Мустафа ганижев этика к1ийленаш

МУСТАФА  ГАНИЖЕВ





               Э Т И К А




             К1 И Й Л Е Н А Ш


                /  О С Н О В А     Э Т И К И  /













                АВТОРГАР


                Этиках долчох хоамбара яьздеш, сона лов уйлаш дуненгахьа
маьлхейоала хьале белгалде, цун дакъаловзар/роль/ долаш, юкъара дешара цхьа чоалхоттамца /система/, г1алг1ай сакхетама никъ боак - кхаш.
        Этика могашдар хул дешачо е ладувг1ачо уйла е торо луш, х1ана
на аьлча цигахьа хоамаш дара, лакха е лоха маьха боарама /критери/
белгалдаьнна, хоалураш (чув-ва) а долаш. Этикаца махбар цхьана то- ронга кхоачаш хилац, баш-башха уйлашка хьожача  даькъа.
       Цунца лакха уйла  хилар да, эздий дагалоацаме уйлаш /идеи/ хи-лар, сакхетам дег1абоалабеш, цунга хьажжа сага уйла-нигат т1ехьди-диса дале хоалураш биркъе долаш.
        Ер жай г1алг1ай меттал яьздар бахьан да, сай къаман метта торо- наш лакхаялийтар духьа, сай йолача уйлаш х1айре се лелавара. Бакъ- дар аьлча, аза се зувцар, гонахьар нах зийнабецаре, мела г1алг1аша шоай мотт юстарбоаккхаш хьал оттадеш лат, ха-заманга хьажжа.
     Кхыметтал ала лов, цецвоалаш г1алг1ай филологи лакхар специал-исташ, шоай наьна меттал къамаьл ца деш, эрссий меттал мотт леба-ра. «Ванаг1а ер-м эрссий ва аргдолаш!»  Ер жай кхоазалаг1а юхаяьз-ду аз, х1аьта со филолог хиннавеце а е наха махбаь 1илманхо хинна-веце а, сох даьлар да аламат /философи/ дезар, кхы а сай къам дез-ар.
       Цул совг1а, шортта ха хиларца, из зех1а ца йоаер духьа, болхбаьб аз г1алг1ай меттал философи, этика дар яьзде сайна ловш. Наха оал-аш хозар: «хьано дешаргда из, малува г1алг1ай меттал дешаш…?» Уж къамаьлаш села хозаш чуара дега ца дезалуш, Дала сайна цхьа мерз-далар луш. Дала ший пурмийца низ балар тоахкам бе, сайна могача бесса.
    Укхаз дукха г1алаташ дале а грамматиках, цхьадараш компьютеро харцдоахаш а дешаш, уж халонаш хули а вай цхьаннахьа соцаргдац, г1алг1ай къаман метта торо лакхяккхара, г1алг1ай меттал  философи долга д1адовзийтарца.
        Балха-така воацаш хилча, сага мела торо хургья, ха доаг1а х1ара сага, эшача метте цхьа жай доацаш висача ховргда-кха тохкамбеш волчо. В1алла дог ца эккхаш Дала хьабайтар сога философег1 бе боа-г1а болх.
         Ер жай яьздеш дукха г1алг1ай меттал керда дешама1анаш /тер- минаш/ гучадаьлар сона, г1алг1ай метта овлаш царца  хилар долаш, дукхаг1адолча даькъа. Цар юкъедоаладар ма1ан да, уж дешаш г1ал- г1ай метта таралуш хилар. Массала дешама1ан да «аламат», цунах
уйла д1аяьхъеш вай оал: «ала (дувца) ший метта (доаг1ача дош) е хо- за ала, ма1ан тоадеш, безам болаш».

                1

     Из я аналоги грекий меттаца оалача «философи», эрссий меттал - любовь мудрости. Аламат аьлча г1алг1ай метта товш дале д1аг1орг-да из, ца той «философи» ала йиш ма йий 1илмангахьа. Ер болх цхьа-не д1аболабе безаш хилча.
      Иштта ала лов, вай яьча кхелах д1агойт масал да, цхьалха хургдоа-цаш дешама1ан «оамалт», саги оамалах дувзаданна керда дош, цу эрссий меттал оалаш «нравственность», духьал тороеш, эквивалент из да ала. Философи; оамалт (нравственность); х1амче (матери); хьа-лче (бытие).., иштта дешама1анашта тороеш этика дошлорг хургда жай яьздаь юхекхаьчача.
        Г1алг1ай меттагахьа сакхетам сомабоаккхаш этика яьздарца дог-доах кхычара  укха тайпара болх д1ахьоргболга, вай  яьздаьр тоадеш, лутташ мо ма1анаш нийсадеш. Г1алг1ай метта белгалдаь дешама1а- наш (терминаш) довзара, сона халадацар философи уйла гаьнайига, иштта кхычунга а хала ца хала мег, ер йоазув деша, цудухьа жайна т1ехьашка яьздаь хургда этика дешама1анаш, дошлорг да ала.
        Дешачун дикаг1а кхетам (предст-ие) халийта вай дешама1нашта  т1ехьа ансольгах (скобки) чуяьздаьд эквиваленташ, цунах догдох сага д1акхета аттаг1а хургдолга деше, мог1ала (мораль) дола ер жай: «Этика к1ийленаш» (Основа Этики). Укха жайнах учебник да ала лов сона.
       Юххера ала доаг1а Аристотель аьначох: «з1амига саг ва ца воаг1а ладувг1архо этика дешача. Цига керте белгало я (з1амига саг) хилар». Цо лаьрх1а яц саги з1амигал е цун воккхал, философо, лаьрх1ар хин-над моллаг1ча сагаца йола кийчо, ладувг1а е кхетаде этика, эздийдар довзаш шокъяр (страсть) шийца йолаш, эздел хинна ма1анах корта а болаш.
     Х1ета г1алг1аш зехьа дийцадац даим хоастадеш, айдеш саго гойта эздел, цунах дола эздий г1улакх, цу белагалонех сага лакха мах беш. Этика хилар кхоачаме г1улакх хилац, нагахьа санаьхк (личность) саг хилар т1ерадала ца хилча. Цул совг1а, цун торонех сагал (человечн-ость) дег1адаг1ац бехктокхам т1ерабаккха агахьадар (деяние) гуча-доалача. Из да, этика хул аьнна бехках саг к1алхьарвалац яхилга.
      Этика да оалаш мог1ал хилар гучадоалилга, иштта из да оамалт (нравственность) хилар а, г1алг1ай сакхетамах саго ший сина торон-аш тоаеш. Цох г1алг1ашта гуш даррига хьал тоадаларца, гуш наьха ва-хар эзделаца кхоачам хинна дала жоп долаш шоай синошта бехказло е…
       Х1аьта этика хул 1илман бокъонгахьа даррига чулоацам беш, ва-харах йола халонаш кхетаеш, дешаш е ладувг1аш къовсаме хьале хоалураш (чувства) алсамдаларца наьха вахаре. Этиках даррига эздел
далара кхоачамбеш хул оалалде айъяннача дагалоацаме уйлашта (идеи).
      Иштта долаш ха доаг1аш сага молаг1ча б1аргашца е лергашца кхе-таде деза эздел хьадоалаш оамалтах (нравственность), дола ма1анца

                2


а дусташ саго, ший сина торонашца цхьа махбе аьнна тоъбоарам (норма) болаш.
      Укха жай т1а аз яьздаьр да-кха даррига адами сакхетамо оамалтах гулдаьр, мог1ал дег1аяра даькъа, вай г1алг1ай эздел хилар юкъедоа-г1аш. Укхаз ЭТИКА К1ИЙЛЕНАШ адами вахар юкъедоаладеш, г1алг1-ай сакхетамах дараш шоай тайпар менталитет гойташ, х1а-ьта цу хьале г1алг1ачо дунегар (мировозрение) доалаш.
        Ер жай яьздаьд Дала дагадохийтара, аламат дезара, доацачо са- тохаш, хьаллаьца никъ чакхбаккха г1ерташ, ха ца къовсаш; из дахка лаца хайна циска таралуш ца ховр, ца довзар довзаргахьа; иштта дол- чох тороеш даим ха венар тохкаш, вай къахьегаш пхеъ шера яьздаьд.
      Этико кортабеш хьал доаг1а, цхьа мотора таралуш болхбеш мо, ше даррига даьдаьлча кхетам байтаргахьа цхьа паччахьа г1анда т1а 1о- ховш мо. Из ший бебеза болх баьбаьлча «этика» хинна сийле шийца йолаш.
       Этико яхар деш вола саго гойт шийгахьа саг хилар, цунах г1ал- г1аша оал эздел дола, эздий саг. Эздий сагах мара хилац аьла а, аьла хилар да саг синахьар ц1ана волаш вахаргахьа ваха д1атаравалар, ший хьаьнал торонца, хьаькъалца дуне гулдеш хилар, наха пайда  бо- алаш, наха цуна сийдеш, наьха к1албиса оаг1ув хьаллоацаш.
      Цу тайпара сага вахар да эзделаца г1алг1ай сакхетамгахьа, вешта аьлача из хул мог1алах, оамалтах лакха махбаь саг. Иштта адамаш а хул аьлагар дика массалаш гуш мо, х1ара сега сингахьа «цхьа аьла» волаш, саго ши-ший хьала бешбола болх гойташ, цу даькъа цига от-таш хьал этика торонаш гуш.
       Адамех йоахк белгалонаш, х1аьта уж дукха хилара, царна т1ахьо- жам бу этико ший бокъонашца: эздий болх-г1улакх (деят-ость мора-льная); дега дикалеш (моральные качества; эздий бокъонаш (мор-альные кодексы); мог1ала тоъбоарамаш (нормы моральные); наьха-юкъарлен мог1ала ийдам (моральные отношения в обществе); оам-алт (нравств-ость); мог1ала духьоттараш (моральные принцыпы); мо-г1ала бахьанаш (причины моральные); оамалтах лакхадалар (прог-ресс нравственный); мог1ала нийссо (равенство в морали); парг1атон ло1ам (свобода воли); оамлта мукъле (свобода нравств-ая); мог1ала сакхетам (сознание моральное); мог1алах д1аалар (суждение мора-льное); мог1ало д1адехараш (требование моральное; мог1ала ардам (действие моральное)…
       Этиках довзийта хул саги г1улакхаш, оамалаш, 1омораш (навыки),
кхы а царца доаг1а адамий агахилар (существование), цуна г1онца наьха лард ч1оаг1ъю, х1аьта х1ара сага сакхетам совг1абоал. Дика оамалаш, г1улакхъаш наха д1агойташ, сингахьа диканга вугаш.
Из да-кх бусалба дингахьа аьлача, сага доаг1ача хьало Иман довзи-йтар.   
       Наьха оамалт (нрав-ность) дег1айоаг1аш: эздий оамалаш, г1ула-кхаш е уйла д1агойта волача сагах, наха даим Эздо (эздий) ва оалаш.

                3


Цунца дувзаданна да лакхерча лаг1а т1а доалаш Иман сага-ца хилар.
      Иштта саги гушйола саг хилар белгалонаш бакъахьар хилар цун вахаро хьхьовкха, сага сий хилар хьал отт наьхаюкъарленга (общест-во). Цудухь хул моллаг1а эздидар, этика торонашца лакхамахбола си-нонимах ц1и яккхар гуча доалаш, адами сакхетам дег1аболбе.
        Этика фу яхилга да? - аьлча, из Эздел да г1алг1ай сакхетамгахьа,
тхьовра даьша дувцаш хинна ца 1еш наьхаюкъарле (общество) дукха-
г1а д1алоацаш цо агахилар (сущест-ие) эздий наькъа т1а.
      Этиках доаг1а дувзаданна б1арчча кортболаш ма1ан, бакъахьар оамалаш, г1лакхаш гуш ший эзделца, саг эздий хилар наьха уйла-нигат тоадарца, дог ц1еналуш цо хьаду къамаьл нахаца ийдам от-табеш, саг к1аьда хилар а долаш. Из къаьстта белгалдоал дингахьа сага оаг1ув хиларо, дикадар хазача лергах дега тоам хулаш, из ший моча сагаца г1улакхаш леладе ловш хилара ца 1еш; тоам бацар аьнна кхыча сагагар ца 1еш Дала ма яхха диканца г1о де хьожаш.
      Даьлах кхерар ва эггара дикаг1а вола сийдола эздий аьла. Цунга хаттача цуна дала жоп хул, саг во вар аьнна доацаш цо жоп лу: «хьайна саго дика дича мара саг хилар гой- та швеце из-м саг хилар, эздий хилар мичад. Ж1але а ше хьастача сага ц1ог лостадеш машарга ма доаде. Даьра хала йоаккхаш ма я из дикал-м, ше-ший сагага вижа уллашехь яг1ац…» Из г1алг1ай сакхетамгахьа дола хьал да.
        Цу хьале наха юкъе безам хулаш д1аотт, х1ара сага болх-г1улакхо
(деятельность) лакха махбеш Этика (эздел) долаш. Цига гучадоал эти- ка ший торо хилар, цунах аламата лостамбар (философская дисцеп - лина) долга гуш сакхетама. Этика аьлча цун ма1ан долаш эзделах, мо- г1алах, оамалтах, 1оморах, уйлах мела дараш цхьана муг1ара латта кхетамчеш (понятия) хиларца.
        Ца1 да махбеш белгалдаккха, уш оамалаш, г1улакхаш,.. эздий хи- ла дезалга. Фу яхилга да г1алг1ай дайха дисса 1адат? Из хиннад ший хана ба беза кхоачамбеш, наьха сина торо дег1аяргахьа, къаман хьа- шти-терко (интерес) хилара мах оттабеш, х1аьта х1ара сага ший къам
хилар доаккхал долаш.
     Цудухьа г1алг1аш кхыча къамаш мо хьаденад  шоай 1адаташ. Хала замаш йоаг1аш, цхьана дина торонаш кхыча динца т1аэцаезаш 1а-датий торонаш г1иллуш хиннай, х1аьта а дика 1ада- таш д1адоахаш хинадац.
       Дукха хулаш г1алг1ай къаман хоза, к1аьда г1улакхаш, оамалаш. Г1алг1ай эздел ч1оаг1адар болх хиннаб бусалба ди цар хьаэцар, Им-ан хилар г1алг1ай аттаг1а д1аотташ. Дика 1адате, Имане цхьана гар-гало йолаш хулаш хьадоаг1а, из къаман ганза я. Дика 1адаташ довз-аш лерх1амбар (почитание) хул Имано шийгахьа чуувзаш, миштта а дацаргахьа (отрицание) темболаш уйлаш хиннаяр аьнна доацаш.
      Цига гучадоал г1алг1ай ший цу з1амигача, сийдолча къамах волга.
Тахан ха-зама хувцалуш г1алг1а ва ала ший культура я ала, царех цхьадараш 1адаташ, дика оамалаш е уйлаш ч1оаг1а эшаш хул къаман

                4

ментальность йовзийта, иштта цхьадараш вахара духьале еш да, уш т1ехьдиса хилара г1алг1ай вахарца нийсадеш хилча, цар новкъарле ю.
       Уш 1адаташ, къамн г1улакхаш ч1оаг1а эшашдараш хилара къаман               
юхь-сибат д1адовзийташ. Уш къаман торонаш я: цхьаяраш к1еззига эшаш - наха шоай мукъа лелаеш е ца лелаеш хила къам юхь-сибат ца довш, х1аьта культуро йицъялийтац уш торонаш къам минтальность йовзийташ дерригача дунена; в1алла ца эшаш торонаш я цу 1адатах, т1ехьадисса г1улакхах латт, наха зена е зулама уш хилара, цар гойта хьалха д1аяха зама йоацилга историна мара.
       Массал хул 1адаташ из наьха акхал е курал гойташ, уш торонаш лелае аьттув хилац, уш 1адаташ хинна белгалдоал халкъо яхача хала хана 1омацадича хьале къам даьхандаь. Цар боарам т1аийца хьалха лоамароша хьаденад, шай хала вахарарах наьхаюкъарле (общ-во) хи-на, из онк лоаца хилара, дикал-вол шийгахьа йолаш, х1ана аьлча цун бухе иллар наьха хала вахар хиннад.
     Деррига довзаш сакхетама гучадоал, цу хьале наха юкъе безам хи-
лар, дег1адоаг1а дикача этика торонашца, г1алг1ай эзелаца барта а болаш адами болх-г1улах (деят-ность) хилара, лакха махбеш этикаца, эзделца. Лакхе дийцар чулоацамга (содерж-ие) дилча цунах кхетам луш саги сакхетам хьатоабеш этика хул.
       Каман оамалт, мог1ал хул эздел да ала тоъбоарамах (норма), цу-духьа ала доаг1а къаман 1адаташ, цу ший къамн товш леладу эздий хьал хьадоал г1улакхаш, уйлаш, оамалаш хилара.
      Г1алг1ай багаг1бувцамгахьа сийдола Сеска Солсас, ший деналца, майралца, низаца деррига цхьана хьадеш хиннад белхаш, из хьаде- г1ийтар сухалца деш моттигаш хинний, цудухьа г1алг1ай цох кхийта- бац, эрссий паччахь хинна Петр Алексеевичах мо, духьале лелаеш.
     Цу хьалага хиннача Сеска Солса даь оалал харцонга кхоачаш хин-над лерх1ама, лоаме баьхача г1алг1ашта. Цунах хетадала тарлу г1ал-г1ай фунах хиннав е хинавац из. Х1аьта оаламаш из ваьха моттиге, г1алг1ай лоаме белгалеш хилча, хетало, из г1алг1ай фунах хинавале дикача уйланца, цо деш хиннар цкъаза мегадеш хиннадац г1алг1а-ша.
      Х1аьта тахана-м Сеска Солса ваьха д1авахав-кха г1алг1ай сакхета-ма, т1аккха х1анза шоай мехка дей болчарех а ала-дувца мича эш цхьаболча г1алг1ашта. Цигар сакхетамца хьадоаг1аш дий хьог1 из?
      Эггара ч1оаг1а бахьан дала, сага кхетадала хул, шоай мехка дай къоабал ца бара, г1алг1ай даима хала хьале бахара. Мичаб х1ираште, черсаште бола цар аьттув? Иштта жугтий а хиннаб, шоашта Дала бахкийтача пайхамарашта духьал, жугташ а ма дувце мела шоаш хала
баьхаб.
       Из дерригнех уйлаеш дукха сина уйлан (мышление) болх хьабарг-бар къаман сакхетама аламат (философи) а долаш. Оалаш ма дий: «Сухал шайт1ангар - сабар Даьлагар»; «Сиха даха хий фордах

                5
кхийтадац»; «Сиха дилха дог1а дедда д1адахад, лаьгг1о дилхар - лаьттах ийнад»; «Сихало са даьккхад, сабаро лоам баьккхаб»; «Сихал йохка, сабар эца»…

                ( ХЬАЛХАРА ДАКЪА )

                ЭТИКАХ  ДАР

          Этика - философи 1илман лостамбар (дисциплина) да. Цо гой-там бу: бакъахьа г1улакхаш, оамалаш, уйлаш йовзийташ, цу даькъа еррига халонаш юстарйоахаш, из саги сакхетамах лакха мах-байтар хулаш.
   Этика (греч. «ethika  e ethos» - 1омадаьраш, 1аьдалаш), цо 1омаер хул мог1ал (мораль), оамалт (нравственность), г1алг1аш цу деррига аламатах лостамбара эздел, оалаш. Этика синонимаш хул мог1ал, оамалт е г1алг1ай Эздел.
       Миччахьа саго цу кхетамчех (понятия) е дешах ц1и яьккхача ха де-за цар гаргара цхьа ма1ан долга. Х1аьта чулоацамга диллача белга- лонаш яц, цу бувцача метта товш дешама1анаш юкъедахар хьал хи - лар мара.
       Цигар дар фуд аьлча? Мотт г1алг1ай е эрссий бар д1абувци а, цу метта д1адехаш хьашташ (потребности) хул. Массала цхьана метте 1илман торонаш ювцача Этика а оалаш, кхычахьа сага вахар е сина хьал довзийташ оамалт оалаш е юкъара кхетама Мог1ал ала до- аг1аш моттигаш хул. Х1аьта г1алг1ай меттаца цхьана Эздело уж сино- нимаш д1ахувцаш болхбу.
       Этико кортабеш хьал доаг1а, цхьа 1омадаь хьайбан таралуш, ший
болхбеш, ше деррига даь даьлча  кхетам баргахьа паччахьа г1анда  т1а 1оховш мо, из бебеза болх баьлча «этика» хиле цхьана аьлан юхь- сибате даьле т1ажьеж из саги вахара. Этика д1адовзар да саг хилар саг вахарца: эзделах, оамалтах, ше-ший хьала бешдола белхаш гойташ. Цу даькъа цига отт хьал этика торонаш ма ярра д1агуш.
      Адамех йоахк белгалонаш, уш дукха хилара царца т1ахьожам бу этико ший торонашца, уш я: / эздий болх-г1улакх (деят-ость моральн- ая); дега дикалеш (моральные качества); эздий бокъонаш (моральн- ые кодексы); эздий къовсамаш (моральные конфликты); мог1але, со- циальние торолелаер ( мораль и социальное управ-ие); мог1ала тоъ- боарамаш (нормы моральные); наха юкъе мог1ала ийдам (моральн- ые отнош-ие в обществе); оамалт (нравст-ость); мог1ала духьоттараш
(моральные принципы); мог1ала бахьанаш (причины моральные); оамалтах лакхдалар (прогресс нравст-ый); мог1алаца ниссо (равенст-во в морали); парг1атон ло1ам (свобода воли); оамалта мукъале (свобода нравст-ая); мог1ала сакхетам (сознание моральное); мог-1ала д1аалар (суждение моральное); мог1ала д1адехараш (требов-ие моральное); мог1ала ардам (действие моральное)…

                6


        Этико довзийта хул саги г1улакхаш, оамалаш, 1омораш (навыки),
кхы а царца доаг1а наьха агахилар (сущест-ие), цуна г1онца адамий лард ч1оаг1ъю, х1аьта х1ара сга сакхетам совг1абоал. Дика оамалаш,               
г1улакхаш наха д1агойташ, сингахьа диканга вугаш, из цига оттача хьало Иман довзийтар хул бусалба сага. Из да наьха оамалт (нравст- венность) сомадалар. Эздий оамалаш, г1улакхаш, уйлаш д1агойта во-ла сагах эздий саг ва оалаш наха даим.
     Цунца дувзаданна да лакхерча лаг1а т1а долаш Иман сагаца хилар.
Иштта саги гушйола белгалонаш бакъахьар хилар да вахара сийдо-лаш хьал далар, цу даькъа маллаг1а эздийдар лакха махбола синони-мах ц1и яккхар гучадоалаш сакхетам дег1абоалбе.
      Этика фу яхилга да,- аьлча? Из эздел да г1алг1ай сакхетамгахьа, тхьовра даьша дувцаш хиннад эзделах, этика метте наьхаюкъарле (общество) дийнаеш хьал, д1алоацаш цо наьха агахилар (сущест-ие).
     Этиках доаг1а дувзаданна б1арчча кортаболаш ма1ан бакъахьар оамалаш, г1улакхаш гуш, эздий хиларца наьха уйл-нигат, саги дог ц1андеш, хьаду къамаьл к1аьда хила д1адехаш, къаьстта саг динаг1а хи-лара; цо ший моча сагаца г1улакх леладе ловш.
       Цу наьхаюкъарлен то- ой безам юкъера дийнаболаш, х1ара саги болх-г1улакхо (деят-ость) лакха махбе эздел, оамалт долаш. Цига белгалдоал этика ший торо хилар, из аламата лостамбар (дисц-ина) доландаь. Этика да, аьлча цун  ма1ан долаш эзделах, мог1алах, оам-алтах, 1оморах (навыки) цхьана муг1арах латта кхетамчеш (понятия) хинна.
      Саги дика е во довзача г1алг1аша оалаш хиннад: «…нагахьа саг дика хилча мара хьо дика ца хуле-м даррига дайнад, дикавар дика хиларга догдоахаш, барригаш во ба оалаш дог ца дулаш. Саг дикка хилача мара хьо дика ца хилча саг хилар т1ера мича доал хьона, ж1а- ле а лостаду цог ше хьастача-м, хьо хьастарга догдохаш дика дешаца
деррига дайнад-кха…» Цу къамаьлах г1алг1аша ма1ана лакха махбеш хиннаб наха юкъе багар 1и к1аьда хилара, машара уллув хилара. Цун- ца адамий дахар тоалуш хиннад. Барт тайнача нахаца Дала ва оалаш хиннад къоанош.
       Этика аьннача даккха ма1ан долаш бакъахьар д1алеларца берри- га наьха е х1ара сага таронаш цхьана муг1арах латташ кхетамчеш (по-нятия) хиларца. Из да делгалдаккхар, оамалаш, г1улакхаш эздий хил-ар, даьша леладаьраш эздий хиналга 1адатах. Фу яхилга да дайха ди-са 1адат?
      Из хиннад ший хана беза кхоачамбар долаш, наьха сина торо де-г1аяргахьа, къаман хьашти-терко (интерес) хилара махбеш, х1аьта а х1ара сага ший къамах хилара доаккхал дайташ. Цудухьа г1алг1аша хьаденад 1адаташ, ужаш дукха хиннад кхыча къамай мо, к1аьда, хоза е къиза, ирча г1улакхаш доахкаш.
     Бусалба дино эзделца уллув Иман доаккхаш, царех къаман ганза хулаш. Уж эзделацар дика 1адаташ хилара лакха лерх1амбар (почит-

                7


ие) долаш - дацаргахьа (отрицание) тем боалаш уйла хилча, т1аккха гучадийнад эзделца г1алг1ачо ший цу замигача, сийдолча къамах во-лга…               
       Тахан ха-зама хувцалуча хана, царех цхьадараш ч1оаг1а эшаш да               
ментальность йовзийцта, иштта в1алла ца эшаш да. исторена хиналга
тороеш. Дикача 1адаташ къаман юхь-сибат сийрдадоакх. К1еззига эшараш, наха шоай мукъа леладеш е ца леладеш хул, х1аьта культуро дицдалийтац уш е в1алла ца эшараш наха зе-зулмийна хул.
      Царца го хул цхьа хьалхар наьха акхал. 1адат да халкъо 1омадаь г1улакх, цун боарам т1аийца, яхача хана лоамарой хьала тарра. Цар-ца хьалха а, х1анза а наьха вахар хиннад, цар агахилар (сущест-ие) гойташ.
        Этика торонаш къаьга йовзаш хилча, сага бокъонца ше вовзар е наьхаюкъарле йовзар доаг1а, из да сага ший г1улакх хар, сакхетам ла- кхача лаг1а т1а латилга. Вахаре толамаш, нахацар з1ы хотялар дег1а- дарца сийдола наькъа т1а тоъбоарама (норма) эзделу 1унал а деш…
Сага сакхетам сомабоалача  хаттарашта жоп луш д1аотт Этика. Саги дагажа (добродеятель) хул оамалае, темпераментае шоай амалашца
(свойства), царех кхы а сина дикалеш (душевные качества) оал. Цар белгалхилар да дег1а онк хилар саг хилара аффект гойта, иштта кыча оаг1уврахьа 1аламан этиках башха г1улакхаш гойташ хаькъала амал- ех (свойства). Иштта гуш хул кхерам хилар - 1аламах шокъяр, дагадо- хар (воспом-ие) долаш хьаькъал амала; иштта кхы дукха ма хули уш  з1ыагараш (процессы)…
           Сакхетама этиках дикаг1а къаьга довзаш хилча сага бокъонца долача хьала цун ше вовзар, ший г1улакх хар да, дег1адоаг1ар е эша- лур фуд ховш. Цунна сакхетаман торо хиларца эздий г1улакхах, оама- лах, уйлах этико аламати лостамбарца, боаг1а мах бе торо йоалаш. Х1аьта цига оамалаш, г1улакхаш, караг1даьннараш мела да уш сий- долаш, мела тоъбоарам (норма) болаш да эзделаца хилара? Цу хат-тарашта жоп луш да этика.
      Этика оамалаи, сийлахьа г1улакхаи лостамбеш, уш наха д1агой-таш болх д1абаьхьаб дуне кхелчахьа къами толжаг1болча наха, 1и-лма цар хьалдузаш. Цу кхетамчен (понятие) ц1и тилай эггара хьалха Аристотела, «этхос» хинна дош «этика» аьнна. Философи хьехам бол-аш д1абовзийтаб цо, из лоарх1амера хьехам.
      Этико белгалдаккха хул хаьдда  эздий уйланцар ма1ан саг хилар долаш саги вахара товш лакха махбу соцам беш. Адамий вахаро хьа- ховкхар да оамалта (нрав-ость) оаг1увнаш гойташ. Цига наьха текхам- ах вахар да ала хьадоал диккаш, кхы а индиваидах йола наьхаюкъар- ле (общество) хьалкъан юхьмараш хилара.
      Гаьна даьшкара хьадоаг1ачох уйла йича наьха хьашти-теркоех (ин-тересы) хул ч1оаг1абола соцам юкъебаьккха наха лелабара, шоай ди-каг1адола массалаш т1ехьенна д1адовзийташ. Къоанош хьехам беш

                8


къонабараш уралатташ 1аьдал хиннад г1алг1ай, ц1ихезача эздийча сага хьехамга ладийг1а цунца пайда эцаш къаман наха.
      Эздийча нахах хиннаб турпала наьха ц1ераш йиц ца йолийташ, на-               
ха пайда баьннача саги ц1и яьхай даима. Иштта г1алг1ай  багаг1бувц-
ама т1а хьайоаг1а гаьнарча заман турпали ц1ераш. Царех я - Колой к1анти ц1и, х1ара тайпан хиннаб ц1и йоаккхаш нах. Гаьнара дац исто-рис дувцаш е даьша дувцаш къаман къонгаш. Ца-рех ба Байсар Моч-кха, Уцап Малсаг, Джабаг1 Весин-Гири, Зязиков Идрис, Аушев Руслан.
        Шоаша бокъонца бола маьхка дай хиларца. Г1алг1ай къаман ду-кха хиннаб яхь йола сийлахьа къонгаш. Из да эздел цар дег1аца хил-ар, цунах лоарх1аме ма1ан доалаш, сийле йовзаш къаман духьа мела ха- ло т1а мара ца кхачара, шоай вахар ца кхоадеш.
       Эздел хиларо саг наькъа т1а воал, оамалтах сина ала (дух) багара, шийгахьа гучадоалаш эздел дег1аца хилар. Из эздел хилар да этика торонаш хьал доаладара. Цунах ма1ан башхал йолаш хилара мог1ал хул дар д1атоаде хьалага хьажжа уйла хулийташ дуча къамаьла мах-байта.
      Этика яхилга, фуд аьлча? Довзаш хила деза миччахьа: г1улакхаш, оамалаш, 1омораш (навыки), уйлаш хулилга саги вахаргахьа, цуна ва- хар д1анийссадеш ший боарамах, цу торонех хул оамалт (нравствен- ность), сакхетам тоабаларга хьажжа. Вахаре сага, оамалт дийналу эз- дийча сега къаьстта, саги г1улакхаш е нахацар ийдам (отнош-ие) х1а- равар сагхиларгахьа сийлен лакхавоаккх е аьттув ца хиларо ваха юхь- аьржаву.
       Из 1адат е бокъо наьхаюкъарлено оттае хиннаяр аьнна доацаш, ший кхетамче (понятие) йолаш эздела мьженашца, сага доаг1а Хьал (состояние) аьттув болаш эздий жила сийле йолаш наха юкъе е аьттув боацаш, наха цун вахар мога ца деш, адамашта зулам доалаш мотти-гаш а хулаш.
       1адат тхьовра даьшкара йиц ца луш лелаю оамалаш хилара, цар-гахьа таханарча вахаре кхоачамбоацараш а нийссалу. Цар цхьайо- ла моттигаш ийрча йолаш, зуламе я, таханар зама: пхьенаш лехар; кхал-нах удабар; наха ца доаккха урдув дахар; керда замано юкъебоала-баь болама духьале яр, кхы дукха хала таралу уш.
       Вай даьша оалаш хиннад: «Заман духьале ма елахь, замано ка-тохаргья хьог1а - заманца д1атарлелахь, воккхий хургва хьо!» Иштта деце оамалт дийна хилар саги, цун вахар зувш, цунах нийссадаь сурт дулаш, оалаш хинад вайи даьша: «к1ай даьккха бога деце, ц1ено бе-лгале хала хул, пхьег1аш лелаеезача. Из дац харц-бакъ никъ лаьце заман т1ехьвалар, дага мела дехар хьадеш хилача зуламага кхочан-даь. Цу тайпара вахар дац этика торонаш сагаца хиннай яхилга мела догц1ена ва со оалаш саго къамаьл дой а.
         Х1анза вайна ха деза 1адато малаг1а моттиг д1алоациргья этико куцаш дувцаш. Г1алг1ай эздел хилар да-кх г1алг1ай къаман саг хил-ар, цунгахьа хоалу тайна хьаькъалца вахара хьовкехам, цун вахар ди-

                9
кача даькъа хьувкхаш берката. Цига саги боахаман лард гучайоал хьа-ьнал къахьегарца саги дийнахилар довзийташ, сингахьа вахара махбе торо хулаш.               
Х1аьта из деррига гуш а, махбеш а да сага боахама, сага сина, цуна вахар-валар наькъаш гойташ эзделах латта этика…               
         Духхьал цхьа эздел да алар, кхоачам бац, х1ана аьлча этика дов- заш торонаш я: белгалонаш, шийгахьа хьахаладаьннараш, хаттараш, хьашташ, кепаш-гучалаш, хоттараш, бувзамаш, иштта д1ахо а хьахула белгалонех хьувкхамаш. Деррига д1адаьлча саги да вахар-валар хоа- дамбеш ваьха никъ ба ала.
      Х1ета саг валац валар дага ца дехача, мела саго могаш-маьрша волаш хабар дуци а, атеист волаш. Бакъдац цхьа кхерам дегахьа бац алар, из кхерах мара ца вара, шайт1а хинна духьал валара дина са-кхетама. Дин дола саг, цу наькъах Дала лоравовла!!
         Кхерам сага чубоссаш ха, ший хаттараш дувлаш, массала: «хьан- гар да вахар-валар? Кхоана фу хургда хьог1?..» сагагар уйлано динга- хьа д1аторвалар хул е шайтан наькъа т1а д1анийссавалар хул. Динах тешачо, цул совг1а цхьацца Даьлагар белгалонаш хилара дега ло1ам хила диндовзар гучадоал, из сина торонаш гучаяьле, трансцеденталь- ни оаг1увнаш белгалювлаш.
     Саги Дин да сага дола сина даар-малар. Маллаг1а дика-во цхьацца бахьанца Даьлагар долга хов бусулба сега. Даьлах кхераш дингахьа д1атайжа саг хул сина парг1ата ваха-вала, цун эздел хул этики торонех т1ехьа кхоачаме, динах тешача сага оа- малаш, г1улакхаш я эздий, еррига башхал йолаш.
     Бусалба дингахьа да белгала яьздаь, Дала сагага аларца: «Аз хьо кхеллав, Шийна г1улакх де, хьо зе…» Х1ета сатохар сагага хул, цунна кхел ер Даьлага долаш. Цунах хов сага, ший торонаш йовзаш дунен-чохь, валача фу хургда ца хара, рациональни уйланца, цхьа диалекти-ка а долаш вахарца, валарца бувзам болаш. Саги сакхетам д1атара-балар да вахаргахь, валаргахь этика торонаш йовзара, цу даькъе саги оамалт (нравст-ость) хул башхал йолаш.
       Тахан г1алг1а волаш ваха везар да цунна гучадаьнна, в1алла лерг- воацаш мо, иштта валар латташ тахан лергволаш мо Аллах1а кхераве- заш. Из фуд? Эггар хьалха саг хилар да этика торонаш йовзаш, вахара махбе ховш, валавезалга виццалуш бакъдолча наькъа т1а хулаш.
       Сага ха доаг1а шийна фу хьакхоач, ший вахарах, иштта ше фу дол-чох декхаре ва шийгар доаг1ар д1адала. Из нийсса леладер да саг хи-лар, Далла везар; из деррига ший в1аштехьдалара Аллах1а хостам а беш.
         Этико махбеш деци саг бусалба хилар? Да, толажаг1адолача оа- г1уврахьа. Цнах хов сага бусалба дина ший оамалт (нравст-сть) хилар долилга Этика торонаш тоеш. Гучадоал бусалба сага, ший декхар ди- на оамалт ма дарра довза, из сага ваха-вала Этика хиларца.
     Бусалба сага уйла-нигатах философи доалаш лостамбара (порядок)

                10


сага мукъале йоаг1аш динца хилар мезалуш. Дина г1елданилга гуш хул 1илма доацача мотте.
      Сага эггара нийссаг1а йолаш, эггара башхал йола доккха диккаш               
(дела) д1адовзийтар да да сина торо хилар этика торонаш йолаш, из халац саг бусалба ца хилча даггара - х1ана аьлча Аллах1о сагагар да               
тешаме хилар. Ший моттиг сага йовзар да дуненчухьа вахаш, т1аккха хургья сагаца эздий оамалт, лакха махбеш г1улакхах, оамалах, наха- цар бувзамах, из да Этика торонаш дийналелаер.
      Цига гучадоал Аллах1а мара сингахьа саг к1алотта воацилга, цуна мара ламаз де бокъо йоацилга. Саги мог1алах (мораль) хов-кха, саг маллаг1а динаг1а, профессех, къамах, мичара воаг1а, мича вода, сен-га сатувсаш ва…
      Укхаз кхетаде доаг1а Этика долаш махбе, из наьха оамалт (мог1-ал) е г1алг1ай эздел царца гуш цар боарам дукха е к1еззига хулалга. Иштта долаче, г1улакха а, белха а тайна-башха, нийсса махбеш, цхьа-цчар, из эздел, г1улакх тхога да оале а. Х1ара сгаца хала доаг1а Эздел из этика торо хилар ховш. Саги д1алеларо, вахаро гойт цу саги оамалт, из да саг хилар наха а, Далла а везар, ший сингахьа парг1ата а волаш.
       Сага аламата уйлаца х1амче (материя) хул, цунцар довзарте (поз- нание) алсамяла априори меттара д1аболалуш дунедовзарга кхоа-чаш д1аяха хинна халонаш юстарйовлаш. Халонаш гучаяьлача тра-цендентни (сина торони) хьали, кхаьча тулалу хьал хул моттараш доаг1аш …
       Х1аьта уш халонаш ла мегача, шийга долача хьаькъалца, Даьлаца хий- ра ца воалаш саг хул хьесташ аьттувнаш. Халонца даьккха дукъ ц1аккъа дицлац, цун беза мах хул наха беш. Цигар халонех довзарте (познание) хул сакхетам лакхабоаккхаш; цигар х1ама (вещь) е х1амаче (материя) йовзараш доалаш бебе кхетам совг1абала. Из да дозарте (познание)хилар сага.
      Х1аьта харцонех (ложь, абсурд) лоравала ховш а оамалт (эздел) хилара са юхьа т1ар сийрда хул адамашта лакха махбеш.
        Сийрда уйланца вахаре доаладаь дика оамалт долаш эздий наь- къа т1а воал саг дукхаг1долча даькъа Дала кхел хинна. Саго ший юхь ц1ена лелайой халонаш яйзаяр аьнна, из к1алвисац болх1омбара (опыт), из дег1абоаг1аш саг хилар ч1оаг1луш.
       Иштта хулаш хьаденад сагах сийдолашвар ва ала: цун дег1, хьаь-къал, нахацара ийдам, сакхетам хилара лакха мах беш. Дика цу вонах къостадарца: саг, нах, мохк, къамаш сийдолаш хул, цигар вахар, куль-тура дунен д1айовзаш.
        Хьалхарча замашка Этика когашдоадаш, уйл-анчаш шоашта де могар даьд; кердадарашта дина хьисап деш 1илман гойтамх, цох эрс-сий меттал «практическая философия» хулаш, эшшаш дола м1ан хьа-дакхарца, бухбоаца уйла халийта саги сакхетамгахьа. Цу хана адамий т1аг1оллара (примитивни) сакхетам наьха юкъе лийнаб, х1аьта  хьаь-

                11

къал долчар оамалтах дараш дийцад наьхаюкъарле (общество) дег-1айоалаеш.
Этико болхбаьб 1илман новкъостал хулаш, сага сакхетам дег1абоала-               
бе, диканца наьха чам лакхе лаг1а т1а боалабеш, оамалта, наьха мо- г1ал я ала безача б1арг локхаш. Г1алг1ай сакхетам лийннаб из торо йолаш юкъе лелаш наха, Европера къамаш Этика оалача, Эздел да оалаш сакхетама т1ахьажа. Г1алг1ай уйла сомайийнай саго дика во-нах къоастадарца, цига белгалхулаш къаман ший сина1алашош (ид-еалы).
Цар сага е къаман низ луш хиннаб наьхаюкъарле (общ-во) дег1айоа- лаеш, нах вахаргахьа совг1абоахаш. Сага аьттувна да наьхаюкъарле дег1аяр, цунах беркат доалаш, эздий соцам, башха кеп-юхь хиларца, культура дег1айоаг1а къаман сий лакхлуш.
       Саги мог1але, къаман оамалте ше--ший торонашца спецификал долаш, къаьстта моттиг гучайоаккх 1илман (научный) кхетамо, ший тоъбоарами (нормотивни) декхарца, з1ынах бувзам хиларца наьха- юкъарле я ала.
       Г1алг1ай сакхетамгахьа даим дола эздел довзаш хинад сага, из ший балхаца, г1улакхаца саг хилар гучадоалаш. Вахаре хула халонаш юстар йоахаш довзарте (познание) сомадоаккхаш хул галап (модель), къаман е сага цхьацца боарам болаш, цо деррига хьал хулийт юкъ-арле суртах, кепах гойташ.
        Адама юкъе цхьа со цамам халийта, фарал (благо) гойта бартбу низам (закон) юкъедоаккх. Иштта ноахалла  юкъ-моттиг (общест-ое место) социальни хьала тайп-тайпара соцамбу шоашта юкъера хьовкхама, галапа хургдолаш; цох наьха юкъера хулаш вахар, скхет-ам дег1абоалабергболаш - цох этика торонех наьхаюкхарле (общес-тво) хул.
       Адами мог1алга хьажжа хул наьхаюкъарле этика торонех ч1оаг1а-беш къаман, паччахьалкхен барт, цох наьхаюкъарлен барт (общест-ый договор) оал. Из барт ба наьха торонаш дег1айоалаеш, цигар эз-делага хьажэжа адами ираз совдаьле. Дунен т1а мела дола рузкъаца е дег1а сало1амца саги ираз хургдац, нагахьа мо саги са парг1ата до-лаш уйла-нигат тайна ца хуле…
       Истори хилара белгалдаьнад хьалха заманчухьа наьха вахар, цу замай лакха сийле лелаяь къамий наьхаюкъарлеш: Гаьнар Чинке, Га-ьнар Инди, Гаьнар Греци, Гаьнар Рим… оалаш. Х1аьта бусалба ди хьа-балар, Мухьаммад пайхамар (с.а.с.) хьабена Аллахьа т1абода никъ ц1ана, нийсса хилар лакха сакхетам луш адама, цигар бусалба сега оамалт эггара лахе латташ.
       Историна дицданадац Гаьнар Риме хинна демократи цхьацца ди-каг1айола моттигаш, цига историс хьебу тайна императораш: Август, Марк Аврели, Троян.., царех дийца духа да.
       Этика агакепаш (формаш), тоъбоарамаш (нормы), гучалаш (виды),
кхетамчеш (понятия),.. тайп-тайпара башхал йолаш хинна яле а, цар

                12

шоашта соцам баьккхаб,- х1ара саги ший хьашти-теркой (интересы) хиларца, саги агахилар (сущест-ие) йолаш цхьа торон х1ама де мог-аш, духьале хилар доацаш.               
     Духьале ч1оаг1ъелча нахах моастаг1ий хулаш хиннаб, цо ду диках дохьаш хулаш, иштта наьха юкъарленна духьалвала дагадохаш цу ца1 мара воацача сага, ше мо вар лохаш. Эггара хьалха цун чуйоссаш уйла ший моргаш шийха хьатоха, цунах низ халийта.
       Юхьар цуна-м эшар дагавала шеморг, из ший вираца дагавьнна а кхы саг веце дагавала. Цу тайпара нах бийбача паччхьалкхен кхерам боссаш хиннаб. Цига этика торонаш д1айовш хьал доаг1аш хиннад, адами оамалт лаьг1дале наьха ирчалаш гучаювлаш. Кхерам сов- баьле нах г1овттар хул, ц1и мохкадеш революци я оалаш…
        Белгалде дезаш да наьха хьашташ (потреб-ти), уш дукха хиларца,
иштта наьха дукхал а хулаш наьхаюкъарле я ала, цул совг1а эхь-эздел лоха е лакха хулаш хилара х1ара сега - адами торо, бокъо шойла ду-хьал ювлаш хул цабезам совбаьле. Истори хьахьовкхаш хиннай ада-мий ший заман хинна къамий торо; кхерамо, цабезамо д1акхаьхьай революцен з1ыагараш (процессы).
      Цу хьало лохаеш хинний этика торонаш, цигар эхь-эздела босбовш хиннаб, революци йоаккхача наьха болам ирча болаш. Иштта кхетам, декхар гуш дингахьар торонна аьлча. Иман ца хиларо, цига аьннар аьннача  ца хиларо наьха юкъе моастаг1ал лийнад. Цу суртах хов вай-на мела терко е еза наха этиках дар д1адовзийташ, дина торонаш д1ацатоташ.
       Эхь-эздел лоха хиннача наха даим саг к1алоттаве лийрхьад харц
бокъонца транцидентни уйлашца, из яхилга да сина торонаш хинна никъ боаккхаш. Сага бокъонца «ше вовзар» Духь (начало) довзаш са- ги сакхетамца, цун лакха махбеш этико, х1ара сага хьал маьхе хинад,
наха цун ма1ан довзарга хьажжа.
        Иштта эстетика кхоллам сийдолаш хиларца - наьха культура юхь к1аьда йолаш; саг акха хиналга д1адовш наьха юкъарлен цигар нахах махбеш хиннай этика торонаш. Низ дукха хинбар аьнна мог1ал лакха ца хулаш низо наха юкъе дикадар дийцадац шийна пайда ца хилча. Сина1алашо (идеал) лакха хинаяр аьнна цхьацца болча наха, цхьа ни-йссо ца хилча маьхе ца хулаш бокъонаш, уш эздий нах, аьли ба ал-ара.
       Цхьацца дагар хьашти-терко (интересы) дийна хиларца, адамий торонаш цхьатаарра ца хилара наьха юкъарле эшаяла хул, цига эзде- ла босбовра кхерам гучабоал. Цу юкъе к1аьда кулг дола паччахь т1а-веча дика хеташ т1аэц наха. Цун нийссонца 1аьдало бокъо йоаса а йий адама зулам ца далара юхехьа хул.
       Х1аьта ч1оаг1ахьа дола кулга 1аьдал бедаларца ма хули: фашист-аш е коммунисташ диктатура оттадеш. Цига зулмаш доал, х1аьта 1ил-манга хотташ х1ама хилац цига. 1аьдало ший низам оттаду, шийна дезар, наьха мог1ал, эздел теркал ца деш, эхь доадаь цигар 1аьдал

                13


мерзадеш пропогандах 1аьдал бедолчар.
      Цу тайпара хьал къаман лазар тохар да, из я къаман духьал йола политика, цу 1аьдала духьалбала нах нийсалу - оппозиции оал царех.               
Г1алг1ай маьхка из хьал довзаш да оттабаь пристопаш, хьакимаш къаман бокъо то1аеш моттигаш хулийта, х1аьта кхааш ийдарца чин-овникаш наьха бокъонаш эшаю.
     Цул совг1а къама т1абоалабаьча питамо доккха 1аьдал бедолчар терроризман 1ийне харцо т1акхохь бехбоацача нах лояльный халар дезаш къам, цу 1аьдало ювца харцо хилар бакъ ма де оалаш. Нах бе-хкбоацараш боабеш е д1акхохьаш моттигаш дукха хинай, оппозици хилар ца дезаш…
      Из деррига да сакхетам толхабеш, цу хьало г1алг1ай бокъонаш ей-на латтар совг1а наьха мог1ал лохалуш ха енай. Г1алг1аш шоай мотт ца бувцаш хьадоаг1а, из бувца безача а ц1аг1а-ара е шойлда а. Цунца къаман оамалт (нрав-ость) д1айовш…
        Х1ара сага этика торонех парг1атон юхь-куц дул, цунца дувзадан- на сага вахар-валар тоадеш, вахар ма1ан хозадеш наьхаюкъарле дий- на ю. Г1алг1ай эздел да цхьа дакъа цу этики к1ийлинех (основа). Эз- дел леладара т1ехьадар наха шоай наьна мотт бувцарца, эздий г1улакхаш довзийташ.
       Мотт ба къаман бух, из боаца къаман дух д1адоал, х1аьта дух ца хилача бух а хилац. Метто эздела сурт дул, къаман торо дег1айоала-еш, цо къаман цхьог1онца когаш доахийт наьхаюкъарленга. Къамана мотт бицбеш хули из къам хилар д1адов, кхыча ч1оаг1ача къамах д1акхкташ ассимиляци хул.
     Мотт бувцар хало юстаряккха еза, яхаш дукха дувц, х1аьта башха нах сомабоалаш хьал гуш дац. Учебникаш, дошлогаш арадаьннад яха дувцар мар дац цу хьала, г1алг1ай мотт бувцар мерзабеш саг корава-г1ац. Шаьрра 1одешаш, йоазув деш вола саг лаха хала да.
     Цох хов къаман мог1ал бессазаяьнилга. Хехархой шоаша мела кхе-таш ба ховргда цар мотт д1ахьехаргахьа сакъердалой, цу тайпара хьехархой лаха хала да.
      З1амигача къаман ца1 мара газет дацар ший метта арадувлаш, из «Сердало» х1анза эрссий меттал арадувл. Наьна мотт шийбар ца би-йцача г1алг1ай эздел, г1улакх леладелга д1адоал, наха гаргалол лел-аяц, з1амаг1чо воккхавар ларх1ац.
     Эздел д1адалар да г1алг1ай къаман этика торонаш д1аялар. Г1ал-г1ай ментальность хинна лар хилац, кхыча къамашта массал хургдо-лаш…
      Торо хиларо е ца хиларо цхьа новкъарле ю, эздел нахага леладай- та, наьха бувзамаш, гаргалонаш лелаейта тороно. Г1алг1ай болача ха- на аьлий хила уйла хиннай г1алг1ай къамангахьа. Г1алг1а сингахьа хиннав даим аьла мела кепа хиннавеце а е дувхар товш деце а, г1ал- г1ай мотт д1алелабара, ший эхь-эздел дохацадеш.
       Гуржий аьла ва хинав мела г1алг1а миска мра ца хилара, говра

                14
т1ера вессе, кулг луш а хиннад цо. Ховш хул дег1аца цхьа лазар гучадаьлача, цхьан меженгар даьнна 1азап кхычахьа доалилга, иштта да этика торонаш д1аяьннача мотте а.               
      Торо ца хиллар деци г1алг1ай б1арчча наци ца хилар: меттах, ку-льтурах, къам ший лаьтта б1арчча да ца хиларах, ший кхела корта- мукъа ца хиларах? Бокъонца дола къам халийтац из харцача низо. Та-хан б1арччал яц интелигенцуи я ала, наьна метта культура дег1аена-яларе:
Наьна меттал 1илмаш 1омадеш тохкам боре; шерра кхоллам гойташ эстетиках нач1ал долаш специалисташ баларе; ера ма йий аьнна пай-далуш промышленность яларе; даррига къам кхоабаргдолаш юрта боахам баларе; болхбоацараш к1езигах баларе; д1абаьккха ах-мохк юхабаннабаларе; Российгар дотаци доацаш мехко ше кхабаш а бала-ре…
     Деррига хинна-м цхьаккха къам даьхадац, къаьстта Российца даь-хараш, х1ана аьлча кортаболаш хьал цига ца лаьтандаь. Тахан г1алг1-ай мискаш ба, Российра хьадоаг1ар саг ца валлал рузкъага хьежаш, тороееш бахаш, цунах кутаеш, каетташ хьакимаш а ба.
     Цу юкъе ба заманца д1атайна шой аьттквна белха т1ар нах, 1аьда-ла аьттув беш ми1-ми1инга ц1аг1арч детташ: «1алаьлой ва эрссий да, вай эздий нах да,- оалаш». Уш ба эздел доадаь, мог1ал ейна, оамалт йоаца теннарий халхарой, 1аьдала, хьакимашта реклама ераш.
      Этика торонаш йовр да, эггара к1алдиса хьал цига наьха цетешам,
ца1 мара ма валар тувлаваннар, кхераш ц1а де г1ертар, ца юаш, ца молаш, б1аргаш дайна лела дукхабараш, шоашка кхаьча бала мича- хьоргба ца ховш, букъ берзбача бицло нах, мискал т1адара.1аьдалца,  сий мотт.
     Заманца г1алг1ашта  д1аг1елданад синошкахьа шоай г1алг1айла. Дукха ба г1алг1ай сина лазараш долаш моттийта ца боалаш ше моча к1алвисачо хьалхишка г1алг1айла е бусалбал леладеш. Уш телха нах бувца а безац: къаракъаш, наркотикаш, къоалаш, хачибарч мелайола нах…
       Х1аьта этика аламата лостамбар(филос-ая дисцип-на)  долаш бел- галде доаг1а цун торонашца г1алг1ай гарга ца хилар. Из лахе йийца харцо хургъяцар наьха дин бокъонца даларе, дешарах довзарте (поз- нание) яржаш яларе, даьха дисса эзделаца 1илмашта гарга баларе. Цунах хов этика к1еззига моттиг д1алоацилга г1алг1ай сакхетамгахьа. Из да къам сина торонаш г1елъялар, из да таханар хьал ХХ1 б1аьше- раш д1адоладалчахьа гуш дараш, хьалха хиннар дувца а дезац.
       Этика моттиг хиларца торонех даха наьха сакхетамгахьа, белгалде доаг1а цун дакъаш: санаьхк мог1алах дистар (моральное измерение личности); наьхаюкъарле мог1алах йистар ( моральное измерение общества); этика сакхетам (этическое сознание); эздий мотт ( этика морального языка); эздий ийдам (этическое отношение); этика хаьд- дадараш (категории этики); тоъбоарама этика (нормотивная этика);

