аккха из белгалю цу хьаракаца. Иштта нийссаяь кийчалаш хьа-рак юкъедаккха я из нийссаяь кийчал (правило), царех хьадоала-деш нийссадара шиъ тайпа озалаш (объекты) – хьаракаше, белг-алду х1амилдаше.
     Дийцачох гучадоал, хьараки ма1андар латташ т1ера хилара ре-агировани хьае, цо хьайоалаешйола, кхы а цу бехкамах, т1ехьат1-айоаг1а реакци йолаш, кхоачашдеш д1ат1акхачар дег1о т1ерадол- аш хилар хьарак бахьанце. Иштта реагировани яра т1ерахилар го-йташ белгалдара духьал магара реагировани хьае, х1аьта из хьийт (реакции) йоацаш, хьаешхилара духьал кхы а т1атоха бехкамаш хилар хьажжа. Цо кхы а халонаш гойт, х1ана аьлча уж йоацаш ца хилара цхьаннахьа.
 
                Синтактика
1…Синтактика агакепан (формальный) концепци йолаш мо тохк-амбе хьараки синтаксически идамаш (отнош-ия) озалашта (объек-там) е интерпретаторашта в1ашаг1елла я дика семиотики дакъех.
    Лингвистике боккха болх караберзбаь хилар дагадоацаш, дукх-ача моттигашка тувлалуш. Логически ма1андаккхар г1алат далар т1ера хулаш даима, цох дар цкъаза д1акъувлаш деррига дар кхета- деш тохкама бувзам хулаш къаьстта юкъе долаш хьаракаш метта.
     Шийтайпар ма1андар хулар кхетамах математика долча дедук-

                410





тивни агакепа (форме) е аксиометрически чоалхоттама (системы), из бахьанце адамо кхетадеш хьовкхадаьр (образец) геттар дувзад-ана хьараки чоалхоттамца, ардам г1онца (помощью действии) 1а-ткъаш цхьайола хьайоалача хьараки купалашца (совокупностями)
хала мегаш хьаэца кхыйола хьаяьнна хьараки купалаш.
     Иштта хиннача агакепан (формальный) чоалхоттам гойташ шо-
ай х1амчал (материал), цох тохкамбаро деш дег1адар синтактика халанза ца доалаш. Духьал лингвистические, логические, матема-тические кхетамах кхоачавеш Лейбниц-математик хьехамга юкъ-ар агакепан искусство (speciosa generalis) да оалача, цо чудоалад-еш юкъа белгалдуча искусство (ars characteristica) долаш, къаьстта
арс1омор (теория) ший искусство долаш хьараки гойтам гойташ, цох деррига ма1андаккхараш (выводы) нийссалушдолча дагалоа-цаме уйлах (идеям) мегаш хьаде шоаш хьаракаш хьагойта хьожа-ча, хулаш юкъара комбинировани искусство (ars combinatoria) юк-
ъар хьаяьздар долаш, луш массанена хула агакепан кан (универса-льный формальный метод) хьадоаккхашдол ма1андаккхараш хьа-ракех*.
     Лейбница т1ехьа матиматика метта унификаци яр е кан симво-ликан логике хилар д1ахо дег1адар,1илманхой белхах: Були, Фре-ге, Пирса, Рассала, Карнапа, Уайтхеда иштта кхычар а.
     Арсхьехам (учение) синтетически ийдамех (отнош-ний) дукха болхбаьр хилар Карнап, в1ашаг1долара логически синтаксис. Ло-гически синтаксис ховшшехьа терадувла массадолчо, цига ц1аяь-ккха хинбале а симантически, прагматичесеи дустарех долаш се-миозис, кхы а теркам шийна байташ метта логика-грамматически чуроттама (структуре), х1аьта хулаш синтетически дустар семиоз-ис.
      Цу тайпара меттага хьажар ( Lсин) отташ озали купал (совоку-пность объектов) хулаш мо, шоайла бувзам болаш, шина классан бокъога хьажа: хьахилар бокъо, белгалеш тоъал шимукъа в1ашаг-1кхета докъашхой (члены) йолача купала (данная совокупность), кхы а вашийнийссаялар хулаш хьалхдуллараш (предложения), уж хьахала мегара кхыча хьалхдуларех. Ужаш, вожаш бокъонаш бел-гале мегаш дешманца «синтетически бокъо», оалаш.
   