                15

т1ахьожамбу этика (дискриптивная этика);  маьхедар (аксиология); декхардар (деонталогия); маетаэтика; этика казусаш; мог1ала метта логика (логика морального языка)…               
      Юххера Бусалба дино хьехам бер да этикаца уллув болаш из арс- 1омор (учение), из Ислам деналга хайташ торо хьае адамашта ког ко- га т1ехьа мела боаккха вахаргахьа сатешара сердалца фарал (благо) халийта сага, уж айянна оамалаш хулийташ сагаца.
      Х1аьта арг1ашца бода из сийрда никъ Даьла къахетамга, лоарх1-аш Бусалба дино, дог долаш цу хьехаман миссех. Маллаг1а цу наькъа торо хувца г1ертар Исламо лоарх1аш Далла т1абода сийрда никъ то-лхабеш е бохабеш мо. Ислама наькъа белгало я оамалт (нравст-сть), из к1аласоцае г1ертар шийна болча пайдана е ца1 кхоачашде дега дезара харцо йолга д1агойт Бусалба дино.
       Оамалт хилар да вахара хьал цхьанакхетар, дина мегача тайпара Даьла духьа. Исламо 1адогардаьд уж дегажа (добродеятели), дика г1улакхаш, догураоттадеш бусалба сага.
      Мохьаммад пайхамарга (с.а.с.) хаттача жоп даннад чубаьхкача наха: «Малув Даьла лаьшта юкъе Воккхача Аллах1а везаг1а?» Цо жоп даннад: «Из царна юкъе эггара дикаг1а вар оамалца» (Ат-Табарани).
Из да Аллах1а дезар, оамалтах, эзделах мог1ал лакхлушдар…

а)                САНАЬХК МОГ1АЛАХ ЙИСТАР
                (моральное измерение личности)

          Мог1ал хиннай оамалта (нрав-ость) ма1анах дуне кхелчахьа хьа-
йоаг1аш сагага эздий сакхетам болга тешал деш. Х1аьта цунга боарам хилар хиннад саго шийна долде хар, цхьа тоъбоароам (норма) болаш сага ховш мела бехктокхам ба шийгахьа, цу ший дучох жоп дала.
     Хьалха замалахь г1алг1ай кхеле ухаш хиннаб, маьхка кхело хоада-деш наха юкъе иккха зулам е т1абена бала хаттараш увтташ. Цига шин-даьна йоаг1а кхелах дош дувцаш, х1ара оаг1уврахьа кхелахой хиннаб кхела ши-ший хьашти-терко (интерес) лораеш. Дош чолхане хиларга хьажжа говш хиний кхел, цига кхеляр б1арчча з1ыагара (про-цесс) беш болх хиннаб.
      Хаттар доаг1а укхаза: малаг1а ма1андаккхар (вывод) хиннад нийс- са кхел е кхелахошта. Кхел нийссаяр хинад къовсама духь т1а лаьтта- чар лоткъам беш этика торонех, цхьацца бокъо хулаш, дукхаг1а эзде- лах чулоацам хиларга хьажжа кхелахош теркамбеш, нагахьа из ца бой а оттаваьча кхелахочо тидама.
       Цига хьаьрам1аргаш ювцараш а хиннаб шойгар софизмах, х1аьта наггахьа мара чакхяьннаяц  харцо, цунах хов мог1ал хилар эздел да оалаш, наха буча белха оамалта соцам болай.
        Сага шийна оалалде торо хиларца эздело д1адехарга хьажжа саг
хилар кхоачашдеш белгалдийнад гонахьа. Саги хьаькъало ший дег1а доалде амарашта(страсти) духъьал хиле. Мог1ал (оамалт) хулаш хо-

                16


тадала саги оамалца (характер), темпераментаца.
     Нагахьа сагацар хьакъостадича сагал (челов-ость) кхаь духьа хулаш               
болх боал: саги са (саг хилар); саги дег1 (саг дийна хилар); саги хьаь-къал (саги сина ала багар), цу кхоалаг1чох хулаш тешал сага вахарах ма1андаккха (вывод) саг хилар т1ерадоалаш.
     Нагахьа сагах наха оалаш хилча, цун дикал гойташ, т1аккха ха доа- г1а саг дикача оамалах волга кхетаме кхеваь хилара, иштта кхетаде хул воча сагах а. Х1ара сага эздий дикал (дост-во) хулача синах сага кхоачар дикаг1дар долга ховш хоржамаца, цхьа дикклен (качеств-ый)
хьакъастар долаш сина махбе.
       Цунах ший хана Аристотелас махбаьб Са долга кхетадеш х1инаре хулар, ло1амца д1алела духь долаш саг хилар т1ерадоалаш – дика а, во а шоайла къостаде магарца…
      Сагаца кхетаме доацар белгалду санаьхка 1аламал дег1ацар низ е хадемагар (спасоб-сть) долаш ше саг хилар ца1 де магарца, цхьа хаь-дда цхьанкхеташ дучох ма1андеш, индивид  хала сазал (субъект) хин-
на даккха. Цига саго кортабар да санаьхк хиларца хьаькъалах боаг1а хоржамбе дика-во къостадеш, шийна хадемогара нийсса махбеш ма- 1андаккха (вывод), кхы а озал (объект) хулаш, озача д1аалар (сужд-ие) деш хилара дуне довза.
     Нийссадоаца ардамаш (иррациональный действия) дувл  хьаькъал торонашца цхьаццадараш; иштта  хаькъала низ д1ацакхаьчача, цуду-хьа царех белам е белхам бувлаш. Цига  мог1ал хилар юкъар да яь кхел йолача хулаш, цигар дикане, воне кхелеш. «Чехка нийсса хьа-даьнна хоалураш (чувства) хул, хьаькъал ца хулаш хьагойта эздий г1у-лакха духьа» - аьннад Аристотела ший «Йоккхача Этика т1а».
      Нагахьа хоалураш нийсса хьадаьндале, т1аккха хьаькъала хургда цун т1ехьа, иштта эздий г1улакх хьадалар хьаькъалца хули, т1аккха хоалураш (чув-ва) тайна хул бокъонца болача сакхетама. Цу даькъа саг кхетаме хилар боарам хул саги эздел (оамалт) хилар да сагах адамал далар, цох саг хилар т1ерадоалаш…
       Саг кхетаме д1алелар оамалта (нрав-ость) баш хал йолаш хиннад, нагахьа наькъа т1а д1адийрза хули башха эздела дагалоацама (цель). Дагалоацам хилара бехкамза шемабарра хулаш эггара лакхера фара- ла (благо).
    Кхетаме сага д1алелар (поведение) хул цун де чот хиларца диккаш. Из яхилга да саги торо хилар хургдолчох сакхъувш кийчо е хьалххе 1овхьешта (событиям), цхьа сина 1алашон (идеал) йоакхо еш, цигар сага декхар хилара кхоачамбе.
      Дагалоацама торони з1ы тоссаялара  1овхьех (событии) барталдо-аккхаш бахьан-т1ехьт1адоаг1аш (причинно-следственная) з1ы хотял-ар, цунах бахьан хулаш хоадам беш бакъдолчо. Саги болх-г1улакх ду-кхача тайпар ардамбеш (действовать) хул, цунга хьажжа дагалоацам а хул саги дукхача тайпрар.
      Цхьадола дагалоацамаш шоайла ийдам болаш бувзамах лат лакх-

                17


ллохал долаш шоашта юкъе. Мссала, вай лоалахочу-м шиъ 1асилг ий-цад, уш, цун дагалоацам ба. Цо кхоб 1асилга, кхедаьдаьлча дохка ду-               
хьа уш, цох пайдабар хулаш дагалоацама, х1аьта уш кхедара духхьал пайданкхоачавеш.
       Болх боацаш ваг1ачо ч1оаг1а новкъостал ма хули цу моча агахьа-дарах (деяние) наха к1алвисалга ца хоадалийта. Деррига д1адаьлча наха юкъе д1алелавезаш хилча, саго шийгар парг1ато гойтар нахаца а нийсалуш, т1ехьа ца виса г1ертилга йолаш.
        Иштта саг меттарвалар долаш цхьа з1ы хотталуш болх хул сага нийссалуш, цига цунна д1алеларо гойтаргда санаьхк (лич-сть) мог1а- лах йистар цу этика торонаш юкъеялар гучадоалаш. Х1аьта цу вахара гучадоалар нахаца бола ийдам хулаш санаьхк (личность) хинна, цхьа
дагалоацама (цель) ца1 саг шоллаг1чо г1онча хулаш торона, ший пай- дана хилар совг1а кхычарна накъавоалаш, из ший болх-г1улакх (деят- ельность) чакхдаккха.
       Цунах кхетаде доаг1а саги болх-г1улакх могадаьдолаш адами сак-хетамгахьа махбеш санаьхк (лич-сть) хинна дагалоацамга хьажжа тоъбоарамаш (нормы) долаш. Цигар дагалоацаман хинабац аьттув ба ала тарабала цхьанне, из шийгахьа хинначо е хиннаб ала мегаш хин-над цо хоастамбеш, нагахьа бусалба вале Аллах1а веце цхьан сий-лена цо шийна кхелла, х1ана аьлча цун моттиг хилара къайлаг1ча да-ькъа сина торонаш дийнаеш, - со санаьхк ва, ала.
      Кхы а да, цунна кхоачача сийленца, цу сагах санаьхк (личность) хи-лар хьажжа, хьаболача пайдах махбеш дагалоацамах. Этика торонаш хул цун аьттув бар совг1а чулоацам лакха болаш махбайта санаьхк мог1алах йистарца.
     Деррига д1адаьлча дагалоацам ба хайра-пайда беш, ше хиннаба-лалца фарало (благо) кхоабаш, х1аьта хиннабаьлча ялат чуэцаш мо пайда а хилча хов мела иразага вуг сага, санаьхко кхетадеш махбу. Бусалба дин ма белгалдаьд: саги нигатага (дагалоацамга) хьажжа хул бусал- ба сега 1амалаш.
    Из-м сина торо гойташ болх-г1улкхага хьажача гучадоалаш хьал ма дий. Цига саги вахар а хул ший болх-г1улакх (деятельность) нийс-салелар цхьа позетивах оаг1ув хьагойташ санаьхк хилара. Гонахьарча наха хулаш камаьрша из хьаьнал саг хиларца кхоачам болаш.
      Эздел сагагар гуш, эздийча гулкхах д1алелар (повед-ие) долаш ше санаьхк хиларца агахьадар (деяние) доалаш сина торонаш болхбаь диканга кхача декхар долаш. Санаьхк (лич-сть) хилар а, саг хилар а лакха маьхе лерх1ама кхетама хул этика торонаш хинна, г1алг1ачо эздел долаш эздий саг ва ала.
        Сагага ханий уйла даима кхачахьожаш диканга, х1аьта цох хьа- даьннад  довзарте (познание) дег1адоаг1аш. Иштта 1илма довза торо хулаш, дерригане вахара аьттув бала хьал отташ. Цига духьалдоалар- аш а хиннад ший халонаш гойташ, царех я цу ше моча нахаца бувзам халабезалга, царна ер хьалваьлча ца дезхара (боахама, хьаькъала е

                18


цхьацца культура нач1ала).
      Укха саго ший санаьк хиларца д1дужаду цабезаман хьашташ (пот-               
ребности). Ер-м эздий саг ма вий! Т1аккха из хьал гуш саг х1айре вала мег аьттув бовш хилча, шийга кхаьчачох ца вала (ший белхах воха кхераш), гонахьарча наьха х1аг1 хилар гучадаьнна.
      Цига из зер хул эз-дел ца довра этика торонаш юкъеяларца, цу са-
наьхка мог1альний махбеш, цунна оамалт (нравст-сть) дусташ. Халон- аш готавича санаьхк (личность) долалу харц-бакъ бола никъ лаца, цхьа г1ойленна, цавезарашта к1ала ца виса. Цунга хоам бу ший йол- га хайташ эгоизмо, х1аьта цо нахацар дог-безам боабу мог1ал бесса- за ялара. Из да этика болхбеш хилар саги е нахаге хьажжа хилар…
           Укхаза хаттар доал: «дий хьог1а маллаг1а дале а дика долаш, массийхана шийгахьа цхьаккха халийшйоаца во?» Нагахьа дале а цу тайпар сагагар дена дикан ц1и хургяр-кха бусалба сага Аллах1 къахе- тамах фарал йолаш.
      Даьлах тешашвола саг из кхетадеш Далла лайнар мара ца хулилга. Саги сакхетамца 1илма довзар цхьана долаш, Дала шийна даначуна тешаш фарал йовзар кхелах. Санаьхк (личность) мог1алах йистар доа-г1а сагага дин хилар хьажжа, из Дала шийна дана дикан цо махбеш.
       Бусалба саго этика торонех Аллах1аца яь ч1оаг1о хилара лерх1ам беш ший вахара. Х1аьта дуне дазача саго шийха б1убена, Дала дага-вохар к1еззига долаш, ший сало1амца е пайданца махбу кхел ший-бесса д1атораеш, из хул оамалт е мог1ал эшаялар.
       Х1аьта 1илма дезачарна деррига деза сина торонаш, вахар хьашт-аш, хьаькъала низ, из деррига цхьана а долаш санаьхк хилар гучада-ларца. Цига сага хьайоал фарал я саг кхеташ хилар, цун сагала (чело-вечность) лакха махбар хулаш 1илманца оаг1ув болаш хилара, цунна довзартенца г1адал (радость познания) йож.
      Цу даькъа массо саг х1аравар ший уйланга кхоач кхетаме вахар дезаш таронга хьажжа, шийна хетара сатесаш эггара лакхерча фара-лга. Г1алг1ай минтальность ший бессай хилара, цунца да къаман лер-х1амбе аламат (философия), шийгара уйлаш гаьнаяха (абстракцех) вахар ший хьале гуш.
       Саг ший вахарца волаш шийна эшалга кхетадеш торо, ший тешам хилара Даьла диканга сатувсаш, фарал я ала. Цу даькъа г1адалидага- лоацама (целерадостью) муг1а кхетам боалаш, цхьа хьашт (интерес) кхоачаш мо маллаг1а кхоачаме дагалоацамга, ший хьаждовзар (ор-ентация) деш эггара лакхаг1ча фаралга (благо) кхача. Х1аьта цуна хул кхетам, саги сакхетамга хьажжа, х1ара саго ший торо йолаш.
       Цунах кхетаде доаг1а декхар хилар сага саг хулилга т1ерадоалаш, эздий санаьхк (личность) хулаш, из да саги вахар этика торонашца з1ы тассар. Т1аккха торо хул санаьхк мог1алах йиста.
       Сагага д1а мела иккхараш (1алам, садоала дуне,.. ) шоай вахар долаш да шоай тоъбоарама (норма), Дала кхелла цхьа саг волаш цар- на оаладе, из да Дала сага сакхетам балар. Сагага-м кхачац цхьан бо-

                19

арама е цхьна программах оалалдар дуненчохь мишта вахавеза д1а- гойтаргахьа, саго даим лийхад наькъаш дунена дикаг1а доалдер ми-
шта д1оргдар яхаш.
    Цу даькъа саго тохкам лелабу цхьацца г1ойленаш лохаш 1илмо г1о а деш. Иштта дале а саг Аллах1о мукъавитац шийна дагадехар лела-де, цига 1илма, этика торонаш, Аллах1ах тешар новкъости а болаш…
       Цудухьа саги д1алелар (повед-ие) да ший тоъбоарамах, цун са-кхетамгахьа кхетам болаш, Дала данна вахар цхьан кхела хоадам хи-лара. Цох хул сага вахаргахьа е валаргахьа бола тоъбоарам (норма), из саг хулаш мукъа вахар хьала кулгалде, из гучадоал саг д1алелар-гахьа, шийгарча хьаькъалца, Аллах1о ше ваьр а волаш.
       Дунен т1а вахаш халонаш нийсаялара, нахацар бувзам лоттабе бе- зара, цхьацца халонех эгоизма а сомаювлаш. Из я цига хула дарба а дицлуш сина торонаш тоае е д1анийссае, из Даьла вицвалар гучад-аьле; эгоизм сомайоал харц дунен товрадеш шайт1о ма яхха.
       Адам хинна х1ара сага ший декхар довзаш, мела цхьацца халон-аш 1овшара. Цига сага кхоачар да декхар саг хилар (санаьхк) т1ера-долаш, сага дагадоха хул цхьаццайола торонех халонаш юстаряха Ал-лах1ое, нахе фу аргда оалаш ше-шийца. Цига хьадоаг1ар саги эхь (со-весть) да ший дучо махбеш.
    Наха халонаш цхьана юстарйоах, нах шойла хьажар да Аллах1а къа-
хетам хилар; цох хьадоал адами фу д1адаржаш дуненчох машар, без-
ам совг1абоалаш. Цудухьа деза Аллах1а нах цхьана хулаш ца къестар.
     Нахага Джамаат оттаде зехьа аьннадац, уш шойла хьожаш хилча нийссаг1а хеташ, из Даьлах кхерар алсамдоалаш. Ена халонаш юстар- яха наха цхьана хилча аттаг1а хул, шоайла нах хьажарца; саг ца1 хи- лар кхоачамбеш дац саги вахаргахьа, нах дукха хилар да саги ч1оаг1- ал хилар доладаь кхоачашде.
     Укхаз сага махбер деце снаьхка мог1алах йюсташ. Атта хинадац саг хилара кхоачамбе, къаьстта хало кхаьчача, халонаш дукха ма хули: т1емаш, лазараш, лаьтта агаш е форд т1абоалаш; цига Далла везачо цхьацца сабар, сатешар, кхы а ма йий уш этика торонаш шийгахьа хи-лара санаьхк (личность) хилар кхоачшхиннад. Саго индивиди хоржам беш деррига дунен т1а хьаденад цигар наьхаюкъарлен (общест-ый) культурага хьажжа.
      Из деррига гуш уйлан хоадамбеш ала доаг1а наьхаюкъарлено кхо- ачамбаьлга, шийгахьа базис хилара гучала т1ахоттараш (надстройка) а долаш, цигар наьха башхал гойта культура хилара. Саги сакхетам ба Дала сага дана ни1мат (фарал), из хиларо сагах Дала дунен доалде оалалде кхеллав.
       Хайбай ший вахара торо хиле, цу ч1оаг1ачо эсалаг1дар дуаш хьал дале а, сага вахар саги сакхетамо леладу, цхьацца пай- да е г1ойле хилар дезаш шийна а, деррига дунен а, дуненах ший бо- ахам гуш, цун Да хиларца. Саги къизал, саги безам гуш из ше мо саг хул, х1аьта дикаг1а гур Аллах1о Ше ва аьннад.

                20


       Сага кхоачам хиннабац баьхача толамех дуне гулдара, сага дер- рига Дала дандале а кхоачамбе ваха, цунах хов вайна харцони дух               
тахкача, саги ц1аьрматало наьха бахар толхадеш, къизал гойташ, т1е- маш леладара.
        Тхьовра Мувсай пайхамар хана жугате г1умари ара лелаш-текхаш болача хана, цо нийссале оалача, цуна духьален, цар дийцад - тхона «маннех» кхоачам бац сигалар 1аахара, тхона кхы а даа- раш далийта Даьлага, цар оалаш.
     Цигар хьадоаг1а оалаш да саги сутарало кхоачам ца хулаш, из вахар бесса-бес дезарца нах харцонга болхаш. Из дац этика торонаш лелаяр, санаьхк мог1алах дег1авар, цун оамалт тоаялар е эздел совг1адалар.
         Цудухьа моттигаш нийссалу саг дунен Да валарца 1алама доал- деш цо техье ца гуш дунен тийшаболх лелабеш мо. Саго шийга доал кхачара, сакхетамо амал (свойства) гойташ саги харц-бакъал гойта, из саг хилар цхьана боараме доацаш, Даьла вицлуш, нахацар чам бовш безам е машар теркалцабеш.
      Цхьаболча уйланчаш оалаш хиннад: «саг даим хала г1ерташ ва з1ыагара (процесс) «сийлахь саг» (супер-мен)». Из да ший волачул саг лакхаг1а хала г1ертилга, Дала данначох кхоачам боацаш. Хьалха саг хьож цхьа къаьстта доале отт, т1аккха г1улакхе хулаш даржах лак-хвала, цу ший моча наха 1от1ахьежа уйла йолаш, цига керда вахар гуш из наьха доаца.
       Из да сагал д1адайна, этика торонаш йицъялар. Сага хетаданад дуне лохаш, шийна духьале еш даим нах хиннаб, ший дунен юккъе висача мо, шедар д1адаьккхара х1ана аьлча гонахье цун духьалйо-алаш цхьацца хулача халонех, цунна моастаг1ал леде…
      Из да санаьхк хилар д1адовр, этика торонех цуна махбича, мог1ал йистара, эздел д1адалара. Дунено толхаву саг, къаьстта Аллах1 вицваларца.
     Цудухьа саго теркам бе беза бусалба дино яхар белгалдеш сагал да ала, ше эздий санаьхк (лич-сть) хилар кхоачамбеш. Бусалба наьха са- кхетам белгалах хиннаб кыча динах нааьхачул, царна могаш хинна- дац могача сатоха, иштта долчох хоастаме Далла…
       Кераста дин е иуди дин да духьал саг шоай динах тешар шоай Даьла цхьан тайпар кхетавеш, х1аьта бусалба динах саг тешавеза ший кхеллача Аллахьа цхьаккха тайпа, бос е фу доацаш, из ца1 волаш, де-рриганена Да волаш, саго Цунна мара г1улакхде хьакъ доацаш, саг Аллах1а лай волаш, иштта бусалба дин да б1арчча вахара юхь-сибат (образ), уш кхыдола динаш шоай Даьлех тешар мара доацаш. Цунах хов вайна мела кортаболаш да Ислам…
         Аламат торонех дувца дукха хул сина торонаш ювцаш метафизи- ка хинна Арестотела дийцар кхоачам ца хилара И. Канта сомадаьк-кхача трансцидентальни хьал оттара саги сина торонаш йовзийташ. Цига дунен т1ехьбаьнна уйлангахьа хьожам хиннаб даим г1ерташ

                21


эггара лакхаг1айола фаралга (благо) кхача.
       Х1аьта цун хьаялар (фарал) эздий ло1амца (добрая воля). Цунах               
бола юкъар кхетам баннаб ший хана И. Канта, ший тайпара белгало гойташ мог1ала,сина торонаш хилар сага.
       Транцидентальни динаг1ле (теология) хилар сина торонех гойтам цо бирца, гучадаьккха хинад из кеп (форма) хиналга; нийссаеш мал-лаг1ча динаг1ле я ала дале а саг хьожаш ший кхетамчеш (понятия) эг-гара ч1оаг1а ма1андолчох (Даьла хургва-кх из цун уйлах) кхоачам бо-лаш мегаргхилара, иштта ц1анаде хьаькъал кхыча динаг1лех, хулаш-йоаца дунедовзара, довзарте да ала эггара лакхаг1а ма1ан долча (первосущности)…
      Хиннад оалаш цо: « Трансцендентальни динаг1ле я довзарте (поз-
нание), эггара ма1анах дола духах (первосущность) кхетам боалаш, ший новкъосталца, духьал цхьан кхетамчех хинна ц1ена хьаькъалца (чистого разума).»
      Фу хиннад из «эггара ма1анех дола дух» (первосущность),ший цхьанна х1амах е мотте к1аласаца ца хула, х1аьта хулаш эггара хьалх-ара дух доала ма1ан, ше уллаш к1ийле йолаш массадолча ма1анаш-та ма1ан хилара. Иштта кхетадеш хиннад Канта ший Даьлах бола кхетам (предст-ие). Кур1ан 112-ча сурато белгалду цуна гарга ма1ан…
        Сага кхетамах екъалуш ханний докъоех: дег1а фарал (саги низ, хозал, унаг1ц1ено, хьаькъал); сага хьакхоачар (рузкъа, социальни да-ржа, наьха лерх1ам; сина хьакхоачар (камоаршал, майрал, х1инар,..)
      Иштта дукха я уш фаралаш. Дикаг1а йола фаралех я Даьла къахе-там хилар. Эздий ло1амах (доброй воли) да ц1ена дегаца саго хьа-дер, цох цхьа кхолам хулаш шийна а, наха а пйдане. Саги ло1ам эз-дий хиларга хьажжа бахьандар (мотив) хинна саги аьттув дег1абоа-аг1а.
      Цига лакхера боарамах бола ло1ам хул бокъонца санаьхк хилар гойташ, цун низкхачар д1адарж д1адекъалуш доацача хьалах, иштта д1а-схьа бекъалуш боацача бехктокхама.
       Х1аьта бехтокхам белгалбалар да кхычар- на юкъе бахьандарца (мотив), бехкам боацаш хуландаь хьалхарчо, иштта йсай  мухь чуцабоалаш арахьар бахьанашта.
      Эздий ло1амага караг1доалараш д1ане в1ашкадолх хала ма1ан кхачадезача д1акхоачаш. Х1аьта цу дерриганех ца1 гучадоал санаьхк мог1алах йистар, из саг хилар дусташ, цхьан бувзама кхетаме (разум-ность) хилар товш.
      Цун хьаждовзар (орентация) хулаш эздий лакхерча фаралах, из хьаж- довзар фарала бувзамбеш эздий ло1амца. Саг кхетаме хиларга хьаж- жа эздий саг ва оалаш, иштта саг бусалба хиларо д1агойташ са-наьхка мог1ални йистар фаралга кхоачаш.
      Юххера санаьхк хилар фуд - аьлча? Из да саги диклеш (качества) цхьанакхетар ший саг хьаваьначар овла т1ар, цул совг1а хьакхеяь психика диклеш хул, шоаш хилара белгаляляла цхьан къаьсттача са-

                22


наьхка (индивида), ший хилар кхы ч1оаг1а а, шеморг йоацаш. Иштта йола санаьхк мог1ални ца хилача ялац.
               
б)                НАЬХАЮКЪАРЛЕ МОГ1АЛАХ ЙИСТАР
                (моральное измерение общества)

       Наьха барт цхьанкхетар, адами юкъара вахар дег1адар да, наьха- юкъарле а дег1айоаг1аш. Цига бе теркам болаш х1ара наьхаюкъарл- ен ший моттига мохк хул цхьа паччахьалкхе я ала, цига ца1 е массекх къам да ала.
      Цул совг1а наьхаюкъарлен белгалонаш (признаки), амалаш (свой-ства), бегалолаш (особенности), 1адаташ (обычаи), 1омораш (черты) хул. Уш хул цигар къами  наьхаюкъарленга хьажжа, цига маьхка дола берката, 1алама нийссалуш. Х1ара наьхаюкъарле ший толамаш- лаза-рш, аттонаш-халонаш хилар гойт; из ч1оаг1айоккха мела хула белгал-ялар  алсамаг1а доал.
      Массала Россие, Израиле ши паччахьалкхе хиларца, цар ши-ший тайпара аттонаш-халонаш я вахаргахьа, х1аьта цунах гучайоалаш цар дикал (достоин-во) я наьхаюкъарле цар хилара. Наьхаюкъарле йист-ар мог1алах шерра ма1андоалаш кхетам ба, цунах ха доаг1ар да йис-тар цигар торонаш, цигар къамий.
       Уш наьхаюкъарлен торонаш дег1ацар, синацар хилара адамий вахар тоадеш е толхадеш хул ха-заманга хьажжа. Цига х1ара сага кхе-там боалаш хьал отт, мог1ало а, оамалто (нравст-сть) а ма яхха оамал йоалаш (характерезует) сага вахарца хадемогар (способ-ть) доаг1аш наха торабала цхьанабаха.
     Наьхаюкъарлен ч1оаг1але я х1ара цигар саги торонга хьажжа, ишт- та цу наьха дукхалга е торога хьажжа; нахагар пайдабалар белгалдеш  барт хилар, боахам дикаг1а хилар йоккха башхал я. Цига х1ара сага а
догдохилга йолаш, нах башар долаш, х1ана аьлча  из ло1ам хилара факт юсаш сакхетама санаьхк сагхиларгахьа.
     Цун ше хилар гучадоалаш, ший караг1даьнарех. Мог1ала ло1аман ийдам (отнош- ие) балара караг1оалари гонахье (сфера) йолаш, цхьа деоттам-болх-г1улакхи (прпктико-деятельный) т1асацар долаш сага.
       Х1аьта караг1доалараш озалдоал (объективность) саги бахьанда-раш (мотивы) ший  уйлашца индивид хилара нахаца юкъара хала, ву-гаш хьало. Укхаз мог1ал е оамалт хилар гучадоал цох дар кхетада-рца, цун мог1ални в1аштехьал (соверш-во) да бувзамбала саги оамал гуш кхыча нахаца.
       Сагах доалар д1агойта кхыбола нах эшац, цунга хул торонаш ший хадемогар (способ-ть) д1агойта, цо д1довзийт шийх доалар (низ, хьа-ькъал), цул совг1а сагах доалар д1аго нах ца хули ховргдац цунах доалар, цо йох нах боацаш вахар саг хилар дац.
       «Нах боацаш вахар саг хилар дац!» Цунна докхха ма1ан хинад да- им г1алг1ай сакхетамгахьа. Нах боацаш вола саг лоарх1аш хиннавац,

                23


х1ана аьлча т1ехьа дала оарц ца хилара. Боккхий наха цунах дукха  масалаш дувцар, къоначарна д1ахазийта.
      Цунах хов сага мела нах эшаш ба, нах ца хилча цхьаккха хилац.
Наха саг къалавут, наха саг хьал а воакхх. Нах боаца саг - оарц доаца 1у, наха чулаттавезара. Наха ву са- гах аьла, наха ву сагах г1оказ а!
     Цо хьало яхац наха саг эшац, х1ана аьлча саго ший моттиг д1ало-цандаь, цхьа в1алла адамашта дагадоацар сагагар дала йиш хилара, фарала хилча маьхка пайда хулаш, иштта сагагар зулам дала таралу. Цудухьа х1ара сага наьхаюкъарлено махбаь хала доаг1а. Наьха дикал - зехьа яьхадац,- из цар дукхал!
        Мела мах ба сага хайна из нахаца цхьанакхеташ ховргда, из наха саг ларх1арца. Наха саг ларх1ар гучадоал цун оамале, г1алакхе кхы- чарна б1аргагарца наьхаюкъарлен докъашхо волаш. Саго вахаш яьк -кха дикалено (кач-тва) валача, оалаш хиннав Платон, саги сина торо - наш д1айовзийташ ёгнита (когнетивность), из хьадоалаш сина1алаш- ол (идеализм) хахилара махбеш, санаьхк хилар башхал йолаш.
      Дике, вое нах хилар гу наьха юкъарле яхаш хилара, цигар нах шо-айла т1ера хиларца, нах бартахулаш, х1ара саги оамал гучайол наха-ца санаьхк (личность) хинна эздий хилар хьажжа.
      Наьхаюкъарле (общество) я сага  доаг1ача дакъа цунна хула гона- хье (окруж-ие, сфера), х1аьта цунга хьажжа хул сага д1алелар, наха- цар бувзам, бе мах а болаш наха…
      Цхьа даьла къахетам баь сацача хи т1а кхаьчача саго дийхар лу оа-лаш мо, саги белгалвалар хулаш нахага махбейташ эздича сага. Мас-сала, бердолаш саг наха юкъера ваьккха хьакхашца вита хинна Ришер виса хиннавар адами оамалах воацаш, цу хьакхийдар мара ца довз-аш, х1ана аьлча из хьакхий к1орийгашца хьалкхера, из Ф. Достоевски  яьзучох гу вайна.
     Цох хов сага мела махболаш да кхетаме кхевар наьхаюкъарле йо-лаш х1ара сага ший фусам а йолаш. Цига сага нахаца юкъар хилара дагалоацам (цель) болаш а хьал тоадаргахьа хул массанена юкъар долаш…
        Адами ийдам (отнош-ия) балар даим хаьдда халадезаш хиннад, цхьа цхьог1о гойта деоттама (практика). Из ийдам боал массаза, къа-ьстта бахьан даларца, цун дагалоацамах. Массала, кхийнача саго хул сагйоалаер е кхийна кхалсаг д1аяхитар, х1аьта цох хул деррига саги вахаргахьа хулашйола 1овхьеш (события), цар дукха хилар да саги ва- хар цхьан метте ца латтар - дода хий мо хувцалуш додаш хул цигар вахар а, сги д1алеларца белгалдолаш.
         Шин сага юкъе юкъар хьал доал цхьа кхоалаг1а оаг1ув боалаш, кхале, ма1е цхьана хинна фусам хулаш, из кхоалаг1а оаг1ув ба цар дезал. Цу хьале шин саги юкъ отташ кхетам боал, шоай доацачо цар теркам ца хулаш.
       Цу шин сега гучадоал уш шоайла эшаш хилар, цигар хьашти-терко (интерес) хиларца, шийца д1адехараш долаш юкъа отта цхьан дагал-

                24
лоацамца (цель) шоай хьашташ кхоачашде. Царцар шоайла кхал-ма1 дахара хьашти-терко д1аяьлча цар ийдам хадаш хул. Дусаш  хул цар ийдамах хьадаьнна дика, бувзам оттарца наха юкъе, из наьхаюк-               
ъарлен агакеп (форма) йовза хулаш.
      Из да эггара хьалха д1адехар нахагар нах цхьанбаха дезаш фуса-мах, наьхаюкъарленах Дала шоашта даначох. Мог1ал е оамалт хулаш цхьа т1ахьожам метте болхбеш, юкъар барт тоабеш, цар эздел, царг-ар лерх1ама махбеш, ца1 шоллаг1вар шойла  кхетавеш хаьддадолча (категоричный) ма1анах, х1ана аьлча цигар бувзамах латта наьхаюкъ-арле дийнаеш.
      Цунца доаг1аш да халонаш хилар е ца1 шоллаг1чунца ца тара к1а- лаюс мог1ал. Ха ма дий мог1ал йоацаш лакха махбе барт хургбари шин сага юкъе, из нахага халарца цхьацца хьашти-теркоош яларца хул барт, доттаг1ал ши-ший лаг1ана махбе.
      Цхьацца халонаш хулаш адамий вахаргахьа. Моттигаш хул наьха- юкъарленаш (общ-ва) хулаш ше-ший паччахье, наха юкъе къовсам бу-влаш халача хана, из цхьа къаьстта нах мо таралуш бела е белха, цкъа машара гарга хулаш, цкъа т1омбар доалаш. ковсам боаккха хьал ув-тадеш хул воча наха, шоай мог1ал эшаялар хьажжа.
       Цудухьа ала доаг1а мог1ал (оамалт) хулавлга наьхаюкъарлен хьа-лах, хьабоалаш адами сакхетам. Цига гучадоалар сагал (человеч-ность) да сгага санаьхкал (личностность) а долаш.
       Адамаш цхьанкхетаргахьа маьхца хьаллоаттам (базис) хул к1ий- ле йоацача буха. Цигар мог1ало хьагойташ шиъ белгалол (особ-сть):  хьалха, хул ло1ама мукъале хилча, сагаца кхетаме ло1ам хилара, ши-йца корайоаг1аш оамалт (нравствен-сть), духхьал цига хьахилар дол-аш, кхы арахьар т1акхетар доацаш; шоллаг1а, хул цун еррига юкъара агакеп (форма), деррига адамга кхоачаш.
      Уж шиъ хьал да шоайла дувзаданна цхьана мог1ала мах байташ. Цхьанкхетар доалаш мукъалене, ло1амае, хьал деррига юкъарал до-лаш озалалае (для объеткивности), юкъар ма1андарае (для общих выводов), халанза ца доалачое (для неодходимости) гойт белгалйо-ала белгалол (особ-ть) цу наьха оамалта (нрав-ть). Мог1ал ц1аккха нийссаье даг1ац харцонца, цхьа сага шийна хеттара хьадуча г1улакх-аца ловшловр (произвол) хилара гойташ.
     Моралах наьхаюкъарле йистар доаг1а къоастаде цигар сага оамал-
тах (эзделах), ший тайпара х1ара сага белгалонах, 1оморах. Цунах хов индивида цхьана къаьстта торонех хулелга махбе, ший кхетаме хьала
цхьа тоъбоарам болаш, дикана саг хилар т1ерадоаккхаш.
        Наьха дикалах, дукхалах махбар хулаш мог1алах наьха йистар до-ал. Даьла кхел я адам тайп-тайпар  е лакха-лоха хилар, цигар сега хьа-ькъал, низ, оамал, эздел,.. эргаш хилар, х1аьта цунга хьажжа саг хи-лар да маьхедар (ценность) цох гуш. Даим сакхетама саг хилар хин-над санаьхка башхал йолаш.
     Цунах дар сага наха махбаь ларх1арца, х1аьта цу белгалонех хьал

                25

доалаш лерх1ам барал совг1а цига наха пайда хулаш д1адоладаьча х1амах, иштта оттача хьалах наьхаюкъарле дег1айоаг1аш. Укхаз ца1 да кхетаде дезаш адами наьха юкъарленаш ши-ший заманчухьа дег1-
аяра махбайташ хинна хьал хьаденад.
       Х1ета д1аяха ханага хьажача адамий сакхетам тайп-тайпара хин-наб, х1анз мо цхьацца дикал е вол йолаш. Цу гаьнарча диккалца (дос-
тоинство) хьайоаг1аш я «дошох нийссаяь кийчал» (золотое правило).
      Дошох нийссаяь кийчал я кертера дакъах лерх1ам байташ оамалт, эздел, хьаькъал хиларца, цох нийсса эздел (мог1ал) гуш, наьха юкъа- ра бувзам лоттабе. Из хьаялар хьадог1а дингахьа Мувса пайхамар ха- наденна, цунах белгалдоалар да х1ара саги хьал отташ сагал (челов- ость) хилар, иштта гумманизм хилар дунена д1айовзаш.
      Цун хьахилар  даим агаххешца (цивилиз-ия) хьадоаг1а гаьнадаьн-на, шира ханар Шинкера-Китай, Х1индера-Индия. Жалтера-Греция). Цхьа ма1ан долаш, цигар къамий культуро эргаш хьагойтарца. Цу та-йпар сакхетам болаш ха хиннай г1алг1ай дар мо тараматал (языч-во) даьха, из хиннад г1алг1ай овлангахьа лелабаь «протонахаш» хьабена ди, цигар хьадог1а г1алг1ай 1адатах, оамалах дар, ший культура йо-лаш: эздел, оамал, г1улакх, дезар-цадезар, деррига кхетадеш оамалт (нрав-ость) хьадалар.
     Галг1аш дувцаш кицаш хиннад гаьнарча хана денна цу «до- шох нийссааь кийчалца» хулаш. Шоай вахарца доаг1аш: «Хьайна ца дезар наха ма делахь»; «Хьайга аьлача халахетаргдола х1ама нахага ма ала»; «Хьайга дулур нахага де ма ала»; «Хьанаьхк везе-те, - аьнна хат-
ача, жоп луш? Хьай дегачу хьажа. Хьона из везе, хьо цунна веза».
      Иштта дошох нийссаяьча кийчалца да эздел, тоаденнача эзделах латтаеза декхара, - уйланчаш цу кхетамах сина 1алашо (идеал) гой-таш, мела эргаш мог1ал мара ца хилара. Дала  яннача  этика торонех хул, из мог1ал йола наьха сакхетам, цигар наха шоай наьхаюкъарле хьаллоттаю. Эздийча наьха сакхетамца из дошох нийссаяь кийчал, цу-нах кхетадеш лерх1аме мог1ални бакъдар долаш 1илман бокъона-шца.
      Х1ара сагагар д1адех дошох нийсаяьча кийчалца к1алсацар ерри-га юкъера тоъбоарамашта (нормам), цул совг1а цхьа чоалх йолга хьа-гойташ цига хулар «еррига юкъарал» (всеобщность) долга. Цу чоалх-ана дух (сущность системы) лат укхаз: сага бовзаргболаш цхьа тоъбо-арам деррига юкъара хила радами, цуна могаш кхетаде, мегаргдий хьог1а ала, деррига ларх1а оамалта (для нрав-ти), цига саго жоп да-ладезаш, шийга хаттара.
      «Къоабал бой те из бола тоъбоарам (норма), нагахьа наха из юкъ-ебаьккха хинбале». Цу хьале цун декхар да уйлангахьа кхача цу тоъ-боарамга шийна шийна цун хилара доалдеш, х1аьта кывар ший кога-метта оттавеш. Нагахьа цу тайпара хувцалуча хьала цу тоъбоарамца, т1аккха гучадоал саг кхачар дикаленга (кач-ва) оамалти тоъбоарамга, саги эзделе, мог1але хулаш. Дошох нийссаяь кийчал хул оамалта, эз-

                26


дела кийчаяь кийчал нах шоайла хилара.
       Дошох нийссаяь кийчал гучайоал шийгахьа д1адехача эздий г1у- лакхашца, из уйлан йоагардуг (экспермент) долаш доаладаь в1аший               
бувзам баларца, в1аши эшаш хилар тоъбоарамаш, цига хула сазал (субъект) в1аший оттара.
      Хул цунах юхатохаш кхерам, латташхилара цига тоъбоарами «ерр-ига юкъарал» (всеобщность) халамегаш кхоллар цхьа эгоизман  хьаш-ти-теркон (интересу),- цу санаьхка шийна, кхы наха а, индивидума а д1ахьорчаде таралуш хьал. Дошох нийссаяь кийчал оамалт долаш ха-лара белгале доаг1а, цун чулоацам гучабоалаш шин тайпар галапах (моделях) хилар да цхьа хьал долаш.
     Цун еррига юкъарал (всеобщ-ть) кхачара оамалта е эздела белгало йолаш, ший сина1алашони (идеал-ый) оамала. Массала: «Хьайн кхы-чунгар хетачох, шуца из дергдоацаш кхычара». Сизал хилара из кхо-ачаш цхьа дакъа, кхы а бокъонца отташ шийна т1аяьздарца ца1 де оалаш: «Хьайна ца дез кхычо ца деш».
     Хьалхарчох кхетам боал эздий вахара уйлангахьа; х1аьта, шоллаг1-чох - сага караг1доалачох (саги вахаргахьа хулача). Цунах хов кхетам хала безамхилча, из хургболга, мог1ала (эздела) къовсамал (противо-реч-ть) латташ хилара санаьхка ларца, ший еррига юкъарала (всеобщ-ть) ма1андари (значение) оамал йолаш сага махбе. Цу хьала лоарх1-аш юкъара мог1алах агабокъо(закон) йолаш тайп-тайпара галап (мо-дель) долаш саг хилара санаьхка (лич-сть), ше кхетаме ло1амах дола  кхачал (продукт) долаш.
     Цига белгалде доаг1а Дала данначох мог1ал е эздел белгалдар мегаш: хьаькъале оалал хилар хоалурашта (чувства, аффекташ); эгга-ра лакхера агакеп (форма) саг ца1 де г1ертар; эздий ло1ама (воле) ху- лаш догц1енна ма1анцадараш;  х1инар хилара наьхюкъарленца хила;
сагал (человев-ть) хилар е наьхаюкъарлен агакеп (форма) йолаш наь- ха юкъар ийдама (отнош-ие), чухьа ший мукъа хилара ло1амах, наха
юкъар бувзам боаг1аш.
      Цу тайпар хьалах оамалт (нрав-ть) я корта болаш хилар, саг юхакх-етара мог1ал, эздел довча г1улакхах, цхьа санаьхк  (лич-ость) хулаш, эздий ло1ам  шийца хилара. Нах шоайла оттара гучабоалаш, цу шоай ло1амах тийша хилара дошох нийссаяь кийчал йолаш.
      Эздий сага тара хулаш ший болх-г1улакх (деят-ость) цун д1алелар- ца мог1ални хьала наьхаюкъарлена (общ-во). Цу эздий наьха белха маьхера боарамаш (критерии) дувлаш йиста наьхаюкхарле мог1а- лах, цигар нах хулаш белгалбала шоайла оттара.
       Из да саги мог1ал доккхача хьале оттилга х1ара сага вахар цо ду- лаш, цудухьа цун 1овхье (явление) никх бул чоалхане кхетамче (поня- тии) хинна ца 1еш этике. Цунах хьал белгалдоал вахар гуш, вахар ми- хьардаьлча цигар хьал талхаш сага нийсса уйла е, х1аьта вахар тайна- чаш е-ша яржаш дикан торонаш.
      Цкъаза наха уйла яц, шоаш дучох мог1ал, эздел хала доаг1ача са-

                27

бар, сатохар долаш, в1алла из хала ца дезаш мо, царех хеталургдар уш бицбаннаб. Х1аьта царна кердадаьккхача эздийдар е эздийдоац-ар мук1арал (признание) ца деш бакъдолчох. Цига, хьана деза, аьнна
хеталуш бакъдар.
      Вахаргахьа дукха нийссалуш хул мог1ал-эздел хилар а, цига из ца хилар а гуш, нагахьа сага дезар цхьа хьаштах деча цунга ха кхоачаш фуннаг1а даь а чакхдаккха мог1ало яхар дицлуш дезар е кхерам бол-аш амар (страсть) кертачу яьлле, цига хьаькъало яхар дицдеш (эхь ху-ли а цхьа бехказло дагаехе), цудухьа харцлувчар кхерабале е кхера ца луш а дагабохаш хул оп, наха хетар д1аайде, кхерах юхьмараш еш.
      Цу харцон даькъа дукха кхетамчеш (понятия) дувл эдел-мог1алах дика е во белгалдоаккхаш, иштта цхьанена хьехам беш хилча дикача е воча уйланца мог1ал ешаш (хехамбеш) оамалт (нравст-ть) д1адолга хул наха юкъера, цунца хьал талх, кхетамче хинна цох бахьанаш даха, из массалаш долаш мог1ал-эздел  долча.
      Во денача цу мог1алах а болх-г1улакх (деят-сть) д1адерзаш, цхьа амог1ални белхашка кхоачаш. Иштта я мог1ала бакъал (истин-ость) нийссалуш цун ардамца (с действиями), цудухьа мог1алах саго ше от-таву ловзара мо дикан-вон, вий-вац оалийташ саг хиларгахьа мах-байташ. Нах хилар долаш социальни торонаш хул наьхаюкъарлен белгала йистара мог1алах вахар.
      Адамашта юкъе латтадезачох декхар т1адоажаш х1ара сага эттача хьала халкъага кхоачаш наха лорадедезар эздел-мог1ал йолаш…
     Мог1алах наьхаюкъарле йистар да локхе 1одийцачох теркам   кхетамче йолаш х1ара сага. Из теркам х1араненгар болабанна дерри- га халкъага кхоачаш махбайта эттача хьала.
       Саги вахар тоадаларца, цун синна а, дег1а а аьттув хул шийг1а ма-хбе, из да цо кхоллам кхоллаш, еррига наьхаюкъарле дег1айоаг1ача, цох оал саго наьхаюкъарле йистар мог1ала, эздела махбеш.
       Саги 1алам (природа) халац даим цхьан мотте (хувцалу е соцалу), цига саго беш бола кхоллам культура я оалаш фарал я ала. Юххера хьакхоачар (результат) в1алла хувцацалу саги инстинкташ, 1омораш (навыки), иштта ше культура а яц хувцацалу болам низ (фактор), цун-ца саги 1алам хул тараданна д1анийсалуш ше-ша ше ма дарра.
      Х1аьта саг д1атарлургва-кха хулача бехкамах халонашка, цу з1ыаг-ара (процесс) адоптацех индивидо хьагойташ къаьстта хьаькъалехе, эмоциехе хула реакции а. Уш халонаш кхоаче а саги декхарех т1ера-далац цунна санаьхк (личность) долаш саг хилар. Долче цу моча на-хах латт наьхаюкъарле алсама йистарца сакхетам а дег1абена - цох мог1алах йистар хул наьхаюкъарле.      продолжить редактировать

в)                ЭТИКА  САКХЕТАМ
                (этическое сознание)
*    Этика сакхетам - кхетамче (понятие) я, цо д1адехар да наха ийдам (отнош-ие) оттабар, адами торонаш шоайла кхоачаргйолаш, бувзама

                28


юкъмоттиг (полож-ие) ч1оаг1аергйолаш мог1ал, эзд-ел дийна хилара
наьхаюкъарле (общество) мела яхача хана; цига ваха вола саг парг1ата хургволаш.               
*     Этика мог1ал-эзделах къасташ мо сурт латте а, из 1аламан алама-та агакепа (форма), хьовкхама гуш йола этика оалаш, вешта оамалт
(нравс-ть) да из, дух тохкача хана ма1ана хала дезача мог1ал (эздел) хулаш болх бе.
*    Этика торонаш белгалъеш дукхаг1а мог1ал-эздел хьедеш маьжен-аш латтара дикаг1а гуш хьал, х1аьта дукхаг1а этика торонаш юкъей-оахаш хилча сага мел мах ба гучадоал. Мог1ало вахар хьаллоттаду, из бахьанаш хьадувла хьаст хилара, сагаца дике-вое цхьатарра хилац, хул лакха-лоха, дукха-к1езига цунца дар, цу этика торонаш махбеш.
*   Духхьал мог1ал-эздел хиларца хул модификаци (хувцам гучалех- виды), къайлаг1а цхьа ма1ан долаш. Из беррига гучабаьнна болх ле-лабеш бувзам ба, цига шойла цхьанаоттар «этика сакхетам» оал.
…   Этика сакхетам ца1 мара беце а модификаци (юхьхувцар) ювлаш:
этика, мог1ал-эздел, оамалт хули цхьан даькъа г1улакхага хьажжа цхьа аксиологица махбаь цига д1адехачох цхьанаотташ? Цу хаттара жоп дала дезаш хул, этика сакхетам ба, аьнна. Массала, аламати (фи- л-фски) дашхар дича (хьаькъал - ум,разум), хардовзар (знание), уш хул сакхетама белгалювла цхьаналатта кхетамчеш (понятия) хинна, дух цхьанаметте долаш модификаци еш синонимех белхага хьажжа. Этика уш торонаш дукха я, ший 1илман никъ болга гойташ, цу торон- ашта дезар белгалдеш кхетамбайтара этика да алийта.
*     Сакхетамо даим хоадам беш мог1ало, оамалто д1адехар довзаш, цига хоадам д1абехаш, ц1енабеш, кердабоаккхаш бицбаначо башха никъ хул саг хиларца санаьхк (лич-сть) хилар гучадоаккхаш. Сакхетам наьхаюкъарлен тара хул цхьа ц1аг1а чубаьнна миха хьиспе, из мух шийна аьттув болча хьалха д1акхоачаш болх бу, духьал долача х1ам- ашта дукха 1аткъаш, иштта цу, иштта эздий наьха сакхетамо  наьхаю-
къарле (общ-во) йолча болх бу. Нахаца нийссалу цигар мог1алах, эз - делах халонаш, цхьа кхоачам боацараш юкъедаьннача моттиге.
*    Из мог1ал, эздел довзара оамалти маьхедарех (нрав-ые цен-сти) наьхаюкъарленца нийссадала хул, ноахола юкъмоттига (соци-ному месту), цхьа боарамах доаг1ача хьалаца, х1аьта из болх этика торон-ех ба деоттамца (практика) денна дег1ая этикан уйла йолаш. Этикан сакхетам хьахилар бух болаш да мог1алах (эзделах) цхьана наькхах, сина парг1ато луш культураца, наьхаюкъарлен кхоллама са ч1оаг1а-даларца; кхы а адами синошта кортамукъале луш цар тешара (вона, зулама, ирчала, акхала, эсала) духьале еш, динга сатувсара сина торонашца. Цул совг1а адами вахаро торо еш: политически, соци-альни, бокъони, динии башха хьашташ (потреб-ти) довза, хьожоргаш (мишени, орентиры) латтача хьала нийссаеш.
…      Этика сакхетамо тембу сазалар (субъек-ый) оаг1уврахьа оамалта (нрав-ный)г1улакхашца, х1аьта мог1ало (эздело) т1аяьзду  сага цхьа-

                29
цца дола диккаш (дела), пайдаш, караг1даьннараш (поступки) тоъбо-арамех (нормы) мог1ала духьоттарца (морал-ые принц-пы). Х1аьта цига хула хувцамаш озалар (объек-ый) хулаш, из да нах бахар хьал,
адама дезаш сага ший бокъа йовза.
*    Цу хьале ший моттигаш йолаш масса долчо: къамаьлан, уйлан, г1улакх кхетадаргахьа, юкъар бувзам тоабеш. Наьха дегаш сомадоа-хаш шоай вахар е мохк беза, цхьацца караг1даьннараш царех хулаш: дикадар, фарал, хайра-пайда, динаг1а хилар, доттаг1ал, ираз, эздий лерх1амаш, дика-во, валар кхы а дукха уш долаш.
*    Цига хулаш белгал-яла тоъбоарами (нормотивни) кхетамч- еш (понятия) цхьан лерх1ама сага йовза мела дукха мара ца хилара. Эти-ка сакхетамо белгалйоах сина 1алашонаш (идеалы), диккаш сов- г1адоахаш; цигар бахьан гучадаларца дикал (дост-во) езаш халара са- га мо наьхаюкъарлен (общ-ный) хьахулашдолча  беркатах мах лакха балара.
*      Этико духьалдоаладу сага хоржамаш ду бахьан: дике-вое наьха-юкъарленгахьа хилар хьажжа саги эздий (мог1ални) сакхетам ба ала.
Этика сакхетамо белгалдайт наха хьадер кхолламах ший ардам (дей- ствие) болаш наьхаюкъарлен вахара, цох кхоллам халарца.
*   Цигар хьала гучадаьннад дика е во мишта хьадаьннад аьнна доацаш дашхац, х1аьта цо дер да гучадаьнна къоабалдар е къоабал ца дар ага-авол (факт) йолаш махбеш хиннадаьначох.
*   Ший торо хилар товш дакъало- ац  оамалта кхетамо (нрав-ное предст-ие), цига дезараш хьахоржаш, саги лелар (д1алелар) белгал мара ца хилара. Наьха социални деоттама (практика) духьал хала низ бац сага, Дала шийна яннача торонца.
Саго ший мотт лелабу, ший хьашти-теркошца  (интересы).
…      Этика сакхетама духьоттар (принцып) хул хьал е юкъмоттиг тай- нача хана, изда мог1ални кхетам котаг1а а болаш х!амчера (матер - лный) кхетамал, из иштта халар башхал я эздела, мог1ала а.
*   Цхьа лерх1ам хилара тоъбоарамаш(нормы) дувл барттара гармони хилар маьхе долаш, х1ана аьлча декхар дожаш яхь т1ехьа хила, эздел до-лаш эсалал д1ататтар духьа юхера.
*   Цу даькъа мела хала мара ца хил-ара хьахоржаш эздийдаре, пай-дандаре; из пайдандар дезажехьа д1атоташ эзделца хулар карадер-задеш валавези а.
*      Мела халадола вахар хьат1аэцаш д1абайнаб къаман духьа турпа-лаш; массег1а во1 даьна хьалхар Сибаре вахе суд токхаш хиннай, иш-тта вешийна хьалхар ший са 1одулаш е цун хьалхар хало токхаш хин-ав г1алг1ай дезале.
*    Ший веший е тайпан саги сийле йоаккхаш, лоравалар эшача  лора ца луш, цу веший пхьана вийта нийссаданад г1алг1ай бахача. Г1ал-г1ай даьшкар  хьаенай из кхетамче(пон-ие) - яхь йола к1антий.
 *     Г1алг1ай багаг1був- цам т1а дукха турпала иллеш да царех даьха, массала: «Тиркаца ва - хаш хиннача Адий Сурхохи аьла Мусостахи