(*Такие формальные системы представляли собой материал, изучение которо-го делало развитие синтактики неизбежным. Именно лингвистические, логиче-ские и математические соображения привели матема-тика Лейбница к концеп-ции общего формального искусства (speciosa generalis), которое включало общ-ее характеризующее искусство (ars characteristica), особенно теорию и искусст-во такого построения знаков, при котором все выводы о соответствующих «ид-еях» можно было сделать из рассмотрения самих знаков, и общее комбинатор-ное искусство (ars combinatoria), общее исчисление, дающее универсальный формальный метод извлечения выводов из знаков)

                411









      Синтактика хьаракаш тахкар да, уж в1аши тарадалар в1ашаг1-тоха (сочетание), в1ашаг1елла синтактически бокъонаш (кийчал-аш) ма яхха. Цо теркамбац соъала амала (индивид-ым свойствам) хьараки тронех а е маллаг1а цар бувзамах а, синтетически торон-аш хилар мара.
   Тохкам буча хулаш, метташ дагадоацаш кхоачаш чоалхане, ше т1авахар (подход), ч1оаг1а хьокхаме пайдан. Ера торо дала нийс-са къоастадар кортабеш хьадоаларий, аналитически, духьалюча е синтетически хьалхдуллараш (предложений) хулаш, иштта нийс-са хилар хьиспах гойташ е деривацех юстардаккхар деш.
     Хьовкхама доаг1ачо хилар бахьандолаш мегаш хул къоастаде логические, дескрипнивние (1ояздешдола) хьаракаш, белгалде си-нонимически хьаракаше, цхьанма1анар хьалхдуллараше (эквипо-лентные предложения), хьабелгалояла хьалхдуллари чулоацама а (охаракт-ть содерж-ия предлож-ия), мегийташ логическ парадокс-ашта, классификациеш цхьадолча тайпашта дувц-алара, чуйоалад-еш кхетаде аттадар (ясность) модальни алара (хьаоалачо махбеш дувцачо) халанзадаргдоацача, халамегача (возможности) е хала ца
мегача. Уж а, кхыдараш а хьахулараш хилар меттигашка нийссад-еш чоалхоттама (системой) маллаг1ача метта агакепа (форме).
      Логически синтаксиса дукха дола дешма1анаш хала мегаш бе-лгалдаьнна хьадара ма1андаккхара кхетамчех (consequence). Ишт-та, маьтта хьаяьха торонаш х1анза нийсса метто дувца йиш хулаш
агакепан (формальный) хувцам боалача метташта. Хьакхаьча  лог-чески синтаксисаца юхерахьакхоачараш гойташ тоъал  хьашти-те-рко (интерес).
     Укхаз кертера дакъа гойта, ийдам (отнош-ие) балар духьал лог- ически синтаксиса семиотикаца, гуш хилара из болх а синтактики болга, мадарра долчох, цунах хьайоалаяь хилар из йола ц1и а. Ло-гически синтаксиса карамеладаьннар д1аэца йиш хулаш синтаккт-ики.
      Шеквала ца хулийташ, из хиннар (факт), из хилара дукха дег1-аена хилар синтактики, цунга хьажа семиотика а. Снаалае (по ду -ху) е хьадуча канахе (методу), цо мегаш хьакхоачашде семантика а, прагматика а, долаш тешал, цуна 1аткъар (влияние) цу моттига-шка хинна аьттув гуш.
       Логически синтаксис («хьалхдиллар – предлож-ие» долаш де-шма1ан мо) соцабеш доазоца ший тохкамбу го синтаксически чу-рлоттама (структура), духьал цу тайпара хьараки цхьана тардаро,
1илмангахь совг1адоалашдараш, нийссаг1а аьлча в1ашаг1тохара-шца, царех семантико ма яхха ц1илуш ч1оаг1дешдараш, кхы юкъ-едоаладеш в1ашаг1тохар (сочетания), уж леладеш хул хувцара.
        Иштта Карнапа дошюкхекхувларга хьажа, хилац хьалхдилла- раш (предлож-ния) е дукха стихай муг1араш а. Цудухьа, хьалдил-лар дешма1ан (термин) мо, кувла йишйоацаш х1ар шиймукъа ни-

                412




йсслуча хьаракашта, метта кийчалош (правила) хилайишйола, ду-хьал геттар гуш, синтактика шерача ма1анах леладезаш цу тайпа-ра в1ашаг1тохарех.
       Из долче, юсаш массекх синтактически халонаш хьаракаш до- лача метте экама (кхетара-восприятия), эстетика хулача хьаракаш,
даима хьаракаш лелаюча гонахье е юкъера мотткхетабара (общая языкознания), хьалха ца хьожаш хинна доазончу х1анза кхетадуч-ох логически синтаксисах, х1аьта иштта дале а хьадеш синтактики дакъа.
       Метта чураоттамга шераг1а хьожаш меттага, семантике, праг-матике новкъосталга кхоачаш, нагахь гойташ хилча синтетически дистар семиозиса. Дукха хьаракаш долача хана, леладешдараш уж цхьан интенпретаторо, даима хулаш торо хьаракашта юкъе белга-ла синтаксически ийдамаш хилара.
      Нагахь шиъ хьарак дале, S1 е S2, лелдешдола из мо S1 (хета цох хьайба) нийссадеш маллаг1ча озала (объекту), нийссадердолаш S2
(хеташ цох саг) е кхыча тайпара хулаш хилча, т1аккха из морг ле-ладара хьараки з1ыагар (семиозис), дувзаданна фикционированех S1 юкъейоалаяь хул хьараки з1ыагара (процессу) S2; интерпретат-ор хургъя теркалеш озал (объект), хьарако белгалвеш саг, иштт цу озалга теркале хьожаш мо, белгала гойта хьараках хьайба, хургйо-лаш моттиг кхы а т1акхеташ интерпретатора реакци, хьайоалергй-оацар хьайбо, из сагаца нийссаде доацаш, доаладе хуле а кхыдола дешаш (массала садоала мицкхалг).
      Цунах гуш да, дешаш бувзам хьаэцаш ца1 шоллаг1чунца отта- ра, нийссалуча хьийтех (реакции) бувзам баларца, хьараки дакъа хилара. Уж юкъекхувлар тайпаш оттача прагматически гуш гона-хье-фон нийссаяь-кийчалаш (правила) хьахиларае, юхахьайирае.
     Метта синтетически чураоттам хул в1ашийдувзадалар хьарак-аш барта в1ашакхетара хьийтах (реакцией), цох юххерахьахулар доалаш е хьараки тороронех дакъа хиларца. Агакепан (форм-ная) логика викало хьабелгалйоаккх хьийт хьараки гучалах (виде); ше волалой а хетара хьахаржа нийссаяь кийчалах (набора правил), из хьалхара бехкама мо, цо мукъарло деш в1ашийбувзамбалар хьий-тах (реакцией), халаезара халамега интерпретатораш, царех оалар ала магалехь, цар лелабу из мотт.
      Нагахьа цхьалхар хьарак хуле (массала, хаьдда белгалдаь хет-ийта кулга оамалца) мегаш белгалде духьал цхьол хула озал (объ-ект), цун хул бокъо статус инндексах; нагахьа цун кхоачамбе моге дукхача х1амашта (массала, сагах дош), т1аккха цуна могаш хула нийссадала тайп-тайпара юхь-сибаташца (образами) хьаракашца, болхбайтара е доазув тохара гонахьен (сфере) цун леллача мотти-га; нагахьа цуна могаш хуле белгаде деррига (массалацхьаккха доацачох дош), т1аккха цуна хул бувзам дерри-гача хьаракашца, цунга хьажжа хулаш массадаькъа хула имплека-тивностал (ч1оаг-