                30


дола илли», «Шотой Арсмаки Маьте Идриси», «Наьсари Ачами», иштта дукха да уш.
*     Эггара хьалха эздел (оамалт) хиларца тайп-тайпар башха г1улакх-аш гойташ, х1аьта цу караг1даьннарашца белгалдувл-аш махбе хиннай мог1ални дикклеш (кач-ва) яйзийта хьал, цига хина-раш я этика торонаш, массала: майрал-денал, сабар-каморшал, эхь-эздел,                иштта кхы а.
*     Шира замашкар хьадоаг1аш да оамалта (нрав-ый) сакхетам хилар
ломе баьхача г1алг1ай даьшкар, мела махболаш хиннад мог1алах хинна  цу дай г1улакхаш. Цига эздий саг хеставеш сийле йолаш хила- ра лакха ба махболаш цига д1алелар (повед-ие) гойташ. Царгар г1у-лакхаш леладе денал, хьаькъал эшаш хиннад, царна хьал сомадоак-кхаш хиннар ц1ана к1антий дог чудаьлла Яхь хиннай. Яхь, эздел, де-нал цхьана хилара хулаш хиннаб к1антех турпалаш.
*   Яхь йола к1анташ эцаш хиннадац эздий г1улакх белгалбувла шоай ц1енача дегашца яхьебувлаш шошкар эздел доха ца деш, хьаьнал къахьегарца, хьаькъалца котало яккхар эшаш, шоашкар цхьа хьаьрм-арг гора кхераш. Кхонах сага доаг1аш хиннадац харц-бакъ в1аьхий-валарга г1орта, х1ана аьлча оамалтах дегродаци хилар кхераш цунца саги дикал, эхь-эздел довш хилара.
*    Турпал иллешка белгалдаьнна хиннад мегаргдоацилга дикача г1у-лакхаца  волача к1ант1ана яхь ехка в1аьхий хала. Цун в1аьхий ца хил-ар хиннад Саг хилар кхоачашхалар дезаш, х1аьта цунна аьла хилар ца дезаш ший наха товрадара. Аьла хиларца кхоачалуш хиннай цунгар ц1ана к1антий яхь.
*   Х1ара г1алг1ачо гуш аьлан бе-башха доацар леладаьндаь эхь-эзд-ел, г1улакх ший къамо х1ат1а ца эццача тайпара, из догц1енал, ший курал хьалхаяларца. Зехьа аьннади хьалха г1алг1аша: «Аьлан во1 агар ма валувла, берза к1аза къоаргара ма ялийла, яхь йоаца к1ант нанас ма вовла, вича ма вахувла».
*   Иштта хьаденад гаьнар г1алг1ай сакхетамгахьар: эхь-эздел, яхь-денал, ди- кал, къахетамал - деррига цхьана кхоачаш турпал хила, из наха хеста- вергволаш хиннад сийлахьа ломера вахар, ший къахетам болаш саг хилар, ший къама шийцар безама.
…   Этика сакхетам хилар да оамалта кийчалаш (нрав-ые правила) хи-
лар сагах эздел далара - из тоъбоарам болаш г1алг1ай къаман мо-г1ал наьхаюкъарленга (в общ-ве) гучадоалаш х1ара сага д1акхоачаш цунцар хьало сакхетам дег1абоалбеш. Цунца адами вахар тоадеш, эшача этика торонашца йола оамалта кийчалаш, кхетамчеш (понятия) , хаьддадараш (категория) хьал доаладара лостамбеш.
*    Вокхаг1чо, ше хьехам беш оалаш хиннад, хьал аьттача вицванар виц ца волийташ, саги вахара кийчал (правило) йолаш: «Сих а мале, иштта виц а мале!». Массала, тахан ший нийсхо ц1а я торо йоацача хана сага, из цун харцо йийцар, эхьдаьр ч1оаг1а волача хана, сабар- де яхилга хиннад из, цхьа ха йоаг1а хьона ниссхал ц1а я. Иштта виц а

                31


мале, хьо виццалой 1а даь сабар довргдац хьа.
*   Цуна ма1ан хиннад сагага оалаш: хьаькъал долаш хьо хуле, атта нийсалургва хьо. Лоаме баьха г1алг1ай к1езига болаш, цхьацца м1аь-карло ца лелайича ца боалаш хьал хилара, цу оамалта кийчалас аьт-тув беш хиннаб.
*    Цу кийчалох хов вайна г1алг1ашта юкъе ийдам (отнаше-ие) мишта
лаьттаб. Цкъаза йолача хана говза е м1аькар ца хилча, саг берзо уст-аг1 хьож мо саг вахар е эхьдар т1акхоачаш. Цу сакхетам-ца лоамарой кича хиннаб маллаг1ча халонга е т1ема духьале е, цига хьалхе говзала д1алуш т1аккха вала а кийча хулаш.
*    Ц1ен е тайпан дас оалаш хиннад, цхьа хало т1акхаьчача, цига хьалхавалар воккхаг1чо коачаш, из довна воде а, лоам баккха воде а: Хьа- хьа! Ца1-м со ма вий, дадий вир дола вахар, х1аьта сона т1ехь- варгвар маллаг1а ва шо, даь к1аьзий!»
*   Халонаш, балаш е лазараш кхоачаш хиннад лоаме г1алг1ашка, цига халона е т1ема духьале е еза яхилга хиннад из, наьха мог1алах кийча хургболаш, эздий оаг1уврахьа вахар-валар гуш. Цунна-м уллув хинад хало гуш вахаре: «Хала дар аьле, х1амах б1у ма къожабе, атта дар аьле, тесса ма дита!» Вахар довзаш хала: «Халонца атто а йоаг1аргья шоана!» Кхы а даьш оалаш хиннад: « Дукъ ца дича, мухале а хиннаяц!» Цунах хов мела хала дале а вахарах б1у къожабеш хилар нийссадоацилга, цу хьехамо наха оамалт (нрав-ть) дийналоттаеш хиннай, х1ара сега мог1ал ч1оаг1алуш - г1алг1ай эздел долаш цох санаьхк (лич-сть) хилар т1ерадаккха.
*   Иштта къаман этический сакхетам дийна латташ. Саг белха ца кхахкаш, шийна хьакъдола декхар кхоачашде д1а1ама хилар  тоадеш хиннад х1ара сага: «Хала дар аьле, х1амах б1у ма къожабе, атта дар аьле, тесса ма дита!» Цу кичало сага декхар т1адулаш хиннад, цунах саг хилар кхоачашде.
*     Г1алг1ай сакхетамгахьа эггара махбер саги эздий хилар хиннад, сага эздело кортабеш, цох санаьхк хала кхоачамбеш, массала: «Дика денад  аьле кура ма вала, во кхаьчад  оалаш воха ма воха!» Цунгар ма1анах хов цо мела махбу сага дика а, во а кхаьчача ца вохаш, ший сабарца, къонахчун деналца, деначо духхьал б1ара а хьожаш б1у ца къожабича, из саг аттача ваьнна диканга кхачара тешам луш.
*     Из, цхьа уйла яр доацаш, ц1аьхха кхычахьа т1ахьажача хеталуш хиннад, кхыча къаман наха - г1алг1ай шоай а, наьха бала-г1айг1ан согатабоацаш нах ба аьнна. Сагота хилар фуд хьадала, цига дар деррига шоаш д1адахьа дезаш хилча, цу хала замано, лазараш, хала балхаш, боаца кхоачам, цухьало лоамарой д1а1омабаь хиннаб г1ожа хала.
*   Из хиннад атта вахар наьха ца хиналга, наха хьала махбеш декх-араш кхачара, из къонахчал, эздел, мелал гуча ца ялийта халонашта хьалха. Саго нийсса кхелеш вахара саг хилар дезаш. Из ма1ача саги декхар арардар чудахьаш, цу ц1аг1арча кхалсага араяла дезаргдоац-

                32


аш, иштта чура-ара моттиг дийналоаттаеш цар шинне.
*     Г1алг1ай къам мела даха хьаденад ший сакхетам болаш эздело дийналоттаеш оамалтах йола мог1ални кийчалош, из наьхаюкъарле диналоаттаеш этика торонаш царех хиларца махбеш. Заманга хьажжа хано хьагойтай  цар башхал, ужаш наха накъаяларца вахара 1уналде.
*   Уш мог1ални кийчалаш хиннай цхьацца тоъбоарамаш (нормы) го-йтташ, царех ца1аш йицлуш наха цар г1онче хилар меладаларца, х1а-ьта царна метта кхыяраш дийналуш. Цига наьхаюкъарленга аьттача хьала махбеш хиннаб оамалтах (нрав-ый) болача сакхетамо. Цу сакхе-тама к1ийленаш хинна лаьттай мог1ални духьоттараш(принцыпы) да-ларца лерх1амбайташ наьхаюкъарлен (общ-ва)…
*      Этика сакхетам дийналоттабаьб г1алг1ай эздел хиларца мог1ал- ни кийчалаш (мор-ые правила) ювлаш, даим наха юкъе лерх1ам а, саг ларх1ар а, сагах къахийтта г1улакха кийча хилар а цхьана хулаш наьха ийдама (отнош-ие) башхал хинна. Массала, наха х1анза оалаш да бехк а боаккхаш: «1айха ца даьр даьд ма яха, даьчун дика доа а ма де», цунах хов наха юкъера бувзам села маьлхар зизизиг нинна ца хулилга.
*     Х1ара саг кхетаме хургволаш дукха къахьегадезалга да из. Ца1 во-лаш д1алеларгахьа (повед-ие) шоллаг1чо (цун уллу хулачо) дика б1а-ргагу ший веший е новкъоста кхоачамбоацараш, цудухьа ший ве- ший г1алат ца дезаш цо ала доаг1а: «1айха ца даьр даьд мая ха». Из деце ший веши г1алат е цун оапш ца безаш оалар, хъ1ана аьлча эсалал е наха т1ехьтохаргдар гоама хилар.
*    Ший уллув вар шийна нийсса е воша шийла т1ехьа хилча дезалга да из, цунцар вошал е доттаг1ал дезара. Оп бувцар харцонца ларх1а-рца наха цунца доаг1аш да цхькха  харцон хьал: «даьчун дика доа а ма де» яхалга. Ванаг1, из воша (доттаг1) варига харцонца волилга ма дий иза-м, ма парг1ата вац из дог-лазадезар ший уллувчо.
*     Иштта хала торонаш ювла наьха ийдам (отнош-ие) дийналоттаеш. Дай вахар довзара т1ехьено цхьацца бехкбаккха терахулаш моттигаш лийнний хьалха а, х1анза а, х1аьта даьшдаьр доадег1ертилга сийлен хинадац т1ехьленна, из шоаш дер махбе ца хьожаш. Цунах доаккхаш кица а хиннад: «Дер дайначар дер дийцад, х1аьта воча т1ехьено дай бийцаб».
*   Из дац дай бувцар боаг1ача дикача массала: ший дас (ворхх1е дас) даьр дийца наха пайдабаьлча дикахетар; из доккхала, ший шин кепи-ка махбе торо йоаццашехь наха деш дика а доацаш, ши хестве г1ерт-аш ше наха цавезалга ч1оаг1адеш. Дика дикаш, шоай беркаташ дол-аш дукха ма дий, цудухьа х1ара саго даьр дувца доаг1а: вахар говзал, саги нач1ал, хоза уйлаш, наха пайда баргбола г1лакхаш хестаде, уш наха д1адовзийташ, наха мерзлург-долаш е хьайна хой нач1ал наха д1ахьеха; иштта кертера махбе лер- х1ам болаш да наха бусалба дин д1ахьехаш, из д1адоржадар…

                33

*     Г1алг1ай сакхетам дийналоттабеш хьаденад Эздел из да этика са- кхетам хилар г1алг1а1 къаман сина торо хинналга, ер вай белгалю мог1ални кийчалашца. Цар дийналаттар хинад наьхаюкъарлегахьа хьал даларга хьажжа дика а, во а: «Уйла ца еш дош ма ала, аьнна ваьлча юха а ма вала». Цо мог1ални кийчало гойтар сагага д1адехар долаш кхеташхилара, кхетаман доккха ма1ан хинна, «деннача деша»
Да хилар д1адехаш.
*   Деша Да яхилга хиннад саг ший аьннар аьнчадолаш хилар, из ши-ндухьле йоацаш. Мела хала хилара е валара б1у ца кхожабеш къонах саго ший аьннар чакхдоаккхаш хиннад. Х1аьта цун т1ехьа т1адоаг1а ца1 эздий хьаькъал сага хилар; цу «аьннача доша» сийле хулаш 1овд-алал е цакхетар доацаш, деша лакха мах хилара саг ювалар харцдо-алаш, ший эсалца е шиндухьлеца - цига наха пахашк лоарх1аш дош данначох, наьха даьха дог довш, нахага г1айг1а кхоачаш.
*   Укха мог1ални кийчала уллув яра я, ма1ан цхьатарра хилара: «Хьалха хьежа мара ког ма ловза, т1ехьа хьаже мара дош ма ала», из да бокъонца хьаькъале хила алар. «Уйла яь а, хьалха хьажжа а, доацачо йоакхо яь а - дош ма ала е ког ма ловза» яхилга да саг эз- дий хилар кертера башхал наьха сакхетамгахьа. Аьла ва со, - саго ца оалаш, х1аьта ший сигахьа аьла хилар дийналоттадеш.
*    Саго дагадоацаш, атта дош дожийташ наха юкъе кхелъеш болх хи-ннаб, гонахьарча наха белам а боалаш мела саг ч1оаг1а ца хилара; из кхоачаш хиннад паччахьашта а. Цудухьа саги тайжа хилар, ше оа-лар лакха маьхе долаш, уш аьнна дешаш дошо гаьнатар легаш мо наха товра деш, сало1ам хулаш. Цу моча сага вийзавац аьнача деша юха-вала а, иштта юха хьажача ц1ена никъ гуш аьла хилар дайнад синга-хьа цу моча сага…
*      Г1алг1а хилар т1ерадоалаш хиннад сагах лерх1ам цунга хилар хьажжа, х1ара саг махбе йишъяц саг т1ахьажжа, цунах махбе доаг1а саги вахарга хьажачул т1ехьаг1а, цудухьа мотт лебуча сагаца г1лакх халадеза лерх1ам а болаш. «Хьайга дуллур нахага де ма ала» яхаш мог1ални кийчал хиннай наьха ийдам (отнош-ие) лоттабеш. Сага саг- ах дошхетар е ца хетар гучадоал цхьа этика торо цунах хиле: курал-сонтал е 1овдал хилар доалаш.
*     Хьаькъале сина1алашо (идея) хиннай (хьайга дуллур нахага де ма ала) яхъар, саго сагий торо ейзача дика хеташ: х1ара саго шийна хет-тача тайпара ший вахара 1унал дича бакъахьа хеташ. Г1ала е ц1а ши-йна товча бесса деттача нийссаг хиннадаь. Из да наьха вахара е саго буча хоржама барцкъа эце а, саг йоалайой а, цу саги хоржам нийсса хеташ ларх1ар. Сага новкъале ца еш: «Ер иштта хьана ду 1а, -  яхаш?» *    Саго шийна т1адоацар дийцача хьабала пайда ца хулаш, ше наха гомвалийтар мара. Х1аьта цунца дувзаданна да «саг хилар» х1аране-на эшалга, кхыча нахага шийха бехк ца боаккхийташ саг ший вахара кхетар, иштта вола саг наха ларх1ар совг1а, из нахах накъавоал.
*         Массаво саг цхьатарра хилац кепа а, уйла а, цудухьа наха шоай

                34

ийдам (отнош-ие) нийссаг1а оттабергболаш, г1алг1аша хьалха денна белгалдаьд наха юкъера отта хьал. «Ер, оаша хьана диц, - оалаш?» Воккхаг1а вар аьнна з1амаг1ачарна т1аг1ерташ совг1а валийта даг1-ац, да вале а соввалийтар харцдоалаш, во1 ший даьх воадаш (ший дезалца) моттигаш хиннай.
*   Цу моча метте дала сий хилац даь а е ви1и а. Халонна сатоха мога-
раш к1езигах хул нахагар г1алг1ай Эздел д1адалар хьажжа. Мела хоза да-кх хьал, цу бувбаьннача вежарашта юкъ барт-цхьоаг1о лерх1-аме гуш, Даьла беркате б1арг царна т1ахьеж.
*   Дунен а, аьхартен а сий хул цу наьха. Цар алац шойла е нахага : хьайна дуллур аьнна нахага 1айха мо хьаде. Сага дулалучох махбу цар, дика кхыча саго декхар кхоачашдергдолаш шортта новкъостал дир мара белгал ца боалаш е цох йоахар ца дувцаш…
*       Г1алг1ай вахаре саг атта вахаш, деррига беркаташ, беррига барт мара цагуш хиннадац, цхьа халонаш лела а яь, халла дукъ даьха хила- ра из даьккха ваьча мара йоаг1аш хиннаяц из Парг1ато, саг хила корт а беш цун вахара. Цудухьа саги вахарга из кхоачаргволаш, оалаш хин- над дай ба яхачар: «Хьовла мо мерза ма хилла - т1акхачачо вуаргва хьо; аьрга сом мо къаьхьа ма хилла - церг теха д1акхоссаргва хьо».
*    Даьш даим т1ехьенга хоамбеш хиннаб, шоай даха вахар гар сов-г1а шоай даьш дийцар арг1ах т1ехьенга кхоачийташ - цо лелаяьй г1а-лг1ай наьхаюкъарле (общ-во) къаман барт боалабеш. Цу мог1ални кийчалос гойт эздел хилар этика сакхетам г1алг1ай лакха хинналга, цхьа тоъборам (норма) хулаш эггара халонга кхоачаш саго ший хьал к1ала ма дита, х1аьтта села атто езаш йола торонаш а ма йоае, оалаш скхе- там дийналуш.
*     Саги дикал, цунгар эздел е бусалба бина тасаца хиларах пайда а беш сага т1ате1аш, цунах дегахь дош а ца хеташ саг харцон чулоттаве хьожаш. Цу даькъа воча саго пайда беш е из ший г1анда т1а 1оховеш хинав.
*    Иштта харцо гаьняхаяц, уш хацбараш-м шоай харцонга балара д1ахьож хиннаб наьхаюкъарле толхаю никъ, уш дукха баржар зулама доалаш хьал. Тахан кхааш ийдер, наьха хьакъ даар, наха низт1акхахь-ар цу хьалагар хьадоаг1а, бюрократаш, балхар т1а наха доаладу ме-хка из дола хьал…
*    Наьхаюкъарле (общ-во) хьаллотаер саг декхар да х1аравар сагхил-аргахь тоъбоарам (норма) лелабеш, из шийна хьадоаг1ачо хьадехар дола, иштта д1алучо а маллаг1а саг кхоачашдара сутар волаш Алла-х1о д1адехача тайпара. Кхетадеш деррига довзар а, гура Аллах1 вол-га. Из яхалга да саг сингахьа динах тешар халадезалга - кхераш Даь-лах…
*       Х1ара сега эшар да саг хилар, цун махбер ба этика сакхетам, саг-ах дохкараш белгалде этика торонашца: дикала, вол, сабарел, тешам-
ал, аьнараьнча хиларал, майрал, каморшал уш а дуккха да. Долче из саг г1алг1ай сакхетама деррига метта долаш да сага эздел хилар,

                35


цунца да цун мог1ала а, оамалта(нрав-та) а цхьан ма1ана хул хьал.      *     Х1ьта, иштта дола саг хилар да сакхетам ба ала, из саг ший сина аьла хилара. Цунца хов цун шийна а, деррига гонахьар хьала махбе, цу сага белгалдоалаш саго ше ваьр хулаш: дика вой а, во вой а сакхе-там ба ала.
*   Из гонахьар хьал да ала доаг1а кхетамче (понятие) деш-ма1ан доа-лаш Хьалче (из яхилга да Бытие яхилга). Материалисташ оалаш ма дари: Хьалчес белгалбу хоадама сакхетам (бытие опредил-яет созна-ние).
*    Цунах цар саг хилар д1адоадеш болх бийцаб, цун си-на торонаш хилар мехе ца доаккхаш, сагах цхьа х!ама (вещь) е дохка-эцар (товар) цар хьадеш сина торонаш (метафизика) д1айоаеш.
*    Цу даькъа г1ал- г1ай эздий сакхетам ба, ер мо мог1ални кийчал (правило) йолаш: «Х1ара саг ший сина аьла хила веза». Цох хахов саг хилар, сгага эздел хилар декхар долга сагагар д1адехаш этика сакхе-тамо (этич-ое созн-ие).
*   Цу мог1алный кийчало белгалду б1арчча саги сакхетаман дола аламат (филос-ия), ший цхьа чоалхам (система) болаш тоъбоара- машта (нормы) наьхаюкъарле (общ-во) дийналоттаеш нахацар ийдам (отнош-ия) хилара.
*   Саг, ший сина аьла волаш, нийссаг1а аьлча сина дезача тайпар д1алелар  хулаш, езе ше дегах машен яь а, сина дезар чакхдаккха, саг хилара. Саг ший сина аьла хилар да сино а цун хьаькъало цхьан кхета-ма болхбеш хилар, саг хиларца деррига дег1а д1алелар доалаш цхьа ло1амах дагалоацам (цель) боалаш…
*   Укхаз 1оювцараш мог1ални кийчалаш (праила) ма йий этика сакх- етаман таронашта муг1аре а йолаш сагах саг хилар кхоачашдеш. Из
иштта долга хьагойт сагах доалар сабар е эздел дий-дац ала къамаьл наха дуча, ер морг алара: «Эг1аз ца водар а вир - вахача хьацакхетар а вир». Ер чоалхане оамалт (нрав-сть) я, из дика-во цхьан довзаш, цар шинне а белгалъеш сага оамал, саг халонгар аттонга кхоачш. Иштта оалаш да сгах: «В1алла ха ца йоаг1ар - ж1али, еча яа ца ховр пхьу».
*    Цу тоъбоарамо (норма) белгалду саги д1алелар: ший мелал е де-нал ца хиларо ена торонаш берайолийташ хилар. Хьала мела гарга да ер кхетамчеш(пон-ия): «Эг1аз ца водар а вир; в1алла ха ца йоаг1ар -   ж1али».
*    Шиннахьа а саг хилар дайна моттигаш я уш, сага фуннаг1а дича а мегарг хилар, из наха кхеставе мегар догтийшша цох лай халар гуш, цуна халахетам шийна бусаш, дала цун оарц ца хиларца.
*   Саг эг1азвахар гучадоал цу халхетарца ший догийша хилара, къо-нах-м васхила ца ховш дорха хургвар т1акхетаргволаш. Низ д1ацакхо-ачача хьа-ле саг волаш да эг1азвахар, цхьа в1алла ха ца йоаг1а ж1але тара…
*     Даьна, вешийна е сесага эг1азвахар дац вас хилар мара царца ца-

                36


безам совг1абалалца, уш моастаг1ий хилалца, цу тайпар безамца вас хинна халхетар д1ацадаккхар - вир хулаш и ена торо е атто ца йовзар пхьу хилар таралуш. Сакхетам хьало толхабарца…
*      Сага Дала дег1ар хилар хиннад кхелах вахаре доаг1ар, саг мела духьале яьяле а. Цу хьала цуна наькъа т1а кхетам (пред-ие) хиннаб саги сакхетама: «Кхеравалча хургдар, кхера ца велча а хургда».
*    Цо йох, мела саг кхералой а, удий а, кашача аьккхе а хургда ца хи-
лча ца доалилга, из хано-замано хьагойтар ший кхела доадаш хила-ра. Кхеравалар саг хилар шеквоалаш да, из ший моттигаш лорае ца ховш, шийна махбар довш, низах шекволаш духьал отта денача вона. *    Цо йох кхерама хьабала пайда боацилга. Саг хилар да сакхетам дийна болаш хьала орентираш нийсса яхар из кхераме хоадалар (чув-ва) д1адоаккхаш.
*    Х1аьта, из дац сага кхерам бац алар, цар шоай моттигаш я лора-валар эшаш, лоралуш цакхеравалар сагага доаг1ар, цу наькъа т1а са-га эшар да сакхувр (предчув-ие) хьал довзарца дика а, во а долаш   цхьатарра…
*     Саго кийчо яр да кхерам д1ататтар, массала т1ема, б1ехача лаза-рех, наха арголчох шийха ц1а ца яккхийтар долаш.
*    Цу наькъа т1а саг чехка, сатохар дайна волаш хулилга, цунцадар духхьал гуш къайле йоацаш цунах кхера ца везаш цунга ваьлча. Х1а-ьта саг сатийначунга воале а цун караг1даргдар къайле латташ хила-ра эза е виста цунах хьи- спде аьттув ца хилара.
*      Саги вахаргахьа яхье валавезаш моттигаш хиннай: довте (поеди- нок), моастаг1ал леладеш моттигашка, ловзараш оттадеш, довде мо-ттигаш хинна, 1енгарал дейза дукха хул сага вахаре цабезама новкъо- леш еш духьалвьнначо. Цу хьал г1алг1аш оалаш хьаденад: «Техача - тоха, 1еттача - 1отта».
*   Нийссо хиннай наха къердаш хиннар. Саги вахара кхоачаш хиннад тоъбоарам (норма) нийссавала моастаг1ий ардама (действия). Къов-сам баьхлуш ханаш а ихай даьшкар т1ехьенга а кхоачаш, цига лехачо пхьа а лехъаш.
…    Этика сакхетам ба алар хиннад г1алг1ай эздел наха леладар, цун бух хиннаб лерх1ам з1амаг1чо воккхаг1ачун сийдар, воккхачо з1а-маг1чох къахетар.
*   Цу хьало эздело ийдам (отнаш-ия) оттабеш хинаб, цхьацца говзала лоралуш дола г1алат духьал ца кхохьаш. Наха цу хьа- ле уллура мотт лелабеш, саг дика е, лазар ца хулаш халхетарае оалаш хиннад: «Ала йо1ага - хаза несийна».
*     Г1алг1ай скхетамах махбаь мог1ални кийчал (правила) хиннай из, эздел хиларо наьха бувзама аттонаш хулийташ. Къаьстта мардас нес-ийна г1алат далар хойташ.
*     Из йо1ага аьннар несийна кхетам хургболаш вахаре д1анийссая-ла. Иштта нус а д1анийсалуш, х1аьта безам а юкъера ца божаш.
*      Мардас юкъе юкълелаеш хиннай шийне, несине, из айхьаздалар

                37
ца доаде, из йистхулаш хиннаяц. Несийга къамаьл ца деш хилара мардас, ший йо1ага е сесагага оалаш хиннад неса кхоачам хургбо-лаш.
*      Нах бахача дезал хиннаб кертера теркам  даьне, нане. Цар дезал дика кхер хиннад царна бола ло1ам, къаьстта  дезал з1амига  болаш,
шоай къорийгашта напаг1 далар декхар хулаш.
*      Иштта дае-нане а хиннад   дезалашта  хьамсара, цар  лерх1ам  бе дезаш даима. Дезалашта  да-нана деза декхар хиннад цар г1алаташ гой а в1алла доацаш мо.
*     Да е нана къастар доккха халхетар хиннад берашта, къаьста нана.
Да цахилар - бо хилар хиннад, къаьстта к1аьнка арахьа т1аотта саг во- ацаш: «Дахчан вале а, да тол, б1ег1инга яле а, нана тол». Цунах кица хиннад оалаш: «Да валар - тхов чукхетар, нана ялар - ц1а дохар.
*    Маллаг1 ца1 даьх-наьнах д1адаьлча ах-бой хулаш. Да-нана в1алла доацачул ахдаьнна мара деце а халар г1ойле йолаш.
*     Наха гаргало еш хилча къирдад з1амига саг е йо1 саг дикача ц1е-ннар болаш шоайла нийсабалар, х1ана аьлча царга хьажжа цар т1е -хьенга догдохаш.
*  Воча нахах б1аргкхетар а лоах1аш хинадац дикан, саг наха д1авей-зача оалаш хиннад дикача ц1ен саг ва е дикача даь во1 ва, иштта йо-1ах дикача наьна шур яьа хилара дика ц1енна нана хилар догдохаш.
*    Цигар хьаденад: «Доахан ма лаха - фу лаха». Фу дика халар хин-над ялат дика халадезар. Фу хиннад наха къирдар, дошо хиннадар аьнна лорх1аш хиндац цу дошо ц1енна доал де ц1еннана.
*    Цудухьа дохан хинадац кертера фу хинад вахар тоаду дагалоацам (цель). Иштта ма1ан даккха уллув да ер мог1альни кийчал а: «Йо1а цу лаха, во1а фу лаха».
*    Лакхе аьннар д1ач1оаг1аде, кхы йо1а, во1а доаг1ар къостадеш  болх хул укх мог1алный кийчалца. Из хиннад йо1 д1аяхача яха езил-га, цига хало дукхаг1а гуш, х1ана аьлча д1аяха моттиг къе хилар хин-над вахар довр.
*     Хьаена саг къе хилар хиннадац башхал йолаш мела яьхий яле из леладе корта болаш во1а фу ца хилча ц1ена ц1ий хьокхадалар дез-аш.
*    Дика фунах йола саг еха а атта хиндац, цунна кийчо е езаш. Ди-кача наьна шур яьа дезал дика хилар догдоахаш из д1айигачар. Цу деррига хьала гаргало хотялар хиннад декхар далар т1ехье беркате хилар, цунца наьхаюкъарле (общ-во) дег1аяр доаг1аш…
*      Даим нийссалуш хиннадц дикаш а, дика е эздий нах а адами ий- дам (отнош-ие) лоаттабе. Цхьацца лазараш е хиспаш дохкаш нах хин- наб шоай воча оамала янна ц1араш а йолаш.
*     Нахах лочкъор, нахах доацар дувцар ца1 къайла вохка кийча бо-лаш хиннаб жуккаргаш мо.
Г1алг1ай къамо царца къовсам лоттабаьб дика-ц1ена наха т1ахьех-амца. Наха коабахе оалаш хиннад: «Хьай во саг наха ваалехьа соца-

                38


ве е 1айха ваа».
*   Ц1ен, тайпан е къаман зулам е эхь т1адахьар гучаваьлча нах оар-цаг1абовлаш хиннаб, цу саго дахьа зулам гуш. Цига денад наха оалаш «во саг» - «наха ваалехьа, 1айха ваа». Ц1ено, тайпано е беррига мохк оарцаг1баьле ходамбеш хиннад - йоаг1а кхелеш, из ц1ена, айлар е мехкар воаккхаш ве е ватта везе цуна доаг1а та1зарца.
*       Саг хиларца да саг динаг1а хилар, из да саги сина торонаш хинна саг Аллах1аца махбар. Цу даькъа сагага д1адехар да Бусалба дино яхача тайпара:  Аллах1ае, Цун Элчиное (с.а.с.) яхар деш, ма хулла дек-
кхараш кхочашдар.
*    Г1алг1ай сакхетамгахьа латт ер кхетамче махбаь саги хьашташта (интересы): «Тахан лерголаш мо Аллах1а г1улакх де, в1алла лергво-ацаш мо дуне а лаха».
*     Из даррига сага кхоачамбеш да саг волаш, эхь-эзделца ваха, Ал-лах1 вицванна ха ма халийта, мела ва- хар мерзалой а хье кхеллачун-ца баь мах биццалуш, хьадер Цун ц1ерах хьадеш. Аллах1аца оаг1ув болчан мара хилац нийссаг1а йола дикал (доброта).
*    Саги диккалеш (дела) Даьла ц1ераг1а кхоачашйира х1ара денна е х1ара минута, цу дичун уйла уллув хулаш сага аттаг1а хул уш юстеяха, цига баьча бе-лхах тоам хулаш, дика нач1ал дег1дай кхоллам ба ала.
*    Саги дикал я этика кхетамче (пон-ие), иштта саг бел- галвейташ къаьгасурт (черта). Мела къаваннавар аьнна доацаш саг декхар ва шийна могачох Далла а, наха а пайдан волаш х1инаре ваха.
*    Шийна Аллах1о яна дийнал (жизнь) ц1ера тов т1а г1олла кувгаш лувзаш мо лоралуш, дичо сакхувш цу ший наькъа т1а д1аваха; иштта саги ваьха валар да Аллах1а дезар. Тахан лергволаш мо Аллах1а г1улакх деш, в1алла лергвоацаш мо дуне а гулдеш.
*      Саги вахар хиннад саги сийдаьккхар е сийдоадаьр, Даьла къахе - тамах аьттув боалаш дика хила, из тайнача хана метте хулаш, телхача хана вона гаьна волаш.
*    Из даррига гуш, саг хилара махбеш эздийча кхетамца мог1ални кийчал хинна оалаш хиннад ловца боаккхаш: «Аьннар дергдоаца    во1-воши, яхача яхаргйоаца йо1-йишеи вайи ма кхувлда».
*    Цунах хов саги вахар хиналга дика т1ехье хилар дезаш. Из т1ехьен дикал гуш хиннай укха кицах: «Барт боацача дезала доалде оттувла хьо».
*     Х1аьта х1анзарча вахарга хьажача эргаш ба г1алг1ай къаман сакх- етам, цу даьшкар хьадена эзделга, г1улкхага хьажача х1анзаврча г1а-лг1ачо этика сакхетам ба т1адожадаь декхар доацаш, х1ана аьлча цо шийх пайдабеш вола саг лоарх1аш, рузкъа доацар эсалца лоарх1аш. Цунах хов ха-зама хувцаяларца, цун сина торонаш е динаг1а хилар маьлхардерзандаь.
*   Х1аьта наьхаюкъарле халхе лелаяьча наьха декхара линна балха-декхар (задача) яха ханар сакхетама гаьнахулаш, из даьш леладаьре, дай вахаре хилар ц1и мара ца юташ хийца болх ба керда наьхаюкъа-

                39

рле (общ-во) хиларца. Цунах хов т1ехена сакхетам эргаш хилар дай вахар дицлуш.
*    Бусалба дина оамалтах (нрав-ость) саго кхетаде декхар да бусалба хилар хьалха а долаш, т1аккха г1алг1а хилар мара доацаш, цунах г1а-лг1ачун эзделах бола пайда совболаш, эздий саг ва ала.
*    Этика сакхетам б1арчча хул, нагахьа из хьалха бусалба а волаш, т1аккха даьна-ьна во1 хинна г1алг1а хиларца, вежарашта, тайпан наха воша волаш, вонах гаьнаволаш, дикан юхеводаш хилча.
….    Этика сакхетам ба шийгахьа мог1ални сина1алашон (идеал-ный)
сазала оаг1ув (субъек-ная сторона) гойтар. Цунгахьа къаьстта кхетам- че (понятие) е кхетам (предст-ие) гучаювл оамалта ийдам (нрав-ные отнош-ия) наьхаюкъарле хилара кхы а д1анийссадеш наьха оамалтар
балхара-г1улакх (деятел-ость).
*     Этика сакхетамо ший долча 1аламца наьхаюкъарлена кхоачам бу
озала (объек-ый) бокъонашца наьха вахара, х1аьта мог1ала (эздел)
хьагойташ д1адехар (требов-ии) даькъа деррига халкъа сакхем дина- баргахьа, нахагар эшша д1адехар доалаш, наьхаюкъарлен ло1ама хилар совг1а цунца хулаш социалние, историе халанзадагдоацара.
*     Из  белгалол (особ-ость) этика сакхеме йолаш хьалха хьадоалаш хиннад  дукха мифологие, сина1алашолие (идеалестич.) хеттара дув-цараш хьадаларгахьа е 1аламах оамалти д1адехарех.
*   Этике царна хьовкхам хулаш Даьла ло1амца деррига лелара, апри-орни бокъо хинна деоттаман хьаькъалца (практич-ий разум) да И. Ка-нта; эхь долаш лаара (веление совести) ц1ена Со хилар да Ю.Фихтес; оамалта хоадалараш (нрав-ых чувчств) хьадалара А. Смит, А. Шефтс-бери кхычар ма яхха.
*      Доаг1ар Этика сакхетама листта  д1ахадаш болх хиннаб цигар со- циальни хьалах, цунна хьаст хьабалар из хилара, иштта юха цунна ду- хьалдоаккхаш, цун деоттаман хьал ца хилара цхьа къаьстта истори ху- ла халонашкахьа шеко гойташ. Уш духьаленаш хиннай халадезачун-це, бокъонца долчунце, цига этика сакхетамо фиксаци еш, уш хинай бокъонца йола халонаш этика.
*     Цунах дар къаьстта белгал хинад Канта этикаца, мог1ални бокъо (закон) хьаяккха яц алара эмпирически хьа- ла саги вахар гойта; д1ахо оалаш, цунна ма1андарга (вывод) кхачара из бокъо хала мегаш барчча реализациеш духхьал ца1 кхоачалуча мара сагий истори да ала.
*   Х1аьта Г.Гегель кхыча оаг1уврахь кхетадеш, критиках цун антино-мина. Оамалте кхетамах к1ийле йолаш Гегеля ко- радоаг1аш барчча бебашхадоацаре, шемадарра котмукълен 1аламца хиларе мог1али дагалоацамаш хинадар аьнна.
*     Иштта эргаш хиннад тхьовра ханаденна этика сакхетамах оалаш дар мифологера даьнна таханар позитивизмо белгалдар гуш, цхьац-ца тоъбоарамаш (нормы) хиларца Библийгар хьадоладалчахьа - итта заповедь да оалаш сакхетам бала махбаргахьа.

                40


г)                ЭТИКА ЭЗДИЙ МОТТ
                (этика морального языка)

…     Этика эздий мотт ба шийгахьа мог1ал хилара керттера метте, оа- малта (нрав-ный) халонаш юстарйоахаш, эздела г1улакхашца дезар-аш д1адехаш, ший тоъоарамаш (нормы) долаш махбара мехедараш-та (ценности). Уш долга е доацилга, цига белгалдаьхача тайпар, б1ар-чча дагалоацаме уйлан т1асоцартца (идейная позиция), иштта болча кхетама бухе уллаш кхетамче ма1ан (пон-ия сущ-ти) дола цхьацца хьаийца наькъаш леладеш.
*     Цудухьа цига логика кхоачам хилара уйла ейташ белгалбаьле отт этика эздий мотт. Ишттал бола мотт ба дикаг1ча торонех, цунца бол-аш хозаг1а бола г1ирс, цун низаца наха шоайла бувзам оттабеш хьал
доалийташ, наьха хозалаш гойташ, иштта цар ирчалаш а шоашкахьа йолга хойташ.
*    Цига дезараш хьашташта теркоейташ, шоашкара уйлаш йовзийта, даррига д1адаьлча: юкъе кхетам, машар, безам оттабайт бувцача ме-тта наьха ийдам (отнош-ие) тоаеш; наьха агахилар (сущест-ие) долача з1ыагарца (процесс) хьал доал цига наьха юкъарле дег1айоаг1ача ший моттиг д1алоацашцо.
*    Фий из мотт,- аьлча? Из ба оазах хинна х1амачера (матер-ый) гом, цигар уйла торонаш хилара сакхетама ул-лув болаш. Сина уйла (мы-шление) дег1аяр хул метта ларда т1а йолаш. Цун торо хул хьаькъал дег1адайта, кхыдар д1адаьлча а, цун лард йолаш, ший тайпар специ-фика ма1ан доаккхаш, хьахулаш бола грамматикан муг1, цул совг1а цу метто дулараш дукхала тороеш. Мотт ба сага г1ирс, нахаца бувзам лоттабе, х1аьта къовсама кийчал хул цунах наьхаюкъарле дег1айоа-лаеш.
*  З1амаг1адолча даькъах хул этика эздий меттах дола мог1ални д1а-
алар (суждение), х1аьта цо ала дезар хьалхадоаккхаш хул массанена (д1анийссалуча беса: «саг бакъдолчун т1ехьа хала доаг1а», «саго тий- шаболх бе йиш яц», «эг1азло шайт1ангар я - сабар Даьлера да»,..
*    Цул совг1а махбеш хулу ш д1аалараш: «Дикал валалца - хозал сарралца», «Къадар шайт1ан тоамбар да», «1айха ца даьр даьд мая ха, даьчун даьр доа ма де», «Хьаькъал дола шва аьле сонта ма вала, майра ва аьле кура ма вала», «Хьалха хьажи мара ког ма ловза, т1ехьа а хьаже мара дош ма ала», «Дича декхарволга х1ама ма де», «Хьайга аьлча, хьай на ца дезар, нахага ма ала», «Доахан ма лаха - фу лаха», «Тахан лергволаш мо Дала г1улакх де, в1алла лергвоацаш мо  дуне лаха», «Хозал - делкъалца, дикал - валалца», «Холонех кхерар, диках кхург- вац», «Ловцах а кхеташ, сардамах гаьнавоалаш хул дина саг», «Ди дика хилда шун, - аьлча! Ди ховш вахувла, - оалаш хиннад!» *    Ужаш эздело къовлараш хиннад, шоай махбаь д1адехараш а до-лаш наьха юкъмоттиг тоаеш, наьха безам совг1абоаккхаш.
*     Этика дешма1анаш (терминаш) да «дикадар», «водар» - цар хала

                41

декхар да логиках белгалде сага агахилар (сущест-ие). Д1аалар (суж- дение) маллаг1ча деша хьиспе д1аотташ хул, цхьа мог1алацар кхетам хьовкхаш саго дувцачунца.
*   Тайп-тайпара мах луш ца1 долчо белгалдоалаш - инфинитивар, де-финитивар д1аалари ма1анах саг д1акхетавеш, эздий кхетамчех (пон-ия). Мог1ала декхар хул ше эшача д1аалараш доаг1а д1ахазийта: тоъ-боарамца (норма), духьоттарца (прин- цип), сина 1алашонца (идеал), нийсса сина уйла (мышление) йолаш доал де.
*    Дукхаг1а йола хана наьха сатешара (убежд-ие), цига бахьандара (мотив) ч1оаг1а тохалуш деша эмоционални агакепаца (форма) блхбу метто, х1аьта сага хоадалар (чувство) хул цигар кхетамче д1аювца йиш йолаш торонех, иштта царга хьажжа оамалашца а.
*     Сицабалаца ала долаш декхара д1аала мегадош цхьана дааларца (сужд-ие): «Дала хьалхишка декхарва со…», «маьхко даьр дайнад!»…
…     Этика эздий мотт бувца уйла ца еш тамашйина мог1ални кхетам болаш логики хьаховкхамца хул сага х1ара дийнахьа вахар халонаш сина тайна эмоци йолаш. Наха мотт бувца хул, из эздий бале гучалца
 (вид) эздел хилар хьажжа махбайташ. Цига гуш а хул мотт хьана болга ховш логиках алар (выраж-ие) кепах.
*     Этика эздий мотт хилар белгалдаь болхбаь хиннаб логик-лингвис-ти анализах хьал доалаш позитивизман, прагматизман сина уйланах Б. Рассала, Р. Карнапа. Цар мо кхычар а.
*    Цу наькъа т1а ма1ан  тохкаш гносеологи хиларгахьа деррига дайза хаттарашта жопаш хилац довзарте (позн-ие) да ала, х1ана аьлча да-реганена жоп далар.
*    Дала данадоацар доацачо (саго) шийна моттара е хетара 1илман наькъа т1а д1атарадеш гепотезах хоам  беш хьайоаг1а сина уйла (мыш-ие).
*    Логиках тохкам бой а хьадаьначо нийсса кхел хулаш хилча бакъ-дар гойт, ший башхалца, ший корта хиларца «бакъдар» да ала, т1аккха саги сакхетама этика эздий мотт боал, из даьннар е хиннар факт хиларца эздийдар да ала г1алг1ай метта.
*   Цига логика логики метага кхоачаш, сага логика торонга вар долаш - ц1ана, эздий меттага кхачара, х1ана аьлча цигар метто хоам беш ду-хьал гучадаьначох факташ царех хилара, саго ший дувца ца дезаш, духхьал хьахьувкхаш мара духьоттараш (пинципы) ший белхах.
*      Из атта хинна сакхетама формални меттаца да довзараш гносео-логи хинна чолхане дерзаш махбаргахьа искусствени меттага, мета-меттага (метаязык) кхоачаш логика хинна мотт агакепал (форм-ость) д1айоалаш логика да ала.
*   Цунах хов маллаг1а 1илман аламатах (филос-ий) концепцеш ялар  довзартен (позн-ия) йоаккха торонаш хулаш гносеологех хинна вахар довза.
*    Х1аьта довзарте кхоачаданна даргдац дунений хула мецамот- тах (бескон-ое прост-во) латташ мо, цига дар хул тохкамах кхоачам ца

                42

хулаш юххера этика эздий меттага кхоач. Саги сина уйла (мыш-ие) до- азув теха йоацаш хилара, цунах хов Дала саг волаш кхелалга сакхетам  сомабаь.
*    Халонаш юстаряха доаг1аш хьал да, адамий вахаргахьа, дуне до-взаргахьа да саги мот эздий (могални) хилар ший б1арччал хилар до-лаш.
*     Меттаца дувзаданна да саги д1алелар (повед-ие), цигар мотт хьа-балара хьайталаш (приемы) йолаш, болх-г1улакх (полож-ие) дол- аш венешке (психике) кхоачаш саг караг1адоаларашца.
*    Иштта метто белгалдеш д1алелар сага ийнера балхара г1улакх (нервная деят-сть) доландаь. Цох метта ийнера (нервный) реакци хулаш маьжене (орга- низм). Саго нийсса дешаш дахарга хьажжа гуш наьха унаг1ц1енох хьал, цудухьа сага декхар да нийсса къамаьл де 1омавалар.
*    Нийсса аьннача дешах сина тоам хилар совг1а, аьттув боал цу сага хинна ца 1еш еррига гонахьен е дунена. Харцахь дош алара саго ший дега-ц1еналца, дале а моттигаш ханний къовсам е дов даьнна.
*    Метта декхар да духьоттар (принцип) д1ач1оаг1аде, кхетаме хьал а доалаш наха юкъе, из бакъдар з1амига диканга тоаде наьха духьа дола во къайладахьа.
*    Мотт лелабебезача торонех мотт лебеш во диканга къайлакхохьи-йташ, из доаг1ар да нийсса мотт лебар, кхетамбалара (воспит-ие), на-ьхаюкъарлен (общ-во) могашле хургйолаш х1ара сага ваха, вахар тоалуш экзистенцуионални хьаждовзар (орентация) дуненчохь хул-аш.
*  Дуне халонашта д1анийсалу вахар сихье, цкъаза харц-бакъе йоа-лаш, уш хьаждовзараш мегаш д1абайбе къовсам меттае, бакъдол-чунние юкъера.
*     Довзартен халонаше, царехдараш кхетадарца, уш хьабелгалювла цхьана меттахе, бакъдолчохе, ший гонахьа боалача ийдамах (отнош-ие), иштта бехкам белгалолехе (символы), фактахе ба Этика сакхетам.
*     Кертера г1улакх даккха дезаш халонашка хьожаш ба моттлебар- га, цун хаттар хулаш ийдам хиларца меттае, бакъдолчуне юкъе, цар хатта-рашта жопаш тела хьийжад «Юкъера Семантика».
*      Метта торонашца гу саги сина уйлан низ, беррига ц1ана ц1а гой а юкъерча кхетама ше ма барра, цох хов сина уйла (мыш-ие) хадайиш-йоацаш бувзам болаш саги меттаца, цига ховрдовзара (знание) ший чулоацама долаш дискурсивни (кхетама) ховрдовзари меттаца доа-г1аш озалаш (объекты) ше-ший йоаккхаш довзартен мотт бувцарца.
*    Х1аьта саги сакхетам дег1абара аьттув ца хулаш мотт тоабарга хьажжа мара… Юххера кхетаде доаг1а этика эздий (мог1ални) мотт хилар, из саги 1аламах болга, саг хилар гучадоалаш Дала данначох. Уш диаш (миры) кхолларе, саг кхолларе тара долаш, цхьан Боккхача ло1аман кхел йолаш, цига саго дер белгалдеш диканца, вонца.
*     Цох б1арчча хьал отташ бакъдар е харцдар го. Дикаца саг хул бел-

                43


галъвеш этика эздий мотт хилара, ишььа вонца саг гойташ этиках эз-дий (оамалта) боаца метта…
*     Мотт эздела хиннар ба мог1алае, этикае цхьана чулоацама Этика эздий мотт. Л.Витгеншейнага хьахинна лингвисти аламата духьотта- раш (прин-ципы) долаш, х1аьта Д. Мура, хьадовзийтарца этике ха-за- ма хинна логик-лингвисти анализа. Хало (проблема) языка морали ма1андар (знач-ие) лаьцад хоадаме д1адерзаргахьа этики тохкамбеш 20-ча б1аьшерашка.
*   Аламат (философии) белхах дола тохкамбар этике бухесацад аьлча совг1а хеталуш. Хеталой а Дж. Мурас ший тохкамбар д1анийссаден-над этикаца «Этики духьоттараш» (Принципы этики) 1903 ш., цуна баьннар боккха тоалам болаш. Цу белхаца долалуш хилара  аналити-чески этика В. Канке «Бехтохкаман этика» М.,2003.С.133
*     Аналитически аламата з1ынарах боахкача 1илмахой хьадовзийт мела чакхсадоаг1аше, ц1ение хала боаг1а бувца мотт, шийгахьа торо йолаш эггара ма1андари ма1ан долаш дукха аттаг1а долча дешаех, хано толхацадара т1ехьа гучадаьннача дешама1анаш (термин-гия)…
*    Аналистически аламата хьийзаб метта реконструкци е, цхьа чоа-лхоттам (система) болаш мо «геттара чоалхане юкъеотташ ма1андар хьалае, оазий  хьалае» У. Л. Чейф (Метта ма1андаре, структуре М., 1975 ш. стр.27).
*    Кхерам болаш моттигаш хулаш ма1ан хувцадалара дукха лелача дувцача б1арчча дешаех хулача г1улакха, белгалдала ца хилара, ши-на ма1ане доалаш ма1андаккха торо йоацаш дайзар е довзанзар ма-
ллаг1а да ца ховш,из белгалдаьд Ю. Бохенскис «Х1анзар европей-ски аламат»,- оалача белха т1а. Из дола ма1андар довза хулаш контек-стах.
*      Аламати мотт болаш деша, хьаеллаш х1аман хьалче (бытие) ше ма ярра ярзанйолаш, дуча къамаьла чусакхдоаг1аш, дош хьалчех хи- лара». Л.Витгенштейн маяхха, метта хало кхоачаш,«х1амилда» (пре-дмет) этиках е дина д1ааларгахьа хулаш «транцендентни), нах хож-ашь ужаш даха кийчалашка (правила) логически метта анализах, фак-тех…
*    Этико ч1оаг1адедезаш аларгахьа, из дар ше ма дарра даькъа, хьа-лхаденна, даим хилара, маьхедара, дикандара… Йоазув де е къама-ьлде хьожаш этиках е динаг1,из да оалаш г1ортар арахьа доазув хила  меттал.
*      Нагахьа  1аламо довзийташ бакъдар, х1аьта этико т1аяьздеш ми-шта ийдам (отнош-ие) оттаергья бакъдолчунца, ший кхоачам хила-ра хьалче (бытие) хала, цунах факт хинна хов этика ший мотт болга. Этика дувца доацаш 1илман меттаца, цо хьахьовкх, гойт шийгахьа йо-лаш мо йолашйола дийнала (жизнь) агакеп (форма).               
*      Этика меттаца хьабеллу бухбоаца къаленара сага сина ала (дух). Х1аьта х1ама къоастадар вахара ди-дац оалар метаметте (прост-во) е ханачухьа улаш доацаш метаметте, ханачухье.

                44


*   Из Л.Витгенштейна яьздаьд, ший (Логико-философски тракта т1а). Динаг1е, этикахе дараш довза торо д1аяьннилга белгалдаьд цо, ме-тафизически кхетамчеш уш хилара.
*     Из хиннадеце Канта дийцар а трансцендентальни дин да оалаш, ший «Ц1енача хьаькъали критика». Цох торо хул цхьацца дараш хьа-лха а гучадийнилга, ер иштта да аьнна белгалдаь деце а.      
*     Деррига гойта торо яц Этика эздий мотт ба оалача, х1аьта лоацца ала лов Метаэтика хилар хьадоалаш мотт болаш мо халанзабаргбоа- цаш интерпретаци е чулоацаман хулаш озала (объек-ни) мотт болаш мог1алах.
*   Дж. Мура ма яхха : халон духь долаш, латта шйгахьа Дика, кхета-мче (понятие) ялара, цунга  хьажжа  деррига  этика а доалаш.
*     Цхьана х1амо хувца ца хилара бахьан, цунах долчох д1аалар (су-жд-ие) боккъонца долаш: интуици духхьал хала мегара бахьанах ло-арх1аш маллаг1а д1аалар бакъ, кхы халадезара деш д1аалар, дуча ше долаш хилара (самоочевидной), фактически доацача хана уш ба-хьанаш, ма дий аьнна факт йолаш, бакъдолаш. Из деце метафизика, кхы къоаргде ца дезаш къамаьл?..