                413





1а хотташ), кхыча тайпар аьлча, имплицировани еш (тарадолитар) цо х1ара метта хьаракаца.
      Уж кхоъ хьараки тайпа хургда ц1аяьккха нийсса индексдоала-чо оамалхьовкхарашца е масседаькъахуларашца (универс-ными)..
Из долче, хьаракашта могаш къоастадала, маллаг1ча даькъа дале а, уж в1ашкадолхаш белгала сатеса белха.
     Нагахь аьлча: «Хьагойташ цхьккха доацар», цо лургдац бахьан цхьа къаьстта хулача сатесарга, кхетадар д1адоаккхаш, из ер а да ала белгалдоалачо, кхувлаш юкъе хьайбай дешаш, кхы д1ахо хоа-дам цабара доаладеш къаьстта хула купал (совокупность) хьийтех (реакции), х1аьта уж кхы а кхоачаме хоадамбаь ца даларца, цуду-хьче хаьдда хулача хьайбабаш да алар ца хулаш.
      Укха хьала т1а дика хургдар дош саг ва оалаш юкъедаьккхада-ларе, цох тешалдара тайт-тайпара хиннача хьийташ (реакция), хо-вча хана доаг1ар хьайба да е саг ва. Юххера юкъедахар дешаш цу тайпара мабарра болх-моттига (реальной ситуации), ч1оаг1адеш кулга оамалца кулгаца ца1 ала хьожаш е дег1 хьовкхаш таррама, д1абугаш теркам хаьддача озалга (объекту), х1аьта луш к1езиг ху- ли а хьежарца оамалга хьажжа цу белгаляьчунга…
         Массадакъах лелача хьаракаш лелаеш лерх1аме дакъловзар (роль), бокъолуш къамаьлде десигнатах. Цу дешай мах хилар дол-аш белгалла болх-моттигашка гуш малаг1ча халонашца нийссада-на хул  хьажа г1ортар укха тайпара: озал, ма1ан, цхьаккха доацар.
        Дукха лерх1амег1а хул нийссадалар хьовкхамбара е оамаллу-ча хьаракаш (массала, етт сайрена чубоаг1а), цу моча лоарх1аман нийссал референцех (справкой) хьаховкхача хьарака хоталуш бел-галдаьннача хьежарца, хотаяна оамаляьзю хьаракаца.
       Уж мо в1ашийтардар нийссадара чоалхане тайп-тайпаш тохк-амбеш хетара хьалхадилларашка (в предлож-ях) логические, мате-матические  чоалхоттамех (систем) хул духьала царца (семантико маяхха хьожаш) кхувлахулаш  предикаташ бапкъхила е харцхила.
Царех бола лерх1ам гойтаб, массайолча агакепан (форм-ных) чоа-лхоттамех гучаювлаш шина тайпара хьараки эргашал (различие), иштта д1анийссалушяраш хьагойтача е оамаляьзюча (характерзу-ющим) хьаракашта. Хоадам болаш хьежара хала мегаш ч1оаг1аеш лелаяра кхы а т1ехьат1адахка хула хьаракаш.
      Цар болх хьагучабоал шийтайпара торонаш кара хилча метта чурлоттамах, кхоачамбеш тайп-тайпара боарама докъоех е нийсс-дий хьожаш хьаракаш дий хетийтача бувзамех ийдам боалаш (от-ношения). Юкъедоахаш дешма1анаш деладешдола М. Андрейдас,
мала мегаш, х1ара хьалхдуллар (предложение) хулаш чухьйолаш хьарак-доминант, кхы а цхьацца спецификатораш. Дале а уж деш- ма1анаш (термины) нийссалуш долаш шоайла ца1 шоллаг1чунца,
хьана аьлча цар г1улакхдара хьаракдоминатни белха белгаллча спецификаторашта, ший хьарак халамегаш спецификатор (лаьрх-

                414





1а д1ачоаг1ер), ше халамегшаш спецификатор дукха юкъара хьа-рак-доменантага хьажача. Иштта «к1ай» оала дош хьаеш дукх ни-йссаг1а «дохана», х1аьта дош «етт» ше лаламегаш спецификатор цу «хьайбаш» оалача дешашка хьажача.
      Нийсса кхетама маллаг1а эшашдар деза йола моттиг белгалеш теркамбе е гушмелайола белгалонаш, эшашбола боарам кхоачаш-хулаш нийссадалара оамаляьзюча хьаракаш, цунга хьажжа хьалд-уллараш, бакъ е харц халайишйолаш, хеташ хьаракаш-индексаш белгалолуча хьарака-доменанта.
    Иштта мегаш оамаляьзюча спецификатораш йолаш, кхы а цхь- ацца хьараки ийдам (отнош-ие) хьахьовкхаш индексиалние, оама-ляьзярие хьаракаш ца1 шоллаг1чунца, ший карар класси доакъаш-хошта а.
     Укхазар йоал юкъар бокъо хьалхадилларашта: оамаляьзду хьа-рак-доминант (оамаляьзъю спецификатораш – индексиальни хьа-ракаш). Цу мо хьалхдиллара (предлож-я) «сайрина ц1е етт чубоаг-1а», д1ааьнна мабарра белха, кхы а индексиальни кулгоамалца из «чу-боа-г1а» ларх1а мегаш хьаракдоминантни, шортта оамаляьзю специф-икатора метта, белгалдеш «чубоаг1а».
     Иштта долче, «етт» оалача дешо белгалду-нийссаду халамега болх-моттигаш (случаи, ситуации) «чубоаг1аш сайрина», «ц1е» аьлча боалабеш нийссадара хоадам д1ахо, х1аьта из отташ нийсс-далар индексиальни кулгоамал лелар индексиональни хьаракаца белгале озал (объект) йола моттиг, цун йоалае езаш хьарак-домен-ант еррига каракхаьчача деррига нийссадараш спецификацешца.
        Бехкам д1аоалашболча алар долаш, мегаш шийдар т1адувца (продиктовать) хьпарак-доменанташ мо хьаэца дезаш «етт» е мал-аг1а кхы дола хьарак. Цох хов, хьахаржар хьарак-доменанташ хул къаьстта белгалдала, ше мадарра, прагматически кхетама.
     Хьарак-доминант халамег кхы а дукха юкъар, цу маллаг1а хьо-аяьчул: из халамег хьарак, хьахьовкхашдола, д1ахо доаг1аш дувц-ар е хетар хета, цунах т1асоцаш  белгала боарама (степенью) теш-ам хила.
     Индекслуча хьарака меттал лелаяра цунна оалаш е кхычв мад-арра болх-моттига (реальной ситуации) халамег леладе хулаш оа-маляьзю (характерезующие) хьаракаш, т1ехьат1адоаг1ар хьакхай- каде ладуг1ачун, мишта меттаотадергда индексальни хьарак: Хьа-лохаш «етт» е «бежан» из мо хулар – хьагойтар деш цу «етта» е хьаэцаш маллаг1а «етт е бежан» из белгалбаь «етт» болаш.
     Цу даькъа референт хилча озалах купал, хьахьовкхар халамег хьадаь деррига купала (на всю совокупность), цуна дакъа а е мал- лаг1а хаьдда белгала озалаш (объектов). Уж мо дешаш, дерригаш мо, цхьадараш, кхоъ, индиксальни хьаракашта метте е 1ояьздераш доаг1аш дискрипцех хьахьовкхаш из маллаг1а хуле а халамегача детонатах оамаляьзераш, хьарак да укхаз гойтар.