д)                ЭТИКА  ИЙДАМ
                (отношение этическое)

 *       Этиках бола ийдам хьабалар да наха юкъе бувзам кхачар кхыча
хьала тара доацача тайпара наьхаюкъарле дийнаеш. Цига еррига був- заманз1ынараш гуш, цхьа наьха юкъе ийдамах з1ыагар (процесс)дол-
га д1адовзийташ, башха текхараш дуча, хана мог1ал, эздел гуш, эзди
бувзам хилара наха юкъе наьхаюкъарле (общ-во) дийналоттае.
*     Этика ийдам балар классификаци хилара гучалах (виды), цхьа кеп йолаш наьха юкъара бувзамга хьажжа, цу наьха бувзами з1енарех з1ыагара, саго оамалта (нрав-сть), эздела г1улакхаш леладеш.
*   Чулоацамга дил- ча эздий бувзам болаш къоастало маллаг1ча сагаца боаг1а бувзам ба ховш ийдам ба ала. Цигар къаьстта декхараш долаш малаг1а кепе болаш нах, шоай декхараш довзаш.
*    Цхьана агакепе (форме) дола мог1ални декхараш, сга даржаш хул наьхаюкъарлен декхарга хьажжа цигар вахар бувзамга нийсалуш, цу сага шийца мо беригача нахаца з1ы хоттаялар дезаш.
*    Массала, эздий бувзам бара сага пайдан хулаш сакхетама, цигар наьхаюкъарленца а гучабоалаш нийсалу б1арчча хьахулачох, саги де-кхараш  сагагар хьа - лах нахацар вахар дезаш, наьхаюкъарленах дог лазаш.
*     Из хул Даьлах тийша, ший къам дезаш, цо шийгар х1ама ца кхоа-деш, тешаме во1 хилар дезаш, наха-мехка бусалба дин ома яхха во-лаш, ший даь леладаьр кхетадеш.
*     Укхаз белгалде доаг1а эздий (мог1-ални) ийдам бар сага т1адол-га, ший белхага кхоачаш профессионал-ни торонашца, эздел (оамалт)

                45


шийга долга гойташ, этика чубоаг1а бу-взам отташ наьха- юкъарлен торонца.
*     Вахача моттиге, ший ц1енюкъе мог1ал (эздел) хулаш х1ара саги, цхьа ший бесса гучалех (виды), специфика декхарах адами торонаш лораеш, цигар нах наьхаюкъарлен докъошхой боландаь, цар мента - литет хилар маьхе долаш; иштта: бераш, боккхий нах, за1ап нах, бой нах, тайпан нах, бусалба нах, кхыча дина нах - дино ма яхха шоай ди- нах болаш маьхка юкъара 1адатаца, паччахьа хьовкхама духьале йоа- цаш, х1ана аьлча наьха юкъар хьал Даьлагар долга ховш.
*    Нийсса аьлча саг хотталу ший моча нахаца ийдам боалаш, цхьа хьал аьтта бакъбоацараш бакъберза хьожаш, к1алвисар хьалвоаккх-аш шийна да мога г1улакх де хьожаш эздий ийдама декхара. К1ал-висар маллаг1 къаман е фуна ва ца оалаш.
*    Цул совг1а гонахьар 1аламца, дийна хьай- башца кхетаме волаш, уш Дала кхелалаца гуш, Аллах1а ни1мата хьурмат деш. Адамашта па-йдалуш дола диканга совг1адалар дезаш, цу хьаькъахьа адамашта дикадар д1акхайкадеш, адамаш гуманизмага кхоачаде.
*       Дукха дакъаш е оаг1увнаш хул этика ийдам оттар тоадеш, иштта халонаш а хул, цига аламато лостамбар (дисц-на) хиларца, цо белгал- доаккхаш саг шийца хала везалга уйла-нигат тоалургдола ийдам сина парг1атон боалабеш.
*   Т1аккха хургда вахар тайжа долаш, сага ираз, къонахчул, камоарш-ал хургья мехеа йовзаш. Х1аьта из деррига д1адаьлча саг маллаг1ча хьале мара ца хилара, цунгар «сагал» д1адаланза долча хана - саг декхаре ва Далла, наха, даьшта е дезалашта, 1алама дезача бесса да-им хала, х1ана аьлча из б1арчча мехка юкъарлен чувоаг1а доакъош-хо волаш, ший х1ама к1ала ца дуташ йоакхо яра…
*     Эздий ийдам бар къоасталу агакепах (формах) бес-бесса торонех,
цига сагага хьажжа болх-г1улакх (деят-ть) д1адехаш боралла «ца1» д1адеха декхара, ужаш дукха дар аьнна, саги хьал довза цхьа къаьст- та бовзача ардамца (действия)…
*     Х1аьта цу хьале декхаре оттаба йиш я дукхаг1а бола нах, цу наьха юкъарлен дакъалой (члены) болаш цхьа болх бе. Цу болхах къаьстта бола пайда хургболаш наха е цхьан сага.
*    Кхы а да, сагагар д1адеха этика тоъбоарамо (норма) гулде яхаш мо, даима шийгара довзаш дола башха диккаш (дела), дикале (кач-ва) вахар куц-сибат хьалдеш, иштта цхьа боароам, цхьа никъ болча торонца наьха юкъара эздий духьоттарца (принцип).
*      Ший агахилар букъан я1а т1а увтадеш Аллах1а могабаьча наькъа т1а нах хургболаш, цига Далла дезар да эггара лакхаг1айола сина 1алашо (идеал) йолаш - вахар-ва-лар. Эздий ийдам хилар саг хилар да, шийгахьа оамалт, эздел долаш, ше а, наьхаюкъарле а дингахьа, 1илмангахьа дег1адар дезаш.
*    Этика бокъо лелача гуш хуле з-еза агакепаш: декхар, бехк-токхам,
эхь, сий, дикал, лостамбар, камаьршал, нах безаш хилар, цабезама,

                46


ирчала гаьнавалар.
*     Царех х1араненца хул кхоачам (достаток), боарам (степень), никъ сага шийна т1ехьахьажа эздий г1улакхаш деш. Нах а цхьана бахаш бувзами з1анараш д1агойта, из наьхаюкъарлен моттиг (общ-ое место) хьатоаеш деоттамца (порядок), цхьацца торонаш хи- лара: оамалаш, лерх1амаш, г1улакхаш, 1омораш (навыки) юкъе кхув- ларца мах оттабу саго дучох.
*   Ужаш агадикаш (почины) мо хьахьов- кхарца, цох масал хул керда-даьннарех, цигар гонахьар нах хьехамца кхетабеш. Цунах нах дикача г1улакхаца яхье бовлаш хьал отт, эздий ийдамах, х1аьта из мо йола моттиг бусалба наха дикача бесса йовза- ра безам боал Даьла раьза хургволаш д1ахо дахьа шоай вахар.
*    Дикаш деш хилча Даьла духьа е наьха духьа саг хулаш да башха дезараш, сго шийна сало1ам бе. Цу тайпара сага ца ховш д1адала ма- ра, дийхачо е доацачо тоамбе, х1аьта ц1ена доацар наха гучадувл хе- тийта-мотийта да алара. Дала аьннад оал 1алам наха: «дегахьа яьр мара 1амал яц , 1а д1аданар мара саг1а дац!» Дал кхозза белгалдаьд из д1аалар (сужд-ие).
*   Цунца кертера ма1ан хилар да, динах волаш Аллах1ах тешар. Коммунисташ шоай хана дувцаш дар дукх хабараш,-  социалисти яхьалах лоарх1ам бола болх боал, - оалаш.
*    Цун 1илман торонех лакха махбала г1ерташ, цхьа нах тешабеш т1аг1олла дувцаш, цига къоарга дувца хьажача-м метафизиках дар «дий-дац» ала мичад. Далла ду-хьале яьчар техача м1арга а, яьккхача кий а хулар, из 1аьдал низаг1а латташ къизал гойтара.
*     Этика ийдам балара д1ахо гучадоалар да торонаш хилар: саг, х1а- ма, х1амилда(предмет), царех уйлаш. Х1ара яр «сазал» (субъектив- ни) хьале хулаш, шийна кхоачамбеш, шийна эздий (мог1ални) декха- рашца хила кхыча агакепе (форме), из саг нахах хилара ший хьашти-
теркоца (интерес) хьаллоацаш наьхаюкъарле хинна, юххера из саг е х1ама кхыча хьале отташ (доалаш) «озал» (объективни) хила.
*    Уш кхетамчеш хьайовзийтар этика да цун бокъонех хургда дола тохкамо дашараш, цигахьа гургда аламата (филос-кий) кхетамче юкъе аьтта ийдам (отнош-ие), цар хаттарашта боккха теркам беш.
*    Укхаз цхьа з1ы хул аламата (филос-на), этика, логика 1илан наькъа  ийдам боалаш, нийссаг1а аьлча (Сазал, Озал) - ца1 шоллаг1ачун кхоа- чам болаш, царна юкъе декхар отт доал, из ша-шоашта дезар цхьана коагагар кхаьча когага доаг1аш хьал маьхага дилча.
*    Иштта дах1ара са- га бехктокхам болаш шийга доал декхар нийсса д1аотт, эздел цунгар  ма дехар, цига эттача наьхаюкъарлен моттиго кхетадо этта хьал.
*     Саг волаш «санаьхк» (личность) кхоачаш хул, махбеш, ший ийдам оттабаьча наьхаюкъарленца цхьацца торонаш хилара: юкъар моттиг (общее дело) цхьог1о йолаш; маьженаш лелар долаш (управ-ие; та-йп-тайпар долаш агахилар (сущест-ие), ший бокъ-они кононаш йов-

                47


заш.
*    Саги хьаькъал махболаш хиларца, цо ший моттиг хьаллоацаш болх бу наьхаюкъарленгахьа. Саго деррига довзийта эций г1улкхаш -та ба беза махбеш? Нийсалу эздий ийдам хилара, 1илман торо гуча- ялара  наьха сакхетам алсамаг1а боалаш.
*     Цхьацца ха дезаш хул - доаг1ар ха ловш сага «озал» йоал сага ше вовзара, цу даькъа санаьхка боккха толам боаккхийт Дала, ший кха-хетамца,- «сазал» а ца яьйза- чун - «озал» ца йовзаш.
*      Этика шераг1а хоамбеш белгалде доаг1а цун торонех, уж я ийна-
дал (общит-ость) хилар шин сага юкъе г1улакх оттар садайза (осозна- но) е юкъе ца1 доалаш (опосред-но), цунца махбеш этика ийдама. Цига адами агасуртах (образ) эггара т1ехьдикали агакепаш (соверш- ые образы) д1ааларца (сужд-ие).
*     Ийнадал е ийнадар (общение) белгалювл кхаь юхьар: чулоацам-це, дагалоацамце, торонашце (содер-ие, целью, средст-ми).                1. инадали чулоацам ба информаци йоаг1аш индивидашта юкъе ба-ртбара хьокхалуш къамаьла е г1улакха, х1аьта цун  деррига кхача мег чухьар ма1андара е эмоционални хьал доаг1аш хилара адамий вахаргахь.
*    Цхьан саго шийх доалар хоамаца д1адовзиташ кхычунна, хьаш-таш дале, новкъостал эшар дале, иштта дукхадараш, царех ца1 шо-ллаг1вар юкъевехаш ийдама.
*    Ийнадал даларца цхьан саги хьал довза вокхан (г1адвахар-г1айг1а яр, белам--белхам), из деррига чухьар дола хьал кхерамца дувза-дандале е беркате вахарах белгало яле а. Сагага дукха ма дий цу тай-пар дикаш-вош.
2. Инадали дагалоацам ба сендухьа оалаш мо, цхьан хьашти-теркон (инте-рес) духьа саго дер хьадейта сина ло1аман низа, из я саги хьин-нари гучалаш (виды) ялар ховш ийдам болга тешала. Саги ийнадали дагалоацам шера д1а-х1а бараш хул.
*      Цига дукхаг1а кхоачамбеш хул Озали (объек-ый) ардамаш кхета-
ме вахара, болх-г1улакх (деят-сть), цхьа хьашташ кхоачашде. Цу даь-къа саги торо хьалъюзаш дукхъача оаг1уврахьа: социальни, культу-рни, кхоллами (творч-ки), эстетики хьал дег1адоаг1аш, цу дерригнех оамалти (нравст-ный) дег1адар доалаш.
3. Юххера ийнадали торонаш хул этика ийдама оаг1увнаш хилара д1а-х1а яла информаци эша кодировни луш меттаца, йоазувнца, кул-гаоамалца, телефонаца, радиоца, иштта кхы д1ахо…
*     Оамалтах хьинар хилар (актив-сть) белгалде мегаш хул саги эздий мотте, эзделацар белх-г1улкхае (деятел-сть) махбеш наьхаюъарленца ийдам (отнош-ие) лелабеш.
*    Саг сазал (субъект) хиларца хьинаре д1алелара, ше «проводник» хулаш эздий, оамалта тоъбоарамаш, духьоттараш, сина 1алашош (но-рмы, принципы, идеалы) хилара. Цун духьа нийсса оамалта д1алелар деш саг хилар гойташ, г1алг1ай меттал эздел хиларо эздий саг хьавеш

                48


е)                ЭТИКА ХАЬДДАДАРАШ
                (категория  этики)

….     Этика хаьддадараш да (греч. меттал kategoria - категория), ужаш кертера кхетамчеш (пон-ия) я этика белгалдара, цун б1арчча йола оа- г1увнаш мог1алае, оамалтае, эзделае цхана ма1анца хулаш хьехаман г1ирс.
*    Х1аьта царгахьа хула оамалта (нрав-сть) кертера наькъаш хьахьов-кхадалар долаш, цул совг1а мог1ала торонашца гносеологи наькъа т1а доакъоех дола вахар довзийташ.
*     Этиках хаьддадараш в1ашаг1акхет, къаьстта цхьа б1арчча чоалх-оттара (система), шоай соцам ца1 болаш хилара. Хаьдда бола чулоа-цам эздий хаьдда хилара, логики агакепа ший моттиг йолаш. Ужаш хувцалуш хьаяхкар историга дилча мог1ала (эздела), уйлан торо йи-ра.
*    Этикас историга хьожаш терко йича кертера хаьддадари лерх1ам хиннаб дикадара (благодать), эхь-эздел кхетамче йолаш. Корта бол-аш этика хаьддадари торо белгалъеш хул кхетамче (пон-ие), оалаш мо «дике, дикадарае» кхы а, цига машен-мотор тараболийташ этика хаьддадари маьженаш йолайолийт «дикас» шерра, цо гучадоакх бер-кат. Дика да гонахьар барт тоабалар, деоттам (порядок), цхьог1о хил-ар да.
*    Д1аалара (сужд-ие) ца1 да логиках доаладича, х1аьта саги кхетам-уйлаш лелаш я, ший тайпара, цул совг1а леларгйолаш я, из дийна мел вола. Цигар ийдам (отнош-ие) оттар нийссалуш торо йоал, цу са-га духьленаш хилара, сина са парг1ата ца хилара, цхьа йолча хана 1и-лма духьа Дала данар долга ха ца г1ерташ, иштта да саг Даьлах гаь-навалар…
*     Эздела кертера оаг1увнаш хьахьовкхаш дух (суть) да, цу этиках хаьддари хьал лоарх1аш эшача метте оамалта вахарца никъ бовзийт- аш, - бувзам хиларца, кхетам хиларца, эшача метте оаг1ув ший дакъ-               
ах хьаллоацаш кхетамчеш.
*    Уш къоъ хул оамалтах оаг1увнаш шоайла т1атайжа ийдам болаш, х1аьта кхы д1ахо йола этика кхетамчеш барт хулаш - кхоъ оаг1онца.
*     Цу этика хаьддадараш т1адувцаш хана, цига къайлаг1а болхбеш мо б1арга ца гуш яр мог1ал (эздел), цхьа балкъа- зар хьиспе.
*   Этика латт мог1ала тоъбоарамах (норма), цар хьахьовкхар хул цхьатарра цхьа куц-сибат оамалта (эздела) д1ахьовкхар долаш наьха-юкъарлен-гахьа тайжа къаьстта никъ бул эздий вахарца башха бувзам хилара наха юкъе.
*     Саги хьаькъалга махбайташ нийсса кхетам бовзаш гучахьа хул ке-ртера элементаш оамалти агахилар (сущест-ие) долча. Цхьан хана, из хинна уйла кхетамче йиллача йовзаш хул наьха сакхетамгахьа, этика хаьддадарашца (категореца) хилара.
*      Массала: дикадар, декхар, сий хилар, эхь хилар, дикал хилар кхы

                49

а д1ахо). Саг декхаре вар дувцача хана чулоацам хувцалуш хул, х1ана аьлча мог1ала арс1омор (теория) долаш хьехам ца1 болаш мо этика сакхетамах чулоацамца барт хилара.
*    Массала, кхетамче (понятие) «декхар» цхьан оаг1увна хул 1илма хаьддадари хьовкхам беш, цу сага гучалца (вид) хул наьха юкъарле-нгахьа, - кхыча бесса дайдича духьал оттар да къаьстта сага дезар, из мог1ал (эздел) лелар да саг воландаь.
*      Эздий кхетамчеш шоашкахьа кхоачам болаш я, цар даим де дез- ар белгалдоаккх «ног1мотивни этика». 1илман шишца къоастаде де- эа цхьацца дола кхетамаш (пред-ие), х1ана аьлча цу наьхаюкъарлен сакхетам этиках ба хьаьддадараш хьахулаш, ц1аьхха дагадохара (сти- хийно) «ше-ша» - оалаш.
*    Цу хьале таралургда сага ши-ший моттиг а бакъеш цхьацца дола цакхетамаш гучадаларца.
*       Хаьддадараш фу ма1ан да, - аьлча? Ха доаг1а, уш дукхаг1а юкъа- ра хулаш, лакхера логикан кхетамчеш хилар. Цар бакъ хилар долаш духхьал цар ийдам баларца да хьал гучадалар, ер да ала, из хьалче (бытие) йовзийташ.
*     Хаьддадараш йовзийта эггара юкъара бувзаман з1ынараш, царел совг1а х1амай ийдам (отнош-ие) хилар 1илмангахь, цар дух долаш д1аоалаш ше ма даррачох (о сущем).
*   Аристотелес аьннад, цхьа цхьалха хала мегача х1милдах (пред-мет), ше маллаг1а хилара хаьддадараш, кхы кхетамчеш д1агойта ма-гара хала мегаш цунах е кычунах (цхьалха) х1амилдах е класса йолаш х1амилдах (пред-ах)…
*     Уш иттех лаьрх1а хиннай цо:
1. субстанци - ма1ан, дух саг хала;
2. дукхавл - кхаь гилца;
3. дикле (качество) - 1илманхо;
4. ийдам(отнош-ие) - дикаг1а дар;
5. моттиг (кхетам) - «лоа дешаре»;
6. ха оттар - сайре;
7. хьал-моттиг (полож-ие) - вижа алар;
8. караадар (хьал) - кога дувхар даь;
9. ардам (дейст-ие) - д1а-х1а декъаш х1амилда;
10. бала хьегар (стад-ие) - саг векъалуш, хьаькъала талхаш.
*     Уш логика кхетамче хилара махбала хьаьддадарашта этиках дар-аш фуд ха 1илман бувзам оттар кертера ма1ан да довзартен (позн-ия) йолга бакъдолаш.
*     Хаьддадараш фуд, - аьлча? Цар хилар да сага сакхетама цхьанкхе- тар (един-во) цхьанадоаг1а дукхадаьннача дакъех кхетаме земуйла яр (осознавая) долаш торонех бокъонца озали кхетамче, цига ц1ана
сазали (субъек-ый) цхьана кхетара сакхетама нийсса ийткхетам (вос-приятия).
*    Царца цхьанкхетар халадезаш езмара (необх-тью) д1аалар долаш

                50

сакхетаме цхьанкхетар д1абаржабала кхетамах озал (объект) йолаш бокъонца йола.Таккха довза хаьддадараш хулаш ше ма дарра озалах  бола кхетамца, села цо къоастадара, из хетара долаш озали(объек- ни) цхьанкхетара сакхетам, логика цхьанкхетар гойташ этиках дар да довзийта.
      Этика хаьддадараш хул кертера кхетамчеш (пон-ия), шоашкахьа белгалдеш хилара маьхе йола оаг1увнаш царцар элементаш а мог1ал
хилар кортабеш.
*   Царгахьа чулоацам озали (объек-ни) хилара, саги реальни  вахар чудоаладеш ма1ан хилара, саги сакхетамо 1откъам ца беш, шоай ага-кепах (форма) сазал (субъек-ость) йолаш - из яхилга да озали чулоа-цам (содер-ие) мегаш хилар бесса-бес махбеш саги хьаь- къалга хьажжа, культурах е саги вахар кепа.
*    Еррига этика хаьддадараш (котегория) хул  мог1ални сакхетаман хьаьддадараш. Кхыча 1илман хаьддадарашца юкъарле дукха хилара этика хаьддадарашта кара хула цхьайола къаьстта сурсибаташ (че-рты).
     Этика хаьддадараш шоашкахьа торо ю махбара, аксеологи оамал- ца. Царна массанена маьхаца хоадамбе хул диканце, вонце, шоаш а цар кепе гойтаме латташ: саг декхаре хилар, харц цалувш, лоастаме волаш, ц1ен-нийсса волаш иштта кхы а дауш саги сурсибаташ.
*    Саг волаш отта наха юкъера нийссо лелае, наьха д1алеларгахьа, беррига наха д1атарабеш, диканга хьалловхабеш наьха оамалт (эз-дел) дег1адаргахьа хала ма доагг1ара.
*    Авторитент а, ма1андар (зна-чимость) а наьха лелаш духьоттараш (прин-пы), тоъбоарамаш долаш, цу наьха- юкъарена ма деза д1адехара хетар долча, сакхетам ба ала.
*     Этика хьададараш дукхаг1а долча даькъа хул кхыча 1илман хаьд- дадарашта юхе, шоашкахьа эмоционални дух дукха хилара, из наьха-
юкъарлен ийдам (отнош-ия) болаш. Царех кертера яраш:
1..Дике, вое - добро и зло;
2. Дикадар (Фарал) - благо;
3. Нийссо (Нийссадар) - справедливость;
5. Декхар - долг;
6. Эхь-Эздел - совесть;
7. Бехктокхам - ответст-ость;
8. Дикале, сийе - досто- инство и честь...

ё)                НОРМОТИВНИ ЭТИКА
                (нормотивная этика)

*       Нормотивни этика да дакъаех латта оамалти (эздела) г1улакаш, цар мог1ал я боарам бовзийташ, кхы халонаш юстаряха саги агахилар
(сущест-ие) белгалдайташ; сага дика хилар довзийташ цун декхара, саго леладу мог1ални соцамца духьоттар (принцип).

                51


*    Этика бола тоъбоарам (норма) къаьстта нийсса хьахьовкхаш хил-арца гучадоал г1алг1ай эздел а, из оамалт хилара. Ма дарра аьлча, хьехамгахьа дег1адоалдеш цига тохадезар т1атохаш наьхаюкъарле-нга волача сага сакхетама башхал халийта.
*   Нормативни этика дакъа да б1арчча йолча этика лостамбара хье-хам философи да ала 1илман наькъа т1а; х1аьта цунца хул эздий, мог1ални сакхетам, цунга кхаьча г1улакх да эздел дайза, башха те-орий долаш, ший мог1алаца наьхаюкъарлен (общест-ый) сакхе-тама кеп хинна.
*       Мог1ал къоарга йовзийташ цунна тоъал бола кхоачам хилар хьа- хьокх нормотивни этикас. Из кхоачам юкъе боалабича, цо луш ба ч1оаг1аг1а нийсса ховкхам бола кхетам (предст-ие), цул совг1а хоа-даде дезар хадаш цхьа эздий г1улакхаца, - ужаш дола соцамаш ч1оа-г1адеш духьоттарца.
*   Иштта цхьа моллаг1а хахинбола кхетам харцахь-бакъахь ца ба-кхийта кхоачамбе хулаш адами юкъарлен сакхетама. Деррига д1а-даьлча хаьдда ц1енабеш из наьха кхетам; ала-дувца дезараш ний-садеш, къоагадеш мог1ални хоадам бар духьа, даладезача ший куц луш 1алашон кхоачама, саг хилар тоаду мог1ални чоалхотта- ра (система).
*      Шедар д1адаьлча нормотивни этико шераг1а кхоачашъю йоак- кхаг1айола халонаш, цар дух тохкаш историгахьа мог1ала оттам бов- зийташ, мог1ала моттиг яьйташ, ший чолхоттаргахьа, иштта наьха- юкъарле тоаеш:  оамалашца, куцашца, чулоацамашца г1улакхаш дув- лаш, эздийдар довзийташ наьха сакхетама.
*    Этика аламат (филос-ия) да нормотивни лоастамбара, цо д1акхе-таву саг ший де дезачох, цох мог1ал-эздел хулаш. Этика массадолча къаман хьагучадаьннад ший-гахьа цхьа сакхетамца, къаьстта сингахьа лакха махлуш, цига вахарца доаг1аш дола х1амаш довзар белгалдоалаш.
*    Ужаш наьха торонаш бебашха хилара, цунга хьажжа классаш йол-аш адами «юкъарле» из наьхаюкъарле (общество) йолаш. Даим саго лийхад цхьа сина сало1ам хилар дезаш, вешта аьлча кофорт езара; уйлангахьа саг хулаш метте доалдеш, ший торонаш хилар хьажжа болча сакхетамца фарал ца хулаш цхьанна харцона, вона аьттув ца беш, уш харцонаш д1агаьнайоахаш.
*   Иштта никъ х1ат1аийца водача сага гучаяьнний сина белгало, 1овхье (явл-ие) цох оалаш; саги Дин да, из гучадалар да дуненчухьа саги торонаш к1ига хилар, из ший Дала кхелла волга ховш, царех саги метафизика торонаш я аьннад, цига сина хьал сага шийна белгал- доалаш.
*    Бусалба дин нахага хьакхачалца цхьацца тувладалар д1акхехьад адамо; иштта бусалба ди хилар да адамашта Даьла къахетам болга
хар, саги вахар факт йолаш, цох сага сало1ам хул, вахаргахьа фарал (благо) йоаг1аш.

                52


*    Фарал фий аьлча, - аьлча? А. Танкиева язду: «Тхьовра заманчухьа хинна кхетамче (понятие) я фарал, цо гойташ хинний наха гонахьар дола беркат, цунах сага ираз, г1адал (радость) хьахинналга гучадоал-аш ц1аг1а а, ара а».
*      Мог1алга, эзделга кхачар хиннад нормотивни этиках шийга кхаь-
чача даькъа д1ахоададар, цига юххерчунга цхьа торонех дараш юхье-
доалаш. Иштта ца1 хьакъоастача нормотивни этикас лу дукха шишбо- ла торо, шийца ма1андоаладарца, цхьа чоалхоттар (система) долаш духьоттарех (принц-пы).
*    Из хул ши-шаь тарадалара хьал, наьхаюкъарлен хулашдараш эз-дий сакхетама, шоай аргументах нийссаг1а уйла- ергахьа агасурт (образ) дуллача. Иштта лелача сина уйлан (мышл-ие) дагалоацаме уйлах (идеал) лелаш сагах бола чулоацам ма1андаккхара (вывода).
     Нормотивни этико г1о ду мог1ала (эздела) 1алаше дукхаг1айола юкъара кхетамчеш кара хила: декхар, бехтокхам, вахар ма1ан, нийс-хо иштта кхы ма дий ужаш; хадаш махбе мог1ални мехедарашта (це-ности), царна юкъе лостамбаргахьа субординацех хулаш.                *    Нормотивни этика отт шийтайпара агакеп (форма) хиле бувзам баргахьа этика теорине, мог1ала практикае. Хьахулаш нормотивни агакепех ховдовзараш (знания), цхьа чоалхоттара тоъбоарамех (сис-тема норм) деоттама (практика) болаш мог1ала, оамалта наьха-юкъ-арле дег1айоалаеш, санаьхк (личность) хилар кхоачамбеш.                *     *   Иштта долче, хьалха кхоачам хулаш халонаш д1аяха мог1ални приоритеташе, мехедараше хиларгахьа. Уш халонаш (проблемы) хи-лар белгалду царех дараш хоадамбеш болхбаргахьа нормотивни эти-ко мог1ални хьехамца маьхедарех (ценности), цо саги сакхетам дег-1абоалабеш адамаш мела даха…
*       Маьхедар (ценность) да аламата кхетамче (пон-ие), хьаховкхара:  а) хьалхарчо, дари е дацари (полож-ое или отриц-ое) ма1андар (зна-чимость) долаш маллаг1ча озал (объект) йоалаш  сазала (субъекту); шоллаг1чо, нормотивни хулаш, ца1 т1аяьздеш махбу оаг1увна фено-менаш адами сакхетама. Халхарчо, вай г1улакх кхоачаш х1амилда-шца (предетами), маьхедараш хинна озалах (объектах).                б) шоллаг1чо, дар хьовкхама маьхедарех (ценности) да сазали (субъ-тный), царех хилара мог1ални маьхедараш наьхаюкъарлен оттамех (установки), императиваш, дагалоацамаше, проекташе хьахила-ра нормотивни агакепех (формах) кхетам болаш дикахе, вохе, ни-йссдолчохе, нийссдоацачохе, саги вахара махбеш из саг хиларца цун сина1алашоаехе (идеале), цун духьоттарахе (принципах)…
*      Мехедарех ийдам (отнош-ие) болаш, цар ма1андар да озарца гу- чадала наха чулоацам болаш  «махбе» кхетамчен. Оамалта махбара мог1ал йолаш  е мог1ал йоацаш, мехедараш хьаю иерархи маьхеда- рех(ценности), д1анийссадеш цар тара ца хилар е шоай к1алсацар де.               
*    Укхазар да декъадалар мехедараш (ценности):

                53


1. адами юкъар группай  е индиведуальни торонех - д1адаржар  даь-къа царех ма1андара (значим-ти) деррига адама; эргаш гуппашта - къамашта, классашта, в1ашаг1кхетарашта; иштта къаьста волча сага. 2. альтернативах е комплементарни хилара - шоайла бувзам бола даькъа: альтернативни маьхедари хул бегала тенденцех шойлаоттара а, духьале-яра а - массала, дике, вое долаш; иштта комплетарни – шоайла т1аоттар долаш (г1айг1а а, бала а); эггара лакхара мог1ални маьхедараш - моттиг хилара иерархех маьхедаш долаш.
*       Маьхедараш декъадалар бехкам  оамала хул, шоашкахьа сазали (субъек-ни) оамал хилара, саго е наха лоарх1аш тайп-тайпара лерх1а-маш е хьашти-теркош (интересы) хилара махбеш.
        Нормативни этиках дар юха белгалдкш оал вай, из цхьана лоат- тама латта этика дакъа да, ше увттадара кхы а хьлжаш юстаряха хало- наш сага вахар ма1анах саги дидоаг1аргахьа, чулоацам а болаш оа- малта декхара, дикан е вон; цигар теорех кхоачам беш оамалта (эз- дий) духьоттараш, сина 1алашош, тоъборамаш а халийта.
*     Еррига мог1ални арс1омораш (учения), иштта этика теореш а хьа-доаг1араш; из адами истори хьадоладалчахьа хиннад юххера 1ала-шо еш, деоттама (практически) оамалта хула халонаш юстаряха.          *   Х1ара 1илманхо ший заманчохьа метта к1ийле еш хиннай кхетама, бехкам боацаш т1асацара ч1оаг1яннача мог1ални тоъбоарамех, дина духьоттарех, массабола нах мут1ахьа хилара сакхетам хинна.
*   Духьоттара (принцип) духьленаш ювлаш сазали (субъек-ни) г1ортара ц1ана-бакъ хьехам-теори кхолла, айлушхилара мог1ални оттар-гахьа (позиция), цу даькъа болх баьб неопозитивизмо.

ж)                ДИСКРЕПТИВНИ  ЭТИКА
                (дискретивная  этика)

*    Этиках къаьстта латта дакъа да дискриптивни этика, даим хьо- жаш анализ е социологи, истори хинна мог1ала наьхаюкъарле (общ- во) гойта, хьагучадоахаш бокъонца дола бакъахьар кердалаш (фено- мены).
*     Цо 1омаду наьхаюкъарлен агакепахар хьал: эздий 1адат, эз- дел, дика 1омораш, сурсибаташ (черты), наха юкъедувла керда г1улакх- аш, нахаца нийсса юкъа вахар, иштта царца да бокъоно оттадаьр т1а-эцаш тоъбоарамаш лорадеш цигар мог1ални сакхетам чухьлаттара ший тоъбоарамаш (нормы) довзийташ.
*      Лаьрхх1а дола тахкар чолхане хиларца дискрептивни этика гуча- доаккхаш мог1ални бувзамца эздий сакхетам мелаб наьхаюкъарлен.
Х1аьта цхьан хаьддача истори ханчухьа 1омаяь торо еш хул д1аяхача  хана адами хинна мог1ал (ший эзделца).
*     Из йовзар совг1а белгалйоаккхаш дикаг1а йола чоалхоттар(сис-ма) - нах кхетамца хин-на, хьаькъале кхебе, цунца этика (эздел, иман
) дег1адар а гучадоалаш. Укхаз шерра сурт дулаш хьахьовкх торо яр,

                54


массала, доа- ладеш эзделах дар д1адовзийта даьлча.
*   Этиках хьехам бу уйланчаш дукха ха я, цу даькъах цхьацца кердалаш гучадувлаш хилара, истори- гахьа наьхаюкъарле ювцача хана денза.
*    Дала нах баш-башха кхеллаб: лакха-лоха, б1аьхий-къе, дика-во, цар цхьанне шоллаг1о тара йоацаш уйлаш лелаяьй, цул совг1а нах шоайла цатешара духьаллаьттаб.
*     Ужаш халхетараш, т1емаш, цабезамш хиннад дуненчухьа истори дувцачох белгалдича, наьха ц1ий 1омохкадеш, зуламо кхестадаьд адами вахар, из зуламаш к1езигах хургдолаш хиннача т1емаех, ре-волюцех, нах г1овттара пайдабаьнна моттиг хинаяц.                *     Цудухьа оалаш хиннад наха: т1емо во1 ваьвац – вар вийнав. Этик-ах а, эзделах а хьаллоацаш халадезар сагага уйла-нигат тоадеш, дика-
Га догдоахаш, Даьла къахетамга сатувсаш барт хулачахьа.
*      Дукха замаш д1аяхай наха, цхьацца шойгар торонех низ кхоачача тайпар дакъа лоацаш, саги маьжинаш йоахка г1ерташ мо…  Deskrih-tio, оалаш латини меттал, цун ма1ан хинад (джескрипци - хьадувцаш дар), из яхилга да метта, логика, этика кхы а йола белглонаш хула хьагойтар, ужаш хьаювцаш белгаляр.
*    Цу хьале хул этика (эздела, имана) цхьацца торонаш хьайовзи-зийташ… Метта хьал гойтар цун конструкци хулаш хувцаргахьа, ший ц1а е юкъара ц1а йолча х1амилдай (пед-ты). Бокъонца метта хьал долча, оалаш «из.., маллаг1а..,», «иштта.., фуд».
*    Цуна агакепа (форма) хьадувцаш метта элементаш чухьлаттара (структура) юкъедахарца дистрибутивни (д1аюхадика ма1ана) метод (кан) хилара. Массала, х1ара бетта авансах цхьацца б1аьтум лу тхона, оалаш могадир собрани.
       Дискрипци хул дохка дикаш-вош, сурсибаташ (черты), белгалон-аш 1одешаш д1аоалаш хилара, шоай мотте хулаш хилара бакъ е харц. Из хул духьалоттара прескрипцина - халадеза аьнна т1аяьз-дарца.
*    Дескриптивни кан (метод) яхилга да ц1ана дар 1одувцаш цига доллар, кхы совг1а торо ца еш 1илма. Маллаг1а ц1а йоаккха хоам болаш, дар, хиннар е хургдар белгалде, нийсса аьлча цо гойт сага кхетамче (понятие).

з)                МАЬХЕДАР  (аксиология)

        Маьхедар (аксиология), греч. меттал - axios ( мехедар – ценн-ость), из да маьхедари теори, аламата (философи) дакъа. Маьхедаро омаду хаттараш шоай духах кхетийта, шоай хулача эрга моттиге чухьлаттар (струк-ра) долаш маьхедари ма1анца, цар шоай бувзам болаш мадарра (реальный) хьалах, социальни, културни хуларашца саг хилар долаш - снаьхк (личность) ва ала.
*      Маьхедар хьадалар доладанад Сократагар. Ший аламата кертера

                55
хьехам хьаболабалара хаттар доалаш Фарал (благо) хилар махбарца, из хила в1аштехьдаьнна маьхедар хилара. Иштта Платона концепци а хилар да Цхьана халар е Фарал йолаш нийссаяла Хьалчена (Бытию), Дика е Хозал хулаш. Цу даькъах тороеш хьаденад аламат (филосфи)  Гегелга каччалца.
*   Маьхедар (аксиология) хьаденад цунах дар Хьалче (бытие) кхет-амче хинна шина даькъа (элемента) екъаяларца дар дол- аш (реальность), маьхедар долаш(ценность), торонаш хилара юкъе- дала. Цу маьхедарах торо хул хьаькъал лела деоттама (практически) 1уналде юкъара чоалхоттара Хьалчена.
      Маьхедар, оалаш хилча цхьана ма1ана гом хилар, кхетаде доаг1а г1алг1ай меттал доаккхаш хилча, из дешама1ан (термин). Из аксио-ологи хьехам ба мог1ални лерх1амашкахьа хаттараш увттадеш аламатан кхоачамамца уйлаеш, арс1омор (теори) долаш этиках дар довзийташ.
*   Маьхедар (аксиологи) хьехам хиларца аламата хаттараш деш, 1о-маеш дунен экономика, эстетика, мог1ал, истории, социологи.., кхы дукха башха маьхедараш (ценности) долаш.
*     Ха дезачох да тайп-тайпар лерх1амаш хилар довза аьнна хаттар- аш диналга (жизнь) наха духьал дукхача ханаденна, цхьа лерх1ама 1илам  аламат (филос-ия) мела даха. Кертера хаттараш да этика акси-ологица: «фуд оалаш - беркат, фарал, дика?»
*     Хьахьовкхийте цох ший- гахьа «озалар амал» (объек-ое свой-во) къаьстта хиннача хана даь дика г1улакхаш, башха дикаш? Маллаг1а кепе наьха лерх1амаш хул «дика, во», шоай башха дикаш гуш.? Миштад нахагара доаг1а «дика» хьадалларгахь, 1аламгахьта наьха этиках сакхетамга хьажача?
*     Этика хьехамаш даьлчахьа уйланхошкар хьаяьлар фарал (благо) хьаькъал дег1адара, ши-ший кепаш, земаш, хьехамаш, арс1оморош довзийташ адамашта.
*    Цар боаккхаш хинна зем, хьовкхам беш, саги 1алам дувцаш вахар, наьхаюкъарле ювцарал совг1а маьхедара хьовкхам беш хиннаб тайп-тайпара: сазалара (субъек-ый), иштта озалара (объек-ый) а хьала, кхы а 1алама ма дара оаг1уврахьа, укхаз сага хьалхишка боаг1а кхетам хала аламати хьехам хул «методологи» г1онча долаш маьхедара (аксиологина).
*    Цо хьагойт уйла яра методологи духьоттара (принцип), цхьа нату-рализмо дувцачох - дуне, саги вахаре кхетамга кхача деза оалаш, ше ма дарра 1аламар (естеств-ый) хьаховкхар  деш, аламата б1асинца (воззрением) д1ахьажара дуненга, саги вахарга, х1аьта саги сина дукха теркам ца беш.
*    Цигар хьехамах 1алам гучадоал ца1 долаш, массадар довзаш, ший духьоттар долаш, хоадамбеш, цу деррига довзадоаг1ачох, цхьа раь-г1ах юкъара доаккаш Даьлагахьар дар «дунел лакха» (сверхест-ный) долаш.

                56
*      Д1ахо «натурализмо» юкъера доаккх: эздийдар, башхадар, этико лакха махбеш дар, адами юкъарал гойташ.. Х1аьта цигар саги оамалт (нрав-ый) лохашхиннар, саги сина1алашошца Шоллаг1адар цар оал-ар дар, уш этика эздий маьхера хьехамаш в1ашаг1дехкаш 1алами 1илмаш, канаш (методы), нийссаяь кийчалаш (правила) йовзийташ.      
*     Кертера дар, фуд аьлча? - кертера да натурализмах Даьлах теша-ра духьал ца хилар, шайт1ан натурализм д1айоаккхаш, иштта тайнача хьехамах гаьнайоаккхаш атеизм.
*     Х1аьта хьехам натурализан хила доаг1аш саги сина, саги дина духьал хилар дайза да, цуна г1ортар (стремл-ие) хул саги кхерам бо-абе хьожаш хиннад, цхьа д1аалар (суждение) долдаш: «дунен т1а ва-хар - дух т1а кхачар!» (жить на земле - смысл жизни!) Цу хьехама бух биллаб атеисташта дар къаьстта комунисташта доаг1аш…
*       Цу тайпар хьехам беш хьабоаг1аш ба хьалха замангахьа шерра вахаре болам баь хиннад Демокрита, Эпикура. Натурализмах д1ахоздаь дувцаш дунен вахарах, сага б1арга к1ала доацар кхы вахар дац,- оалаш.
*    Цу къамаьлах ц1енна баг1а б1оаг1а баь тхов тиллла хиннаб цар, Дала хьакхелаб аларца, дезаш шоай динах (языч-во) белаш, тарама- тало дер ца дезаш. Цар дийцад: «Дуне даа шоашта, оаша дунен т1а ца яьача морзалах шоаша бехке хургда шо, т1аьхьа хургдолаш х1ама дац шоана, ва овдалаш!» - яхаш.
*    Дуненцар совт1ехьа морзхал хестаеш, малар-дуар, дег1о хьада мела яхар д1алуш дола вахар хиннад эпикурхоаша дийцар. Цар нах т1ахьехаш хиннаб морзал эца дуненца Цезарас, Калигулас дуаш хинна дуне масал деце а , цхьа сина парг1атое, дег1а тоаме хилча кхыдар ца дезаш. Наьха доакъазал, шоай акхал йицъеш, сингахьа ирчал гучайоаккхаш, хьайбай духь хестадеш, акх- ан дага ца доахар дагадохаш.
*     Г1алг1ай меттал: «Гигое, т1ехкар лохеное яхар даьр б1окъалгахьа ваьннавац». Лакхе ц1араш яьха Дуне даьараш уйлангахьа лелабеш, цхьа дагалоацаме уйлах. Из ирча хьал дахаш да таханарча заманчу-хьа цхьабарашта, рузкъа даьр гуш да, саг уйла-нигатах толхавеш, уш дагадохара да йиш йоаца ирчалаш дагайоахаш, цар  дар хьагой-таш, мер-заеш ирчалаш рекламахз.
*      Цу къамаьла д1атаралуш саг г1алг1аша оа- лаш кица да: «В1алла ха ца йоаг1ар - ж1али, еча яа ца ховр - пхьу!» Из деррига эзделга диллача, иштта кхъетаде хилац г1алг1ай сакхетамца, цунах дар духхьал д1атардалар мара дац, эздийча нахага хаттача.
*    Цунах дашхар (толков-ни) дича даьха къамаьлаш доаладе хьал доаг1а. Х1аьта цунах тоъбоарам (норма) бар нийсса дац цхьа оаг1ув-на мара ца гойташ, цигар саго дунен дог дилла (пассив-ый), ший ме-къал е 1овдала дена дика ца довзаш, ший хьал тоа ца дара, дуне даа ца хара, массала къел д1айоаеш, цун рузкъа из дийнавар малув ховшшехьа д1а ца лучох пайда хургбац.

                57

*   Дунен наха рузкъа сага мишта кхаьчад, цу сага шийна мара-м, цудухьа цу кицах дингахьа, мог1алагахьа нийсса дац.
*        Х1аьта г1алг1ай кицах тоъбоарам (норма) беш саги д1алелар хул гойтар эзделаца сакхетамо гаьннар хьадахьар наьхаюкъарле д1ач1оаг1аю даькъа. Укхаз малаг1а «пассивность» хул, г1алг1ай 1аь-далах аьлча, из «мелал» я, ц1ана, хьаьнал ший кулгаца къахегаш ва-хача саги вахар гуш хилча, цу хьалах нийсса кхелъе доаг1а.
*    Бакъда саги торонаш цхьаттарра хилац, цкъа тоалуш, т1аккха толхаш, сага енача хано Хьалче (бытие) гойташ. Г1алг1ачунга хинаяц ц1аккха Хьалче хьал нийсса боарама лаьтта хьаьнал вахара тоалуш вахар, цунгар даим из ха харцйоалаш хьал ихад, - цудухьа г1алг1ашта аьлал дазадац.
*    Х1ара г1алг1а берза таьптарга кхоачаш, ши-ший ваьннар волаш, г1ала еш е вов мо ц1а деш. Д1ахо дувце из б1арчча истори хулаш менталитет йовзийташ…                *       Кхы ца1 да теркалде, нагахьа болх бале е маллаг1а дола г1улакх дале доаладаь сага аьттув болаш хьал нийссаданна; массала да наьха
новкъостала е дикача лоалахочун каморшала саг1а луш, саго ший дер к1алдуташ хилча, шийна доллашехь хьацаэцаш, маьрша Дала данар, т1аккха хул цунах ж1али е пхьу.
*    Массала саги коа-карта дукха 1ажаш, кхоараш, б1араш е саьмар-саьк хьийкхача шортта Даьла берката; из беркат доацаш нах болаш, нах хьогаш цох пайда ца эцаш мекъала - из деце маьхедар (аксио-логи) довр сагах махбеш хилча. Из воацаш, цо моча кхы цхьаькхане шортта пайда эцаш (цун лоалахочо), мекъавар вусаш ший мекъала саг хилар д1адайна, шийгахьа маьхедар да ала…
*    Иштта мекъал хилар да-кха дер довр, цу мелача сагах агасурт (образ) доалаш, цох аьннар мегаргдолаш. Кхы цхьаькха да тембе г1алг1ашта юкъе къебараш дукха хилар озалара (объек-ый) хьал долаш, цар шоай кхел хьулаеш, эхь хеташ, шоай йоацача торонна каморшал гойташ, хьаьша юххера котам, устаг1 бувш, цунах теркам бу А. Танкиева.                *     Цхьа ха хиннаяц нах бекъалуш, Совет 1аьдал хана къаьстта, г1ал-г1ай боацар къе ба, алар ца дезаш. Г1алг1ачо дийзадац мелал гуча-ялийта, мела хало-моцал т1акхачара, кхы къамах саго догхайташ.
*      Маьхедара (аксеологина) лакъха махбе хул г1алг1ай оамалт (нра-вст-ость) гучайоалаш, из ший тайпара ментальность хилара, ванаг1а аьли ма бац ераш, дог-уйла (мечта), ду къамаьл аьли мад акхар ар-гдолаш хиннаб эггара къеча хана г1алг1ай.
*   Г1алг1ай дар, ший долча хиннад наьха эхь-эздел тороно нийсса-деш хинадац, из халадезаш хиндаь Де- кхар долаш, х1ара сега наха юкъе д1алелавезаш хилча г1алг1а. Х1ана аьлча г1алг1ачо дийзадац ший ц1ера т1ехьтохар хаза, цун из влара нийсса хиннад.                *     Эхь т1ехьен дита йишйоацуаш хьал доаг1аш (массала, ва бений, ва куртий, ва сели, ва х1ирелг, - аьлча ца дезаш!) «Даьра черсий аьла

                58


е гуржий аьла мо-м ва хьанаьхк Хосбота во1 Инал, б1арч- ча санаьхк (личность) да кха» - оалаш хиннад хьлха.
*    Цунах хов мела боарам хиннаб маьхидари (аксиологи) наьха сакхетам дег1аболбе, цунца хьайоаг1а г1алг1ай менталитет а, уш маьхедараш (ценности) наьха вахаре лийнна хилара.
*    Хала баьхаб г1алг1ай лоаме, баьхабале  а цхьаккха къел, хало хин-наяц г1алг1ай эхь-эздел доадеш, г1алг1ачо ийшар кортамукъле хиннай, ший торонга хьажжа вахаш дунен т1а. Сагацар эхь-эздел д1адаьлча атта хиннад лай хала, лай ца хила хар- цон духьалваьнна вала кийча хиннав г1алг1а.
*    Цудухьа гуржий аьла говра т1ар вессе кулг луш хиннад къеча г1алг1ачунга, хьана аьлча новкъост волаш из вала кийча хилара. Из я-кха маьхедара хула эздий мог1ал.                *    Эрссаш шоашкар Б1уро д1аяьккхача, г1алг1ай лоаме те1аб, шоаш-шка д1ама - г1о яххашехь; эрссашта чулатта дезилга ховш, царна 1аьржа болхбеш, х1аьта чулаттара духьл ца хиннача х1ираш Б1уро цхьана юстте баха 1охайшаб, из да х1ама бе ца хилар.
*   Кхыча оаг1увшашка хьожавеш да таханар кхыча къами хьал, х1аьта саг цецвалилга яц ц1и хазача цивелизацица ирчал я аьлча. Цу даькъа Америке ялхб1аь католики приходашка «пастараш» ма1абе-раш кхестадеш моттигаш хиннай акха б1ехал гойташ - ахчанца, ме-рзалашца, кхерамца к1аьнкашца бувшар деш.
*     Из фуд? Из малаг1а дино хьийхад? Из-м кертачу доаладе а б1еха х1ама ма дий! Цу тайпар акха б1ехал гаьна хул мехедара ног1мотив-ни этика да ала, цига Девиатни юстарвалар хинна 1ец шоашкахьа маьхедар д1адоадарца. Мела ирчал я из католики дина даьша гой-тар! Католики киназа магац д1атакха суда соцамах дийтта г1од…
*      Цу ирчача торонех гу дина дай а хулилга шайт1ан товрадеш. Ла-кхе 1обийца эпикурхой болаш д1абовзийта, къаьстта йоккха моттиг д1а - лоацаш хиннай шоашкара кхоачам луш, натуралисти мог1алах кхетадаьр гойташ хьехамашка «кхоачаман эгоизма» - хьехамца нату-рализма муг1ара латта этика концепци, х1анз йовзаш «эгоизма те-ори» хул.
*    Цо ч1оаг1адеш гучадоакх саг д1анийсалуш хала, ше мо буча бо-лхаца е юча уйланца саг вахаш, цхьан маьхе хьалах,х1аьта х1ама хор-жаш вахар наькъа т1а хьашти-терко (интерес) д1алуш  деррига, цу наьха  хьашта (потребность) луш наьхаюкъарле хилара, цхьа гаргар нахал…
*     Цига эгоизмах саг визача хьахьовкх ший дух (суть); шийна тоам хилча дунен т1а форд т1абаьлча а сагота саг ца хилар, цу тайпар нах ма хули. Хозахетар хилча, дунен т1ар цатома лоралдуш, из шийна де- зар кхоачашде хьож эгоист.
*     «Демократица» хьайоаг1аш я г1оряьнна уйла, саг эгоист хиларца цун 1аламгар хьадоаг1а «къамаьл - саг - эгоист» хиларца, цун 1алам-гар хьадоаг1а «къамаьл - саг сага борз» йолаш, хьал ца1 доалдеш,

                59


ший диках а, вонах а.
*    Иштта ч1оаг1а цу хьехама кхоачам луш, цу уйлашта хьашташ тоа-деш хьехам бар, дина духьале еш Спинозас, Мандевилас… Укхаза къоарга уйла хулилга хьажжа гучаяккха эша эздий-бакъахьар г1ула-кхашца.
*    Дала ма яхха дунен т1а хознеш гуш, нахацар безам болаш бусалба дин ома яхха дина духьал болчан духьале еш, дешаца яь а. Иштта кхетам боацача адами вахаргахьа ирчалуш б1аргагур да маьхедар д1адовр,цхьа маьхедар  (асиологи) да ала хьашт (потреб-ть) доацаш.
*     Шоай хана фанцузки материалисташ булабалар адами сакхетам кегабе, дунен харцонаш духье лоттаеш хьовкхама харц дунен уш хилара, - дунен т1а ялсмале хьакхолла еза оалаш, шоайла хьалха ате- исташ болаш д1абахачара даьр к1еззига хеташ. Цар хьехамо ц1илуш «теория разумного эгоизма», - аьнна.
*    Цу арсоморах (теория) ма1ан доалаш укха бесса:  «нагахьа саг ший дучох т1ехьваьнна ваха могаш хилча, из щий хьашти-теркош (инт-сы) юха ма воаккхувла эгозма уйлах, уш хьашташ (потр-ти) кхоачашде дезилга нийсса  хьаькъалца д1адехалда цуна ший 1алам (прир-да) долга хайташ, нагахьа сана наьхаюкъарле хинна яр аьнна хьаькъале.
*     Цу хьале эгоист хьашташ е цунна гонахьарча наха дале, юкъмот-тига социални торонца, шоайла духьале ергйоацаш, цигар наьхаюкъ-арле яхаш хургья аьнна. Массанена а хьашташ леладе хургда, наха шоашта доалдеш, хургда пайдан массанена из вахар.
*     Цу тайпара хьехамаш бора Фейербах, Чернышевский моргаш, цар дукха г1алаташ гойта дале а харцдунен хьал довзийташ, цар цхьана харцонгар кхыча харцонга  дугаш хиннад адамаш. Т1ехьарчо ч1оаг1а лоарх1аш хиннав Фейербах, из воацар кхы ч1оаг1а уйланча ца лоа-рх1аш, - цхьацца йола моттигаш цун жайна т1ар дагахьа 1омаеш.
*     Из яхилга хала деза цхьане шоллаг1ох ший «устсз» ларх1ар.
Иштта Чернышевский ший устазо яхар дича воалаш революци наькъа т1а дукхаг1а белгалвоалаш, ший 1аьдала материализма дунегар (поз- нать) хилча кхоачам болаш.
*     Фу пайда баьлар Российна цу уйлах. Рос- сии йохаеш мара пайда ца хулаш? Б1ежал баьраш хьалхьайра, дукха зуламаш даьржар: рево-люцеш, народники терористаш, эхь дайна партеш хулаш, т1емаш, ко-ммунисти та1азар, къами ц1и мохкадеш, набахтенаш, мецал нах бов-ра, нах шоайла духьалбалар, массаг1а хиннад уш зуламаш. Далла духьал хиларо адам 1азапага кхоачаш - цох алац цох маьхедар (акси-ологи) дег1адар.
      Натурализм мо, цу муг1арахьа кхы а аламата (филос-фи) хьехамаш да массалла: гедонизм, эвдомонизм, эпикуризм оалаш. Цар хьахь-окх, лоцца Маьхедар гойта наькъаш хьехамах. Мехедаро духьалдайт мела эшаш болх бу цу эздий г1улакхах долча лерх1амаш, хьашташ а кхетадайташ аламата хаттароашца.