                415





       Лаьрхх1а хилац, халадезаш духьал ца1 хьахьовкха хьарак. Цу моча метте хьалхдиллар (предложение), А луш мо В цу С, олачар,
хьадоалаш отта хул кхоъ шоайланийссалу дакъаш кхаь тайпар ий-дам (отношение) боалаш, уж халадезаш д1алаьрхьа нийссахилара индиксальни хьаракашца, леладешдола е нийссадалара кхыча даь- къашца е уж доацаш.
     Хьарака бувзам болаш хьалдилларашца А луш В луш С доаг1а
к1ал така хьакха цхьан лерх1аме моттига –из да цудухьа доаг1ача тайпара  хургдолаш доаг1а хьаракаш, хьахьовкхашдола бувзамба-лар кхыча хьаракашца, уж хьаракаш къосталуш цу хулчарца синт-актики  меттаца  долчарех, цар белгалдеш (означает) уж ийдамаш (отнош-ия) ший десигнаташ мо.
     Цу гойтача массалех гуш да «ц1е етт сайрина чубоаг1а» - оала.
етт – А, чубоаг1а В цхьана, т1ехьаг1а хьарак-доминато луш  мотт-иг торона С – цар хьахьовкхаш, малаг1а хьарак да хьагойтар хаьд- да (специфицирует) кхыдола хьарак, маллаг1 индексальни хьарак белгалду (хулаш ший денотатаца) хьажжа нийссалу дакъло (член)
ийдама (отнош-ия) е малаг1а хьаракаш хул индексальни е малаг1а оамаляьзераш (характерезующие).
     Цу тайпара дунте (функции) багар метта кхоачамбеш соцвала-ро (пауза), лакх-лох дошдир (интонации), озийтар (ударение), цу тайпара новкъостал хулаш йоазоне, кептохарае метта г1одеш йоа-зув дуча хьаракаш увттадарае, къовлоргахе, з1иймуг1е (курсив), е доккх-з1амигал долаш алапий…Уж мо хьаракаш кхоачашду метт-аца, дукхача даькъа прагматически хула дунте (функции), х1аьта дешма1ан (термин) «къовлоргише цун имплекаташе» карадолаш метаметта (метаязыку).
     Метамотт (метаязык) даг1ац в1ашаг1аэбе бувцача меттаца, из хилара озал (объект) цун референци, х1аьта меттаца бебеза къоас-там декъаш торонаш цар цу хьаракашта юкъе, десигнаташ меттал арахьа хулачар, е цу хьаракашта хьахьовкхачар бувзам хилара  цу метта кхыча хьаракашта юкъе. 1омбешбар хьанзалца синтактикас, метта 1овхье (явление) хинна гойташ эргал, бувзам цар хулаш ду- тедуча (функционирование) метта, б1арчча симантически ма1ане дошх хулача дайза-могадаь.
     Синтактико мукъарлодеш т1аэц хьараки классаш хилар, уж яр-аш индивидах йолаш мо, хувцацалуш, хувцалуш, предиката яраш хувцацалуш е хувцалураш хула агакепан (формальный) коррелят-аш бес-беса тайпах индесиальние, оамаляьзярае (характер-ие) хьа-ракаш.. Цар оператораш нийссалуш класси спецификаторашта, - т1адамаш, герге, йиъсаьние къовлоргех – канаш (способы) хьахь-овкхара цхьаболча ийдамах (отнош-я) хьаракашта юкъе метта чу-хьнахьа –  тайпах дешаш «хьалхдиллар-предлож-ие», «ма1андакк- хар – вывод», «аналитически – дартохкаш» – уж синтактика деш-ма1анаш хулаш, белгалдара (ший хулача десигнаташца), цхьадар-

                416





аш тайпаш (гучалаш) хьараки нийссадаларах е ийдам (отнош-ние) болаш хьаракашта юкъе – д1аоалари белхае е пропорци нийсалуш хилар белхае, цхьа дунте (функции) нийссахинна хьараки  нийсса-далара, царга цхьачарга а йоацаш индексиальни спецификатораш, эшашйола йиззача хьалхдулларашта (предлож-иям) «пропозици» гойта; хьахилара нийссаяь кийчал (правило) йолаш е хувцадалар нийссалуш цуна, хьаракаш нийссадеш мо шоайла, ца1 шоллаг1ч-ох хьадоалийташ (хьадоахаш) мадарра (реальный) е б1арччахула (потенциональный) мотт лелаберашца.
        Цу даькъа формализаци хинна метташ, тохкараш логикаца а, матиматикаца а, хьагучадувл агакепан чураоттах мо (формальные струк-ры), мадарра хулара е халамега метташ. Сацара т1ехь соцар долаш, цар гойташ лерх1аме метта оамалаш, мадарра х1араденна лелабуча метта. Агакепан (форм-ной) логиках кхеташ абстракцех кхыча метта амалех (свойства), иштта мотт хувцабалара новкъос-тал ду белг-алде шийтайпара тохкамбу х1амилда (предмет): метта чуроттама.
      Агакепан логика леладучар грамматика леладучан юхе хьашт хул довза хьалхдулларах (предлож-ния) тайпаш е хувцадалар бок- ъонаш, ардамбераш (действующие) меттан 1илманца. Нагахь хьа-жача нийсса тохкамбе еррига синтактика моттигаш, т1аккха терк-амбара логико тахка, деза т1атоха из грамматика леладучо яхар, из да халонаш хьаракашца нийссаялар, уж хувцара шоай гонахье-шца, кхыяраш метта 1илма доацаш.