                60


*       Маьхедар (аксиология) яха деша тем байташ наха юкъедаьккхар ва  П. Лапи яха аламатхо. Дуне т1ар саги торонаш кхетамца хилара, ший сина уйлах (мыш-ие) йолаш цунца дашхар дуча аламати 1илман (науч-ый) лостамбар долаш хул этики тео- ри хинна лерх1аме концепци я Маьхедар.
*    Цунах хьагучадоал, тохкам болхбар х1амай гучалашца (виды), бе-лгалонашца, 1овхьешца (явле-ния), з1ыагарашца (процессы),х1аьта цар торо хилара кхоачашде наьха хьашташ, хьашти-теркош (инт-сы), дог-уйлашца (мечтой) дезараш, кхы а д1ахо.
*    Маьхедар оалача Аксеологи этика хьехам хилар совг1а, ший этика мо къаьстта аламати лостамбар хиле болхбу цо (маьхедар ) долаш. 1илмо хаьдда хьовкхамбеш д1а-юха къоастаду ший беш, хьал довзарашта, цадовазарашта.
*       Из болх башха хилар да кердадар наха дезаш т1аэцар, цох Даьла къахетам хул, цунах беркат доале наха. Гучадаьннар массанена дов- заш хиле д1аотт, наха цхьацца пайда боалаш, из да дуне довзар маьхе долга, цига яйза 1овхье (явл-ие) башхал йолга сага ховш.
*     Укхаз хаттар дича, из довзашдоацар саго тохкаш къахьегарца, хьалха яйзача 1овхьех, из д1ахо дар хьадовзара цхьаккха довзадезар хьагуча ца до- але, довза аьнна ларх1а йиш йий йовзаш хина 1овхье я ала?
*    Укхох-м психологи агакеп (форма) хилар ца1 доалаш, х1аьта саги боккха бола сакхетам балар да 1аламан наькъа т1а. Дайзадаьннад аьнна долаш дий?
*    Нагахьа мо уж дайзараш саго шийна кхетадарц, д1алеладеш ца хилча цхьацца довза деза яхаш дараш белгала априори (далалехьа) довзар таралуш ца хилча; цхьан сага тара 1уйренна меттар г1атта, ше малаг1ча кувга т1а г1оттаргва ца ховш хилара; цох бокъонца уйла йича априори (далалехьа) хилча ха йиш яц хургдар (кхоана е ломма), иштта ший дийна хургва е вац; дийна хуле ше хьаькъала меттахьа ца хала бахьанаш дала тарадал дий?                *      Саги вахарца деррига дайзараш довзартех (познание) е цадайза- раш мо «Са» маьхедарах доацаш диса йиш я. Х1аьта довзарашта уш довза, ала бахьан деза, цхьа хьал гучадоалача хана чухьа нийссалуш, 1е моттиг яьхайолчахьа нийссалуш, саг ший метте  волаш, сакхетама ший шиъ кулг в1ашкадулаш мо кийча волаш, эздий лерх1амашка са- тувсаш.
*   Саго аьнна дий наьха уйла-нигатага дилача уш маьхедараш (акси-олоогия), дезараш дагадоацара уллув латт? укхаз ала йиш я ба- хьнаш лахар сага декхар долаш латт. Из дуне довза яхилга да Далла дезар.
*    Х1аьта бахьанах кхел хулаш керда довзадезар даларца, цунах ал-ар саги карадоацаш мела 1алашо я, кхоачамаш хилара цхьа довзаде-зараш гучадоалаш. Маьхедарех кхел хилар нийсса долаш бахьанаш-ца хьал дийнад кхел Даьлага хилара.

                61


*    Маьхедар хилар да ший иерархех хьал дувлаш, х1аьта царех хьал- ха белгардар даьд Э. Гартмана, цхьа хьаболабанача муг1ах: «1абара»
( удовол-ие) - « демаьхедар» (целесоб-ть) - «хозал» (красота) - «оа- малт» (нрав-сть) - «динаг1ал» (религ-сть).
*     Х1аьта цу даькъа ший тайпар болхбеш М. шелера хьадайзийтад маьхедарех бола г1оарбоарам (шкала) мог1алал (моральность) долаш т1ехьат1адоаг1ачох биъ мухара:
1. безамедолаш е безамедоацаш;
2. витални ( вахари, дийнадари) маьхедараш г1аьхьмаьрша (благопо-лучие), г1аьхьторо(благосост-ие), унахц1ано (здоровье) кхы а д1ахо;  3. дина маьхедараш (башхадар е ирчадар, нийссадар е нийссадоа-цар, маьхедараш ц1ана бакъдар довзара;
4. Эггара лакхар модальностал хул дин «даздарах» е «дазадоаца-рах», цар хулаш шоашкахьа «шемадарра х1амилдаш (абсолют-ые предметы)», х1аьта цу даькъа юхедиса маьхедараш хулаш цуна бе-хкама белгалолаш (символы). М. Шелер Харжа йоазувнаш, М., 1991 ш. оаг1. 323.
*    Витализми вахарах дар довзийташ психолога Э. Шпрангера гойтад къоастаде, оалаш аналдах (уровни) маьхедараш царга хьажжа хулаш цхьана е кхычана муг1арах латта торонашка е дагалоацамашка (це-ли); цхьа экеаномик торонех маьхедараш ца хилара,хулар духхьал б1арчча дина торонех мара, царна юкъе хулаш маьхедараш хьеха-махе, эстетикахе, политикахе, социални хьалахе.
*    Иштта маьхедарех (аксиология) бола кхетам белгалбеш Г. Риккер-та хьалхара триадах маьхедараш латилга хойт 1илман (научный), эстетикан кхы а монизма дин дараш а. Кхаьдухьара маьхедараш ни-йссалуш хилара санаьхкашца (личностями) в1ашаг1кхета маьхе-дарех оамалти (нравые) маьхедарех шийха вахара (личной жизни); хьалхар царех хул безам е динаг1а тешара маьхедарех.
*    Х1аьта персионалист В. Штерн къоастадаьд маьхедараш б1арчча йолаш торо дагалоацама е кхухьа маьхедараш долаш. Иерархи хиларца «шоаштамаьхедараш» (Selbstwerte) - санаьх- каш (лич-ти) тайп-тайпара доалах хинна - дег1аяр долаш Даьла кхела.
*    Мог1ало д1адехац индивидашка цадовза маьхедараш, эмоцех доацараш, цо д1адех цун Декхар дар деоттама т1асоцарах (прак-ке позицию), цунах  х1аранена кхоачар долаш. Иштта, шийна сага кхоа- чачох нахаца ийдам (отнош-ия) болаш.
*    Юкъара ма1ан цу т1асоцарах хьадоалаш д1ач1оаг1адара ше лаор-х1ара Маьхедарех санаьхк хиларца, цигар сагал (адамал) д1адоадо-лалуш наха в1ашийотта.
*     Аксиология яхилга да греки меттал «акси» - маьхедар кхы а «лог-ос»  хьехам - теори, г1алг1ай меттал «арс1омор» доалаш хьожаш бе-лгалдара аламата(филос-и) хаттараш доаг1аш мог1ални маьхедараш довзийта.
*    Цун хьехамах довзийташ 1алам эканомиках, эстетиках, мог1алах,

                62


иштта кхы д1ахо  маьхедараш хьадалар хиннад Х1Х-г1а б1аьше раш юкъекхаьчачул т1ехьаг1а. Мехедар (акси-ги) хилар гучадоал «де- онтологи» хьехам баларца Декхар хулаш дикане, воне юкъе пордув кхолла…
*     Шерра хьаделаш Маьхедарех арс1омор (теория) болх баьб Х1Х б1аьшерашка Р. Лотце, цун дешархочо Виндельбанд г1ийртав цуна
хьехамах гаьнавала Релятивизмах, маьхедарах корта а беш кхоачам- бе юкъар ма1андара (общезначимость) теоретически довзарте дала- ра, кхы а оамалта ардам (нрав-ые дейстия) бара а.
*      Релятивизмах хетар аламата далар доалаш, х1ана аьлча хетар-моттар хала торо йолаш духхьал арс1омор (учени) хилар мара бе доацаш ма1анедолхача маьхедари… Виндельберг нийссадеш хиннав Маьхедараш, тоъбоарамаш (нормы) долаш мо, цар юкъар план йира массайолча культура оаг1увна, иштта бух хулаш деррига къаьстта до-лча маьхедарех.
*     Цу тайпара г1орташ синтез яккха Канта критикан аламатае, Лотце ма1андара хьехамахе. Виндельбанд Лотцен т1ехьа  лийрх1ад, тоъбо-арамаш (нормы) кулгалдаь ца 1еш мо оамалта ардама (нрав-ые дей-стия).
*   Маллаг1а  маьхедар отташ мо шийха болча дагалоацама (цель), цунгахьа хилар доаг1аш из ше бахьанца, материальни хьашти-терко (интерес) йоацаш, пайда е 1абар доацаш.
*   Маьхедар дац оалаш бокъонца дар, из сина 1алашо (идеал) хулаш, цун доал дар кхоачаш Трансцендентальни сазал (субъект) - «юкъар сакхетама»,«боараман сакхетама», из сакхетам хьаст болаш мо, ше бух хилара массаболча тоъбоарама (норма).                *       И. Канта юхехьа хулаш шийна довзачох б1аса (взгляд) долаш, иштта Лотцена гаьнвоалаш хиннав Г. Риккерт а, ше в1ашаг1йолаш хи- лара арс1омор (теори) Маьхедарех, из к1ийле йолаш мо дардовзара, оамалта ардама (нрав-ое дейст-ие).
*   Риккерт белгалдаьд 1илма к1ийле хилар Ло1ам (воле) т1ехьаин-дивидуальни сазал (субъект) хилара, из мадарра бакъдар ха хьажара. Ло1ам болаш «ха ловш ше дола 1алам» е Ло1ама «дезара истори»
хул Риккерт ма яхха кхетаде дезар доаг1аш, бехкамза хьале т1ехь-эмпрически маьхедараш.
*     Деррига ма1андар 1илмашка хилара, оамалта императив йолаш мо, цун д1а-х1а даржар хул Ло1ам д1акхачарга хьажжа маьхе болх-байта довзарте (познание) дег1айоалаеш.
*    Х1ама довзар (довзарте) да саги ло1ам балар цхьан белгала т1а-соцара (позици), саг хилар гойта маьхедарцар ийдам (отнош-ия) хин-на.
*    Анализ еш довзартен (познанина) Риккерт къостаю сазал оаг1ув д1ааларгахьа акт йолаш (психически хьалче-бытие), ший озали (объ-екни) чулоацам ба (хьалчена т1ехьнахьар болаш ма1анах) ма1андар е дух дац хьалче хилар, х1ана аьлча логика ходамах

                63


ма1андар хьалха доа- г1а хьалчел.
*     Кертера белгалдар да маьхедар латтар цхьа б1арчча дув- задалар доацаш х1аьта цу ма1анах хулаш духхьал трансцендентни маллаг1ча хьалчеца, иштта из довзача сазалца (субекту)а…
*    Довзартен теори да маьхедари 1илма, аксиология доалаш. Г. Рик-керт хьийжав къоастае кхетамчеш (понятия) «тоъбоарамаше» нор-мы, «маьхедараше»-ценности. Мехедар е ма1андар (значимость) дар хулаш сазалга (субъект) хьажа, довзартен саг хиларца. Тоъбоар-амо д1абех дад1оаг1ачун кхетамче, ший хилара имманетни кхетама, из трансцидентни бар боацаш саги Ло1амца бувзабалара.
*     Из хьехам ба неокантиански шийгахьа бухехьа далайиш йоаца ду-ализм имманентни хьальче (бытие) йолаш, цу трансцидентни ма -1анах маьхедараш долаш, сазалца д1акхетара цхьа имератив долаш дадезарашца. Из шиндухье я саг довзартен юхецавагар, цунах кхы а д1адаьржа хьехамаш да, дерригнех хоамбаь варгвоацаш…

и)                ДЕКХАРДАР  (деонтология)

        Деонтологи (деонтология) яхилга да греки меттал «deon» -доаг1- ар «logos»-хьехам ба. Из 1илма лостамбар да хала доаг1ачо, цхьа да- къа долаш этика,цунгахьа хьожаш халонаш хилара декхар доалаш оамалто (нрав-сть) д1адехара хала дезача тайпара. Из арс1омор (теори) да, деза х1амаш е еза торонаш хилар белгалдеш, из этика концепци дакъа хилара кхетадеш хьаст хилар 1илама, мог1ала, эздела дезараш долаш мо; чухьлаттара (струк-тура), чулоацама (сод-ие), кана (способ) х1аранена даладезар луш.
*       Декхардар этика дакъа хиларца, цо хьагучайоах цхьацца йола халонаш декхарашкахьа бакъахьар г1улакхаш д1адехача оаг1уврахьа. Эггара хьалха из дешма1ан (термин) юкъедаьккхар в И. Бентам, ший оамалта (нрав-сть) хьехам болга хойташ. Т1ехьаха декхардар (деон-тологи) хувцалуш аьннад «аксиологиех» хьадалар хулаш, - диках, вох бола хьехам ма бий из.
*    Цхьа нийсса сакхетам хилар ший тайпар агакепаца (форма) наь-хаюкъарленгахьа хьайовзаш хьахьовкха хул «озалар-объективный» наьхаюкъарлен-социальни халон дагадоацар. Цул совг1а наьха хьаш-ташкахьа (инт-сы) наьхаюкъарле йолча историна хьал дег1адоаг1аш кхычарна тара доацаш къайленгахьа нийссалуш, ше гуча- даларца «хала дезаш». Цул совг1а д1аоттар деш шийна могача бесса цигар кхетамца, бокъонца дар долаш.
*      Мог1ални сакхетам махбеш хул вахара 1овхье (явл-ие), цуна эш-араш  хилар хьажжа, эздел хилар гучадоалаш. Мела декхарал отт е гуш в1ашикхет эздий д1адехараш, цига наха дедезар долача хьалаца. Уш декхара сага т1адужаш да, декхар хинна.
*      Деррига довзача агакепа (форма) нийсса д1адаржаш долча, кхы а массанена белгалдалар гойташ мог1ални тоъбоарамгахьа (норма),

                64

хьехамгахьа. Кертера хаттар хиларца мог1ала хьехъамах, цига йолча халонех в1аший тара «деонтологи-декхардар», аксиологи (маьхед-ар); кхы а цар в1ашкаоттарца, - шоаш хаьддадарех (категория) хи-ларга хьажжа, цу кертера торонца этикаца декхар гуш, ший фарала, берката (благо) хилар долаш, цига декхар (хайра, пайда) цхьана от-таш.
*     Декхара кхетамче (пон-ие) д1атаралуш фарала (берката) декхар долча хана фарал кхоачашеш, кхыча наькъа т1а хьожаш хьахул цига пайда (беркат). Цу декхарах фарал кийча йолаш ший хана декхар кхоачашде; халонаш маллаг1а хули аьлча д1анийссаялар кха уш ший шина хаьддарашта (катег-ия). цига шиннена к1ал гуш хиларца шина тайпах йола «оамалта духь» (нрав-ое начало), дикадар дари, декхар кхоачаашдари?
*     Цигар хьал дега товш (ховш) чам хилар, - х1аьта хул а пайда, беркат дикача уйланца, из арахьа гуш хилча к1ала соцаш мог1ални бокъона (закона). Иштта этта дола духьаллаттар тайп-тай- парча оаг1уврахьа гуш хургда цу тайп-тайпарча уйлашца шоашкахьа интерпретаци еш. Царех хинаб аламатхой: Ницще, Берегсон, Ноуэлл-Смит кхыбараш а.
*     Интуитивизмо ч1оаг1а б1арахьажа оалаш д1аалара (сужд-ие), т1аккха цох кхетам хулаш, цун т1ехьа соцачар ч1оаг1аеш я эздий-мог1ални кхетамчеш (понятия): фарал, дикадар, син-1алашо, вахар ма1ан, из кхетам ч1оаг1абе торо ца хилара хьаькъалца, болх-1ом-барца (опыт), х1ана аьлча уш довза торо хул сага интуитивах, уш шо-ашкар долаш дола ц1ена бакъдараш доландаь.
*    Этика интуитивизм (ше-ша) дуввцарца теоретически хьовкхамбеш хилара царех ч1оаг1а йовзаш йола эздий торо д1акхетамца гуш, йов-за хул «Са» тешаш хьал д1адовзийтара, х1ара торо шоашкар маьхе йолаш.                *      Интуитивизма боламах (течение) белгалваьнна хиннав Дж. Мур, цооалаш хиннад: «этика декхар да 1омаде мог1ални кхетамчеш (пон-ия), цун декхар дац сага агахилар (сущест-ие) тахка». Иштта саго би-йцар малаг1а никъ ба, цо белгалбаьр да арахьар сибат, юкъедоа- лар теркал ца деш.
*     Мог1ални йола белгалонаш, амалаш (свой-ва) этико д1аехара мо бала гуш хилчахьа кхы декхараш хилар ца дезаш, ног1мотивни д1а-дехараш д1алуш. Из декхар торо ца эшаш мо, цунца дог ца хилара, иштта халача е ца халача торонех хьалдаккха дух доацаш мо, цига т1ера агакеп (форма) хилча гойташ юкъера дух (суть) – ма1ан дезаш хинна дац.
*       Декхардар (деантологи) йовзара гучадоал тайп-тайпара вахара наькъашка, х1аьта цига хьахул мах дукха-лакха бацар ала таралуш дара. Цунах доаг1а маьхедар (асксиологи) мо хаттараш телаш хилар-ца, этика арс1омора (теори), цу халонга кхаьча хиннав И. Кант. Цхьан оаг1уврахьа цо дийцад, цхьа кхетамче (пон-ие) хилар «Декхар»

                65


д1анийссалуш цхьа «декхарца».
*      Дикадар дара кийчадалача мо «дикадар» хилара, ший оаг1ув хинна цун, цига кхыдола ма1ан хаьддадара- шта (катег-ия) луш, из «дикадар» хьахьовкхаш гучаялара, ужаш в1аши духьал латтар харц долаш. И. Канта белгалдаьд мог1ал хилар б1арчча моттиг хулаш адами парг1атон хьал довзийташ, цу гонахьен хьакъас- тара арахьар езмара (необ-ти) кхы 1илман бахьан дувлара.
*     Х1аьта а цар даржар хул гомал (рамка) арацадоалаш, даим долча сина1алашо- ни (идеалест-кий) этиках; из мог1ал д1айовзийташ къаьгга боацача хоадама. Иштта белгалаг1а къастачох мог1ал я оалача И. Канту ч1оаг1адеш хинначох да шщий моттиг хилар хала-доаг1ар долаш, цох оал  мог1ало д1адехар.
*   Мог1ал хилар хьадоаг1аш социални 1аламо махбеш, цу сина торонаш гойтар, ший бесса хулашдале а, юххера саг хилар т1ерада-ларца оамалто(эздело) ма яхха кхоачам болаш декхар оттара доа-г1ача бесса.
      Декхардар (деонтологи) этика хьехам хилара Канта юххе соцалуш ба х1анзар деонтологира интуитивизмах бола (У. Росс, Ч. Брод) духьалаболхаш аксиологически интуитивизма. Кхы цхьа аргумент да этически деонтологи, цун гойтар латт дацари духье (отрицать) ларх1а ца дезар ма1андоаг1араш(мотивы), дагалоацамаш(цели); кхы т1ехьа-т1адоаг1араш (послед-ия) маллаг1а караг1долачо (поступок) ца мах-бала ший квалификаци хулаш эздела (мог1ала) доаг1а ала.
*    Оамалта хула ший тайпа хилар, цу караг1доалачун белгалдеш хул духхьал догдара е догтохадалийтар импульсах, цхьа низ болаш де-кхара, цхьана ц1ера ду алардоацача.
*     Цу хоадамца маьхедаро (деонтологис) ше духьалоттаю Дина эти- кае, Консеквенцални этикае - гедонизм, утилитаризм… Из деррига ши-шай тезисаш е посылкаш хилара метафизиках хьехам ба оалаш духьаленаш хул, из Дике, Декхаре хиларо д1акъовлац ма1анах барт- бар, шоай кхетамаш (предст-ия) хилара цар кхетамчех (понятия).

й)                МЕТАЭТИКА
                (аналитическая философия)

          Метаэтика хилар да тохккам бар 1илман докъошкахьа, ХХ-ча б1аьшерашка хьадоладаларца никъ боалаш аналитически оамалах
инглазметталла денача аламата (филос-ия) мог1ал гойташ; из хьадоа- г1а специализаци хинна тоатол доалаш аналитически философи (ала- мат) хинна.
*   Шийгахьа методологически оттар(установка) долаш мета- этичес-ки 1илман тохкамбарца, уш этиках йола халонаш метта даькъа- гахьа кхувлаш цунца анализ еш меттаца оалашка хьажжа дагалоаца- ма (целью) луш цигар халонашта нийсса ма1ана агакепах (форме) иш- тта элиминаци псевдохалонашта, уш хьаялара нийсса дешаш ца увта-

                66


дара, логика нийссаяь кийчалаш (правила) талхаш.
*        Халхара метаэтиках баь болх лоарх1аш ба Дж. Мура яьздаь жай, цун ц1а я «Этика духьоттараш» (Принципы этики), из эрсий меттал да. Цу авторо, дашхар даьд  Дикане, Декхарае дар алар совг1а, царна доаг1ача хаттарашта жоп луш шоай доалача ма1анах. Цу тайпара болх бира цун аьттув хилар корде этках хинна лгика г1алат; хьалаха Дика белгалдеш хинна, хьалха д1абахараш натуралистически г1алат лоарх1аш.
*     Нагахьа дкха даькъа аналитически аламата дукъе(тема) долаш, къаьстта цун неопозитивизма этапах хаттар доалаш юкъ йоаг1аш 1ил- мае, метафизикае юкъе, цхьа алтернативни агакепаш (формы) хулаш довзартен (познание), х1аьта метаэтике хул хьалхъар агакепа яьнна хало хул ховзовзаре (знаний), маьхедаре (ценности).
*     Из хало я т1ахьажа халамегаш шиймукъар шиндаькъа аспект йо-лаш: хаттар хьалхар, в1алла ховдовзара могаргдий те маьхедарах, уш мог1ални е кхы хинна а ховдовзараш (знания) хала мегаш маьхедари нетрални; хаттар шоллаг1а, маллаг1а когнитивни (хьаькъали) дарж да статуса маьхедар  хила д1аалар (сужд-ий), хулаш ди царех ховдов-зараш (знан-ия), ларх1а езаш хьажа  бакъ я е харц я.
*   Хьалхар хаттар дувцаш д1акъоас- тадеш хилар социально-деот-таман (практ-ий) халонех, иштта ца хад- даш вугаш ма1андаккхарга (выводам) аьтув болаш т1аэца  маьхадари хоттадаланза нетрални метиэтически анализ.
*   Метаэтико кхетадо ший 1илман мог1ала аламат (философи) долга,
иштта теоретически этика хилар, цу традицех йола аламати морали-стика хиларал совг1а, цох аттаг1ча кхетама дешманах (в терминах) ана- литикаш цох Нормотивни этика оалаш.
*   Дукхаг1ча 1илманхоша шекбала хиннабац гносеологен 1алам хилар моралистики, цунца гуш болхдекхар (задача) логик-лингвисти анализ йолаш годеш болхбе хьадеш нормотивни этика то1ал шиш-болаш (дидкутивни хала мегаш) 1илма; Цун никъ баьнна формали-зазацина метта а, чолхоттара (структура).
*     Натурализм хул метаэтически концепци мо, трактовка еш мог1ал- ни дешаех, д1ааларах, цхьа дискрипнивни метта ца1 йолаш мо, х1а-милди (предметни) ма1андар цар хулаш бокъонца йола реалии.
*   Интуитивизмо ма яхха, мог1ални  кхетамчеш д1анийсалущ цхьа-йола  «бокъонца йоаца» озалаш (объекты), массала Дика (добро), до-взарте доацаш довза сага данача даькъа, х1аьта цунах дар кхетамга кхоачаш интуици новкъосталца.
*    Х1аьта цуна духьал хетар гойтад, тезис да оалаш когнитивность ца хилара этика-мог1ални дешай е хьалхдилари (предложения); эгга-ра хьалха то1ал хьабелгалдаьд цох Л.Витгенштейна, ший белха т1а «Логик-философски тракт». Цо ма яхха, нагахьа  метафизика дешма-1анаш верификаци еш ца хилча, из хулаш бакъдоацаш е харцдоацаш шоаш белгалцадаларца, хетари торонца хилара, иштта долче этичес-

                67


ки махбар д1адоалаш…
*      Метаэтиках йола кхетамче (пон-ия) я неопозитивисташ юкъеяьк- кха, цо белгаляьй ший этьики концепци бухе оамалт(нрав-сть) долаш, из ног1мотивни этика духьал нийслургдолаш. 1илмо декхаре оттавеш хьал хул цига, яхьаеза  бухар к1ийле яхьаш, эздий д1аалара (сужд-ие).
*     Метаэтикас дег1айоалаер я аламатах йола мог1ал, из цхьаненца йоа-цаш цу мог1ала оамалти сатешар (убеж-ие) хилара духьал оташ дезача. Метаэтика кхоачамбеш хала дезача анализ еш мог1ални мет- та логикаца, д1акхетадеш мела мах ба хара цар эздий хул дешма1ани  (тер-ны), д1аалари (суж-ие) оамалта мотт лелабача.
*     Метаэтика хьал доал, из ювца йолаш, метта логиках агакепаца (форма) в1ашаг1кхетар ду, цхьа оамалта (нрав-сть) г1улакхаш белгал-дувлача цар бувзам бовзийташ. Цуна хьал цхьа агакепе (форменный) в1ашший карадерза долаш декхара, цига гучадаларца бахьан долаш, ма1ан тахкийта.
*   Х1аьта цигар сакхетаман чураоттарца (струк-ра) хьал хул, цул со-вг1а цигар тайп-тайпарча кепай бувзам балара г1улакхашца фено-мен йоалаш эмпиризма наькъа т1а цхьацца дар къасташ, ц1аналуш б1ехалах, дар лутташ мо гучадарашца, д1ааларашца.
*   Нагахьа санна цхьане тешалдой: «Саг вер къа долаш Даьлагар совг1а, иштта цунах дашхарде деза логика торонех,юххера хьадоалар  ма1андаккхар (вывод), феномен хургйолаш. «Сага ховлда, саг ве йиш йоацилга» - нах д1акхетабеш дола д1аалар да из, х1аьта ховш ма дий Дала «саг верах», аьннар, цул къадолаш зулам доацилга, саго  Даьла-ца керастал дар т1ехьа. Дала къайлаб сага никъ «саг вергахьа», из Да-ла чуделла «Са» хьалдаккха бокъо йоацаш.
*      Иштта хьал отт мог1ални декхара кхоачамаш долаш, кхетамче (понятие) йолача гуш цхьа чоалхоттар (система) долаш к1ийлех, кхо-ачам боландаь массанахьа кхетамчешца - мог1ални духьоттар-ашце (принципами), башха 1алашонашце.                *     Иштта йола халонаш чулоацаш болам а бохийташ мог1ални метта логика, дукха методологи хаттарашца ийдам (отнош-ия) хилара, цига бешболача мог1ални хьехамца, цига хулараш эздий-лерх1аме хало-наш хилара, кхы а эшача кхоачаман к1ийлееш я, х1аьта цу тайпар к1ийле я цаэшача кхоачам боацараш белгалдеш, массанахьа цун я ца езе кхъоачамбоацараш белгалдеш, массанахьа цун е кхычун чоалхот-тара (система) цигар мог1ал ювцаш хилча.
*       Дукха долча хьалан моттигашта мог1ал нийсса йолча д1ахайташ,
къаьстта хул нагахьа в1аший г1ерта духьале йира, эздела, оамиалта соцам  хул уйла йолаш дале.
*     Дар д1адаьлча юххера дола хаттарца хоадам ба йиш я, ший болча кхетамгара эздий хеташ, д1атовш анализ ейташ наьха юкъара нийс-сонца, уш тхьовраденна хьадоаг1ар долаш хиндаь  агабокъо (закон) гойташ. метаэтика хилар да ше арс1омор (теория) долга гойташ

                68
шераг1а белгалде деза аламати хьехам бу талг1е йола  оаг1ув, цунца мог1ал-эздел кертехьа долаш, шийгахьа массекх дахар (течение) хиларца.
*     Неопозитивисташ дукхаг1а долчох кхетаду шоай моттигаш йола дешма1анаш (термины), д1алараше (суж-ие), иштта из хьалха вайи бийца эздий, мог1ални мотт (логика морального языка) 1омбешхи-ларца нийссаду болхдекхар(задача) долаш оамалта, эздела филосо-фица.
*  Цигар кхетамца дувцаш хилча, тохкамбара сакхетам къоаргалург-болаш дезаш дац цунах юхкхета веза, - оалаш хиннад неопозитивист-аш, мела къоарга халонаш ца хилара мог1ал гойта езача хана.
*   Х1анад из иштта,- аьлча? Цар гойташ юхабала лаьр- х1а боаца тезис да, цигахьа хала торо нийсса хилар д1ахьовкхаш, из бакъ да аргдолаш мог1ални д1аалара(суж-ие) хул 1алама торонца сага  хьаь-къал, сина уйла (мыш-ие) саг хиларгахьа.
*     Цхьабола неопозитивисташ дувцаш хилар д1аалараш бакъде тах- ка йиш хилац; нийссала е харцала да аргдолаш апостеори болх-1ом-бар (опыт) даьчул т1ехьаг1а мара, цох хулаш верификаци. Из яхилга фуд  - аьлча? Из даьра да,- ц1ана дар деш дола х1ама. Нийсса да е   дац хьожаш эмпризман наькъа т1а, цу трансценденцех дувцар бакъ- де дезалга.
*     Цох ала доаг1а: хурдоацар дийца - саг хургдолчох воал, оалаш мо хетара е моттара ма1андаккхар нийсса доацилга, цига верификаци хилац, априори дола хьал гипотеза мара ца хулаш. Цунах дар комму-нисташ даь латтар гучдаьнна д1адахар.
*    Саги сатешам хул сина хьал долаш саги ваха низ хулаш цхьацца торонаш 1алашяра, вахар наькъа доаг1а хьал долаш, из саг хилар да сина ала (дух) хиле сагага бакъдар лохийтар, цунах хул саги д1алелар (повед-ие) цхьцца бахьа- наш лохаш.
*    Атта метта долаш хул дуне довзар е дуне гар, - фуд аьлча? Из да саг хьаькъале волаш шийна бахьанаш лохаш ц1анача уйланца, нийсса озалдар (объек-ый) дар го метаэтика концепцица.

к)                ЭТИКА КАЗУСАШ
                ( казуистика)

         Этика казусаш хилар да наьха юкъ дийна латтар, ужаш эхь-эзделца хала доаг1ар доалаш г1алатах е иккхар хинна болх-моттига (ситуация) цаховш. Уш наьха вахарах хьадувл, юхехьа алча къаьстта волча индивидах дар хьагойташ; цун лелар а цун кхетам а халонга кхаьчача эдел довш е мог1ал лохаенна хиларца г1од дожаш абстрак-
ци кхетамца, цуна нийссаяь кийчалаш (правила) йицяле.                *    Латини  мет-тал CASUS - болх-моттиг (случай, ситуация), дена во, иккха дага-доацар (случай), дукхаг1ача даькъа нах бахача дезал чухье йолча нийссалуш х1амаш да уш, болх-моттигаш (случаи). Цу дешама-

                69

1анца белгалбала хул наха юкъера ийдам (отнош-ие) цхьацца шекон аргументаш долаш хиннар е дар д1агойта е бакъдоацар юкъедоала-деш болх-моттигашта бокъо е хьожаш, харц - лувш, шийдар чакхдак-кха г1ерта саг.
*     Этика казусаш каралаьца г1улакх дар къовсамаш а гуш, саги декх- араш белгалдувлача, цига нийссаг1вар малав хойташ т1агг1олла яьча кхелаца. Дала адамаш хьакхелчахьа хьаькъалах адамаш совг1адувл- аш хьаденад, х1аьта ха-зама д1аяхарга хьажжа хьаькъал совг1ада-ларца наха юкъе саго ший дар - ера а са да,- оалаш д1ахайтад, ше доал де кийча хилар гойташ.
*      Саг тара хул дахкилг багабелла циска, «гагг1а» оалаш мо. Иштта саго ший моттига карт тохаш мо, яьча карто-м наха юкъе ийджам (от-нош-ие) боаккх. Цу бувзамга хьажжа наьха торонаш хувцаенний, цига цхьабараш б1аьхий хилара ч1оаг1а болаш, х1аьта юхебисараш къе-миска болаш.
*      Саг шийна волаш, ч1оаг1а-в1аьхий, хоз-дика, иштта саги «дикал» цунгахьа йисай, гонахьчарна дола «дика», «во» довзаш хинна хьи-йжад к1алг1олла бакъ-харц шийдар чакхдаккха, цигар ийдамга хьажа хингнад наьха бувзаман хьал, ший болх-моттигаш (случаи) гойташ.
*        Этика казусаш белгалдеш, г1алг1ай сакхетамгахьа, цхьа массала да вахарах дувзаданна. Цкъа ханчухьа ваьхав в1аьхий Дуда, цун лоа- лахочуннна Г1удийна дийзадац из хьал, х1ана аьлча Дудас харцо йий- цаеце а кхерам лоаттабар хала мегаш хиннад Г1удас уйла еш.
*    Из кхерам хиннаб лоалахочун кертачу, шийла в1аьхий Дуда хилча ца дезаш. Иштта цхьане торо хилар «дика» хиннад, шоллаг1чо ца де-заш, кхерам бувлаш, Г1уда шеквувлаш, лоалахочун дешаех дегабуам-беш. Цхьа ха яккха д1аваха дагадехар шоллаг1чо, Дудийга ший мот-тига б1арг лакхалахь,- оалаш. Ший шу дала кхийнзар Г1уда кхы ч1оа-г1а в1аьхий хинна, ший оарцаца юхакхаьчача.
*    Дуда а Г1удийца цхьатарра болаш, х1аьта уш шиъ лоалахой болаш лерх1ам болаш баьхар, кхыметтал шоайла безаш ворх1 шера. Цаьхха Дудийга «во дера», цхьа гаьнарча наха цунгар рузкъа д1адоаккхаш. Цу рузкъах валар села дагадалацар Дудийна, ше лоалахочул лохе висар мара.
*     Тхьовра Г1удий хинна торонга кхаьчар хьалха ваьхий хиннар, из увзалуш дегахьа цига ваха ца могаш эбарг ваьнна лелавийзар ца сийле яккха, шийга енача арг1аха. Мела безаш хул нах шоайла Даьла къахетам болча, мела цабезаш а хулу ш Дала къахетамах гаьнабаь-лча.
*       Цу массалах гу, саго уйла йича, торо хилар харц-бакъ наькъа т1а хулалга да Даьла раьзавоацача наькъа т1а нах хилар, харц-бакх болх-моттигаш (случаи) совяларца, адами эгоизма адама духьал болхбе отт. Торо хилар дика долаш мо зул- ам долаш д1аот.
*     Цу наькъа т1а дукха йийхье а, сомадаьле а ховз казусаш (болх-мо-
ттигаш).  Тамашйна да сага вахар, из «дикадар» цхьанена  долача ха-

                70

на шоллаг1чо цох «во е зулам» хулаш дале а из торо хилар массанена эшаш дола хьал да, къаьстта Даьла раьза волача наькъа т1а.
*    Цу тайпара наха юкъе этта хьал харц хул, сага ше эшаш хилар «то- ронаш» ца езаш, из кхераш «х1анз-х1анз» - яхаш; ханаца зулам ма доаладалар, оалаш уйлангахьа. Ше а, нах а динаг1а тоабанна хилча-м кхетадеш хулар нах, Даьлах тешар доацача наьхаюкъарле цхьан казу- саш кулгалдеш хьал хул б1еха политика хинна адамашка яьржа.
*    Динаг1а бохкача наха ийдам боал эздий хьале, оамалта болх-мот-тигаш юкъеяларца, зулам ца деза хьал да наха нийсса кхелю 1аьдал оттадар наха юкъе Даьла ц1ера эздий тешам юкъе боаржабеш, бу-салба динах бола хьехамца наьхаюкъарле дийнаеш.
*     Сага вахар хул, ший юхь-сибат белгал ца доалаш хилара гуш хин- наяц халонаш, эхь ма догг1а леладе; сага заман сакхетам цхьана тоъ- боарамах (норма) латташ, х1аьта наьха хьал чолхане наькъашта латта мара.
*    Этика казусаш декхаре дар цхьа боарам а болаш ма хулла эзди то-ронашца хила, шерра хьагучадаьккха д1а-х1а даьржа хьахьейкхар- аш долаш, ший карадар этика бокъонгахьа хьахьовкх эздийдараш, цох эздел хулийташ г1алг1ай сакхетамгахьа, цхьацца маьхедараш (цен-сти) гучадалара.
*   Дукхачарна юкъера увзадеш хьахъьовкхаш шеко йоацаш тезисаш-ца, д1ахо болх мела бу нийссалуш, дикаг1а торонца цигар дифферни-цировани меттигашкахьа, казусаш хьагучадоалаш.
*     Къаьстта доалаш-дар довзарца т1ехьара дифферницаци лоаттама доалаш юкъ - арчо массанена, цигахьа массекх кхетама (пред-ия) агакеп (форма) хилар-ца. Нийсса хина наьха сакхетам хьал хьалдалар хул хьаькхалчухьа классически сурт отташ.
*      Тхьовра хана гучадаьнна да Аристотела логиках, Евклида геоме- трех езимера (необ-тью) агабокъонех, реторика хьехамех, иштта мас- саг1а хиннад ужаш, цу замангахьа гучадаьнна кхоачамаш. Х1ара за-мано, ший дикаш гучадаьхад цхьацца мог1ала, эздела сийленаш йов- зийташ.
*     Таханарча дийнахьа моттигаш нийссалуш йолча хьале новкъостал деш, халонаш юстаряха (массала, эвтанази я хьало д1адехараш тоа-деш гуманизмо ма яхха. Нийсса анализеш «каузистика» теори долаш, х1аьта этики ма1ан долаш, цхьа боарам отташ.
*    Казусаш шийна т1ехь дацари (отриц-ый) ма1ан да оалийташ мот-тигаш хиннай, из даьсса къамаьл юкъе а лелаш хиларца, цу форма-лизма сибате сага мог1ал йовзийташ. Цунца наьха уйла-нигат а цхьа-на боараме доаккхаш.
*      Этика казуси (казуистики) ший хана юкъера б1аьшерашка (сред-ние века) динанаьха (богословы), юристи шерра юкъеяьха хиннай болх-моттигаш (казусаш), цхьа шоашта аьттувна диалектически хьай-               
тал (прием) кхувлаш. Цу казусашца шоай болх хьабеш динаг1а-мог1-ални е юредически хаттарашца цхьалхайоахаш халонаш.

                71

*    Цигар ца1 хиннадола хаттар дукхача даькъах декъаш, царех казусаш (болх-моттигаш) а ювлаш, геттара къорга нийссхо лохар деза оалаш, цига хала мела мегарга кхоачаш бакъдолчун ко лаца. Цу даькъа белгалбаьнна хиннаб кераста дина нах иезуиташ.
*    Цу хана денна динагахьа юкъебаьнна хилар хьехам (учение), цу болх-моттигах (казусах) кхетадеш къа (грех) хилар степень доалаш. Католикаш т1аийца лелабаьб из хьехам, белгалде да цига «блх-мот-тиг эхьа» (казус совести) хилар махбеш дина бокъо лакхаеш, наха юкъера къовсамаш д1абаха. шоашта тайнача оаг1уврахьа. Иштта суд-ашка лийнаб из хьехам харц-бакъ торони хьал дайлуш е лакхалуш…

л)                МОГ1АЛНИ МЕТТА ЛОГИКА
                (логика морального языка)
        Мог1ални метта логика хул цхьанакхетара логики агакепаш (формы), цига хьал оамалта, эздий метта доаг1аш. Цул совг1а царна юкъе ийдам а болало. Меттацар анализа агакепе цар в1ашкаоттар долаш соцама декхарца тахка доаг1а чухьалаттара(структ-ра) мог1а-лни сакхетамца.
*     Цига сакхетамах къаьстта бола бувзам тайп-тайпар ба агакепаш-ца, гучалашца(виды) даьннача хьала хьовкхаме кхетамах (пред-ие) цхьа д1ааларца (суж-ие) ийдам болаш. Массала, доаг1аш д1аалар доала-дича: «къоал ирча зулам да»,- укхаз логиках ма1андаккхар (вы- вод) дезаш: наха къоал дар эшац, из хьехам беш да д1аалар, цхьа нун а доаг1аш.
*      Цхьанега эзделах дола х1ама де оалаш:«цо ший да ларх1а веза», - из массанена дола декхар деша декхара кхоачам болаш. Наха шоай дай ларх1абеза, цхьа корта болаш эздела тоъбоарам (норма) хила- рца цунна е кхыча чоалхотара (система) оамалта дар, эздий хилар ч1оаг1адеш, массанахьа ца1 йолча кхетамчех; мог1ални духьоттараш
долаш, иштта эздий оамиалта сина 1алашош(идеалы) йолаш.
*      Мог1ални метта логикас дукха методологи хаттараш чулувц ший-
гахьа; цу тайпара уш дувзаданна хилара эздела д1атахка, эздий хало-наш д1айовзийташ, иштта цар бухболга хойташ лоцца юкъар хьал гойташ сага, цигар мог1ални чоалхоттара.
*     Малаг1а дола мог1ални хьал нийсадол- га д1ахайташ, къаьстта, нагахьа духьал нийсалуш хуле тайп-тайпа
ра эздий оамалта(нрав-ый) соцами уйлашца, цох бокъонца дола хаттар этта дала мег цхьана мог1ални сакхетамца, цига анализ йоаккхаш социални хьалаца, дар Далла лайналга ховш, наха дика д1анийсадалара хоастам беш…
*   Мог1ални метта логикаца хоадамбеш, таравалавезача саг д1атара- луш, ховш динаг1а хилара нийссо езалга, х1аьта бакълер бусалба са- га декхар доалаш, ший мог1ални метта логикаца д1анийссалуш дош               
бакъдара.
*    Бакъдар д1аалара (суж-ие) белгало гойташ оамал я, ший довзар-

                72

ца, ца1 хала дезача метте долаш, нагахьа деце а хьагучадоак- кхаш 1илман бокъонах д1ахила. Бакъдари боарам хилар гучадоал ад- аман наьхаюкъарлен деоттам (прак-ка) сага бовзарца. Мог1ални наь- ха довзарашца да озалар (объек-ый) довзадезар ларх1а йиш я бакъ-долаш е бакъдоацаш, цар баш-башха кепе увтташ дукхача денна, на-ха эстетиках доаг1а хьаькъал хьадоладалчахьа.
*   Мог1ал йолчахьа «озал йовзар» (познания объекта) долаш кер-тера бокъо я Далла лаарца, цига даиман долча духьоттари нийссон, -саги кхел хилар цун вахар Аллах1о хьакхоллара. Дала дуне кхоллача хана, из дукхача х1амаех (х1амчех - материя) латта дезаш кхеллад, цох ала доаг1а дунен ганза ш едуне хилар долга.
*    Цу ганзаца ларх1а деза 1алам, иштта садоала х1амаш а. Из а да Даьла «ни1мат», саг доал оттавеш 1алама цхьацца долча дакъа, дунен аьла хилар харц доацаш, 1алама кхъом- беш декхар отташ, мог1ало д1адехараш кхоачашдеш.
*    Саго дика доладой Дала из воккхийвеш дуненахье, влаче. Сага гушйола «шийна янна х1амаш» деррига дуненца я: цун дег1, б1арг, лерг.., иштта кхы а дег1о лоаца кхетамчеш (пон-ия), цунга хьажжа цунна гуш а йоацараш а, «цуна йоаца х1амаш», - уш я б1арго, лерго, дег1о ца 1овша, ца хоалу х1амче (материя).
*    Философаш царех оалаш хиннад - «х1ама ший- на, х1ама вайна» (вещь себе, вещь для нас). Саги кхетам нийсса совг1абоалаш хул, ший хьалах; нагахьа санна  х1амче (мтерия) маллаг1ча боараме латилга хоадалча.
*   Деррига довзар Аллах1 ва, цох хул сага сина парг1ато, ший Кхел-лачох тешандаь, ше цхьацца бахьанцар хьалах довзарте (познания) доалаш, цхьацца бахьанцар хьал довзар а хулаш. Из да довзараш эмпиризмах дукхаг1а а хиле, сги хьал лохадалар, торо е низ ба ала.
*     Ца1 дайза даьлча ийс «х1ама шийна» хулаш хьагучайоалаш цига халонаш, цига лахар е тахкар д1адовш, керда довзартен циклага кхо-ачаш, гобаьккха спира- ла хьайза кердача лаг1а т1а кхоачаш сакхетам дег1абена.
*    Хьалха ца1 хулар из «х1ама шийна» тохкама аьттув болча цунах ца1 «х1ама вайна» хулаш хьал доал дукха халонаш яхьаш ца довза из, цох хул саги сакхетам дег1абар, цу халонашта юккъе саг хилар башхло хулаш.
*    Из да довзартен априори мотт балар, цига «х1амаш шийна» сов-г1ювлаш, из ца1 «х1ама вайна» ялара, иштта ба из рационализма-гар хьадоаг1а довзарте. Саго догдилац ваха Дала шийна данначох раьза-волаш е вахара хоттам болаш 1алам Далла метта шийна к1алаотта-веш саг мукъа хилац шийна хетар де цхьа сина низам доацаш саг хи-лар гойташ.
*    Цигар деррига хьала, ший мог1ални метта логика хул, цунах оал мог1ални мотт (язык моральный). Иштта долче, дике, вое хилар да дукхаг1а долча даькъа  мог1альни махоттабу хьал юкъара агакепах

                73


(общие формы), д1а-х1а къоастадеш омалтадараше, оамалтадоаца- раше (нрав-ное и безнрав-ое).
*       Дика да этики хаьддадар (катег-ия) в1ашаг1тоахаш деррига дари
 (полож-ное) оамалта ма1андараш (знач-ия), мог1ало, эздело  д1а ма дехха вона, зулама духьале ейташ сагага.
*    Дуне дуладелчахьа адамаш леладаьд шоашкахь дике, вое шина низах ужаш хилара, адами вахар- гахьа къаьстта цар доалдеш. Адами вахаргах ше-ший заманчохьа хув- цалуш лаьттад Дике, Вое - каст-каста духьаленаш ювлаш…
*     Мог1ални метта логика хул сага сина торонаш тоаеш, цига Даьлах тешалга дац, из Далла гуш дар шоашта гу алар, ца1 хетаданна х1амах д1аторадеш,- шоашта дайнад е хов,- оалаш из нийсса хетар, цунна ло- гика кийчалош гойташ.
*     Х1аьта маллаг1ача динаг1а вар аьнна доацаш, нийссаг1адар хул, цу динаг1а т1адила декхар нийсса кхоачашдар,х1а- ра саго шийна хетараш юкъецадоахаш.
*    Иштта бусалба дингахьа бок - кхаг1абола теркамбеш хала деза, Даьла 1илма (къор1ан) нийсса долчох мара кхел ца ер, цу 1илман бокъонах дешай ма1андоалача гонахье (сфера) хулаш.
*     Къор1ан ма1ан дийна латташ, сага кхоачам ба шийгахьа хьаькъал хилча Дала данначо раьза хила, цу даькъа к1езиг-к1езига х1ама до-взаш довзартен тохкам бара, шийга кхаьчачо Далла хоастам беш, ни-йсса ваха хьожаш (сабарца, хьаькъалца).
*   Цигар хьадолалу адами бартар, ший сагал (челов-ть) лакхаг1а айдеш, маьхедараш (ценности) лохаш, цу хьале сакхетам дег1абоа-г1аш «саг хилар» а белгалдеш мог1ални метта логика долаш.
*    Адами барттар да Даьла къахетам наха 1от1абелхар, наьха вахар тоалург хи-лар шеко хила даг1ац.
*   Из да бусалба сага нийссаг1а дола сакхетами хьалхара лаг1а. Дер-рига 1илмаш довза даннад сага, х1аьта дарригаш  дайза далац - из да Даьла воккхал-дукхал; цун ма1ан да маьхе хилар саги торонел.
*   1илмано кердачунга (1овхьега, феноменга) вуг саг. Иштта дацари кхувш, дунегар (мировоз-ие) халонаш совг1айоалаш, саги дикал я саго кхоачамбар шийга кхоачачох Кхеллачо хоастамбеш.
*     Сакхетам лакхабалар да Дала банна низ хилар сага, цун вахар хул, дуне довза валар-вахар долга ховш мог1ални меттаца логика бокъо- наш  «ди-дац» а оалаш.
*    Из да сага торонаш кхоачам болаш ца хилар дуне довзаш мо ше вовза а, т1аккха мела хилар да сагаца лоравала везаш, цхьа фуъ 1о-кхийтта дохаш мо, воацаш д1авоал саг, д1аваьлча дийначарна сиха вицло.
*    Хьаькъал сага Дала данадецаре, из ваха виса хургвоацаш. Х1аьта къахетама саги хьаькъал хилара дукха торонаш хул дуне довзаш цхьацца долча 1алама доалде. Сага цхьацца бахьанаш дувцара бокъ-
онаш а ювлаш аьттув боал дуне довза, вахар лаха; цох оал довзарте

                74


(познание).
*    Цудухьа аьннад, дингахьа дуне довзар, 1илма 1омадар ца1 долаш декхар долаш т1адилла сага, цунца саг белгалвоал «саг хилара». Бу-салба дингахьа доккхача Сунтех да 1илма 1омадар, цу 1илмаца да са-ги вахар: хьаькъал, мотт, эздел,  эхь, сабар, безам, къонахчул кхы д1а-хо.
*   Бусалба саг хьаькъала т1ехьвиса хала даг1ац. Далла б1арчча г1у-лакхдар да ший паразаш кхоачашдича д1ахо йолача хана т1ата1а ду-не довза, 1илма 1омадар Аллах1а ц1ераца хьаькъала т1ехьа ца виса. Цун къами 1адатаца хьал юкъедалар.
*    Укхаз бусалба сага доаг1ар да, цун декхар долаш Далла хоастам бар ше бусалба хилара, шийна ваха ни1маташ далара, могашмаьрша лелара, т1аккха цунца дар хул бакъдар, цох боалар кхетам ба мог1а-лни метта логика да ала…
*    Мог1ални метта логика я башхал адами сакхетамгахьа махбеш, х1аьта цуна шиндухьалар гносеологи хул хаьдда ма1андувлаш. Логи- ко-мог1ални метта  ший ма1андар (знач-ие) долаш верификаци (про- верка) яра гуча ца хулаш.
*   Х1аьта 1илман бокъонах эмпиризман дакъа кхы духь долаш, ма-1андар хилара, сага д1алела (повед-ие) е цун болх-г1улакхацар (деят-сть) факташ гучаялара, къаьстта долаш харц-бакъ (ложь-истина) цхьа-на гоначу доалаш, цхьа эмпиризман йоаца мог1ални метта логика бокъо йолаш «в1алла доацар» (абсурд) я ала.
*     Иштта цхьа гонача (в круге) хул дар, аханел-ах боарам д1абаьлча, цу диълаг1а долча дакъах (ах) мара бакъдар ца хилара верификаци ма1ан хилар, довза довзарте (позн-ия).
*    Цунах хов логико-мог1ални метта хьал диълаг1чох ах мара доаци-лга, саги ший дий-дац оалача д1аалара (сужд-ие) бакъдар да ала. Ма1андар хул бакъдар да ала, из ма1андар хулаш бакъдара кан (ме-тод); агахиннар (следст-ие) я дий- дац хьожаш верификаци хилара.
*    Х1аьта фий из амал (способ) болаш дар дий-дац хьажара? Из да хьал хьагойташ сазалас (субъект) мела даьр хьагойташ, цуна караг1-даьннараш ардамах (действия) болх-г1улакхах гуш факташ, бакъхила-ра е харцхилара, цига хинадола алара (высказ-ие).
*    Иштта да ма1андар (знач-ие) кхетадуча дакъах б1арчча в1ашаг1-кхийтта ардамаш хилар, из дезар хьаоалача хьожаш дий-дац бокъон-ца хулар д1аалар хилара махбе доаг1аш.
*    Цунах хов 1илман бокъонца дар шераг1а, къоаргаха тохкамбеш гойт сага цун д1алелар (вахар е валар), цигар мог1ало хьалхадоаккх-ача юкъара декхарал совг1а эмпиризман бешбола болх хаьдда бол-аш, цох 1илман болх-1омбар (опыт) оал.
*     Кхы ца1 да белгалде доаг1аш, из дух (смысл, сущность) дале а, ма1андар (знач-ие) хулаш юххера да оалийташ кертера дух доацаш, цунах ардам (действие) беш Г. Фреге, ше логик хиларца къоастамбеш
ма1анае, ма1андарае.

                75


*    Ужаш в1ашийнийссалуш юкъара царна дессигнатах. Верификаци ювлар хулаш ма1андара, т1аккха мара дух (смысл) гуча ца доалаш. Мог1ални метта логика хула торо талхаш, адами ийдам боалача мара ца хулаш, цунах хетало дунен т1а йола харцо хилар мог1ало харцяр-ца.
*    Из мог1ални метта логиках д1алелар сага кхоачам боацаш бакъ-дар да ала, деррига дуне харц да алар зехьа ца хилар, укхаза гуча-дала хьожаш.
*      Деррига ца дийцача мича воал саг, дар долача хоадамбеш, из харц-бакъ дарозаш махбара, бусалба дино, мог1ало, эздело «саг хи- лар» т1адилла дале а, дуненца дар хьагойташ хилча дуне-шайт1а па-ччхьалкхе хулаш, саг валача хулар (1еле) сина торонех лелаш деррига Даьла кхолламца додаш сага, дуненна доаг1ар.
*    Нагахьа дуненгахьа дар дувца воале харцон дар дувцаш, валача хулар б1арга ца гуш. Из бакъдар доацаш, бокъонца  ма1андар мича-хьар да деза, нагахьа уйланчаш: Ньютона, Эйнштейна мо чар дукха аьттув лийхабале а дух лохаш бакъдолчун, царна карацадоаг1аш хьал да 1илман бокъо яккхаргахьа.
*     Саги д1алелар да оалаш довзартен духьа ма1андар (знач-ие), ду-
кхабараш хиннаб цхьацца аьттув лохаш, Рассал моргаш, х1ета кхет- там балар мара, из ма1андара хоадамбар гойтадац цар. 1илманхоша хьагойтар хиннад сакхетаман торо совг1аяккхар.
*    Х1аьта дух долга а хойташ ийдам боалаш хиннад  дешийне, ага-хьаракае (знак), ардамае (действие) юкъе; цунах д1а-схьа дужаш «де-шай лелар», цхьа з1ыагара (процесс) хиларца мотт лелабу оалийташ. Метто тороеш хьаяха факташ, ага сурташ (образы).
*   Къоастамболча х1амилах (предметы) теори (арс1омор) долаш десигнат (ц1ера) ц1и хулаш д1адолало хьал, из метта торо гойташ ло-гика симантика я ала, цига десигнаташ хулаш онтологи юкъара факт-ош, 1овчеш (события), хоалурах дарашие хьахулаш.
*    Юххера а цу 1илман торонех кхоачам хилац, ужаш гой а гносеоло- ги наькъа т1а, дар долча да е дац ала. 1илман бокъо тоъамбеш яц е мог1ало кхоачам бац низаца махбеш ца хилча.
*    Низаца даь Дика доацандаь, низаг1а Даьлах тешийтар  динца до-ацаш, х1ана аьлча синах цу тайпара нах тоалуш ца хилара мог1ални метто (язык морали) логи- ках хоадам ца бара.
*     Дуненца, сагаца цхьа хаттар мара дац бакъдар е бокъонцадар ла-ха веча сага. Иштта шиндухье лелар мог1алах харцо яле а адами ший 1аламах (природа) харцо хилар котало йолаш гойт.
*   Саги д1алеларга хьажача цун дагадохар да эшача дош алар, бо-ккхаг1а махбар хургдолаш, цунах лерх1ам хургболаш, из «дош» аьн-нар маллув оалий-таш.
*   Цунах хов мотт лебер из дешашца ду ловзар долга, дика-хоза «дош» оалачо дукхаг1а наха тоам е цатоам беш. Мотт ба, цхьа низ, - саг лакхавеш е лохавеш, цига х1ара деша ма1андар хулаш  саги

                76


д1алелар дег1адоаладеш.
*      Уйла ма хули бахьан доацаш агахиннар (следст-ие) хилац, из хьа- кхоачар ца хуландаь ер да ала, хулар даим хул ший торонех, цкъаза царех 1овчеш (события) хулаш кхетама, факташ йолаш, цох метта юх- хера хьакхоачар (результат) хулаш махбе.
*     Цунах деррига кхоачамаш хул аьлча б1арчча дац, вахаро д1аде-хар ца1 долаш - д1алелар, ший мог1ални декхар а доаладеш «саг хи-лар» корта ба оалаш.
*     Иштта шиндухьена махбеш Ф. Достоевски С. Кьеркегорга кхоачаш г1ортам бийнаб психологи торонца гучадаккха из къиза бакъдар, цу бакъдолчунга кхача магац «сага», х1ана аьлча бакъдар ца1 да, из ва-хар а х1ара- нена шийдар долаш.
*    Юххера сага кхаьчача г1ойлейоалаш дар да «саг хилар», цо вуг саг диканга. кхетамга, барт-цхьог1онга, безамга, деналга, ший мохк беза-рга, иштта гучадоал цунгар «сагал», уш харц-бакъ торонаш дуненга яьккха шайт1анга кхачара довзаш.
*     Сага ший хьал, ший вахар, цох хул довзаш саги декхар, цох хов мог1ални метта логика хилар да логики агакепай б1арчал мог1ални метт, кхы а з1ы тосялар цун ийдам (отнош-ие) балара эздий мотт ба оалийташ.
*     Мог1ални метта логиках хьахла ба мог1ални мотт (язык морали),
из хул лексике, грамматике дола г1ирсаш мабарра болча метта, цар новкъосталца хьадоаладеш мог1ални т1адерзар (позиция), д1адехар, могаде оалар, махбар (оценка), императиваш, хоалураш (чувства), маьхедараш (ценности) ишттта кхы а.
*     Мог1ала метта базис хьахилар да маьха дукхал ца хилар деша-ма1анаш (термины), шоай нормотивносте, прескриптивносте (дет1а-дожар) долаш. Кхы а да ужаш спецификах хьаийца мог1ални духах, белгал дешаш хинна: «дикадар», «эг1азвахар», «декхардар», «нийс-садар», «кхерамедар», шоай хьадалар долаш «дика», «эг1азваха», «декхар», «нийссо», «кхерам».
*   Мог1ала меттаца хул шерра дешай тайпаш, хьйоахаш нормотив-ние, дискрептивние функцеш, цар белгалеш хьахьовкх иштта е вешта хулашдараш реалех сакхетамгахьа а, хьалчех (бытие)а, цигара мах-луш дика е во шина тайпара (каморшал, ц1аьрматал,..)
*    Цу хьалах гучадол мог1ални специфика хилар йидам (отнош-ие) боалача наьха- юкъарле йолача метта торонаш хилара мог1ални мотт ба ала.
*       Мог1ални мотт тохкар метаэтика да, юкъедоахаш логикие, линг- вистикие канаш (методы). Башха дола декхар хулаш тохкамбе форма-лизацица мабарра (естественый) мог1ални метта.
*   Цига доаг1ар да: оттадар юкъедоаккхаш мог1ални дешма1ани амале (свойства), хьалхдиларе (предлож-ие), цар синтаксисаца, сем-антикаца нийсса доаг1ача даькъа прагматиках(логически чухьаоттар - структура гойташ, мог1ални кхеляра…

                77


*      Дешаех дукха кхетамаш дувлара анализ хулача езамар (необх-ть) отт, массала «декхар», дешма1ан болхбуча кхачар хьажжа функци хи-
лар доалаш, юкъедаьнна хьало оамал а беш сага кхетам балийта.
*    Иштта этически метафараш ялар шоай г1ирсашца, царех метта коммуникаци йодаш, ца1 д1акъовлаш уйлан морализаци яла, алогиз- ма наькъа т1а. Кертехдолча даькъех хиннад метто болхбеш формоли- заци йира мог1ал хиларца логика тоъбоарамаш (нормы) далар; из хинад  логика махоттабар(оценка) долаш, цхьа къаьстта дакъах мода-льни логика хулаш.
*      Х1анзар метаэтика, аналитически аламат (филос-фи) мо ха мела йоала д1атоташ доаг1а «лингвоцентризмах», цхьацца болча кхетама, мотт болаш мо шийтайпара мукъарле лелаю мог1ал, оамалт, х1ана аьлча анализо тедар тоадеш хилара, цунца маллаг1а халонаш юстар- яхара, уш метта г1алаташ нийссадеш.
*    Оамалта (нрав-ый) коллизеца качара кхачац нийссадоацача дух т1а юкъедоладара мог1ални дешаш хинна цатоъа хоамш де, харц-ахьа хетар дувца, х1ана аьлча цига махбеш логик-лингвистически ан-ализ хилара, мог1ални метта логиках…

                (  ШОЛЛАГ1А  ДАКЪА )         

                ЭТИКАХ  ЮКЪЕРА  ХАЛОНАШ   
                (Общие проблемы этики)

а)                МОГ1АЛ  (мораль)

      Мог1ал  яхилга да латини меттал (moralitas цу moralis - 1аьдалца, эзделца, оамалашца гойта доаг1ашдар), сина товшдар, 1оморашца (навыки) дар; mores - эздий г1улакхаш, 1адаташ, мода, д1алелар; ла- тини меттар «moralis» этимологех нийссалуш да жалтий дешма1анца
(термин) «этика», из цунца нийсса дагадеха хиннад.
*  Г1алг1ачо хозаш аттаг1а да-кха «мог1ал» аьлча, из хул этика 1ома-еча даькъа ца1 тохкаш. Цига наьхаюкъарлен сакхетамца агакеп (фор-ма) е гучал (вид), цул совг1а наьхаюкъарлен агасибат (образ), кеп; цу торонех санаьхк (лич-ность) хьахилар ч1оаг1алу, шешийна махбара, наха юкъе нийссо хургйолаш, цига адами ираз хилар дезаш, башха хьашташ(потреб-ти) гуш, цхьана тайпар адами эздий уйла дег1айоа-г1аргйолаш.
*       Саги мог1ал халар да вахара лелам нийсса болга, саг хьалкхева- ра наьхаюкъарлен дакъашхо волаш, цо фунаг1а мара ца дара, болх а беш ц1аг1аара, 1илма 1омадеш, политика юкъе волаш, ший ваха дай мохк безаш, дезалашца барта волаш, ший дег1а-сина волаш. Даьлах тешар кертедолаш.
*   Саг вахача, цунгар д1адехараш нийссон маьхе долаш, иштта цхьа-дараш в1алла махбоаца г1улакхех, оамалех хулаш, кхы а х1амаш хул

                78


царех сага эшашдараш, сий доаккхаш дараш эзделаца, оамалтаца (нрав-сть) хул, цхьацца д1адехарашца, декхарашца духьоттара (прин-
ципом).
*    Ужаш маьхе дола г1улакхаш д1адех массаволча сагагар, из наьха юкъ-моттиг дакъашхо волчунга. цул совг1а цига гучадоал мела эшаш ба наха юкъе ийдам (отнош-ние) эздийча хьале хулаш. Х1ара саг дакъашхо хиларца, из декхаре отт лорае езаш башх- он ганза, из наьхаюкъарле, сага декхар да ший оаг1урахьа, из ганза совг1аяккха болхбе, ший в1аштехьа мела доала.
*    Эггара кертера дар да наха юкъе мог1ални, эздий дикан бола бувзам оттабар, нах шойла безаш. Иштта эттача хьало юкъ-моттиг ле-лаю нах а хьагучабувл, цу наха юкъарлен болх д1ахьо; денош мела долха юкъара лоаттам (устои), нах бахача 1аьдал даьле адамаш шоа-йла дувл.
*     Эггара кертера дар хул цу сагага д1адехар. Из фуд аьлча? Саг ший сина, дег1а тешаме хилар Даьлах тешаш. Мог1алага хьажжа тахка торо хул тохкачун, наьхаюкъарле дег1аярца, иштта адамашта юкъара хьал хул сага дагахьа, цига юкъара хьадоаккхаш къаьстта гушдар хозахеташ дале а.
*   Т1аккха юха метте оттадича лакха мах хилар гуш, б1арга деза хулаш, цу тайпарча хьало совг1айоаккх дег1аяра адами торо, из дар-рига хьал чухьалосташ, цу паччахьалкхен чухьа. Цига мог1ал д1алоа-рх1аш ног1мотивни декхарашца, сага караг1даьннараш д1анийсса-деш, юкъара хьал довзашдола бокъонаш,1адаташ т1аийца, 1омадаь цигар  г1улакхашца, ужаш наха хийра ца хулаш, мела белгалах далее а.
*     Юххера цу 1илман торонех кхоачам хилац деррига бакъдар гойта,
дар долача да е дац ала гносеологи наькъа т1а. 1илман бокъо тоъам- беш хилац массихана, т1аккха маг1ало а кхоачам бац низаца махбеш ца хилча. Ха гуча ма далар низаца даь диках дика хилац.
*    Иштта да из сина торонаш йовзийташ хулар а. Низаца дайтача х1амах нах тоалуш ца хилара, мог1ални метта логиках хоадамбеш. Дуненца, сагаца цхьа хаттар мара дац бокъонца дар да ала. Х1аьта сакхетама шеко йоалаш моттигаш хилара кхетам хила шиндухье хул, магш1ала харцо яле а адами ший 1алмах харцо хилар кото йолаш ца1 гойта.
*    Цу ца1неца а дувзадалар хилара сакхетам хьалаца халонаш ювл. Саги д1алеларга хьажача, цуна дагадохар да эшача дош алар, бакъда махбар хургдолаш, цунах лерх1ам хургболаш, из «дош» аьннар маллув оалийташ.
*   Цунах хов мотт лебер из дешашца ду ловзар долга, дика-хоза «дош» хилчахьа мог1ал хилар цунца д1адицдеш, мела наха тоам е цатоам хуле а. Мотт ба, цхьа низ - саг лакхвеш е лохавеш, цига х1ара деша ма1андар хулаш, саги д1алелар дег1адоаладеш.
*      Саго шийца ала ма хули, бахьанг доацаш агахиннар (след-ие) хи-

                79

лац, из «агахиннар» ца хуландаь ер да ала, еррига халонаг гар хала хилара; иштта хулар даим хул ахкан т1ехьа гуйре йоаг1аш мо, ший
1овчеш (события), факташ гойташ.
*  Царех метта хьакхоачар (результат) хулаш махбе маг1ала новкъо-сталца, х1аьта агахиннар деррига кхоачашхинна денад аьлча бакъ хилац е б1арчча а дац, наг1ахьа д1адехар «ца1» хулаш, цун дар е д1алелар мог1ало новкъостал де дезаш дале.
*    Х1аьта сагага кхоачар да ма хулла торонаш йолаш ваха сино му- к1арле а еш саги д1алелар(повед-ие) хьаллоацаш, цу хьала саго хьа- ла махбеш «саг хилар» гучадаларца.
*     Вахаро д1адехар ца1 долаш д1алелара мог1ало декхар доаладе т1ера хул «саг хилар» корта бв ала… Иштта шиндухьен махбеш Ф. Достоевски тезисах С. Кьеркегора кхоачаш г1ортам баьхаб психологи торонех гойтар бакъдар, ц1ена филосолфи экзистенциализма наькъа т1а.
*      Из а кхыдараш а гойта мела махбой а сакхетамгахьа, массанахьа мог1ала новкъостал ийшад, цига белгалдар хулаш шиндухьен торо- наш, из мог1ал ц1ана е ц1ана ца хилар мара доацаш. Интуитивизма болама (течение) белгалваьнна хиннав Дж. Мур а, цо оалаш хиннад:
«этика декхар да 1омаде мог1ални кхетамчеш (пон-ия), цуна декхар а дац сага агахилар (сущест-ие) тахка».
*      Иштта саго бийцар малаг1а, из никъ ба, цо белгалдаьхар да ара-хьар сибат хиннад, юкъедоалар  теркал ца деш. Мог1ални йола бел-галонаш, амалаш (свой-ва) этико д1адехара мо бала гуш хилчахьа кхы декхараш хилар ца деш, ног1мативни д1адехараш д1алуш.
*       Цу декхари торо ца эшаш мо, цунца дог ца хилара, иштта халача а ца халача торонех хьалдаккха х1ама доацаш мо, цига хьеер «са-зал» (субъект) е «озал»(объект) яле а. Х1анз белгалбаккха хьехам (концепци) ба формолизм яхар, цун т1ера агакеп (форма) хилча гой-таш юкъера дух (суть) ха, ма1ан дезаш хинна дац…
*      Декхардар (деонтологи) довзара гучадоал тайп-тайпара вахара наькъаш, х1аьта цига хьахул мах дукха е лакха бац ала, цхьацца хала таралуш хилара шоай холонех. Цунах доаг1а аксиологи мо хаттараш телаш хиларца, этика арс1омор (учение) хинна, цигар халонаш гой- таш в1аший юкъар бувзам оттарца.
*   Иштта, этика хаьддадараш (катег- ия) хинний: «дикадар», «декх-ар», цу халонга кхаьча хиннав И. Кант. Цхьана оаг1уврахьа цо дийцад, цхьа кхетамче (пон-ие) хиларца «декхар» д1анийссалуш цхьа «дика-дарца».
*    Дикадар дара кийчадалача мо (дика) хилара, шиъ оаг1ув хиннай цуна, цига кхыдола ма1ан хаьддадарашта луш, из «дика-дар» хьа-хьовкхаш - «декхарга» г1олла да, латийташ «дикадар» из «декхар» хьаде, оамал боландаь.
*   Цигар этика хаьддадараш в1аший бувзам оттабеш цар халонаш гучаялара, ужаш в1аший духьал латтар харц долаш. И. Канта белгалд-

                80

аьд мог1ал хилар б1арчча моттиг хулаш адамий парг1атон хьал довзийташ, цу гонахьен хьакъастара арахьар езмара (необход-ти) кхы
1илман бахьан дувлара.               
*  Х1аьта цар даржар гомал (рамка) арацадоалаш даим долача сина1алашони (идеалестичкий) этиках; из мог1ал д1айовзийташ къа-
ьгга боацача хоадама. Кхы белгалаг1а къастачох мог1ал я оалача Кан-та ч1оаг1деш хинначох да ший моттиг хилар, из хьадоаг1ар долаш, цох оал мог1ало д1адехар.
*    Мог1ал хилар хьадоаг1аш социални 1аламо махбеш, цу сина торонаш гойтар, ший бесса хулашдале а, юххера саг хилар т1ерадала-рца эздело (оамалто) ма яхха кхоачам болаш декхар оттара доаг1ача бесса…
       Агабокъо (закон) ювцача хана в1ашаг1дехка леламаш белгалдув- лаш вахаре ч1оаг1аду, ма1андоаладара,иштта вахар юкъе доакх юкъ-
моттиг лелаеш болча наха (общ-ость), цу хьале хьахинначох учереж- денеш нахагар д1адех керте долаш, ший оамалт, эздел лакха хургдолаш.
*     Дукхача наха т1аийца д1ахьажхилар да мог1ало болхбеш дола хьал; наха шоайгар декхараш д1адехар совг1а чам болаш, цу тайпар з1ыагар(процесс) дийна лоаттаярца гуш долаш вахар. Мог1ала боккхаг1а бола цхьа т1ахьожаи (контроль) ба, нах зе воалача сагага  боаг1аш, х1аьта уш духьал наьха къайленаш яц, цуна б1арг к1ал.
*    Саги низ д1ацакхачара ирчалаш гучаювл. Из мишта хулаш да аьлча? Массала, юртаца, колликтиваца хул нах хоза товш, шоайла башаш баха нах, цига кхычахьар саг ваха т1авоаг1а; нагахьа цунгар ирчадар гучадоале (къаракъ, наркотик е наьха саг 1ехавар),т1аккха хьалха баьхараш хьайре боал.
*   Из харцдар шоашкар ца дайзар гучадаьлча. Цунах наьха хьайре-балар да, из зулам шоашка кхычар хьадара,  хул кхераш. Иштта наьха мог1ало болхбеш хилар да, цу наьха эздел-г1улакх маь- хехьа далее, наха юкъе зуламаш ца халийта торо хургья.
*   Укхаз саго а ший уйланца доаг1ача хьалага кхача хьожаш, цхьа «триадах» бох бу: «тезис-антитезис-синтез» феномен даларгахьа, ло-гико ма яхха.
*    Сийдолча саго аьннар наха дегачу дужаш, молх хулаш мо синошта дарба; цул совг1а хоза мела оала, къамаьл дегачура дарца эффекта. Саг сийдолаш маллув аьлча? Из ва нахах дог лазаш Даьлагар нах бехаш вар, нах диканга бугар, наха товраде маллаг1а болхбе кийча вар, - иштта хиннаб сийдола пайхамараш шоай зхаман.
*   Саг в1аьхи вар е паччахь вар, алар кхоачам бац, цу сагагар наха г1ойле йоалаш ца хилча. Цудухьа оалаш да: «Далла везаванар - наха а веза! Наха везар - Далла а веза!»
*  Иштта лостамболаш къамаьл да г1алг1ай сакхетам дийналотта-беш, маг1ал хилар эздело ч1оаг1адеш. Цу даькъа этика 1ил- мано кортабеш сакхетам хул наьхаюкъарлен (общ-во) б1арчча.

                81


*      Мог1алгахьа хилац оамалта ч1оаг1абанна тоъбоарамаш, цхьа ле- лам бала «сазалах», «озалах» ба ала. Из яхилга да эздий белхаш, ди-
ка г1улакхаш, хоза оамалаш, башха уйлаш хилара цхьатарра боацаш мах бала, х1ана аьлча цига деза хьал бес-беса хулаш кхетаде нах дукха хиларца.
*    Цунах ала да сага доаг1ачох чухье йолаш, кхы а сага арахье йо- лаш, деррига 1алам гуш саги дола, цига хьал «сазал-озал»(субъект- объект) гойта доалаш.
*    Маллаг1а белгало я сага йовзаезаш:мог1ал, оамалт, этика е эздел оалаш долчан кортабеш хьаькъала цхьана муг-1ара латташ, царех ц1и йоаккхаш эшача метте цар цхьа ма1ан долаш.
*     Цу хьалаца хул хадезар, цхьа х1амилда (предмет) да ала довзара махболаш сага, ший 1аламах кхеташ, массала: адами эздий, дика-ба-шха г1улакхаш, оамалаш, оттар дувцача хана, ша-шоай кхетам а бо-лаш. Цу дукхача кхетамчех (пон-ия) латтача хана 1илман оаг1ув хьо-вкхаш хилча, цо Этика ала дезаш.
*   Нагахьа мо сагах лаьца махбеш дикал е вол гойташ сагах (нахах) лерх1ама махбеш, т1аккха мог1ало ала доаг1а нийссаг1а дар. Цига сага дегар доаг1ачун махбеш хилча сина хьал да ала оамалт гойташ, юххера да г1алг1ай меттаца терко йича синой хьал гуш фарал (благо) я халкъан сакхетама - Эздел оалаш кхетама.
*      Мог1ало хьахьовкх б1арчча чоалхоттар (система) дуне довза, цох
довзаре (познание) оалаш, сага дух (суть) довзар доалаш социални вахар белгалде, сага вахаре хула кхетамчеш (понятия) йоалаш дух т1а валавезача ма1ан тохкаш.
*   Цига сатувсийта дагалоацаме хьашти-теркош (интересы) хилар кхоачам болаш цунга хьажжа наха леладеш дола эзделаш, 1адаташ атта махбаь д1адовзийта хул 1илмангахьа хьовкхам оттабе йиш я.
*    Цига белгалдергда цхьана дола духьоттараш (принципы), сина  1алашош (идеалы), маьхе боарам хинна берката, цига хулаш белгал-де зулам (во).
*    Цигар сурт мог1ални уйлан никъ бовзара мах байташ, цхьа белга-лонаш гойташ т1аийца башха, эздий тоъбоарамаш (нормы) хинна, цигар хьал дистар хул маьхе боарамах(критерий) вахар нийс-са дий хьожаш.
*      Сага Дала банача кхетамгахьа. мог1ални лелам болаш хьовкхам бу мог1ало (эздело) мог1ални этика бокъонех, из маллаг1а ца1 дол- чох (совг1ат е та1азар ) хиле. Х1аьта наьхаюкъарленга махбайта юкъ- ара духьоттар хул тоъбоарама, шоай кхетамче йолаш фарала е зула-ма (вона).
*   Цига хулар саго ше кхетадеш да, дезар дуташ харц. Саго бел- галбоаккх мог1ало бу болх, цхьа маьхе дакъаловзар (роль) хилара индивидо довзийцташ, шийгахьа кхетам гучахьа хиларца, из Даьла къахетама яьнна торо хул.
*  Мог1ал хилар гучадоал наьха сакхетам дег1абена хиларца, мог1ал-

                82


ни хьал нмйсса латташ, къаьстта гучаювла- ча торонех. Наьха юкъа-рленгахьа (общ-во) хьаювл б1арчча чоалхаш, царех саги х1инар довз, саго дезар тохкаш, цига шийна хетачох ж1ака доаккхаш уйлан-ца, из ше ва наьхаюкъарле йовза.
*     Сагага д1адехараш доалаш мог1алах, къаьстта нахаца декхаре ца вугаш юххера хьакхоачараш хиларца, цхьана бесса г1улакх-моттиг (ситуация) тоъбоарамаш болаш духьоттара (принципа). Цудухьа ага-кеп (форма) хиларца б1арг бетийта дега тоам хулаш, ший тоъбоарам (норма) бакъахьар хиларца.
*  Х1аьта цига дер наха боарам болаш, дацар аьнна хулаш дикаг-1а-йолча мотте, къаьстта бола толам баккхар духьа болх д1абахийта бе-за хьем боацаш, духьале йоацаш императивах, х1ана аьлча саг ше ду-чунца т1ехьа нийссавала веза дагалоацам болаш.
*     Мог1ални тоъбоарамаш хинна, шоайха хьадувла торони хьаштех (потребности), сагие, наьхаюкъарлене къаьстта доазувнаш доацаш, - сага кхоачача хьале, г1улакх-моттиге (ситуация).
*    Иштта саг ханаш йовза хьоза хьожаш,т1ехьенаш керда йоахаш, цу наькъагахьа мог1ал хувцалуш, къаьстта бола дагалоацама (цель) мо, саг х1амчена (мате- рия) т1ехьа волаш.
*    Цига мог1ал йоаг1аш кура г1абаха, эздий сувна тара. Мог1алах доала дика да агакеп (форма) я мог1ални леламбеш цхьана боарамах (критерий).
*    Дала бана низ ба саги мог1алаца (эзделца, хулар, денар е даьннар бакъдеш, иштта дикача саго дика дег1адоаладеш, воча саго водар доаржадеш мог1ал йоацаш махбе вона.
*    Дунен вахар бес-беса дале а адам дебарца, торонаш дег1айоаг1а дукхачар, цхьацца боарамаш долаш, наха юкъе цабезам совг1абалар кхерам болаш хьал белгалдаьле моттигаш хул.
*   Цига мог1ал дийна хилар да из наьхаюкъарле ч1оаг1а хилар мо-г1ални метта лгико хоадамбеш, цигар сакхетам лакха хиларца, х1аь-та хургдар ха торо хилац массихана Даьла воацачунна.
*   Х1ама-м дацар адами мог1ал телха болхца хуларе, ди-денга мела доала хьал талхаш хилча дикан дац. Цхьа низ Дала ца байте, ший кхахетамца, мог1ални унахц1ено хургйолаш, х1ара саго шийна мах-беш санаьхк (личность) хала. Дала лорадолда адамаш дагабоацача балех!
*   Юха а хаттар деш, лоцца: Фу яхилга да Мог1ал? Латини меттал Mo-
ralis яхар да Эздий г1улакхаца хилар, Эзделаца г1алг1ай метта оалаш хилча. Мог1ало ший специфика йолаш башха оамалт (нрав-сть) гой- таш маллаг1а социальни дег1ане (организм) д1алелар тоъбоарамах, наьха ийдам боалаш, иштта б1арччала кхоачам хулаш наьхаюкъарле
хилар гойташ.
*    Малаг1а адамий вахаргахьа мог1ал халар езмир (необход-сть) да вахара агакепан (форма) бартаца, корриляци хулаш тайп-тайпара до-акъой цига шийха доалачох кхетара рефлекси еш. Мог1ал отт сага ни-

                83


йссаяь кийчал (правило) йолаш, цу яьздаьдоацача агабокъонах (за-конах), реализаци еш дар д1а-х1а хьождуча функцица, эг- гара хьала кхетамбуча сакхетамца.
*      Мог1ал ше генетически хьахаларгахьа феноминга кхоач 1аьдал хинна кхетама, саг валара индивидах, шийца оамалта маьхедараш а долаш санаьхка (личностный) социализацица. Бес-бесса вахара, сина
хьалагахьа морало дахь деррига чулоацаш дола хьал.
*    Тайп-тайпара хула ийдам (отнош-ия) сингар болабанна дунен бар-га кхаччалца хилара торойолаш ба мог1ални махбе; цо гучадоакх халадезар е халадоа- г1ар.
*    Мог1ал ураме латт ше хьайовзийташ наха юкъа яре, сага шийна яре; цо хоадам бара наьха юкъарчое, сги шийчое, цунах ала дезаш цхьа г1аьххьа йола мог1ал.
*     Мог1ало луш яц нийсса мох хула т1аяьздар, цо хьалха сина дарба а дий, т1аккха дег1ане (организм) сомайоакх. Мог1ало даим нийс-сон кепаш гойт, эздий хьал доаладеш, уш тоъбоарами кхоллам юкъе-боалабеш, даим кулгалдеш адами эздийдараш белгалдайта из бода никъ сийрдабоаккхаш мо.
*    Цига х1ара саго хьахоржам беш дикадараш хьалохаш эздела декх-ар даьле, саго ше хьахоржаш ший д1алелар. Иштта долача хьала кхоач сагага бехтокхам саг халавезар керте долаш, ма хулла дикаг1а, дикан уллува волаш,
*   Цо хьалхишк лоттаю сага нийссаяь кийчалаш (правила), цуна д1а-лелар царца бартадоаладе дезаш. Мог1ала регуляци хул наьхаюкъ-арлено яьча кийчалах, эша атмосфера хилара, беза эздий нах болаш бакъ-харц дар белгалде, уш нах хул гуманни, ц1ена уйланца, снаьхки масал шоашкахьа долаш.
*   Мог1ал, ший торонашкахьа эздий, сийрдача наькъа т1а хулаш, цуна йола духьале Аморализм я. Зуламхой герз да из, харцонца во чакхдоаккхаш, нийсо толхаеш политика хьаеш болхбу мог1ал йоаца-ча наха. Уш т1емаш, зуламаш, нах баха ца батар, саг 1ехавар – дерри-га караг1доалар мог1ал йоацараш ба.

б)                МОГ1АЛ ЮКЪЕХИЛАР БЕЛГАЛОЛАШ
                (особенности присутствия морали)

*      Адамий вахаргахьа мог1ал яхаш хиларца, цунах наьхаюкъарле барта хала цхьанаоттара хьал доал, чухьарден ма1ан доалаш хьа-хьовкхама. Цига йолашйола оамалаш цхьанатохаш мог1ало сина ала (дух) боалабу, из т1аерзара ма1ан гойташ саги сина торонашкахьа, диканга диллача сагах санаьхк (личность) хулаш.
*    Мог1ал нийссалуш хилац эггара лакхаг1ача дагалоацаме уйлан-ца, х1ана аьлча саги дагалоацам (цель) лакхаг1а хала г1ертандаь. Иштта дале а цун хилар да ма1ан г1ортар лакхаг1ча лаг1а т1а кхача, шийна никъ боаккхаш.

                84

*    Мог1ал хьаялар да цун агахилар (сущест-ие) хьалацар хьажжа саги сакхетамах махбеш, мела вахар харцадаьнна далее а. Сагт вахарца ма1ан довр дале а мог1ал хилар долаш белгалдаьнача хьалах.
*     Иштта хьал далара цу тайпара мог1ал кхетаеш цунах-м хьайоалаш ший белгалолаш (особ-ти) хул, цхьа ардами торонех саг вахача. Хьал- ха ала дезар да мог1ал хьахилар деоттама (практ-ка) е дидоаг1ача са- кхетама, шийгахьа халадоаг1ара, доалашдар а цхьанакхеташ.
*    Гучадаьнна да саг ца вахилга цхьа даглоацам боацаш, духхьал саг вахаш ваха духьа, цига белгалдала хьашташ (потреб-ти) а. Цунах хов-кха вахар ма1анца нийссалуш бола саги сакхетамца хулилга мог1ал. Оамалтах оалараш (высказ-ия) т1аэца доаг1а царех декхар далар хьажжа, шоай ма1андараш (знач-ин) долаш.
*     Саго оалачунца мара хилац мог1ал, саги къамаьлах ха доаг1а ме-ла ма1ан да саго аьнначох махбе. Оамалти (нрав-ый) хабарах махбе торо хул, нагахьа из хабар дувцачо шийца диста е нийссадаь хиндале; юххера бакъдар го хьал доалаш, из хинна комбинаци долаш хьал даьнна, цигар хабар д1ахозачан цхьа махбе бахьан долаш; х1аьта дегар доаг1а къамаьл да ма1ан долаш, шийгахьа дозал хилара диста е оза.
*   Мог1ала белгало я шийна чухьасоцалуш ца хилара ца1 йисар духьа е  цхьа гонахье (сфера) йилла саги (адами0 вахар гойта, кхы а коара- картара хьалах, белхацар е нахацар ийдам (отнош-ия) болаш, вижа-г1аттар долча дале а.
*    Мог1ало чцлоац еррига дукха ма1ане йола хьалче (бытие); из хи-лар да массанахьа юкъейоаг1аш хилар, цхьа 1аткъаш хоамбе е 1омалургвар 1омаве наькъа т1а варгволаш, дикавар дикача наькъа т1а.
*    Мог1ал я массанахь кхоачаш, сагага дикашдайташ эздий г1улакх-ашца. Цо д1адехар да хала доаг1ар, цхьа бокъонца долчун юхье са-кхетаме вахар саги долаш. Сагаца халадоаг1ар (долженст-ие) хьалчен духьал доацаш, цхьатарра хилар маь- хе долаш. Халадоаг1ар да ший тайпар никъ балар, цо гойт мог1алаца саги агахилар (сущест-ие).
*      Мог1ал я алар кхоачаш хилац цхьа къаьстта корта ба аьнна д1а-дехар да алара; х1ана аьлча, цуна могаргдац чухожа цу д1адеха- ри дакъал доккха мара ца хилара.
*     Царех махбар цхьанакхета хилац, цар дехараш маьхе эргаш хила-ра, мог1ал т1ахьожара, деррига из саги вахар да, х1аьта д1адехар т1ахьожаш дац цхьан къаьстта сагагар д1ад1адехачун мара.
*   Цудухьа саго д1адехараш д1аьха а, хоза а хилара, цига цар торо-наш цхьан-нахьа хадаш хиларца харцдала йиш я, дацари (негат-ый) кхоачаш. Маллаг1а дола дика д1адехараш шоай доазув долаш да, царех махбар саги торонех гуш.
*    Кортабеш хул юкъара белгалолашта (особен-ти), мог1алах доаг1а дикаш гуш гучадоал, царех хьагойтар хул саги чухьар а, къайлаг1ар а, цун ма1ан доал доазув долаш саги болх-г1улакх (деят-сть) хиларца,

                85


саго ше хьагойтара.
*    Мог1ало бокъо лу, иштта декхар а оттаву, саг хьажа ший вахара а, шийна гонахьар бакхдар а довза, ший ужаш харжача мо. Довза хул бакъдар, из мог1ал нийссалуш ца хилар, саги лакхерча духаца (сутью) а, цига юххера дагалоацам болаш саги экзистенци а, наьхаюкъарле а гойта саг ца1 ца хиларца.
*   Мог1ал хилар долаш кхыча даькъа в1ашаг1кхеташ, шийгахьар (ли-
чный) ма1ана, цу эггара лакхъаг1ача ма1анца, т1ахьожавеш саг бакъ-долчунга. Цунах, ер ма дий, - аьнна доацаш духьоттарца ма1андар; дий е дац, - аьнна доацаш, из эггара лакхагдола ма1ан юххера дага-лоацамца.
*    Мог1ал хьаялара долаш, хьал ц1анадеш, дикан торонаш ювлаш болх-г1улакх (деят-сть) дег1адоада. Цунга г1олла саги вахаре, наьха-юкъарле (общ-во) хьаеш б1арччал бартбара, цхьа сингахьар ма1ан-дар вахарах хулаш саги мог1ал, эздел…
*     Иштта болача кхъетамах мог1ал я оалаш, хьадоал массекх цун бе-лгалолаш (особ-ти), цхьа ардами (действеный) торо йолаш санна саги вахаргахьа. Цига наьхаюкъарле хиларца, цига хьалхарчо мог1ал йолаш, деоттаме (практич-ое), болх-г1улаке сакхетама.Цу мог1алага- хьа в1ашаг1кхеташ бокъонцадаре, сина 1алашондаре (реальное, иде- альное) хулар цхьанакхетара.
*     Мог1ал я сина 1алашон, из иштта йолаш мо бокъонца долчунах а йолаш духь (начало) долаш сакхетаме вахара. Л. Н. Толстой яьхачохь таралуш, цхьа д1алелар довш мо, из саги лелар доацаш, «лелар» да ала, цхьа къаьстта д1адерзаргахъьа, нагахьа саги вахар доацаш, из маллаг1а ма1ан ца хилча, Вахар ма1ан в1ашкадара, цу ший свкхета-мца саг вахарах хьадоалаш дух.
*     Эзделца дола д1ач1оаг1адар хул езмар (необх-сть) отташ кхетаде саг декхароттавуча ма1андара (знач-ие). Довза хул, саго ца дувцачох е ший волга ца хайтачох мог1ал го ца хулилга. Геттара «Са» доадаш болх ба мог1ал йоврах отташ, нагахьа алар хуле «харц ма ле», яхача, саг ше»харц луш» хилча, цига доаг1а къамаьл доацаш харцлувра.
*    Из а бакъдолчунца хилац дахьа д1айха ц1ера хий 1от1адохийташ мо мара; цунах хьахургдар довзхаш. Кхы а «харц ма ле» яхарах лар-х1а мегаш оамалтах дар къоабалде яхар духъхьал хьажжа доаг1аш нийсса ма1андоаккхаш (хоамбучо) шийца дар довза хьожаш.
*    Мог1ал бакъ хила нийссалуш, цу ший доаг1ачунца. Цох хилар да сагаца, цо (саго) ше от- тавеш ловзара юкъе «дий-дац», - оалача. Логиках мог1ални меттаца ма1андоаладича хул уйланах (нагахьа уйлах д1анийсаюча мог1ални дагалоацамца), уйлах лакхачунца, дазачунца динаг1а лаьрх1а.
*    Цу динаг1а даздарчо оттийтац харцде бакъдар, цхьа харцдар гой-та. Ший ц1ана сагах хилар хада ца могаш, цо ц1анадар доаде хьожаш хул де- га 1откъамбеш.
*    Д1ахо да шоллаг1дар кхетадеш, мог1ал шийха хьарча йоацаш яьр-

                86


жа хул, цхьа ший тайпар гонахье (сфера) йолаш; адами дар хилара кхы а наьхаюкъарлен вахара. Массала, коллективе хулачох из, къахь-егама ийдам боалача, цу маллаг1ча бувзамах наьха юкъар хулача - марае-сесагае юкъе мо хьал, лоалахошта кхоача шоай хьал, шийтай-пар долаш. Цох гучадоал адами бувзам балар дукхача дакъах.
*    Мог1ал хила «Са» дийнадалар да, ший хьал хилара, из наьхаюкъ-арле дег1айоаг1аш махбаргахьа, цига сага бокъо хулаш санаьхк (лич-
ность) хала, саг кхетаме волаш дийнал (сущзество) да ала.
*       Кхоалаг1адолчох, мог1ал я аларгахьа башхал йолаш, сага хьалче ялара д1алелара бух хулаш. Мог1ал хул-халац, цхьа сакхетаме вахаре дола д1адерзар (вектор) гучадоалаш мо.
*   Цо хьаллоц бакъдар, цхьа халадоаг1ар мо, из халадезар, нийсса-г1а аьлча халадоаг1ар хул духьалоттаде йиш йоацаш хьалчена (бы-тие), х1ана аьлча, из йолаш къаьстта, ший тайпара духьал, адами ага-кеп (форма) хьалчен. Цу халадоаг1ачунца отташ яц хантилг (момент), из мог1ал хиннай ала йоацандаь.
*    Цунца отташ хул, ца хадаш отта г1ортар цхьа д1адехарца. Из хала-доаг1ар (долженствие) да ший тайпар кан (способ, метод) мог1ал хиларца, цо белгалду езмар (необх-сть) ди т1ехьа совг1адалар мог1-ал дийналуш; нийссаг1а аьлча мог1ал хул агакепе аладоаг1ачох, цхьаккха кхыча тайпар хала йишйоацаш, из бакъдар дала дагалоацам болаш.
*      Юххера мог1ал торояла хилац, цхьа къаьстта бустам болча хьале, ший позитивни декхар д1адехаргахьа, цуна чусоцаялар даг1ац мала-г1ча цхьанакхетарах, дизза цхьанакхетар дале а.
*    Цу мог1ало лоарх1аш саги вахар хилча, цхьа юкъкхаьча дийнал е г1онцал (сущ-во) хиларца торонашкахьа лаьрх1ача в1алла кхоачаш-хинна а яргйоацаш тоа-дала долаш сагал (человеч-ть).
*   Кхы а д1ахо из аьттув болаш в1алла кхоачацалуш, мела лакхлуш дале а из кхоачацалур, сагал хилар кхоачацалуш. Цу даькъа цо д1адехар хала мегаш, духьал оттара фиксацех саги кхоачамбоацар гойтарца, саги гаьнавалар долаш дагалоацам хинна.
*  Цудухьа мог1ални д1адехараш долача, ма1анах долаш цхьа д1а-дехар, шийгахьа долаш д1адеха, кхачаг1ерташ, шемадарра долчунга, бехкамбоацача, цудухьа хала мегаш духьал харцахьар (негативный). *   Из хиннаяьнна мог1ал хул духьал д1адехари агакепах (фор-ма); яле а хул логиках духьленаш тарахинна лоарх1аш мецагаьнала (бес-конеч-ная даль).
*   Д1анийссаяр долаш мог1ал цуна халадоаг1ача д1адехара ца таралуш, в1алла кхоачалургдоацача даькъа, сага уйлан- ца гаьнавала (абстакцех)…

в)         ХАЬДДАДОЛА  КЪОВЛАРО МО,  НИЗ ЦА БАР
                ( ненасилие, как категорический запрет)


                87


*    Мог1ални д1адехаро курбог1арду (претендует), абсолютни бехка-
за хилара д1адоаг1ар духьа, халамегаш позитивни мог1алах д1аде- хар хулаш, д1адехар мог1ални хьала. Цунах хов «саг хилар» д1адола- лулга, сгага мог1ал хилар хьажжа.
*     Х1аьта цунга малаг1а мог1ал я хов цуна болх-г1улакхах; мог1ала чухьар а, арахьар а доазув хул ма1анах амал (свойство) ба ала  агахилара (сущест-ие), сгаа гуманизмо 1унал а деш. Иштта дола хьал
кхетаде хул мог1ални ма1андоалаш мук1арал- де бехкамза маьхедар (аксиологи) хиларца д1алеларгахьа.
*      Саги торо хул саг хилар санаьхк (лич-сть) хила, цо дер фуд ха, из хьайоалаш хиларо шийна махбеш. Шийгахьа саг белгалвалар хул са- наьхк хила, оамалта (нравст-ый) бехктокхаме дийнал (сущ-тво) долаш мо, из дийнал хилар шийгахьа а долаш ма1андара (знач-ие); кхы а богг1а лерх1амбалара шийгахьа.
*  Цхьаненца гучадаланза бахьане бола ийдам (отнош-ие) балара сагаца, из мо бола бувзам шийна доаг1ачох цунна хинна къаьстта йола санаьхк, хилар ч1оаг1алуш ший хьал долга гойташ цхьаннега кхаччалца.
*     Х1аьта фуннаг1а хуле а къаьстта долча диклега (кач-тва) кхоачаш е ардамбара (действуя) хул хьадоалача е к1ийлендужача хьала був-зам отташ, хьаелаш мукъамотте (прост-во), ший ма дарра адами ага-хилар (сущест-ие) долаш.
*     Дагалоацаме уйла йолаш цу бехкамза (безусл-ый) декхардар, д1адехаргахьа мог1алах гучадоал д1адехарца, д1ач1оаг1аеш Ший-маьхал (самоценность) санаьхки сагал (человеч-ть) хилара, цунах кхе- тамбоалаш саги вахар хангахьа тайп6тайпар - юхечунцар безам (лю- бовь к ближнему), адами вошал (братство), адами барт (челов-ое со- лид-сть), дика хилар нахаца (благовол-ие с людьми), ч1оаг1а сийдар вахара (благовол-ие перед жизнью), камаьрша хилар (шедрость) иш- тта кхы а ма дий уш маьхедараш (ценности).
*    Цунах дар декхарах ч1оаг1а къовлашдола цунга хьажжа кепах, ма1анах хул хаьддадола къовлар низбара, из саг вер мог1ални зулам долаш. Дала эггара дезаг1а долча къинах лаьрх1ад саги «Са» дег1а-цар къоастадар.
         Низбар да ло1ам боабар, цунгар парг1ато д1айоаккхаш, иштта бола ийдам (отнош-ие) наха юкъе диканга кхачац, цун хилар лелача цхьан низо арах1ар 1откъамбара, шийна хетар дейташ кхычаргар ло- 1ам боабеш.
*    Саго низбар гучадоакх, нагахьа кхыча наьха (сага) торо йоаяча, шийна хетар де ардам (действие) боалабеш, ший ло1ама хьа- лаквеш ца1 лай ве е халхаро ве. Низбар ларх1ац цхьацца агакепаш (формы) оттаяр, из ло1амо оалалдеш (власто-ать) хилча кхыча ло1ама цун ба-ртаца 1аьдал оттадаьча массабола нах раьзабеш, 1аьдаллотадераш- та, кийтавашта (граждане) юкъеболча ийдама.
*    Низбар духьал хулаш я мог1ала, цуна хов мог1ални ардамбар (де-


йствовать) яхилга да ардамбе хьожилга бартаца уж ардамаш (дейс-твия) кхоачачар мукъален раьза болаш. Х1аьта низбар яхилга долаш ардамбарца дезажехьа уж духьал долчарна.
*     Низ ца бар да духьоттарца (приципиально) юхасоцалуш цу низба-
ра, кхычарна ший ло1ам кхычарна д1ахьорчабеш, Цу кхычар ло1ам боабарца.
*   Иштта юхасоцар да мук1аралдар кхетадеш кхычунна хьашт (пот-реб-сть), ло1ам ца боалабир маьхе хилара кхычунна мукъа халар до-
ацаде, из ший ло1ам боабича мишта хетаргда ховш.
*     Низ ца бара белгалду хаьддадолчох (ктегоричный) керастидар д1атоташ саго ше лакхвар кхычул, из да Дала могадешдоаца г1улакх. Шийна фу хетаргда ховш; цу кхычунна когаметте халача кхелъеш. Цунах хов сага тешаме хилар фуд, цо ларх1арца х1ара сага махбара, маьхе волаш ший- гахьа.
*    Из д1аваьккхача кхывар из морг хургвоацаш. Къоастаде доаг1а низца бар дац белгалдар, керастидар хул махбара кхычун ардам(дей- ствие), укхаз  кхетадеш саги бокъо хилар оамалтах (нрав-ти) бехк- токхаме хулилга саги агахилар (сущест-ие).
*     Низ ца бар хул духьоттарца (принцип) хаьддадолчох къовлаш да кхычунна бокъо йоае, цуна сагал (человеч-ть) лохаде, цуна возал дай-деш. Иштта кхетаме хилар х1ара саг кхычунца боккха тоалама никъ хьабел, наьхаюкъарле (общ-во) дег1айоалае, «саг хилар» х1аранена т1адолаш.
*        Саг вер е къовлар деш хьаденад гаьнача ханаденна,  хьалха хин- нар, из ирча низбар да, цунах довза хул ма1андоаладара «ма ве» - оалаш. Мувса пахамаргар хьадоаг1а, зулама духьале хинна «ма ве», - аьнна хьаденад кераста а, бусалба а динаг1а.
*    Сагвер, низбер лоарх1- аш докъаг1а дола къа, цхьа мицкъала зирратал саго новкъале йича маллаг1а садоалача дийнала (сущ-во) къематден хоттам хургболаш…
*      Низ ца бара гойтам боаржабаьб ХХ-ча б1аьшерашка эттача керда ва- харе: Л. Толстой, М. Ганди, М-Л. Кинга. Цох д1адехар долаш низбар къовлаш, из зулам наха шоашта юкъе даржаш, гучахьа латта хьал гуш мог1ала, эздела, дикан ца хилар да.
*    Цу даькъа т1ахьехаман хьехам болаш чулоацам балара хулаш бехкамза хаьддадолчун ма1ан. Дешацац у боарама маллаг1а мог1а-ла довзаш абсолютни хулар, из нийсадаларца хала ца мегаш пози-тивни д1адехар; цунца ший б1арчча шемадара кхоачам болаш, мо-г1ал хилар белггала долга мара, из йоа- цар ца ховш.
*    Низ ца бара духьоттар да духхьал, из къовлар духьалулаш мог1а-ла, эздела - соцадеш низбар. Цуна мара йоацаш бокъо бехкамза де-кхар оттарал совг1а, из хьал шемадарра (абсолютни) долаш.
*     Цунах д1ахо аргда «Дошох нийссаяь кийчал» (золотое правило), из ма1андоаладу формул йолаш. Цох низбара духьале хулаш мо- г1ала торо дийнаяра, саг т1авехаш кхета,- «шийна дича ца дезар кхы-

                89


чарна ма де»…

г)                ИСЛАМА ОАМАЛТАХ  ЗУЛАМДАРА ТА1ЗАРДАР
               (наказание за нравственные преступления в Исламе)

*        Халайишйолаш дац низаг1а саг дикаве, иштта низах саг Даьлах тешийта а. Сага хул бух, шийна бехктокхам  хулаш динаг1а котамукъа-
лена, х1ана аьлча сага къайлаг1а хул цунна тешар, цуна сина торонех.
Ислама махбеш лоарх1  бакъдар,иштта цуна доаг1ар д1алу цо, шийна т1адилар долаш ч1оаг1а хилар, эздий хиларца саг Далла а, наха а.
*      Саги «фитр» (декхар) дино т1адилар кхоачашдеш да. Цхьабакъ-да цо белгалдеш из саг хилар (малайка тара хинна) духхьал дикадар мара ца деш лела; из духьал белгалдара дикадар, эздийдар Далла хьалхишкал. Из лела воал гармони йолча цуна бокъона долча 1аламца, ше дикаг1а хеташ, Даьлах теша, цудухьа вахаш Даьла духьа, дер дика- хеташ, цхьа хьазилг г1аттар мо мукъадаьнна.
*       Бусалба дингахьа дикадар да эггара хьалха мукъадалар долаш мо хьазилг ц1алгичур, сага кувгах г1абаш доахаш мо е гир мухь бо-аккхаш санна. Цига т1ехьаг1а саг вусаш хуле, цхьа бежа кхера мо лаьтта т1а юха г1атта ца могаш хьазилга  тара, т1аккха цхьа цамогар кхычача мо лоарх1.
*    Цул т1ехьа саг тоалургволаш молх яла хьож цунга. Дино дахац  ший тоъбоарамаш (нормы), уш д1адирза долаш саг д1акъоаставе наьхаюкъарленцар, х1ана аьлча из цига висара кхерам балац кхыча наха. Ший картачухьа бусалба дино т1оам лелабу оамалтах (нрав-ти)  доацача зуламашца.
*   Саг халавеза Даьла диканга догдоахаш, Даьла раьзахургволча наь-къа т1а лела. Массала, лочкъор де сено вуг саг, - аьлача? Хьашташ (потреб-ти) тоаде вахаш веце? Т1аккха кходайта, уш шийна дезараш юхаозаш, сатохаш, хьалхаг1а а, шоллаг1а а эшараш долча.
*    Цу зуламах саго лочкъор деш, цигар наьхаюкъарленга а кхоач цунах цхьаццадараш  г1алат далийтара шоашта юкъе наха. Цу тайпар зуламхо валийтара, из харцахьваьннача сагага кхоачар а доацаш. На- ха шоашта могар дича дарба ца хулаш цу къургар, нах декхар ба кхел яр хьалха нийсса белгалде маллаг1ча хьалах даьд зуламхочо зулам…
*      Корда ма меги хьал кхел к1аьдъеш, гойтарг долаш цхьа пха (жи-ла) хинна а цу зуламгар гаьнавоккхаргволаш. Дино сихал ма яхац сага, - «сабар Даьлера да, сихал Шайтангар йолаш». Сабар хилар этиках дакъа долга да. Цун башха ма1ан хилар хьааьнна ма дий, къаьстта кхел хилар долаш, доаг1а та1зар де ха хургйолаш.
*   Цунах аьннад: «бакъдар аьлча, дикаг1адар из имам г1алат валар-ца бехказвоалийташ г1алат воалачул кхел яра та1азар деш». Из яхилга да имамо сабарца сухал боацаш хьожувла маллаг1а бехк ба е бац, нийссо яргахьа.
*     Нахагахьа ше мадарра дайза даьлча хьал, цу сагах доалар гойташ,

                90

«итара» цу саги б1ехаданна цох хьаст боала зулама гонахьарча наха, шоашта юкъе ийцарца, цунга хьожаш, т1аккха цунгар жопа метта зу- лам луш хилара.
*   Наха шийцар безам а боабеш, цар ц1анала бекъаш, цар бахар хьалхьожадеш, х1аьта митшта аргда 1оттара, из наьхаю- къарле (общ-во) бехке еш царна юкъе саг нийсавалара наьха низ д1а- цакхоачашехьа, т1аккха хьожаргба-кх цуна йоаг1а кхелье.
*     Бехкбеш кхелъяра дп бусалба дино кхайкадешдар, цхьа маллаг1а
дале а лорадар долаш нийссо йолача, из шийна т1адилар кхоачаш-дуча наьхаюкъарлен бехке яра цу харцваьннача дакъашхочох (член), цуна нийссон жопдалара харцонца, цу наьха ц1анал б1ехаеш, т1акк-ха цун духьал харцонца бекхамбеш.
*    Укхаз цу массанех гу мела та1зардар керте доацаш оамалах зул-амдалара лерх1ам боацаш низаг1а дика юкъедаккха, цхьа шишбол-аш низ т1абахьара нах тоалургболаш, эздела тоъбоарамаш (нормы) лорабергболаш дино яхар кхоачашдергдолаш наьха д1алелара.
*     Башхабола никъ ба бусалба дин, саго ши сина торонех г1оттабеш къайлаг1ар низ, шокъяра (страсть) дикадар дуча хьалага кхача. Ал-лах1о саг нийссавеш, кхетаме д1акхетаргволача  кана (метод, спо-соб), безам Даьлацар гучабоаккхаш, цига фаралах саг хилар гойташ. Цу наькъа т1а б1арг т1алакхар хул декхар, дикача нахах гонахье хил-ара.
*       Цхьаккха зе дац 1алама хала баьцаовг1о д1адаккхара, д1адийна ялат дикаг1а хьахилар мара, цох хулар да цхьа баьцаовг1а эшадеш деза ялат дикаг1а хьахувкхийтар, х1аьта цунах декхар хул сагага кхаьча, из да мог1ало д1адехар.
*   Из да Дала банача сакхетама саг вахар, цуна д1адийна баьцаовг1-аш дег1адара; саго къа ма хьег д1адийнар хьалкхеде г1ерташ, цуду-хьа доаг1а  совг1адараш д1адаха,- х1аьта цох хов, Дала сага яннилга бокъо дунен т1а, 1алама к1езигду-кха оалалдк (кулгалде).
*    Цунца доаг1а наьхаюкъарле хьашти-теркош (интереы) лорадар; дар гучадаьле бехке дакъаловзара (роль), цунах бехказо яц ца мога-де Исламо ч1оаг1абаь декхарах бола хьехам та1зарца зулам а духьал доаг1ача тайпара сабарца,из кхы ца халийта.
*   Цу тайпар т1аийца хиннача дакъа Товрата т1а е массадолча динга-хьа а, шоалахьа. Даьла духьа хилара.
*      Бусалба дино т1адул доккхаг1а дола декхар наьхаюкъарлен бола б1арчча бехктокхам, цох диканга кхачар дезаш, динаца эздела-га кхоачаргволаш х1ара саг, из зулам д1адаржаргдоацаш.
*     Исламо, ший кара халийта хьажар да вахаре кулгалдар бахьан а долаш, - цига в1ашаг1елле хул адами шоай наьхаюкъарле. Цунах г1о хулаш ц1анал лорае декхарца,иштта хьаьнал вахар да х1ара сагага кхоачаш Далла т1абода сийрда, ца1бола наькъа т1а хулача цхьан даькъах хилар.
*   Элчано (с.а.с.) дийцад цхьа сагвийнача сагах Израил фунах хинна-