                Семантика

     Семаника хул шераг1а ма1андолча – бувзам оттача анализ ху-лаш  метто аларае (выражением языка), мадарра е хетадуча диане (реальным и воображаемым миром), иштта  ше  из бузамах ийдам (отношение) хиларца (дусташ, алар  тайпа  семантика дош) цунца купала (совокуп-ть) цу морча ийдамех, (иштта мегаш дувца сема-нтиках хулача метта).
     Бола ийдам  латт метто алар (выраж-е) – дешаш, дешаш цхьан-нкхетар (словосочетание), хьалхдиллараш (предлож-ния), д1аяьз-даь къамаьл (тексты) долаш, дуне (диа) т1а дар белгалдеш – х1ам-илдаш (предметы, дикалеш (качества), амалаш (свойства), ардам-аш (действия), ардамбара болхбеш канах (способами), ийдамаш (отн-ошения), болх-моттигаш (ситуация) цар шоай т1ехь т1адог1-ар долаш.
      Алар (выраж-ие) дукха хилара ийдам (отнош-ие) хилар шема-барра мотта юкъе а, бокъонцадола е хьетадуча диане тохкамбеш лингвистически семантика, ше хулашхилара лингвистика дакъа.
     Дешма1ан «семантика» хьахинна да греки метта овлах, дувзад-анача дагалоацаме уйлах (идеем) «белгалдара» (белгалду «семан-

                417





тика») хулаш.
     Аларашта (выраж-ями) юкъе шемабарра (естественный) метта е бокъонцадаре, хетадуча диаца (воображаемым миром) тохкамбу лингвистически семантико. Кхы а семантик да оал агакепан логи-ках, 1ояьзеш гойтара аларашта (выраж-ми) юкъера ийдам искусс-твенни агакепан метташта (иск-ых форм-ых языков), цига цар ин-терпретацеш а йолаш цу цхьайолча кепай диана (модели мира)
1…Семантика семиозиса семантически дистар хул г1улакх хьара-ки ийдам (отношение) баларца, цар десигнаташ е шоаш озалашца (объектам), цар белгалюча (денотат дара) е могаш белгалде (дено- тировать).
     Кхычахь лоастмбар долча, хоттадна хьаракашца, семантике ме-гаш гойта эгашле (различие) ц1енача е дискриптивни семантика а юкъе. Ц1ана семантика гойт дешма1анлоги а, арсхьехам (теории) а, эшашдараш, дувцаргдолаш семантически дустараш семиозисах,
х1аьта дискрептивни семантика  тохкаш мадарра (реалный) хьада-лар из дистар.
    Тохкамбара тех1ар тайп хьалхадоаг1аш историца хьалхадоаг1а-чо – дукхача хана денна лингвисташ хулаш тохкамбеш юкъебакк-хар бехкам цу е кхыча дешашта. Х1аьта философски эмпиризман викалаш тохкаш дукха юкъара кепаш бехкама, цунах ала мегаргд-олаш, хьараки хулаш ший денотат (сиха духьал д1агойта духьа,уж юкхекхувла терминаш духьален миметафизикашта, цу хьале бехк-ама кхоачам ца беш).
       «Бакъдар» доалача дешма1анех къовсамаш хулача, даима хат-тар дувлаш ийдам боалаш хьаракае, х1амае юкъе, цар духьаллатт-ар хьадоаг1ача даькъа ке1еззиг хилар кулгалал дуча экспермента даь е мотт в1ашаг1болла ший бунех (своей природой), цунаг1а дувца семантически дистаро семиозиса.
     Эксперментай т1авахар хулаш сега, бихевиоризмах хьабаьнача белха. Цох хьаделаш аьттувнаш (перспективы) цхьа къаьстта мад-арра бехкамах (реальных условиях), цига юкъекхувландаь цхьадо- ла хьаракаш. Иштта семантики мотт дег1аболбаргахьа, новкъост-ал дарца мотт дег1абоалабеш  хулача къамаьлаш (дискуссех) ийд-ам боалача агакепан гойтама хетарца мета чураоттама цигар «инт-ерпретацех».
       Цу белха хьажа г1ортар хулаш , массала Карнап е Рейхенбах,
цар ц1енхаштаг1а оамаляьзъеш (характ-ать) эмпиризман хьехама, кхы а логикаш, агакепан (формально) е массихан къоастаде, цхьа-долча дешма1ани семантика кертера ма1андар (знач-ие) доаг1аш.
       Иштта далее а семантика кхы а д1акхъаьчаях хаьдда аьттув ца боалаш дар нийссадаь тоадара, карахилара семантики дакеъашка-хьа. Нагахьа теркамболаш уйлайича цу даькъа, цхьаккха хилац цецвала,семантика дег1адаро хетадолийта лакха дег1адара синта-ктика.

                418
                (конец)