                91


ча, дехкевалар дезаш ше даьчох; Даьлера гешт хилара, цуо хаттар-даьр хиннав цу  хана эггара дийшахинна. Цу 1аламсагага д1адийцад цо ше боабаьча нахах: «б1аь са дег1ачур даккара дехкевалар доа-г1ий», - оалаш.
*    Цу тайпар хаттара жоп даннад цуна: «Мала отталургвап хьоне, дехкеваларае юкъе. Вале цхьа лаьтта да хьона - цига бокъонца аьлча ах ба Аллах1а г1улакхдеш. Г1улакхде 1а Аллах1а царца, кхы хьай лаьтта юх  ма г1олахь, ма дарра аьлча из лаьтта зулама да
хьона» (Аль-Бухари).
*   Цунах гучадоал, дехкеваьнна ц1анвалар гонахьарча наха кхы а махлуш, цуна 1аткъарах оамалтах (нрав-ти) хьахилара, из да дукха-г1ача бахьанех саги иман дег1адоаг1аш «фита» тоадалара; цхьа къи-ношка кхувла догда (шокъах) гаьнавоалаш, дуненга 1еха ца вайтара Иштта долча хьала саго йоакхо ярца хулаш ч1оаг1ол (гарант) я ала эздий нахах йола наьхаюкъарле.
*       Оамалтах бола хьехамо довзийт х1ара бусалба саг хала доаг1аш т1аэца баррига дунечухьар къамаех бола нах дикача г1улакхашца, царна цханнена дегачу дужаргдоацаш халхетар дегабуамбайташ.
*    Бусалба саг декхар волаш даггара лелабе ийдам хоза бувзамах ший моча бусалбашца къаьстта, кхыча динаг1а нахаца а ше везийташ, дика оамалаш, г1улакхаш дезийта бусалба нахах хьогаргболаш.
*   Цунах сага бусалбал е къонахчул лохалургдац, иштта дикал йов-ргъяц е къелургвац. Бусалба нахага цабезамаца лег1аръе могадаь-дац, цох саг къиношка кхоачандаь, иштта яхудашца, керасташца къу-всар харцахь хиннад цар моастаг1ал леладеш ца хилча.
*   Иштта царех тийша дегачар доттаг1а хила торо лац бусалба ди-нгахьа, х1ана аьлча цар кхерахь моаста- г1ал доссар шеко йоацандаь. *      Ца1 да белгалде доаг1аш, бокъонца вола бусалба хилац, нагахьа цу-на дегахьа везаванна Аллах1е, Элче яхар т1ехьа воацар, из ший ло1-амах вар: ший да-нана, воша-йиша, тайпан-къаман вале а; иштта воацачох хилац дегачур саг.
*   Цунах хов г1улакх леладер ца1 долаш, дегахьа везавезалга кхыдар долга, къоастам хилар башо я. Саг вахаро д1а1ехавеш-м хул, хуле а сага хьаькъал даннад Дала дике-вое къоастаде, шийна т1ехьа юха-хожаш рефлекси лелае.
*    Веза-Воккхача Аллах1о аьннад (29 сура т1а, 46 аята т1а). «Ма ле- лалаш (г1аръеш) Йоазув дайтача нахаца, х1ана аьлча царех дикаг1а- воацачунга оалаш: «Тхо-м тийшадар шоана дайтачунах а, тхошка дайтачунах а. Из тха Даьле, шун Даьле ца1 волаш, тхо цунна кара-дерз-кх».
*    Цунах хов Ислам мела махбеш да кхел нийсса яра, шийца эздел долаш - эздел мела долачул лакхаг1а. Наьхаюкхарлен доаг1ачох бу- салбв дино д1агойт ч1оаг1адеш дола йишйоаца каралу совг1ат дол-аш, цхьа къамаш дег1ада хулаш мог1алагахьа цивилизаци хилара.
*    Адами нигаташ гаргадахар доал бусулба динаца хилара наьхаюкъ-

                92


арле, наьха барт дикаг1а кхетара, уш нах дукхаг1а цхьана мела хула, белха-така болаш, из Дала дана дуне дааргахьа. Бусалба нах цхьана хилар да цар Иман ч1оаг1алуш, цунга хьажжа оамалт (нрав-ть) дег1а-йоаг1аш адами.
*    Нагахьа оамалт йожаш хули, Иман а халац, цо йох на-ьхаюкъарле талхара, паччахьалкхе а йохара т1ера хул.
*   Оамалт хилар да эздий нах хилар Иман долаш, эздел долаш, царна эшац та1зар даь харцдар тоаде. Дагадоацаш иккха сакхат хила-ра, цхьа казусах наха чехка тоаю из болх-моттиг, иштта дагадоаца па-
радокс юстардоакх, нах зуламах гаьнабалар хул. Бусалба наьха Джа-маат да эггара кортаболаш адами барт тоабе, цигар наха юкъе хург-дац вахар харцдалар…
*     Юххера белгалде доаг1а та1зардар эшаш хилар бусалба наьха ва- хар лораде, цудухьа Шари1ато юкъеяьха агабокъонаш (законы) я, из деррига вахари эргала жопаш луш: «фу дича? фу да деза!»- яхаш. Иштта да бусалба дина гуманни юхь-сибат (образ), лоацца тохкам би-ча…

д)           МОГ1АЛ ЦХЬАНКХЕТАР - Д1АДЕХАРАШ  ЭРГА ХИЛАР
                (единство морали и разнообразии требоании)

*       Ший тайпар мог1ал хилар да низкахар вахара белгалдала, из йо-
лаш д1аларх1а духь (начало) долча деррига маьхедарашта. Из я юххера е т1еххьара хьадоладалар тоъбоарамаште, маьхаша маьхеда- ри кхетама, дар хьагойтара чухьардаьнна адами даха-лелара хула ма- 1ан долаш.
*    Мог1ал хулача мегашда ц1ияккха юкъара ч1оаг1адалара хьал сага болх-г1улакх долаш. Адамашта караг1даьннараш (поступки) хул, царга ийдамбалар да ший хаьдда а, шоай карара а чулоацам боалаш, царна т1ехьа латташ хул белгала б1арччал йолаш болх-1омбара (оп-ыт) ээпиризма бахьандарашца(мотивами).
*     Халаг1адолчох хаттардар хул адами караг1даьннараш хилара хат-тарца, из х1амилдах (в предметах) дукха тайпар хул, ха-заманга хувцалуш, х1ара хана къаьстта бахьана белгалбаьнна чулоацам хилар да массихана хаьдда хилара.
*    Цига бахьана ба ала белгалбоалаш адами чулоацам болаш адами караг1адаьннарах цар оамалти махоттабеш. Цунах ха-заман- гахьа адамо хьадена хилара цхьацца халонаш гойташ шоай хана д1адехаш къаьстта анализ яр эшаш тайп-тайпарча адами в1ашаг1кхе- тара, цар хана аьлча, ший гонахьенна аспекташ хилара, царех болх-г1улакх (деят-ть) д1ахьож.
* Иштта халадаьнна хьадоаг1ача саги вахарах оалаш, хотташ да синга хьажжа хиннад историца хаьдда, дикален (кач-во) да ала хулаш хиннар мог1али агакепах (форма). Цунах дар мадий кхетамца го, торо йолаш эггара лакхера берката,эггара лакхера фарал. Из мог1ал мара халац, из беркат

                93





хул г1орташ хьажа, цу пайдага т1ехьара йолга ховш бехкамза хьала маьхидари хьалех приоритет йолаш.
*     Тайп-тайпар наха дукха хиннача наьхаюкъарленашка шоай хана кхетаде; из эггара лакхера фарал я, тайп-тайпар хилар. Цу даькъа хала мегаш хиннай динаг1а дагалоацаме уйла, наьхаюкъарлен хьала, къаман хьалах, иштта хинний из нах сингахьа меттахьабоахаш.
*     Х1аьта цар хилар хинна тайп-тайпара агакепах - динаг1а долча хьала, вахарах саг хилар белгалдаккхарал совг1а, сагах доалар тахка-ра. Цу дагалоацаме уйлах хилар цхьана тайпар хинадац, цар д1аоттар
шоай т1ехьале йолаш хиннад  дикана, харцонна.
*     Х1аьта замаш хувца-ялар хьажжа д1адоалаш цунах дола бакъдар, цхьа лотабаь к1ерам баьга д1абоалаш мо, цхьанабола к1ерамаш бов таралуш, кхы а юха цхьана хана лоталургба ала, иштта дагалоацаме уйлаш (идеи) хиннай ардамах (действия).
*   Иштта даьннача хьала адама этика хилар хьашти-терко (инт-ес) йоаг1а шийна эшарга хьажжа, из ца эшача д1аювлаш цхьа сина торо эшача хьаэцаргйолаш из цигар хьал мог1ало могаяр- ца ше ма ярра (абсолютный) хьалче.
*   Мог1ало бокъо лу маллаг1а дагалоацаме уйла башхаг1а я ала, эттача хана дунен д1агойта, из да цар дагалоацамга (цель) хьажжа пайда луш е ца луш.
*     Дика г1улакхаште, хаьддадола тоъбоарамаште доаг1ачо хьахо-лор да тарарча кепа, цхьа къаьстта х1амилдах (предмет) гонахье хиларца, х1аьта хулалда из саги д1алелар е цхьанакхийтта дукхача наьха болх-г1лакх (деят-сть), цига караг1даьннараш хьагучадувлара тайпан е кхетамаш адамашка боалача ийдамах беркат хьадаларца.
*      Ужаш моргаш дикаг1а лийрх1ай оамалт (нрав-ть) хилара, царна луш дикаг1бола кхетам. Ший прагматизмах бахьандар (мотив) долаш догдарца детерминизмах довза, кхы а белгалдоалаш бахьанах цхьа-накхетар эмпиризм хилар гойташ, цхьа болх-1омбарца (опыт), дена дика-во гуш 1овхьех (явление) е 1овчех (событие) оамалта бахъьан-дар долаш.
*    Цунах дар довзийташ, массала хул: майралахе, зовзалахе, кхы а царца дар гучадоал т1емах кхерам т1абарца, цига саг волаш кхерал д1аяккха е вугаш зовзала каравахе есарал.
*    Кхерама духьал молх   кораяра е кийчам бара 1омалуш т1омбе е лата хул саг; майра е зовза, нагахьа саго зовзал гойте майрал я арг-дац саго цунах, иштта майрал гойтача зовза ва оалар гаьнадоаккхаш.
*     Цу дакъа майрал хул эздела, нах безара; догцаналца кхоачам ба-ле а, беце а, цунах гучадоал хулаш кхерам д1абоабар валарах ца кхераш дикача г1улакха духьа. Иштта саг майра ларх1а бахьан долаш, цох из ала - майрал саго ларх1а гуш, сги эздий д1алеларга хьажжа догц1ана хиларца.
*     Къаьна Рима империи хана Оциола яхаш даккий турпалхо хиннав римхошта духьал латташ, цо ше лаьцача, моастаг1чо т1аоттаяь шалта,

                94


ира дитт лаьца шийна чакхяьккха хинний. Из хиннад валарах ца кхе-рар лоацца аьлча, моастаг1 ца везар, курра валара духьа, из моргг денало хьадайта х1ама да, цу саги мог1ал лакха хилара…         
*      Карара торо (част-ая собст-ть) е доалара боахъам (част-ое имущ-во), ужаш я кхетамчеш (пон-ия) хьаяьлчахьа дохкар-эцар хулаш ада- машта юкъе ийдам (отнош-ия) боалабеш, халонаш кхаьчай нахага, из корта хулаш вахаре.
*     Х1аьта цар хилар хиннад тай-тайпар йолча метте: харцболаш, пайданболаш, хьаьналболаш. Карар торо хьаллацар долаш наьха-юкъарлен  институт я, - оалаш  езмара (необ-тью)  беркат  хьадоалаш
хилара боахамах, дукхаг1а лерх1аме йолаш хинний ийдам балара, цу хьалах хьабалар долаш доалара боахам хилара, кхыча на- ха кулгтоха йишйоацаш.
*    Цунга хьажжа хьадоаг1а оамалтах бола тоъбоарам (норма) «лоч-къа ма де» - оалаш. Карара торона кулг т1адахьар къоал хиннад. Иш-тта цунах хала йишйоацаш г1улакх хилар совг1а, цунах хьадоалаш хиннад доаккхаг1адола зулам адама, пачча- хьа экономика йоахаеш, адами сатем боабеш.
*  Доалара боахам хилара кулг т1адахьар лоарх1аш хиннад «дазда-рий» (святое) хьал дохадеш мо, оамалтах (нрав-ый) талха г1улакх хул-аш цох.
*     Даим адамашта юкъа этта  хьалах хьаденад лоарх1аш карара то-ро, доалара боахаме, адамаш лорабара совг1а меттахьбаккхар харц-деш кулг т1адахьар зулам лоарх1аш, цун даьна ца лайнар хала йиш-йоацаш, из доалахо «Да»  воландаь.
*     Цудухьа вайнаьха 1адатах, керастие, бусалбие динах карара торо (карара боахам) лорабеш хиннаб лакха мах болаш. Из иштта долга кхетадеш социалист Прудона ревизи еш аьннад Х1Х б1аьшерашка: «карара торо ше д1алочкъар».
*      Къувсаш хьаденад наха шоай вахар, цхьа маллаг1а дагалоацаме уйлаш (идеи) ларх1а йиш я цар эггара лакхера фарала, из Даьла къа- хетам цига бале. Цул совг1а йий теш шоай ма ярра маьхедари при - оритет хилар?
*    Х1аьта маллаг1а дикалеш (кач-ва) я адами оамала хулаш дикача, эздийча г1улакхашта, маллаг1а эзделаш, оамалаш, 1адаташ, наьха-юкъарлен 1омораш (привычки) я ала?
*     Маллаг1а тоъбоарамах хьабайзийта эзделца ба е маллаг1аш бац  ала, духьал къовсам баьле хьал гойта, д1аяхача хана т1ехьдиса 1а-даташ д1адаха, цига къовсам боалаш  хана баьха мог1ални а, дезда-рий (святое) а да оалача духьал къонача ханаца товш ца хилара?
*    Иштта долча хьала царна къоначарна метте кердадараш гучада-ларца моодах, кхы а хул наха лоарх1аш кердалаш (феномены) ада-мий ийдама (отнош-ия), царца наькъа доаг1аш ханашца, кризисаш ювлаш маьхедарех (цен-ти).
*      Из деррига отташ да кертера такадаьнна е чухьар сатем хьоалуш

                95

оамалта (нрав-ый) вахар долаш, цунца дег1адар хиларца ханачухьа, мог1ало болхбар хулаш реальни хьале болх-1омбарца (с опытом) наьхаюкъарлен вахара хьаювлаш ший тайпара халонаш.
*    Х1аьта бувзам хилара царца мог1ало гучайоаккх, ший махбара санаьхк (лич-ть), цигар деоттаман болх-г1улакха доадача нах отташ шоайла лакха-лоха даржах иерархи ийдамах цига цхьанеш кулгалдеш вокханна.
*    Уш халонаш халанза ца 1еш. царгахьа доаг1аш шоай муг1арах да-гадоацараш (парадоксы), царех дукхаг1а тайпан да ала, цар д1ада-ржара хулаш царех оамалта, эздела дагадоацараш мах луш мог1ални д1алелара…               

е)                МОГ1АЛНИ МАХОТТАБАЬ ДАГАДОАЦАР
                (парадокс моральной оценки)

*       Цхьанна х1аманца кхоачаш ца хула уйла хул мог1ални махоттаб-еш хаттарца бувзам хулаш. Х1аьта хьано еш хул йоаг1а кхел оамалтах хьал гойтача? Нийссаг1а хургдар кхетаде, из мо йола функци хилар д1ат1аэцаш хилча наха.
*   Ужаш хала доаг1аш эзделах, оамалтах т1ехьа кийчабанна цу да-ржа хила наха юкъе, уш хьожараш цар мог1ални дикалах (кач-во), цар д1алелар довзара кхеташхилар мехедолаш, ше-ший торонашта, 1илмашта дола жоп долаш.
*     Бакъда цар лартт1а йолча саги дикалех хулашдар да эздел далар айхье оамал йолаш шийга б1арччал йолга ховш. Цул совг1а сагах эздел дукухаг1а мела далара оамалта (нрав-ый) г1улакхаш гойтача лакхавоалаш, уж шийха доахка г1улакхашта т1ахьожаш, доацачо мах-беш хул эздий саг.
*   Оамалтах вола саг наха кхелъяра т1ера хилац, цуна из г1улакх деза а дезац. Цох кхыдар оалаш хилча нах а гуш наха хьаькъал дала хье-хамах хьехархо ва оалийташ, кхелахо хилара, дий-дац ала бакъ-дар е харцдар мог1ал хаттараш дувлара, гучадоал хьал цхьа дикале (кач-во) гойташ, кхоачам хиларца.
*   Х1аьта цига мог1ала цадезар долаш из сагах доалар, х1ана аьлча шийха б1убенна саг дукхаг1адолча хана 1овдалал гойташ. Цига гуча-доал, цу тайпар наха мог1ал ювцар харцдеш шоашкара ца доаг1а г1у-лакхъах, уш хотабалара, царгар наха пайда а балац зулам мара.
*     Ужаш кхачацабезача кхаьчандаь наьхаюкъарлен лазар доал наха царгар. Хулашдар да цхьа кхелъеш бола нах, мог1ало торонашца ергъяц харц бокъонах мара, шоай пайдан, х1аьта нийсса кхелъеш хи-ла г1ертачан, даг1ац воча нахага карадахийта кулгалдар.
*   Мог1ални кхелъяр кхетаде дог1а шерра ма1андоалаш эздий хьехам луш, эзделаца бехктокхаме воалаш, иштта эзделаца хоаста-веш хоаставе воаг1ар.
*      Цу даькъа хоадамбар да, цигар къовсам хулаш эзделах даладез-

                96


ар д1алуш, оамалто (нрав-ть) д1адехача тайпар «кхычарна кхел ма е»,- оалаш. Цунах кхетамбалар да мог1ални махбар долаш хьалхаг1а кертерча даькъах шийна махбеш.
*    Мог1ални кхелъяр да саго шийна яь кхел махбеш озарца, из яц агабокъонаш (законы) лела юристи торонаш гойта хьал далар. Цунах а хов мела маьхе да саго ший синца гойта белхаш, мог1ал дег1айо-алаеш.
*    Саго харц е бакъ долача хьалах жоплуш хул юристи бокъонах аттаг1а к1алхьарваьлча кхы сагота воацаш, иштта сина торонаш юс-таряьхе.
*    Цу тайпара вахар доадача саг мог1ални хилар д1адов, цхьа берза хьиспе катоха волаш, катохар доацача т1ехьашка а воа-лаш, цунах хов саги Са биркъедаьнна хулилга, зе-зулам да, оамалта агабокъо (нрав-ый закон) толхаяр, цунца саг т1авирза волаш, чухьарча дунен-ца, ший догдара боаг1а пайда е боала аьттув мара ца гуш.
*       Агабокъо (закон) хилар пайда бац, из оамалта ца хилча, из лора- деш нах ца хилча, г1алг1ай меттал эздел гойташ, цхьа агабокъо кхо-ачашъеш ца хули. Каьхата т1а хоза, нийсса яьзяьр тоац, цо яхар кхо-ачашдеш ца хилча наха а, 1аьдало а.
*     Массала России конституци агабокъонаш мела нийсса хеташ яр, из конституции долашехь г1алг1ай Пригородни районера арабаьха юха чуцабуташ мела ха д1аяхар.
*    Ер, иштта х1ана дац аьннар, 1аьдала духьал лоарх1аш. Иштта хи-лар цхьаькха агабокхо: « Реоблетаци репресси яьча къамашта», - оалача. Цу агабокъонах г1алг1ай лаьтта юхадаладезаш дар 1944 шера Х1ири мехках д1атеха хилара.
*     Ужаш мо агабокъонаш хьалаха нийссалуш е цун амар кхоачаш ца дар дукха нийссалу. 1аьдало нийссаг1адар хьацаде бахьанаш лохаш моттигаш хул, дукха дагабоаца тийшабелхаца, шоай политика чакх-йоаккхаш.
*      Из Т.Гоббса аьннар нийссалуш: «Агабокъо я паччахьалкхен эхь- эздел». Из хилар гучадоалаш агабоакъо 1айийшаяр аьнна, цуна дик-ал хов 1аьдало д1ахьоча политиках. цо нахаца буча белхаца, иштта дукха да ужаш белгалдеш хилча дицдалар  гаьнадоалаш.
*       Наьха сагах кхелье даг1ац деррига дайза ца даьлча, сабарца деш бусалба дино ма яхха мара «кхычарна кхел ца еш», йой а из еш эз-дел, оамалт (нрав-ть) долача, кийчабанача наьха хьаькъалца. «Кыча-рна кхел ма е» - яхачун ма1ан да цхьанакхетар «сазале, озале» мо-г1ални махбаргахьа бехкам болаш мо нийсса функции лелае наьха-юкъарлен.
*    Иштта бола бехкам хул геттара шишболаш, 1оттаре йишйоацаш, цига къамаьл додачахана мог1ални кхелъяр долча хана. Х1аьта мог1ални хоставар долча кхыболача наха, т1аккха хаттар доал нийсса кхелъяра хаьдда агакепах (форма) дар долача уллаш, дезар доаг1ача кхоачийташ, цхьа детализаци гойташ.

                97

*   Иштта дале а ховш ма дий сага, белгала долча даькъах болх-мот-тигаш ювлаш кхыбараш хестабеш хала мег къайлаг1а йола агакеп (форма) ше хоставар халадеза бокъо кхычарна кхелъеш мо шийна доаг1ачунца дусташ мо мара наха бехк ца бе, доаг1ача.
*    Иштта кхыбараш хостабеш юккъера хьала (нитральни) г1анда т1а ваг1аш баъдар го; дика а, во а хостаде доаг1а, ший сина торонаш- ца озаш, нийсадеш хьал.

ё)                МОГ1АЛНИ Д1АЛЕЛАРА ХУЛА ДАГАДОАЦАР
                (парадокс морального поведения)

*    Дунен т1а саг кхелчахьа цунна да диканга кхача, цу вонах гаьна а воалаш, х1ана аьлча саг шийна моастаг1 хилац. Х1аьта а дунен къай-
ле саг ше я, из довзар, ше вовзар хулаш мара; ше вовзар цуна де- зарах долаш мо хеталуш, сага ше вовзар дайзача мо. Цкъа мо дукхаза хулаш дп сага шийна ца ховш шийна дезар фуд.
*    Иштта долче саги уйла-м кхыдар довза хьожаш ма хули. Цу хьалах дар довзара кхаьчаваьлча тохкамхо, шийна дийзачунга кхаьчавалар фуд ховш д1акхачара кхоачам боацаш; карадерзарца хьал к1езига хаттара, цхьаннех кхоачам ца хеташ, лаха хьожаш даим лохача наькъа т1а, волаш к1аьд- ванна тохкамга кхаьча хул саг.
*     Цо шийга кхаьчачох махбе ца хара, цу даькъа хьалха Овидий аьн-на ма дий: «Дика гуш, хестадеш,1овдалчунга кхувдаш». Из дика де-заш шийга доацача хана хестадеш, шийга кхаьчача тоам боацаш «во-нах», «1овдалах» фу доалла хьожаш: сабар, сатем, денал, ца хилара шайт1анга 1ехавейташ хьавоаг1аш хул саг.
*     Цох хов сага агахилар (сущест-ие), абсурдага кхоачилга, дуне до-взарга д1акхача низ ца кхачара, цун метте кхоачаш в1алла доаца-чунга е шийна зе дучунца а, т1ехьа дехкевоалаш халонга е 1азапага кхаьчача. Цига  саг таралуш ловзаваьнначуна «ловзиргхо» (игрок) хул-аш мо.
*   Из деррига хьадоаг1а сага ше а везарна, дуненюкъе лела «са» долаш мо, цох хул эгоизм, деррига шийга кхоачийташ, ший хьалченга (бытие) хургдоацаш, цунца бокъонца бола тешам хинбаларе тешара, къаьстта Даьлах.
*    Сингахьа саг мукъа хилар бакъдар довза а, ца довза а; х1аьта хьадоалашдар хул тувлавалар «саг хилар» д1адовра, из наьхадар ца
дезаш моастаг1ал леладеш, кхы а шийчо а товра ца деш эг1азлонга вугаш.
*    Из да лоццача даькъах саги сина хьал, барта ца хилара дег1а хьаллаца, цкъа мо цхьана махбе дунгегора (мировоз-ие) долаш мо, «саг хилар» а гуш Далла, наха хьалхишка…
*       Гаьнарча хана ваьха Овидий белгалъяь хьал-моттиг (ситуация) я парадокс дагадоацарца доаг1аш «саг хилар», хьал д1адовра е вицва- лара деррига хьахулаш сагаца дезача беса (тайпар), саго водар хьа-

                98


хоржаш, из шийна зе дер.
*     Фу хул аьлча? Сага хов беркат, дика е фарал цхьана отташ хулилга даим дег1а, сина, индивида товра хилар долаш, т1аккха бакъдолчу-нца саг хилац, саг цу товрага а кхачац г1аьнахьа ца кхоаче сомага-м.
*     Из х1анад аьлча сага дезача диканца дац декхар отташ дола хьал,  цуна хьалчено (бытие) д1адех парг1атое, тоаме хилар дег1а а, сина а. Цунах а хаци эгоист волача саго лохар дунен харцонца дар, цу дунен доаладе хьажа г1ерташ саг хилча? Т1аккха фу хул сагах, бакъдар ца гора?
*     Саг хилар д1адовш, ма1ан кхоачалуш дуненца дистара цун вахар шайт1ано ма яхха сина оамал бовраца. Цох оалаш: «саг хилар  аб-сурдни да» - деррига дунен даькъа, иштта хьал дара, сина торонех 1алашо еш, Даьлах тешарца, из «саг хилар» кхоа- чашде…
*      Саги мог1ал хилар башхала деци, саг шийна махбе хар, цхьацца боарам увттабеш ше юча кхела хьалха мог1ал хилар лохаш,эздел доацаш яьча кхелах (шийна йой а, наха йой а) фу фарал (дика) хала тарало?
*   Мог1ални болх-моттигаш (случаи) хул цхьа маллаг1а кхыча алар ч1оаг1адича тайпара юкъе къоастам бе доаг1аш, цу сага ховрдовзар (знание) хул хьожаше, кхы а сенах саго уйла ю ца1 цун ховш мо. Маь- хе боарам (критерий) болаш, цох бакъдаре, харцдарае юкъе къоаста-
беш хул ца1 ховш мо эксперемент, деоттамца(практика).
*    Цу тайпара дий-дац хьажар мог1алагахьа да д1адайзийтача тайпара г1улакхдалар халанза даргдоацаш мог1ални дошалара (суж-дение), из хул хьа- оалачунна кхоачаш.
*     Цунах дий-дац хьажжа торонаш хилац саги хьалче (бытие), Далла мара ха йоацаш; из ха-йовза г1ертар да, цхьа г1орртам хиле бус, дала жоп доацаш. Бакъдолчунца да саг хьожилга диканца долаш хьаькъал, цхьа дег1а торонаш хилар хьажжа.
*      Из дикаг1адар кхетадеш шийна могача бесса. Х1аьта мог1алга-хьа хьахоржар да из ца1 дола бакъдар, мог1ални дий хьажарца кийча хилара хьал- ла халонаш шийгахьа дикача даькъ\а низ хьожабеш.
*     Цунах да Инхила (Евангили)  йовзийтача нийссаяьча кийчалца (правило) мог1ал а йолаш: «цар фунах бовзаргба уш», - из ларх1а мегаш я жоп луш (саг хилар) саго т1ерадоаккхача. Саго-м лоарх1 (кеп увттаю, шийна гуш мо е къоабалдеш мо дикадар (фарал).
*     Сага хьал дарца мара хилац хьалче (бытие) соцашйола саги  кара-г1даьннарашца, мог1ал д1айовзийтарца халамегаш маьхебоарамаш (критери) ца1 къоастадара тайп-тайпара болхбара дикача г1улакха-шца эргам индивидаш долаш.
*    Цанача уйланца даьр хургда-кха цхьатарра лакхача маьхе хинна эздий дикаш. Нийсса тешар долча сагаца хулараш да дикаг1а, цхьа хоадам болаш Далла. Наха товра, иштта шийна а, дега-сина а пар-г1ато гуш диканга уйла е, дикаш хьадеш Даьлах теша волаш, ший си-нца Далла дезар ховш. саг дика хала хьажар шеко яц, из мишта дика

                99


хила г1ерт яхар къаьстта хаттар да.
*     Бусалба дино цоах махбу, дика хала г1ертар долаш саги «иман» хиларца, саг дикала шеко йолаш, нагахьа Иман  ца хилча. Иман до-ацача саго хьадер юххе кхоачаш хул зе-зулманга мела дика долаш дувцашдале а.
*    Шоашкахьа ларх1ара ховш ма дий Ф. Достоевски йоазувнаш т1ар агасуртах (образы) бола турпалаш диканга г1ийрталга, наха г1ертар даьдеце а, шоашта хулаш.
*    Х1аьта цар д1алелар эгоизма к1ийленца лелара, дагавохаш Раскольников - хьалхар даржхо (герой) романа «Зулам даре, та1зар-даре», ше зулам делехьа хьалха, цо хьайре хинна хьаькъале махбеш, цу ше дучана хоадам беш дикан наькъа т1а доахаш ше де лаьрх1а зулам, сингахьа к1ийле кийчаеш; цу зулама нийссон г1улакхдеш, ший
1аьдала геттара дега ц1анал ший хеташ. Из зулам хинад мог1альни хозданна дешдола во, цох харцлер ца хеташ, зулам ца хеташ.
*    Иштта зуламхо шийна 1ехалуш, цу тувлавалар наькъата валара. Раскольниковна хий- тий из зене йоккхасаг д1аяккхар наха ду дика долаш мо; цу наькъа т1а хьегашдола къа е хала маьле хургдолаш мо. Из зулам даь ваьлча дукха дикаш хьадаржаргдолаш мо.
*    Цу уйлах из ч1оаг1алуш, из хьалхар зуламан башхал йолаш, дер-рига даьваьнна кхоачаш хилча цу наькъа т1а хила цунна к1ийле йо-алаш «беза махбарца даржхо (герой) ва ала шийна, иштта наха а гой-там бе безача.
*   Раскольникова аргументаш хиннай атта йовза, царца шеко йоацаш  следователя жопаш дала, говзале йоацаш шийца, къаьстта шийна хьалхишка къанах ц1ана волаш, ше даьчох маьл боалаш мо, цхьа дика дара. Кхы а къорга ше леладер ч1оаг1адеш даржхо ва Марме-ладов, из ший къаракъан доттаг1 хина; из ше дер нийссадеце мела хьакхий сибате вар аьнна - цунна корадоаг1аш хинад бахьан ше дер бакъде.
*  Тамашне бехказло еш хиннай Мармеладовас дегачур дехкева-ларца, г1айг1анца, б1аргар хинца, ший ма1ан дайза агахилара (суще-ст-ние), лоарх1аш, из «маллаг1а вар, массанех къа хийтар» къахета-ргда цунах а, ше нахаца догц1ана хиларга хьажжа, наха шоашахьа вехаш гештдарца.
*    Мармеладовна ше а хийтавац села наьха къахетама юхе хилар бакъвеш. Бер долаш саг малайка юхьар хул, цуна ондавалар да цун-гахьа долаш даим къадар, иштта 1алам шийдар долаш. Сагаца гуча-доал хьал хулаш гойтамбеш диканце, вонце; дукхаг1а дика хулаш (дика оалий- таш) нахага цу саги г1улакхашца, меттаца, оамалашца.
*    Т1аккха цуна махбу дикача торонех, цхьа дагадоацача даькъа хьал доалаш, цунгар мела дайна дика довш ирча къанца, деза зулам хиле цох моастаг1 а хулаш цахьаненна е наха, шайт1ан товра дара.
*    Иштта даьннад адама дукха зуламаш х1ара замангахьа цхьацца: Ленин, Гитлер, Сталин нийссалуш мо. Х1аьта мела зуламе нах болхе

                100

а, царна кхелъеш дошдувцаш, цар бехк хилар озаш доаг1а та1зар дала.
*     Харцох зуламе наха дош ца дувцаш «чир лохаш» хаттара кхелъя-  ра, иштта дукха моттигаш хул «демократаш» бале а шоай оппо-ненташта тийшабелхаца та1зар деш нах боабеш е хеттара-моттара бехк боацараш д1абоахаш Росси къайлаг1ча болхалош.
*    Массала баха моттиг йоацаш д1абаьхар-кх: помпрокурор Оздоев Рашид, 1алимсаг Берсанов Адам, хьехархо хинна Танкиев Яхья, ужаш моргаш эзараш хургба антитеррорестический компанех.
*    Иштта йола харцо еце Къилбаседа Кавказе латтар, повстанцаш да тхо,- яхаш леха чир а, Россигахьа баьнна аькхаш, муртазаш лоарх1аш нах д1а-х1а боабир? Из дукхача масалал ца1 мара дац Г1алг1ай маьх- ка гушдар 1992 шера денна, деррига дувца укхаз моттиг яц.
*   Цунах гучадоал наьха юкъарле уне йолга, паччахьалкхе уне хила-ра. 1аьдалое, нахе, Далле дезар ца дара, ший хьашташ кхоачаш хилча кхыдар теркал ца деш доаг1ача тайпара, цхьацца бахьанашца ханга-хьа к1алдиса хьал д1атоташ, уш дагадоацараш наьхаюкъарлен гойт-аш.
*     Наьха цхьана хилар кхоачаш хилац  дагадоацараш (парадоксы) гу- чадувлаш болх-моттигаш хилча. Мела коллетивах, джам1атах, пар-тех, тоабех хилара барт беха хуле наьхаюкъарлен, цхьацца хьал отташ садаккха фо ц1анаг1а хургда ала наха.
*    Нагахьа индивидаш долаш Дала хьакхелла дийналаш (сущ-ва) уйла ца яра саго ше хоставар духьа, наха юкъекхача ца дарж даккха, х1аране лазар цу хьалах доалаш хилча, барригаш дикахинна ца бо-алаш, къаьстта ужаш талхараш.
*    Хьалхар деформацех мог1ал хулаш йолча, дагадоацар доалаш, мог1ални махбе хьахул харцдалара юкъедалар цхьайола индивидаш, бокъонца мог1ал (эздел) долаш мо хетадалийтара. Иштта кхыяраш духьал йоацаш, гуш хилара, цунах оалаш цхьанех е цхьацуцанех - дикабараш, кхыбарех - телхараш…
*   Шоллаг1а деформаци йоаг1а мог1ала дагадоаца (парадокс) хулаш мог1ални д1алелара, бувзам болаш д1адоаржадара дике, вое, - д1а-хо кхыча даькъа к1ийле йолаш духьал, харцахьа кхетадара, лаьрхх1а хулаш мо диканна, уж караг1даьннараш (поступ-ки) а  долаш духьал вонаца.
*     Мадарра долчох мог1ал хул д1аялайишйоаца кертера бух болаш, сакхетаме вахара дикле (дост-во) хилара гуча, цун бокъонца дола ма-1ан хилара. Цудухьа мог1алах долар гойта г1ерташ  ва хозлушвар, даима ха доаг1а из, телха саг волга, цунгар хьадала ди- ка доацаш, во деци…
*     Юххера оалаш нийсса мог1ал ший-ша хинна  д1аоттац сакхетама, цудухьа ха доаг1а «саг хилар» долаш мог1ал нийсса я, оалача даькъа,
цига мог1ала белгалол (особ-сть) я, саг (ше) чухьасоцалуш  ца хилара, ца1 йистар духьа е цхьа гонахье(сфера) йилла адами вахар гойта.

                101

*     Иштта коара-картара хьалах болхацар е нахацар ийдам (отнош-ие), вижар-г1аттар долча дале а. Мог1ало чулоац еррига дукха ма-1ане йола хьаляе (бытие).
*     Мог1ал хилар да массанахьа дагадоацар (парадокс) д1адоадеш хилар сакхетамгахьа, 1аткъаш хоам бе е 1омалургвар 1омаве, наькъа т1а варгволаш, дикавар дикача наькъа т1а. Мог1ал массанахьа кхо-ачаш я, сагага дикаш дайташ эздий г1улкхашца.
*   Мог1ало д1адехар да хала доаг1ар, цхьа бокъонца долачун, са-кхетаме вахар саги долаш юкъе. Сагаца халадоаг1ар (долженст-ние) хьалчен духьал доацаш, цхьатарра халар маьхе долаш. Халадоаг1ар да ший тайпар наькъа, цо гойт мог1ала агахилар (сущест-ие).
*       Мог1ал я алар кхоачаш хилац, цхьаннахьа къаьстта корта ба аьн-на д1адехар (треб-ие) хилара, х1ана аьлча цунна могаргдац чухьажа
цу д1адехари доккхал доккха мара, ца хадара. Царех махбар цхьан-акхета хилац дагадоацарех (парарадоксах), х1ана аьлча цар декха-раш маьха эргаш хилара.
*   Мог1ал т1ахьожар да деррига саги вахар. Цига д1адехаро т1ахьо-жаш бац-кх болх, цхьана къаьстта сагагар д1адехачунцар мара. Цу-духьа саго д1адехараш д1аьха-даза хилара, иштта цар торонаш цхьа-ннахьа хадаш хиларца харцдала йиш я, дацари (отриц-ый) хьалага кхоачаш. Маллаг1а дола дика да, д1адехараш шоай доазув долаш, царех махбар саги торонех, гуш ца халийта дагадоацар (парадокс)?

ж)                МОГ1АЛНИ БОЛХ-Г1УЛАКХ
                (деятельность моральная)

*   Мог1ални болх-г1улакх да этика хаьддадар (категория) хилар; цул
совг1а аламат торонех - агакеп (форма) я, г1орбаьнна ийдам (отнош-ия) лоаттабеш сагае, цуна гонахьар дуненне, цига хувцадалар дезаш, шийна боалача толама.
*     Цу кхетамчех чулоацам бу дагалоацамца, торонаш хилара цига, юххера боаг1ача пайдаца агакеп хул болх-г1улакха з1ыагар (процесс) хилара. Наьхаюкъарле дег1аярца толамца хьовкхам хул, наьха болх-г1улакх (деят-ть) да ала. Цунца толам хилар долаш сага, кхы а санаьхк (лич-сть) хилар хьахьовкхаш.
*     Наьхаюкъарлен болх-г1улакхашца хьабаргаго цхьацца хула, мал-лаг1ча вахара гонахье (сфера) йолаш. Х1ама карадолча нахах оалаш ма дий «г1улакхе нах»…
*       Болх-г1улакхи ший чоалхоттара (струк-ра) хиларца хьалха къоа-стадар да деза «сазалах» (субъект), кхы а «озалах» (объект) болх-г1улакх леладеш. Сазал я маллаг1а волчо бувзам лелабер, ший болх-г1улакх (деят-ть) долга гойташ, иштта  озал а я маллаг1а яле саги болх-г1улакх д1ат1адирзар.
*     Массала, мангалхьокхар - сазхал болх-г1улакх хул (буц хьакхар, йол хьакхар), цу болхах озали (объек-ый) болх хул хъьакха- рал

                102


совг1а йокъаяр, хьагулъяр е чуяр, из мог1ални болх-г1улакх да.
*     Цунах да санаьхк (лич-сть болх-г1улакха саг хилар «сазал» йолаш сагах (нахах, организацех, маьженех, цхьацца дола 1аламах..), шийга-хьа «озал» (объект) хулаш. Ше мо саг е са доала дийнал (существо), юртара-г!алара вахар, мохк, боахам, хьунаш, сигале, лаьтта, иштта кхы а…
*     Болх-г1улакх «сазалас» д1ат1адахийта таралу кхыча сага, массала да, хьехархо ва «сазалах» хилар мара цунах доалар ца гуш, х1аьта цунах доалар гуш хул хьехархо ва оалийташ дешархошка з1ыагар (процесс) гучаяьлча. Цу бешбола болх, цун дешархой деррига цхьан долаш юхь-сибат (образ) оттаде наха, - цох «озал» (объект) хул.
*    Хьехархочох доала бакъдар гарца, иштта саг шийна хала таралу «озал»; из х1анад аьлча, сага сакхетам хилара 1омаду ший дег1 болх
бе, из низа ч1оаг1алу эшача (гийреш ийъеш, х1амах г1ерташ…); шийга да дезар хьадайташ, цох ваха 1амарца «озали воалаш хул», ший сазали хилар ца доацадеш.
*     Хьехаман хадемогар (теор-ая способ-сть) д1адолало сагага йола- ча халарчех (сост-ие), из я хьалче (бытие); Дала сага даначох, цхьа арахьар хьахинна гонахье я,- оалаш кхетама (пред-ние).
*     Саги деоттаман хадемогарга (прак-ая способ-сть) инди вид кхоач-аш, цхьа чухьар ма1андар сина торонех хилара, - ший чухьар къоаста-дар (опред-ние) хулаш, х1аьта цох соцахоадам (решение) хулаш уйла хилара (намер-ние).
*     Цу хьалах чухьар лера1амах арахьар хьахулачунга кхоачаш, иштта хьагучайоалаш саги торо, кхыча тайпара аьлча саги йола хьалче (бы-тие).
*     Цигар хьал кхычунга далар , долачар доаккхаш чухьа къоастадар-ца цхьа арахьар хул деоттаман болх-г1улакх.Из да кертера ма1ан долаш, х1ана аьлча хул деоттаман болх-г1улакх лелар долаш «саг хилар» гучадоалаш, цунах махбий мара сагах доахка маьхедараш (цен-сти) гойта торо ца хулаш.
*     Саги чухьар хьал да саги сина торонаш хилар, х1аьта арахьар хьал да саги чухьардар арадоаккхаш болх-г1улакх д1агойтар, иштта уйла хиларца (намер-ие) кнерда г1ала хьалъе сага (наха) нигат хул хаьдда махбарца юкъебоаккхаш деоттаман болх-г1улакх (пракич- ая деят-ть) д1адахьа.
*    Саги уйла хиларах хов из чухьар къоастадар (опред-ие) долга, цун агакеп (форма) хилар гучадоалаш уйла хилара. Цунах махбара чулдоацам гучабоалаш мела шера-яьха хургья г1алп ховш.
*   Духхьал ший болх-г1улакх белгалдеш хилча гургдар хул г1ала хьа-лъяр чоалх хьагойташ цунах махбеш, мела дукха хувцамаш хул, мела халонаш хул гучаювлаш.
*   Саги хьаькъал, саги низ хилар д1алела, цу г1ала хьалъяр чоалх хьа-гойташ, цунах махбеш, мела дукха хувцамаш хул, мела халонаш хул гучаювлаш. Саги хьаькъал, саги низ хилар д1алелар, цу дерриганех

                103


гушдар «саг хилар» долаш, ший хадемогарца.
*    Долче болх-г1улакхан чоалхоттарца хьакъоастае йиш я: дагалоа- цам (цель), г1ирс-торо (средство) хьахьовкхаш саго ца1 (х1ама) де лаьрх1е дагалоацам а боалабу уйла хилара…
*    Мог1ални болх-г1улакхи хаьддадар (категорие) хиларца ийдам (отнош-ие) боалаш сакхетам мог1алах латтара, таханарча этиках юха- хьаеш чоалхоттар (струк-ра) мог1ала бехказлонна, цхьа б1арчча наь- хаюкъарлен хьахилар долаш шийгахь долаш дукха моттигаш а, оагув- наш а.
*     Цу тайпар чоалхоттаман (система) бух болаш мог1ални болх-г1ул-
акхи хаьддадар (категорие), оамалта ийдамах (нрав-ые отнош-ия) мог1ални сакхетама, царех хьагуш кхаь даькъа мог1ал.
*  Ужаш я: т1аяьздучан члоацаме, оамалта ардамах махбарае (оцени-ваемых нрав-тью действия) цар оамалта бахьандарие (мотиваци); регуляци кан (способ) мог1ала болх-г1улакха, цига наьхаюкъарендар хьадара, т1ахьожардарца индивидуальние, коллктивние д1алелара.
*   Юххера башхал болх-г1улакхар хьовкхама, мог1ала ийдамца сак-хетама, шийтайпара оамалта бехказлонца.
*    Мог1ални болх-г1улакхах хаьддадараш юкъейоалаю укха тайпара хантилгаш (моменты): къаь-стта караг1даьннари чухьаоттар, кхы уж-аш хьаллоттаю элементашца бахьандар (мотив), безамбахар (побуж-дение), уйла хилар (намере-ние), хоржам (выбор), соцахоадам (ре-шение), агахьадар (деяние), дагалоацамаш (цели), г1ирсаш (средс-тва), т1ехьат1адоаг1араш (послед-ствия).
*   Царца да юкъара така де индивида д1алелара оамалта 1омадаь-раш (привычки), шаьрдаьраш (навыки), т1ерахалараш (склон-сти), са-тешар (убежд-ия), хоадалараш (чувства); иштта царех да, д1алелари тоъбоарамаш (нормы поведения), наьхаюкъарлен оамалаш (нравы общ-ва) - иштта цу дерриганех хьахулаш б1арчча оамалта юхь-сибат (нрав-ый образ).
*      Оамалта ийдам хинна чухьоттара (струк-ры) анализ гуш е оамал- та сакхетамо  йиш хулийт оттае нийссаеш укха тайпара хаьддадараш (категорий), ер оамалта д1адехар (нрав-ое требов-ие) мо, декхар халар, декхар, бехк токхам, санаьхка дикал (достоин-во лич-ти), эхь, 1аткъаш эргга агакепах (формы), санаьхка ийдам хинна наьхаюкъа-рленца.
*     Цул совг1а, иштта бувзам хилар шоайла укха хаьддадари мо, тоъ- боарам (норма), мог1ални диккале (кач-во), махоттабар (оценка), оа-малта духьоттар (нрав-ый принцип), наьхаюкъарлене, оамалте сина- 1алашонаш (идеалы), дике-вое, нийссхо (справ-ть), вахар ма1ан, хьо-жадар (назначение), саги ираз хиларца деррига довза логически ма1-ан доалаш маллаг1ача чоалоттара мог1ала керд-керда чулоацам хи-лара.
*     Мог1ални сакхетамах чоалхоттари махоттабер хулаш дикана е во-на, хьагойт бокъонца дар ца1 могадара тара е мога ца дара, дике, вое

                104

духьаллаттача юкъе г1олла, болаш цига ийдаме, бохара гулакхе (де-ят-ти), уйла халаре - уш хаьддадараш этике лерх1аме да, хьалхар- ча муг1арах.
*    Арестотель къоргга кортабеш хьийжав этике кхетамче (понятие) маьхедеш «уйла хилара»(намерение), кхетадеш из бух болга фарала (дикан), кхеташ къоастаеш ло1амае (воле), кхетамае (предст-ие) («Никомахова этика», кхолаг1а жай, кортош 4, 5, 6, 7).
*    Иштта бусалба дино белгалду сага «уйла хилар хьажжа, саги 1ама-лаш хулилга», цунах бола тидам кхозза юхаоалаш: «Иннамал 1амал бени-яти».
*   Уйла хиларца хилац г1улакх, кхоачашде йиш ца хилар, из хьожадаь саги кара хилар ца1 дагалоацама кхоачашде (ала доацаш г1ал довза ва, т1ехьираз долаш хила) ло1ам хинна дукхаг1а къасташ, г1улакх хи-
ла мегаш ца1 хургдоацача (массала, в1алла лергвоацача), ца1 д1а- хожаде сага караг1адаргдоацача, саги карадоацача хьал (хургдоаца- чох пайдабе хьожаш, хургдоацар лирх1а).
*      Нийссача уйлах хиннад  Арестотель тезис, уйла хилар торонашца хьокхалуш хилара, х1аьта ло1ам болаш адами болхара г1улакха дага- лоацамца латташ чулоацам хала мегара уйла хилар долаш, цхьа хала мегашдар мо, реальни хьадаьккха цхьанадарца, х1ама кхоачашду г1ирсашца.
*   Уйла хилар дац кхы а кхетам ба алар. Уйла хилар даим да т1ани-йссадара хьабелгалдеш духхьал саги карардар мара, х1аьта кхетам (предст-ие) хилар д1адаржаш массанахьа: деррига долачо, дер-рига хала йиш йоацача а; хьалхардар белгалдоал дикан каглуш, шоллаг1-дар - бакъдолчанце, харцдолчунце.
*     Уйла хилар да ардам (действие) гойтара, хайташ фу де мегаргда е фу де мегаргдац, фу де деза х1амилдаца (предмет); х1аьта кхетам хиларо анализ еш, фуд из х1амилда е фуб цунах хьабала пайда.
*     Уйла хилар могадеш да, из лаьрх1а долаш декхарца ца1 де, х1аь-та кхетам хилар долаш г1аьххьа бакъхинна; хьалхардар лоацалуш кхача довзара - шоллаг1дар вайна хул ца довзара.
*   Иштта белгалдеш йисте кхоач Аристотель шоайла дусташ цо шиъ кхетамче (понятие) белгалбара; дикаг1а уйла хилар е дикаг1а кхетам хилар нийссалуш хилац беррига нах, царца эргам хилара.
*      Карар б1арччала белгало хул уйла хилара (намер-ие), Арестотель хьожаш цунна хьалхабар хьалхабу хоржам, озаш бахьандараш (мо- тивы), царех цо кхетадеш хьалхаг1а бес-беса доготтаду дакъаловзар (роль) хьаькъалца е тоам хиларца: «Из да маллаг1а ца1, хьахоржаш хилара дукхадолча даькъа кхычарел».
*     Нагахьа ло1амо гойташ хилча карар хьал да оалаш ийдам бала го- нахьар дуненца, сазала хьашта (потреб-ть), ло1ама кхоачш хилара, из саги ло1ам болаш, х1аьта нийсса доаг1ачунга хьоже, юха тара хулаш х1амилдашта цар кара озалах в1ашкаоттара, ша шоаш хулача тайпар, кхы а дагалоацам мадарра хулаш озали (объективно), т1аккха уйла

                105


хилар (намер-ие) хул цхьанкхетар цох а, кхычох а.
*    Сага маярра (сущест-ый) йолаш, из цуна хилар да, цу озали ез-мир (необх-мость) йолаш. Цох хул ардам (действие) балар, из кул-галдеш хилара, уйла хилар хьажжа, хьаотташ оамалта караг1доалар мо.
*   Оамалта (эздий) караг1даьннар шийгар ма1анах хулаш эздий маха
оамалта (нрав-ный) хилара. Цо оалар да, из караг1даьннар карар ар- дама (действие) мо, ларх1а дезаш хьалха д1адахачунца лаьрхьа ца 1еш, иштта т1ехьа т1адоагачунца а, шийца мог1ални рефлекси хулий- таш индивидас.
*    Оамалта да алара кхоачам боацаш нийсса кхелъера, х1ара мотте реакци йолаш махбара, из безамбаха доготтаре, бокъонца караг1да-ьннаре (поступок) ма1андар (значение) долаш; иштта долче, мишта
дуж ховш из караг1даьннар кхычарца индивид хилара.
*    Цудухьа оамалта караг1даьннар белгалдоалаш оамалта саг хулаш. Ардам (действие) хулар тайжа нийссонца, ц1анача саго дер долаш мо.

з)                ДАГАЛОАЦАМ  (цель)

*        Дагалоацам ба саго лерх1а уйла, из хьахилача дикахетарах хьа- хула пайда, дегаг1оз е безам ба ала, дола догдар шийца а долаш. Цул совг1а цу нигатах хьадоал болх-г1улакх (деят-сть).
*    Цига дагалоацамах хьал деце дагадоацара (случай) метте хозадо-аца караг1даьннар (поступок) хала йиш йолаш сагага караг1даьннар, из долаш дика е во ва- харгахьа.
*   Дагалоацам хул этиках бекъалуш:
а) сазалар (субъек-ый), из  вешта аьлча,уйла т1асоцаш шийгара бахьа-нах е де лаьрх1а уйла хилара (намер-ие, иштта хул озалар (объек-ый) довзара,- цигар яррига юкъара х1ама хьадайташ дола бахьан, маьхе хилара к1ал а соцаш;
б) халамегаш хилара (вероятно) дагалоацам, из вешта аьлча,- хьахор- жаш г1улакх (х1ама) карадерзаде, ч1оаг1а мах болаш хиларца, кхы ч1оаг1а хала йиш йоацаш, цхьа г1улакх карадерзадеш ца1 довзара, эздела ший нах оттарца; иштта цун чулоацам нийсалуш дагалоацаме уйлаца (идея), кхы а чулаттар долаш к1ийле хала мог1ални духьот-тарашта (принцип);
в) диканга нийсалуш д1адехараш хилара, цига во (зулам) хилароца духьале еш…
*      И. Канта ма алар, оамалта, эздий ларх1а йиш я саги дагалоацам хулашбар хаьддадолча диках «категорически императивах» бувзаба- ларца цхьана декхарах. Цу тайпар да сага ший башхал хилар кхоачам  шийгахьа а болаш, кхы а нах цунна гонахьарбараш, маьхкара хинна ираз хилара.
*    Дагалоацам чакхбаккха торо хиларца саги вахаре, сина тороца

                106


цхьанкхетар башхал йолаш хул; саги торо массихана д1анийсалац идивида ма хетта догуйлах (мечта), дегахьа сийле йолаш.
*    Нагахьа дагалоацам кхоачашхинна моттиг хилча, сага хьалохилга долаш цхьацца ираз хоалуш, цох саг воаккхий веш шийна доаг1ачо; цхьа г1улакх (х1ама) караг1далара наха д1авовзаш, лоарх1аш, из да саги ираз, къаьстта сина хьал тоадеш.
*    Иштта да сага вахаре хулашдараш, дагадоацараш, караг1доалар-аш, хьаьта кхыча меттера хьаийца 1индарг1е гойташ болх бича, ираз хилар цхьа т1ехье яьнна халамегаш. дукха я цига башхлонаш, торон-аш, нюансаш т1ехьа гучаяла мегаш а.
*   Цох хов малув ираздар, саг шийна 1от1ахьажа ваьлча, цхьа рефле-кси еш гуча- дала мег кхоачамбоацараш, цхьа къайлаг1а дахача хино 1окхехьа са- га эша х1амаш гуш мо.
 *     Дагалоацама цхьа ма1ан доал, сага дезаш хилара, из хьадаьнна- чуна к1езига хувцалуш е дукха хувцалуш ма1ан хила таралуш. Эз-делга кхоачаш мах бича сага караг1даьнначох (поступки) хьагучадоал мог- г1ални оамалта (нравст-ый) лоарх1ам ба дагалоацама ший торо еш.
*  Дагалоацам ба сага уйлангахьа в1ашаг1делла агасурт (образ), лаьрхх1а х1ама хьахилара г1адвугаш. Х1аьта озали (объек-ый) кхета-ма ала цхьана сагац хилац, хули а цхьана дакъа мара, нагахьа лакхе-ра е юххера дагалоацам боалаш хьал деча, цига юкъардоаг1ар долаш деррига адами фунга кхоачашдар юкъадоалаш, цхьа къаьстта инди- вид воацаш махбеш мо, дар д1адахьа.
*    Х1ара сага ардам (действие) балар доаг1аш, саг д1анийссалуш толамбаккха юкъара да, ца оалаш. Цигар толам цхьанега хьажжа хи-лац, цигар адами дагадоацарга (случай) хьажжа мара, цар б1арччала ло1ам (воле) боалаш дагалоацам эггара лакхерабар кхоачашбе.
*    Иштта наха доаг1а хьал шекойолаш е белгалза дац из хьал, цун кхыча тайпара хила бокъо яц, ло1ам юкъара хилара, цундухьа оалаш хул-кха: «Дика болх беци, наьха карадоацаш дие, бийсе къастийта е малх хьалбалийта, - цу воча саги карадаларе са хьалдакхийтаргда-цар адамга».
*   Цох хов х1ара саг з1амига хинна а лазакхийтта волга эгоизмах. Са-гага дена хьал деррига хьадоаг1а вахаргахьа халонаш хиларца, цох хов сага хьаькъал ца хилча мела, эсала садоала дийнал (сущест- во) йолга, цудухьа цу юкъе х1ара саг, ший уйланца девиатни юстарвалар деш д1алелара белха.
*    Мишта варгва х1ара саг шийгар кхоачамбоацарех шекойолаш, сингахьа эгоизмо болхбарца? Ха йиш йий-те адами оттар да ала духхьал цхьа мог1ални дунелостамбара (миропо- рядок). Из эггара лакхера дагалоацам чакхбаккха?
*   Цу юкъе сага доаг1ар долаш мог1ални дунелостамбар халатарал-уш духхьал уйлангахьа, х1ана аьлча, цун агахилар (сущест-ие) гуча-доалаш синауйлангахьа (в облости мышлении), цуна кортамукълен

                107


ло1ам боацаш.
*   Иштта долче, маца хиннад саго «дер е даьр» долача уйлашта, цхьа ший басар ца деш, гобаьккха саго «даьр» толхадеш мара тоадеш к1е-зига хилара. Цох хул сага дезар долаш шийна г1ойле ярца, цхьа хьашти-теркош (интересы) хилара массанахьа кхоачаш?
*     Цунах хов мог1ални дунелостамбар (миропорядок) доацилга. Ху-ли а цхьа саги к1алхьара лакхевалар долча, х1аьта лакхекхаьчача цо доахадеш мог1ални дунелостамбар.
*   Из дена озали хьал (объек-ое сост-ие), сага дезаш хилац, цун то-ламбалар доадеш хилара е котамукъале д1айоаккхаш хилара, х1аьта цунна безар цхьа толам мара бац, цунах хов цхьане толамбалар кхе-рамца хул, из берригача наьха толам ца баьлча. Цига саги гонахьенца къовсам балар хул, сина торонгахьа къаьстта.
*   Цхьабакъда халадоаг1ар хул духхьал земуйла (созерц-ие), цунца лакхехьа дийца халадоаг1ар хала йиш хилац, нагахьа цун «хьадар» ца хули му- къален да ала, озали хьал (объек-ое сост-ие) д1адайна, цун шийга хьажарга хьажжа мара ца хилча, цох земуйла я ала хилац.
*    Цу дерриганех гучадоал ца1 къаьстта волча сагах хилар экзистенц-ех лерх1ама юстархилар, х1ана аьлча саги д1алелар девиатни торо-нга кхоачаш, цу адами юкъар хьало мара цунах «саг хилар» ца дов-зийташ.
*    Х1аьта наьхаюкъарлено (общ-во) ший йолга хьагойт, цигар адами
фу-тайпа довзийтара х1ара сагах маьхебоарам (критерий) луш мах- байта х1ара сагах.
*      Иштта цар юкъера сурто цхьа агасурт (образ) хьагойташ, цхьа хот-там бича мо, наха дезар ха-довза. Хано истори деш хиларца саги д1алелар хул цхьана хувцамех сина а, дег1а а - хало-наше, аттаонаше гойташ.
*     Цу сагах (нах хулаш, цар дукхалга хьажжа) латт халадоаг1ар саза-ли (субъек-ый) «дар» озали (объек-ый) доалаш истори да оалаш, ше-ший хана махбайташ.
*   Цох гучадоал саги хьашти-теркоех (интересы) «саг хилар», сага эша хьашт (потребность) долга, из ба х1ара саги чухьара (сина) дагалоа-ацам, - цхьа хьалхар болаш мо, юххера бола дагалоацам (цель), х1ана аьлча, цунца дувзаданна да сага догуйла (мечта), иштта ираз а да.
       Дагалоацам ба саги сина торо дег1айоалаеш, из хул сина1алашо-не, реальние х1амилда (предмет) хулаш са кхеташ е са цакхеташ г1о-ртара индивид долаш сазали (субъек-ый) торонех, цунах юххера хьа-кхоачар долаш саго лаьрхх1а г1улакх кхоачашхулача даькъе, ший процесса, цхьа кхоачашхилар карахьа долаш.
*     Дагалоацам хьабалар хул деоттамах (на практике). Шиъ кан (спо- соб) да оттама (постановки): нийсса т1абодаше, бувзамца хьокхабан- не. Иштта хьалхарчох, дагалоацам боалаш, т1аккха белгалдеш из кхо- ачашбу канаш (способы).
*     Шоллаг1чох, хьокхалу дагалоацамца хула цхьайола д1ауха проц-

                108


ессаш. Цу процессай сазал (субъект) хула хьовкхама цуна хьал дов-зийташ кхоачам хулийташ болама дух. Т1ккха, из хьал хул болама (движ-ние) дагалоацам.
*   Юххера е юкъара дагалоацам хул цхьа болам(процесс) болаш, ший
1аткъарца маллаг1а озал (объект) хиларца дагалоацам соцаш кхоа- чашбуча, цох юххера дагалоацам хулаш; нагахьа ца хули соцаш, цох юкъара хулаш.
*     Цига хулар да, ца1 хьал долаш нийсса  оттама (поста-новки) юххе-ра дагалоацама цу наькъа т1а кхоачашбуча белгалдала мегаш мас-секх такалг бувзам хьоакхалу дагалоацам белгал ца боалаш наггахьа мара.
*  Деоттама хула бузама хьокхалу (промеченый) дагалоацам хьайи-старбоаккх ханна баьхабанна болама, цар ч1оаг1а 1аткъар хилара
диккален (качест-ый), цар белгалонаш хилара озалех (объекты).
*    Дагалоацамо хаттара жоп лу: Фуд кхоачашде дезар,- аьнна? Ма- лаг1ача ардамца (действие) из кхоачашбе йиш я? Тахан массавола г1алг1а ц1а де дегахьа ва дукхаг1ча даькъа, из къаьнадар д1адоаккх- аш.
*     Из ц1а хьалдеш ший мела торо хила еза ховш, цига балха декхар (задача) да наха тарра е т1ехьа вахар хозаде, нахал эшашах хургвоа- цаш. Цуна тарра хул кхыдола дагалоацамаш, саг мела лазар кхийтта ва ховш хилча, цу вахар наькъаш белгалбувлийта сага дагалоацам.
*      Дагалоацам зргаш хилар да вахара долача дукха наькъаш хилар-рца: техникаца, т1ема говзалца, базар ергахьа, къол даргахьа, наьха барт тоабаргахьа, 1илма довзаргахьа, Даьла наькъагахьа иштта дукха даькъа хул из, саги сакхетам дег1абоаг1аш цунца индивиду болх бар-га хьажжа.
     Дагалоацам хул, хаьдда белгала цхьана х1амах хоадамбеш; из хул
из хул кхы-а кхоачашду х1ама дистара: д1оахал-шерал, дозал-дайла,
аттала-халола, дезара-цадезара..; дагалоацам хинна балара, кхоач-ашхинна, цхьане хьабаргахьа; дагалоацам баларгахьа кхоачашхилар долаш; иштта цхьана даькъа хотталуш, юкъе юкъ йоалаш, оттам (при-вязка) боацаш, т1аккха дагалоацам а боацаш, цхьа дог-уйла мара.
       Дагалоацам ба саг карадерза х1ама долача кхача г1ертар. Хьаь- къале дег1авенача сага т1а да дагалоацам цунна балар, хаддаж орен- тир йолаш ца1 кхоачашде, цхьацца халонаш юстар а йоахаш. Из дага- лоацам шийца хилар дац из наькъа т1ар вала везалга; дезар, эшар е безамэттар кхоачашхулаш.
*   Адами вахар д1алеладер ба дагалоацам, цунца адамаш лел даим шоай торонаш тоеш, хьаькъал совг1адоккхаш. Вахар маллаг1адар хьаийцача доглоацамо 1уналдеш хул, из саг ванна д1авалалца де дезараш белгалдувлаш.
*     Маллаг1а нах бахаш, цар ардамбу (дейст-ют), шоашкахьа болаш дагалоацам сингахьа бес-бесса агакепа (форме). Иштта берий дагало- ацам хул цхьанеца чам болаш дог-уйлах (мечта), из дезар хьайре даь-

                109


лча, царга г1айг1а е бала кхаьче ужаш ца1 кхоачашде хьож, цхьа х1а- милда хиле цар г1ортара карадерзаде.
*    Х1аьта хькъалах бизача наьха уйла хилар (намер-ние) да дагалоа-цам хинна дезар кхоачашдар. Нагахьа дагалоацамах саг х1амилда (предмет) т1ехьваьнна кхоачашцахулаш , юха а, юха а хьожаш хилча дезар чакхдаккха, т1аккха цох 1омадаьр (сихлатар) хул, цхьа шаблона тара.
*     Нах бовзарга хьажжа белгала хул нахах доалар а, царна дагалоац- ам хулаш атта х1амилда (предмет) ца1 де г1ортара, Хаьдда эюхь-си-бат (образ) хилар халача дикахета юххера хьакхоачар (результат), хаьдда халадезачох.
*     Хозахеташ ала да дагалоацам хул кхоачаш дог-уйла (ме-чта) хула-ча ца1 кхоачашде. Нийссаяь кийчалаш (правила) хилац белхаца, 1ил-
маца е культураца искусства да  ала, цига ший боарамаш е тоъбоара-маш (нормы) хул ший дагалоацам нийссаг1а наькъа т1а баккха, цо ях-ар кхоачашде. Ховш ма дий дагалоацамах хетар е дийзар кхоачаш ца хилча цох духдоаца (бессмыс-ная) х1амилда хилар.
*      Дагалоацам кхоачашхиларо болхбе дезалга д1адех, укхаза де де- зар да нийсса боаг1ача боараме дагалоацам оттабар ца1 е итта дерг- долаш, цига кийчо еш, план е кеп йоаккхаш, цунна ше кийчавеш, цун- на дезар хьинаре хилар, т1ера ца валар да.
*      Дагалоацам ба кхетам хинна агасурт (образ) далар, цхьа догг1оз- доаккхаш дийзар кхоачашхила, из кхоачашбе бодаш сага ардам (дей- ствие), хьалха ч1оаг1аяннача уйлаца ца1 е итт кхоачашде.
*    Дагалоацам даим сакхетама хиннаб: агакепана (формальный) дар гойташ юххерча хьал-моттига (ситуация), декхар доалаш кхоачашдар г1ортарца, цхьа маллаг1ача шийнийсалушйола чоалхоттар (система). *   Д1ахо аьлча, догг1оздола пайдане юхехьакхоачар (результат), бе-лгаодеш цуна б1арччал е дагалоацам д1аберзар де1 (организм) д1а-леларгахьа.
*   Кхеетам болаш дагалоацамах, цхьа догг1оздоккха пайдане хьакхо-чар долаш, юкхедаьккха анализа беологически хаьхилар хьале йолаш сакхетаданна (осознано) дагалоацама, иштта тохкам бара психофизи-ологически маьженех регуляци хинна ца1 белгалдуча даькъа…
        Дагалоацам ба т1ехьа дика е дега уйланна кхетаду юххехьакхоа- чар(результат) болх-г1улака (деят-ти), из кхоачашбе д1абийрза ардам
(действие) болаш, из бокъонца доацар хала дезаш.

к)                ЮХЬ-СИБАТ (образ)

*     Юхь-сибат далар да озал (объект) б1аргайовр уйлангахьа махбе торо хулаш, цунах маллаг1а бале а мах оттабеш сина торо тоаеш. Цуна хьадалар хул синауйлана (мышл-ие) торонех, цхьа маллаг1а дола хьал халарца озали (объек-ый); х1амилда(предмет) е садоала дийнал да ала,

                110


*    Из сага духьал доаладаь, цуна лой а, ц алой а духьалдоаг1аш да, иштта саги шийгахьадар юхь-сибат хилара сазал (субъект) хулаш, цох дар да деррига, саго уйлангахьа кхетадара.
*    Даим озал (объект) маьха яьхий хиннай цу юхь-сибатал, х1ана аьлча, - саги кхетама гуш хиннадац деррига ма1ан хьадалар, из цуна цхьа оаг1ув я; шоллаг1аяр - цу сага сазал (субъект) я юхь-сибат даьхе, духьал йолаш хиннай сага уйлангахьа,  хетара фантази а хулаш.
*    Хьажа хьахул, мела беркат даьннад эздий болх-г1улакхах (деят-сть), цунна ца1 йолча кхетамчех (понятие) - дагалоацам а, юхь-сибатт а довзийтача.
*     Юхь-сибат оамалаш хилара мог1ални юхь йолаш «дикадар» деш безамца, из болх-г1улакх караг1далара товра хулаш, цига хоадалар (чувство) долаш «декхар» отташ, дикаш далара шийна, наха а т1ехьа-
лее еш.
*   Оамалти (нрав-ый) г1ортам хиларо а башхал диканца гойта хьа-хьовкх юххера х1амчех (материя) йола хьашти-терко (интерес).
*     Из цхьа хиннадаьнна (лакхеуллача) х1аман хьисапе хул наьхаюкъ-арлен дола хьал, вахаре а бакъахьар бахьанех дола болх-г1улакхаца, наха а дег1абар хул къаьст-къаьста йолча х1амчех (материя) йола торонех; х1аьта ца гуш мо цхьайолча хана духьал долаш нийсалу.
*     Из  хьанад аьлча, нах бахаргахьа цхьатарра бац:  ца1 в1аьхий хул, шоллаг1варкъе, х1аьта кхоалаг1авар  - цамогаш. Иштта наьха сакхет-ам царга хьажжа хулаш, цу т1а динаг1а тешар е ца тешар 1от1ате-хача наьха дегаш мукхдиа хул, хьаг1 йолаш…
*     Наьха барт беха хул, ца1 шоллаг1ох кхераш е ца везаш. Сага ший мара ца везара, эгоизмах хьахул моастаг1ал. Цу наха, цу ханаденна хилар деза, т1аккха цунгар йоал адами молх.
        Саги мог1ални бахьанаш долаш, эздий халарца, башхал гуш, ши-йца мо нахаца а тешаме хилара (бусалба саг имане волаш), адама-шта б1аргавойт, дегаз хилац.
*    Саг ц1ана хиларга  кхачар дезе, из мог1ални юхь хьагуш, ший си-на т1ехьленна, иштта наха а, бусалба дино ма яхха Иман долаш, зам-анца д1атаравала ховш, цох ха деза из Даьлаг1а тийша волга.
*    Кхы а ха доаг1а, заманца д1атарвалар да, нагахьа саго кхоачашди-ча шийгар д1адехар, къаьстта из 1аьдала хьеставалар е аьккхахар а дац цунгар д1адехар, саг хилар кхоачашде из воле.
*    Динца оагув бола саг ц1аккха хургвац хьесталуш, ший Далла мара, нийсса хоадаме къамаьлдар да паччахьа бокъоно д1адехар, доазув-ла т1ехьа даьнна г1улакхаш, эздело ца могадуча тайпара, тийшаб-елхаца хул…
*     Дагалоацам нийссаг1а гучабоал, саги Сазалах оттача болх-г1ула- кхаца (деят-сть), ховш хилча миштай халарче (сост-ие) е мадарра (сущест-ый) дола г1ирсаш хул. Иштта йола хьал-моттигаш (полож-ия) бехкама дагалоацам чакхбаккха.
*   Массала, моцаг1а цхьанне дулургдоацар дийцад, из бахьан долаш

                111


дуллургдолчох саг воалаш хьал даьннад. Дагалоацаме хинна уйла ч1оаг1аелча, из кхоачашхул е юкъеюс, торонга хьажжа.
*    Массала, мегаргдий дикадар де дагалоацам а болаш шийна хьал-хишкар б1ехача г1ирсаца, цхьа Дика чакхдаккха? Дуллуре дика-м дар!
*    Цхьана хана цу хаттара а жоп тийнад уйланчо Н. Макиавеллис, цо яьхад укха тайпара: «Наьха болх-г1улакхаш дийца варгвац, къаьстта паччахьи, х1ана аьл-ча, - ужаш кхеле бига а, царга хоттаргдац саго, цар даьчох мара царга хатта х1ама хилац, цудухьа паччахьаш, шоай болхг1улакх долда, шоаш эшаргбоацаш, шоай 1аьдал т1а бусаш, иш-тта котало йоккхийла цар».
*    Миштта тайпара г1ирсаш, торонаш, кийчалаш мара ца лелаяра б1еха-ц1ана,  цар  даьр  даим  лоарх1аргда  сийдолаш, цу охлой наха
даим даьр а къоабалде кийча хулаш ба»
*       Мела ч1оаг1а дийцад-кха цо, ший мог1алист хилара гаьнавоа- лаш хьехамбеш, дунен вахар довзаш аьттув лахарца девиатни торо-        нашца; фуннаг1а-маллаг1а хиндар аьнна шек а воацаш, мог1ал йицъ- янна.
*    Х1аьта дале а дуне т1а доалар, Дала ше къоастацадича наха ни-  йссалургдац. Дуне доладалчахьа адам хьаденад дикадараш шоашта гулдеш сакхетамгахьа, «водар» доацаш мо, цхьа юхь-сибат дулаш, из  харцо хийрача наха юувцаш сагота боацаш, шоай хьал торонашца халийта г1ерташ; цхьа дагалоацаме дараш (дикаш) к1алаоттар дез-аш.
        Царех да д1адаха Сийдараш саги дагалоацамца хьадара, уж а къердаш хиннад  сийдола болх-г1улакх хинна, мог1алаца аьлча Н. Макиавеллис аьннар нийсса хиндац. Х1аьта саги вахар мадарра дув-ца дезара, из харцве даг1ац  - фашизмо, коммунизмо  мо мара.
*     Дуненчохьа нах берригаш Даьлах тешаш баларе дика дар, ужаш к1езига хилча, дукхаг1ачар дина догмаш доадаь хилара харцо аттаг1а юстаряккха хала хул, цу динаг1абари торонаш лоха хул цунга хьажжа.
*    Даьлагар дикадар дехаш, кхетам бехаш, та1а хила везаш хул бу-алба саг, къаьстта  харцон духьалваларо к1езига пайда а бахьаш ду-кхача даькъа.
*     Эггара ийрчаг1адар фуд, - аьлча? Из да сага т1ехьа кхерам ца хи- лар, х1амах ца тешар да из. Дунена мегаш хул фуннаг1а дой а: саги, хьайбай, маллаг1а Са чудоалачунна ираз доадича мегаш хул, цу кхер-ам д1абаьннача сагага хьажача.
*     Цу тайпара саги мог1ал яц сагага хала езар, цунна  мог1алах «бе-рза мог1ал» - оал. Г. Гегела яьздаьд масал доаладеш, цкъа саго ц1а теха, ц1а доагаде аьнна, ший моастаг1чун бекхам бе аьнна, ц1и яьн-на ц1а даьга ца 1еш лоалахарча наьха ц1енош а даьгад, цига нах а бовш. Фуд хьахиннар?
*    Из даьра да ирча зулам, из даьр дехке а воалаш, цунна хула бехк айбаннаб. Цу зуламан даьга хаттача, из дехке воалаш, цунна ший мо-

                112


астаг1 вицлуш хьал кхаьчад. Цу зуламхочо даьр нийссахо йоаккхаш хинадац даьр(бекхамбе лаьрх1ар).
*   Цуна уйла ца кхачара, сабар ца хилара шийна тохаш хиннад. Цунах хов цу сага дагалоацам (цель) кхоачашхинна ца баьнналга. Ше дучуна боаг1а кхетам болаш  юхь-сибат цуна хиндаларе озалах (объект) хьал кхачар зулума хиннад.
*   Из нийссабола дагалоацам кхоачамбе хургба, сабар долаш мо-г1ало доалдеш бусалба динах, этико маяхха мог1ал йолаш эшамах.
*      Болх-г1улакх (деят-сть) доал ший чоалхоттара (система), караг1а- даьннарех, цуна масал да, юрта боахамах вахар долча болх-г1улакх лел цигар боахаман, из да: б1аьсти лаьтта ахар, ялат д1адер, макха баккхар, хьайбашта доакъор кийчадар, гурахьа ялат чуэцар , кхы  мас- саг1а  хул ужаш  д1адерза  декхараш;  цу  дерриганех оал, юртар саги
караг1адаьннараш.
*    Х1аьта, маллаг1а метте, маллаг1а болх-г1улакх хьахьовкхара сага хьалхишка латтр «б1арчча да» - ала мегаш караг1адаьннараш, цхьа юхь-сибат (образ) дулаш. Нагахьа болх-г1улакх караг1адаьннарех ла-тташ дале, из саги лелар, - «цхьаннеца даь х1амах ца1» караг1адаьн-нар хул юхь-сибат доалаш…
*       Философех хьагу белгалдувлаш озала (объект) юххера хьакхочер саги сакхетам дег1абоалабеш. Довзартен (позн-ия) лаг1ашта кхоачаш саг агасуртех хоаламца (ощущение), дар кхетаду экамца (восприя-тие), кхетамца (предст-ие) сина уйлана нийсса, цига хьал доалаш кхетамчех (понтия), д1ааларах, кхы а хоадамуйлах (умозак-ие).
*    Юхь-сибат озали да (объект-ый), ший хьаст хинна хьадалара дов-зарте (познание) хулаш шийцар озалах (объектом), иштта сазали (су-бъект-ый) хулаш ший агакепа (форма) агахиларца (сущест-ием). Ший торони агакеп ялара агасурт отт деоттаман ардам (практич. дейст-вия) боалача.
*    Мотт боалаш эрга агах1араки (знаковые) моделешка; цу даькъа цуна хул эргам бола специфика а. Агасурта ший тайпаш долаш хилар озали (объек-ый) хьал долалга да шийца долаш сазалал (субъек-ость), ше мадарра (идеальни) да ала.
*   Цуна хилац ший къаьстта хула хьалче (бытие) бувзам боацаш (ий-дам) х1амчера (отнош-ие матер-ной) субстрат йоацаш (керта хьаьна а, озалах гора а).
*    Юхь-сибат (образ) озалах хул ший чулоацамца, цо озал хьагойтар хьажжа. Озалах юхь-сибатт в1алла кхоачалац, хьаст бухарбувлаш мо мара, ший дукхал йолаш белгалолех (свойства) а, бувзамах а - цуна бухбола оргинал яьхий йолаш копиел.
*    Хьаденача юхь-сибато ший  кхоачамбу шийна корта- мукъахала, ший оамалах хьинаре хила дакъаловзара (роль) саги д1а- леларгахь. Цо оалал ду курбеш д1алелара функцица, ший довзартен (позноват-ый) никъ маьршабеш, санаьхк (личность) да ала.


                113


л)                ХЬАШТИ -ТЕРКО  (интерес)

          Хьашти-терко яхилга да латини меттал «interest» - ма1ан хилар,
лерх1ама. Цох шерра ма1ан даьлча, саго бувзам оттабеш хул тайп-тайпара озалашца (объекты).
*   Цар д1акхетар болх-г1улакхах (деят-ть) да дагалоацам (цель) хи-лара, бокъо караерзаеш шоашкардар хьалакхдаь ца 1еш статусах: экономически, политически, профессионални, национальни,.. оалаш.
*     Хьашти-теркое, мог1але шоайла отташ хаттардеш этике шиъ кхет-ам бола кхетамчеш (пон-ия) я. Царех цхьаннех хьовкхама гучабоалаш цхьа б1арчча мул ба, К. Гельвеци гойтара, мог1ални дагалоацаман уйлашке (идеи), маьхедарашие (ценности) белгалдеш наьха хьашти-
терко хилар, иштта наьхаюкъарлена б1арчча хьашташ (потреб-ти) довзаш.
*    Царга хьажжа дикадараш лоарх1аш, дала жопаш хулаш хьашти-терко хулаш болх-г1улакх (деят-сть) леларца.
*      Декхаре, хьаши-теркое в1аши духьал хилар доалаш наьхаюкъар-
лена ший хьашти-терко хилара. Цига саго а харцахьа кхетадара (цхьа эгоизман оамала), ший йола хьашти-терко, из шийна боалаш бола пайда бовзара.
*    Хьал хилара д1абовзийташ, шиъ б1арг хьалакхийта бакъдолача х1ама (ца1 е эзар, духьаллаттар долаш) хьашти-теркох К. Гельвеци яьхача декхара.
*     Кхыча кхетамга хьажача, цох дар И. Канта дувца хиннад, лаьрхх1а хьал дола х1ама (вещь), х1амче (материя), из да саго чакхдаккха а лаьрх1ар торо йолаш, цхьа мог1ални декхаро дайтар, цуна 1алам (природа) долаш духьоттар (принцип).
*     Цига кхыдар хиндале а 1алам, цу хьашти-теркош 1алама декхар оттавара садаккха (хьал тоадеш, шийгар болх-г1улакх д1ат1адохи-йташ) хьашти-терко хилара. Дикадаре, пайде царца декхаре долаш, кхы а х1ама дезар долаш, цига дар кхоастаде хул.
*   Деррига кхетадича дунен т1а мара сина 1алашо (идеал) дагалоа-цамашца йоалаш. Цуна хала йиш я ц1ана Са тохадалар долча, парг1а-та т1ехьавоалаш баъдара оамалти (нрав- ный) агабокъона (закону).
*    Цига маллаг1а йола хьашти-терко я из, нагахьа, сингар мог1ални кхетамче йолаш (дикадар, декхар царца кхыдараш а), хьатоадеш ни-йссаде йиш я кхетамца дар хьагойташ. Из кхетар сагага кхоач интуи-цех ший-шаь а хьожаш хала бакъдар.
*       Из Даьла къахетам ба, цул совг1а, цу тайпага интуицех массана- хьа кхачайишъяц, аьла хулилга массанега ца кхоачаш мо. Масал да, выборах а котвоалаш нийссало ца1 е массекх, халац деррига адам, цу цхьане кхажхьалха а баьле дагадоацачунга кхоач хьалхе (доалдар), иштта хул дикадара т1акхачар.
*    Цу мочо Дала дукха белгалонаш гойтай адама, саго теркалде ца

                114



туга мара…
*    Саги вахаре, хьашти-теркое, декхаре хул шоайла нийссалуш ца хи-лар еце белгало? Х1ана аьлча К.Гельвецие, атеисташие дийцар, наь- хаюкъарле (общ-во) тоаеча хьанийсалургда хьал, - оалаш.
*     Цхьа агахилара (сущест-ие) ийдам боалаш наха юкъе бувзамца. Кхы а ховш ма дий хулилга даим мог1алах хьашти-теркое, декхаре, цига сага кхоачаш наьхаюкъарлен юкъе латта хьал тоаде хьожаш, из болх-г1улакх (деят-ть) гойтар долаш, этиках (эздела) бувзама хьашт-аш (потре-бности) кхоачашдеш.
*     Цудухьа наьхаюкъарле тоаъе доаг1а. Иштта тамашъе доаг1ар да цхьаннахьа уйланчаш ца хьоадаьлга динаг1а тешар къаьстта мора-листаш, теолагаш мара, ханачухь лаха торонаш хилара.
*   Иштта да: харжар, т1адиллар, чакхдаккхар, г1ойленаш хьаер, г1и-
рсаш, тоъбоарамаш (нормы), социални торонаш йолаш адама деза-рах кхоачам хургболаш - хьашташ оалаш царех. Х1аьта хьалхаг1а доалар, алар да саги хьашти-теркош хилар.
*       Торонашца хьашташ дахкар, лоарх1аме г1улакхаш (дераш), х1а- маех хул сазал (субъект) хьалг1оттаеш хьала, деррига адама: санаьхк (личность), класс, тоаба, къам, наьхаюкъарле кхы а ардам (действие) боалаш новкхостала, историна йодача ворда.
*    Г.Гегель дийцачох: «Гаьна ца воалаш историга хьажача уйлданга воаг1аш хул, цу наьха ардамах (действие) наьха ма1ан долаш, цар шоай хьашташ хилара, чам болаш шокъярца хьашти-теркош хиларца дар доладолийташ, цунах хов ужаш мара доацилга кертера дакъа-ловзар (роль) деш».
*   Ханашкахьа цхьа наьхаюкъарлена хьашти-теркоех а латт адами халарче (сост-ие), цунах к1езига махбар доацаш, уж еррига хьашти-теркош йола маллаг1а хьахьовкхаш дола 1оморах (навыки), цигар социалние, историе хьала доаг1аш къаьсттача индивидах латтара, иштта лерх1ам боалаш дар доха ца дайта е торонаш хувца наьхаюкъ-ъарле лелаяьчар.
*    Наьхаюкъарле  лелаеш йола адами цхьог1о (торо) хиларца кулгал-хоша къоабалдар хьажжа толашаг1а чакхьяккха йиш хилац наггахьа мара, цигар болх-г1улакх (деят-ть) д1адов з1ыагар (процесс) хиле, шоайла дусташдар (вахаре торо) хул, цхьацца долча индивиди е тоабай сакхетамах наьха дух (суть) гуш шоай сазалашца (субъект).
 *        Моттиг а, дакъаловзар (роль) а долаш хьашти-теркош бартбеш цигара з1ыагар (процесс) детерминациех дола, адами вахар лелача (жизнидеят-ти) торонаш халийта.
*   Цох ца1 ма дий теркалде наьха хьашташ (потреб-ти) хилар цхьа хинна доаг1ар гойтамах духьал а доацаш ший мукъа, дукха цхьанен-ца дувзаданна, ший ханачухьа йолап къаьстта историца наьхаюкъар-лен ийдам (отнош-ия) а болаш.
*   Шоллаг1адар фуд , - аьлча? Къаьстта хьашташ хилар, хала йиш я кхоачамбеш тайп-тайпара диккали (кач-во), х1амаш хиларца е ца1

                115

хинна йола х1ама хала йиш я озал (объект) тайп-тайпар хьашташ хиларца. Иштта д1анийсалуш наькъаш хоржаш г1ирсех.
*   Юххера тайпа хулаш ше гучадала дезара, х1аьта цигар дар д1анийсалуш саги кхетамгахьа, х1ана аьлча цу з1ыагара чоалхах во-лаш (чолхане), цул совг1а караерзаш тайп-тайпар хинна агакепаш (формы), ший хьашти-теркоца.
*      Геттара белгала хул хьашти-теркош шоайла ювзаянна духьаллат-
тароа, къаьстта политиках гонахье (сфера) йолача, х1ана аьлча поли -тика хьашти-теркошца хьагучабоал ийдам (отнош-ие). Х1ара з1ами- гача хьала ший ми1аш йолаш, саги хьашти-теркошца, цу политиках
дола 1аьдала, т1акхача г1ерташ ший хурдаь хьож «хьалхавоалар».
*     Иштта тайп-тайпара торонаш а хул в1аший духьалотташ е в1ашаг1 е в1ашаг1кхеташ, миччахьа кулгалдара, цхьа боахама е динаг1а вах-
ар долча наьхюкъарленгахьа.
*       Дуне хьамеладоаг1а историгахьа къовсаме наьха духьаллаттар хиннад, наха бахар дезаш, цхьацца хьашти-теркош гучаювлаш. Цунга хьажжа оакхал лийнад, тийшаболх бе уйла хулаш.
*     Из лоцца долчох да  ца1 белгалдара, иштта долче, цу хьала (сост-ие) дух хьадовза хула бухагахьа, х1ара сага ша-ший хьалхавалар дезаш, логиках кхетам болаш агакеп (форма) увттаеш.
*    Цул совг1а г1алг1ашка кхаьча кхетадучох белгалдича кхетам бала хул яхь хилара, наха шоайла г1одара, бахача наха в1ашаг1кхеташ бо-ахам биллара, эздело махбарца цхьана конкуренци лелаяра хьаг1 а йоацаш.
*      Цох къоаргаг1а дувцар къаман сакхетам дег1абоалабеш хьал да-ра да. Цудухьа тембе доаг1аш хул дагадоацуапча тайпара цхьацца юкъедоалаш цабезама хьал-моттиг (ситуация) йоаг1аш хьашти-терк-ош дукха хиларца, адами дукхалга хьажжа.
*     Цу юкъе цига латтар хьадолало къовсамца, т1оам болалуш,- цига ца1 котвоалаш, - цу тайпар духьаллаттар кхача хул къаьстта болча нахага, тайпашка, классашка, къамашка, паччахьашка…
*     Историс гойтачох хьажача гучадоал, саги хьашти-теркош хьахулаш
з1ыагарца (процесс), ший кхоззотта торонех:суртах, хьалах, мог1ал-эстетика хьехамах (концепция).
*     Цхьа оамал хулаш сага ший хьашти-теркош д1акхачийта социа-льни сазал (субъект) йолаш, деррига цунгахьа кхоачаш хиларца болх кхоачаш хул, цхьа къаьстта идеологи юкъе  хилара. Из цунца дувцача хана дац еррига адами хьашти-теркош юстаряхара саг дуненчухьа мела вахаш цунца хьагулянна.
*    Иштта да хьал хилар сага торонаш хьалъеш, цига г1ирсаш гуча-далар. Таханар заманчухьа сага хьалхленгахьа (пиоритет) махбоалаш гучаювл хьашти-терко хиларах йола халонаш гуш е дагадоацар царех хьадувлаш.
*      Иштта из хьалче (бытие) сагага кхоачаш торонех, махбайташ ше-ший д1адерзар (неправ-ие) долаш; сага гучаювл 1илман-техникан,

                116


социальни боарама  хьалче йолаш моттигаш, цул совг1а, цу хьала т1а экологиех, демографиех кризисаш доаг1аш, сага духьалдаьнна, цох кхерам бахьаш да цунга г1олла керда дунен т1а т1емаш, ужаш хилар кхерам болаш.
*    Цу муг1ара да сагае, 1аламае юкъера беза кхетам ца хилар, цох да саго  доадеш дукха харцахьа 1алам-рузкъа, цун кхоачамцабар, иштта долче харцдоала хул дуненчухьа адамаш шоаш хьалакдар кхерам-болаш.
*    Локхехьа 1одийца саги хьашти-терко гойташ дар деррига сагах до-ла ма1ан гойташ, х1аьта д1адувцар социальни хьашти-терко хилар да. Царех доалар хул мадарра дола бахьан ноахол долча ардам (дей-
ствие) балара, цхьа болам хулийташ хьал а дег1адарца.
*     Низ е болам низ (фактор) хинна, шийгахьа бахьанаш деш, догада-
йтараш (стимулы) гучайоахаш цхьа дагалоацаме уйлах (идея) е дог тохадалийтарах (эмоция), социальни сазалчухьа  уйлаш йолаш: индивида, тоаба, класса.
*     Хьашт (потреб-ть) долаш ший хьашти-теркоца индивид волаш мо сага вахача гучадоалаш да, хьадаьлча ца мегаш. Социальни вахар хьашти-терко дукхаг1а хьахьовкх хьаштдара совг1а ма барра бола наьха юкъара бувзам а, лоаттам а, цига ше вахача хана хьалаца йолаш, саги вахар дег1адарца, цунах кертера хьовкхам болаш вахар эргадалара цхьа толамах.
*     Социальни хьашти-терко йиш я озалара халарчех (объек-ое сост-ие), ийдам бара мо социальни сазалар халарче (субъек-ое сост-ие) наьхаюкъарлен хьале отташ.
*     Цун халаро хьалъеш торо цхьана т1асацартаца (позиция) лелахо-вш, дикадар хьалохача хана е дикаш хьадеш, из да цхьа хьале хьашт хилар чакхдоаккхаш, цига еза торо хьалъеш.
*   Цу хашт-теркой: цхьанахалари амала (свойства) шийдараш долаш; тоабан (группавой), наьхаюкъарлен (общест-ый); сазалар (субъек-ый) оамал йолаш, иштта къаман, паччахьалкхен, сага (уйлан хьал); був-зама цхьа оазалар (объек-ый) тенденцешта наьхаюкъарле дег1айоа-г1ача, ужаш я прогрессивни, реакционни, либеральни…
*     Классификацеш хала йиш я кхы а, нагахьа саго кхы а махбу маьха- боарам (критерий) хьаэце: овлашта йолаш, овлашта йоацаше, пай-даняраше е х1анзаряраше (дий - дац) оалийташ, политика чухьаяра-ше е политика арахьяраше …      
*       Социальни хьашти-теркох в1ашаг1йоллаш хул чоалх, шийца чам болаш х1ама хьадайта сагага, социальни вахара хьехамлуш Сазала (субъект), цунна хьашти-терко чакхяккха.
*   Цу хьала з1ыагар (процесс) эшаш бола г1оз гуш, чоалхага (мех-ханизм) болх байташ г1улакх д1адахара реализацица социальни хьа-шти-теркоех хинна сазалчухьа (субъекте) доготтар долаш, ший болх-г1улакха (деят-ть) пайдане бахьандарца (мотивом), из да доготтийтар (стимул) бувзама.

                117

*    Укхаза белгалдеш  дешама1ан Бахьандар (мотив) да болх-г1ула-кха чухьагучадалар, х1ама е х1амилда (предмет) сазалчухьа йолаш, догэтт1аш хиларца хьашти-терко халийта болх беш.
*     Саги д1алелар декъалу шин функцех: сага доготтийташе, саг ни-йссаволийташе, уж шиъ оаг1ув я сагага доготийтара (побужд-ие) кхо-ачамбеш доладалийта из долалургдар.
*   Х1аьта из долалургдаро (лелам нийссабеш) жоп лу: «мишта д1а-товш болхбу сага д1алеларгахьа, юххьедена додар дахадезача д1а-кхаччалца бу болх нийссабеш,- ер да, - аргдолча хьале?».
*    Цунах шераг1а хьовкхамбеш болхбу психологи 1иламо. Бахьандар шера кхетам ба бахьанаш дахкара, саг д1алелача; цох дерриг бахьан-аш гуш психика, оамалах  даьле  сага д1алелар (поведение) хьагойт-аш. Х1аьта цуна ший духь (начало) да, из д1аластар, иштта хиннар долаш махбар хул.
*    Х1аьта психологи хаттар хилара, кхы цох дар д1ах ца дир этика т1а
да. Укхаз, лоцца кхетам хилар эшаш хилара. Белгалде доаг1а доготи- йтар а, из да безамбара ардам (дейст-ие) боалабеш кертеенача уйл-анца, из дагалоацам (цель) ба оалаш бахьан (причина) хилара ца1 де е дита…
*    Из деррига а доал арахьар функцех (даькъа), юкъе саг воацаш къоастаде болх-г1улакх (деят-сть) сазалчухьа (в субъекте) болх бай- таш, цхьа хоадама догтохалуш.
*     Саги хоалури (ощущ-ие) маьженашта 1оаткъамберах ала доаг1а доготийтара: маллаг1а болама низ (фактор) болаш 1аткъа саги дег1а, ший хадемогар (способность) долаш, цхьа нийссалуш хула реакци хьайоалае мамезза боараме йолаш.
*    Укхаз бахьандарце, доготийтар-це доаг1аш хул дагалоацам (цель) бара, хулаш из халанза ца доалаш хьахинна, юххе хьакхоачар хулаш; шийна ма эшша ардама (действие) а, г1улакх а д1акхачара тоъал боа-рамах.
*    Дагалоацам хьахул саги болх-г1улакхах (деят-сть) д1адахьара, ший хьашташ долаш…
*     Нагахьа еррига сага гонахье (сфера) хули Са д1акхоачача, чолхане доготтийтар (побуж-ие) долаш динамика д1алелар гойташ, кхы а цу- на лелар хул, цу сагах доалар дика - во гургдолаш.
*   Т1аккха цига даьннача хьалах хантилг (момент) гургья, сийрда-доалаш вахарах дола сийрдаг1а сурт, цунга хьежачарна боалаш б1а-рчча теркам.
*   Иштта, шийна  наха т1абахийта боалабаь ардам (дейст-е), чудоала-даь г1улакха хургба дагалоацам. Сага кертача бена хоам психиках хул дагалоацам (цель) доготтадеш е догдайташ, чулоацум болаш сакхета-ма, из хоам саго къоабалбеш, цхьа юнъарза юххе хьакхоачар долаш махбе болх- г1улакха.
*     Дагалоацам (цель) хул дег1армата (органически); х1амчера (ма-тер-ный); ноахала (социальный), динаг1а (духовный).

                118


*   Цар х1аране шоай хьашташ (потреб-ти) хул, доготийта долаш цхьацца бахьандара (мотивация).
*    Иштта кхетам (предст-ие) боалаш х1ара тохкаман дакъа керда хьашташ (потреб-ти) отташ доготтара кердадар тахка е лоалах керда тоахкам боаг1аш ийдам (отнош-ие) боал тохкачунца.
*     Цига хьал хул: тезис- антитезис- синтез, гойташ ма1ан. Из деррига дар дагалоацамах хьадоалар да ши-ший бахьанаш долаш хьашти-теркош цхьанаотташ.
*      Бахьандар (мотив), доготийтар (побужд-ие), дагалоацам (цель), уж кхы а кхетамчеш (понятия) хилара доаг1а бахьан хиларца сакхе- тамгахьа.
*    Х1аьта, х1ара классан, тоабан, парти-гулламан, индивиди – сазал-ан хул шоай социальный хьашти-терко, цхьацца политически муг1ар-
ахьа уж д1аотташ, цунга хьажжа ч1оаг1ъеш юкъа моттиг ийдама (отнош-ие) политика хьалаца, д1аехаш шоай бокъонаш, халадеза хьал халийта торо хилар дезаш, заманга хьажжа социальни юкъмот-тиг тоаяларца.
*    Цунга хьажжа наьха бокъо лелаеш мог1ални агабокъонца (закон). Социальни хьашти-теркой классификаци хьалъю цхьацца болча маь-ха боарамца (критерий).
*    Ужаш белгалйовлийт цхьа мах болга хьажжа торонех (индивиду-альни, тоабани, наьхаюкъарлени); цига т1аийцар гуш харжарах (эко-номки, социальни, политически, дингахьи); оамалаш лелаялара ший-шийгар йолаш, юкъар тоабай йолаш, класси, къамий, динаг1а.
*   Кхетам хиларца йолаш (хала ца хала мегаш, теорех бух болаш, 1илманца кхоачам болаш, довзар программах долаш); хьагучаяла торо йолаш, хьаоалаш, хала торо йолаш; наха тхьовра ханаденна лов-зашдараш долаш (т1ехьдисса, кхувра хьалха доаг1аш, харцон – реак-ционни долаш).
*         Хьашти-теркой теори я оалаш (теория интересов) хьал доал са- кхетама. Из этике кхетам луш бола никъ ба; цхъьацца болача уйланч- аш из никъ чубоалабеш ба Аксиологи хьехама.
*   Цигахьа къердаш да мог1ални лоарх1ам, х1ама долга гойташ «маьхедар» (ценность), бокъонца кхъетадеш дикадаре, водаре хьа-гучадоахараш мо, д1адирза да «озалгахьа» хьашти-теркош йолча.
*   Хьашти-теркой теори (теория интересов) кхоачашда Натурализма-га д1аезаш этика, иштта таралуш я Прагматизмаца а. Царгахьчар дув-цараш къоастам бу сага маьхе хила, къоастадеш из е кхы дола х1ам-илда (предмет).
*    Цигахьар хьйоаг1а 1овхье (явление) а, цуна мах хилар гойташ; из наха юкъе лелаш бола мах боацаш, ший дакъаловзара; цига наха юкъе цо лелаеш йола кхы мах ца хилара, цу маьха юххе хулаш сазалчур юкъмоттиг отташ; кхы а гучайоалача хьашти-терко (интерес) йолаш.
*   Цу теорех ший хьашти-терко кхетаеш, ц1ана психологически, ишт-

                119


та хилча дикахетар мо, цунгахьа д1анийсалуш безам болаш е кхыча тайпар к1алт1адаьнна (цабезам, антипати, моастаг1ал…) сагаца хул-аш дола хоалур (чувство) цунна е кхыча озалца (объектом).
*      Оамалт (нрав-сть) лакха мах болаш да мадарра хинна дика, цхьа торо йолаш, б1арчаг1а кхетаеш: торо (г1ирс) хилар гойт, нах шоайла  барта хиларца, цунах шоайла товш, шоай йола карар хьашти-теркош йолаш мо.
*    Цигар ма1ан ха доаг1а, цар шоай тайпар кхетам хьабувцилга гуш мог1ални декхарца: «Саг хала везаш г1улакх доаг1аш - наха дукха товра а деш, цар шоай йола хьашти-теркошца тоам хулийташ».
*   Из яхилга да цхьацца йолча индивидах шоайла бартбахарца д1анийссаде хьож наьхаюкъарленгар телха хьал, б1арга ца го г1ер- таш.
*    Х1аьта низ болчар ду цхьацца белхаш, г1улакхаш, ужаш в1аший- т1ехьадаьлча мог1ала торонех, цунах дош ца хеташ моттигаш хул на- ха юкъе хьехам, кхетам боацача, цу даькъа г1улакха хьехам бар ч1оаг1а мах болаш диккаш да, къаьстта бусалба наха юкъе.
*    Саги Иман хилчахьа махбе хов санаьхка (личность), цуна хьашти-терко (интерес) шоллаг1а лаг1а т1а латташ. Хьалха Далла деза хьаш-таш хилар да вахара нийссавалар, ший хьашти-теркошца, ший торо хилар хьажжа Дар деза доаг1а.
*    Дала яхац сагага дулалургдоацар де, ювраг1ага хьажжа мара бо-хийтац  куг, из яхилга да дулалургдар мара Дала т1адила ца хилар.
*     Сагага халадоаг1а ц1ана дегацар г1улкхаш, ший д1алелар дусташ, Дала могадуча оаг1уврахьа, цига хул башха диккаш: хьашти-теркош, хьашташ, низ хилар иштта кхы а. Цу торони дукхал хьажжа дувлаш хьашташ (потребности).
*    Сага данача рузкъага хьажжа хоттаргда цунга: «Фу дир 1а, Аз хьа-йна деначох?»

м)                МОГ1АЛ  ХИЛАР
                (присутствия морали)
                Синонимаш: ма1андаккхар (вывод); мог1ални кодекс; декхар (долг);
хьехам бар(назидание); ловцабаккхар(напутствие); дика де алар (на-
ставление); хьехамах лер(натация); оамалга т1ахьехар (нравоучение);
оамалт (нравствен-сть); хьехардар(поучение); хут1ба (проповедь); ур-
окялар (поучать); эздел (этика); эздела тоъбоарамаш (этич-кие нормы)
    Антонимаш:оамалт йов (безнравственность); хьехам ца бар (не на-
    зидания); ловца ца баккхар ( без напутствия); дика де ца алар (не               
    наставление); эздел ца хилар(отсутствие нрава)

                Мог1алахе, этикахе (эзделахе) дар

*     Этиках (Эзделах) дар дайзад кхы а мог1ала аламат (филос-ия) до-

                120



лаш - философи оаг1ув хинна, мог1алах хула хаттараш тохкааш, ма1а- нах доашаш.
*     Этика юкъедоаладер да дешма1ан (термин) хинна тарра ма1ан-ах хилара, синоним да ала «мог1ала). Х1аьта готта 1илман бокъонах дилча ховдовзар (знание) белгалде мог1ални духьоттараше (морал-ые принципы), наха т1аийца 1аьдалаше (традиции) къаьстта хулача тоабан е б1арчча къаман хьашташ (потреб-ти) кхоачашде.
*     Цу тайпара этика хьехамах, массала Деонтологи (декхардар) эр-гамбу «этикае», «мог1алае»). Вешта моттигаш хули а адами мог1але, эти- кае кхетадеж ше мадарра цхьана маьхедоадаш хинна духага кха-ча; иштта 1аьдал долаш наха т1аийца, сингахьа д1аторадаь бехказло а йолаш, из наха шоашкахьа хилар цхьана боараме могадеш.
*      Мог1ал я, алар могадаь хул Кантагар хьадоаг1а х1ехамех кхоач-
амбеш, чоалхоттар (система) хиннача, белгалйоалаш кхетамче (поня-тие) йолаш декхар да аьннача декхара т1аэцар (обязат-во) хулаш, сага д1алелара духьоттар доаг1ача, цигар сага е наьхаюкъарлен хьал тоаде.
*      Х1аьта этика да алар, шерра 1илман тоъбоарамаш (нормы) хил-арца сахетама боаг1ача махбе, дар д1адовзийташ кхелъеш Аристелас довзийтача хьале, кхоачамбе к1ийленна Фарал (Дика) гойтара сакхе- там дег1абоалабе.
*   Мог1але, этикае бес-бесса юкъекхувл къамаьла саги дунегар (ми-ровоз-ние), к1и1ленна д1ач1оаг1адалар хулаш деоттама (практика) ца1 довза гносеологи торонех, ийдам (отнош-ие) болаш саги д1але-лара кхоачамбеш, барта хала наьхаюкъарленца, цох гойта хул малла-г1ча къаман сакхетам мара ца хилара, аламат(филосо-фии) хилар хьадоалаш.
                Дескриптивние, нормотивние этика
*       Дар 1одувцача хьал да ала дескрипцех метта чоалх хилар совг1а
этика кхоачамбеш дух гойта «мог1ало» дар хьагойт саги карара е наь- хаюкъарлен маьхедараш (ценности), сага д!алелара кодекс хулийт-аш, цу наькъа т1а д1ашерло торонаш наьхаюкъарлен оамалаш (общ-ест-ые нравы).
*   Мог1ало дац д1аалар (сужд-ие) дика е во долчох, цо духхьал лер-х1амбеш гойт Дика да е Во да, - оалаш. Дескрептивни этика да фило-софи дакъа (отрасль), мог1ал 1омаяра болхбеш, сагах доллар хьагой-таш. Уккхаз хов кхетаде мог1алое, этикое бу болх, шоаш сендухьа на-ха белгалдоха меттага нийссаг1а хоамбайташ.
*     Иштта мог1ал хул торо йолаш нормотивни ма1ан гойташ, цига «дар» бокъонца ше мадарра 1ояьздеш дескрипцех Дика да е Во да аларгахьа, цига хла мегача хоамах маьхедар (ценность) маьхедолаш, из оамал е ца1 дале а къаьстта болача нахах е цар культурах инфор - мацица. Иштта ба лоацца номотивние, дескрептивние этиках бу хоам мог1ал я ала белгале.
                Реализме, реализм ца хиларе мог1алгахьа

                121


*    Аламата теори долаш мог1ал хьаяларе, цун 1аламе гуш теорий (арс1омор) да Метаэтика, оалаш. Из декъалу шина духьа классех:
мог1ални реализм хул теориех  класс, лоарх1аш хилара, хаьдда д1а- алара д1ювца ше маярра озали(объек-ый) факташ, мог1ал йовзий-таргахьа.
*   Уш теориеш хула арс1оморах(дар 1омду хьехам) мук1арал хин- на, цу махулла социальни комформизм низ халара 1аткъаш саго де ле-рх1ача г1улкхашта мог1альни хоадам баргахьа, х1аьта царца керасти- деш, уж культурни тоъбоарамаше (нормы), 1аьдалаше (обычаи) бел-галдара мог1ални бехазло йолаш д1алелар. Цу тайпара кхетам хи- лар гойт этиках хула Натурализмо, из цу тайпар халийта кийча хилац массабола мог1ални реалисташ.
*       Изза-мо хулаш болх ба мог1ални реализм ца хилар а, кхыча оа-
г1уврахьа наха ларх1а кхыдараш хул ма1андаккхара (вывод), д1аоал- ар ч1оаг1адеш, мог1ал е харцъеш г1алатех, е хьожаш хьахьовкха ре- ални факташца, кхоачамбеш сазали (субъек-ый) махоттабарца, цох хул этиически сазалал (субъек-визм).
*    Иштта дар хьагойта хьожаш хетарахе-моттарахе махбарца, цхьа ший тайпар довзарте (познание) да ала неокогнитивизмах. Хьаькъал долаш, уйла мела еш хулар пайхамараш болаш мо.
*    Цхьайола агакепаш (формы) неокогнитивизме, этически сазалале, мотийта формальноста, шоай боалма доладалар да аьнна реализм ца хиларца, шоай яр реализм а хеташ мог1али универсиализмах.
*        Цига универсиализман агакеп (форма) гойташ Прескриптивизм
хулаш вайи йийца Неокогнитивизм, цо лоарх1аш хилара - мог1ал хьа- йоаккхаш мо денача хьалах, ший т1аяьздар а долаш саг мукъавоацаш ладувг1а е сабарде д1алеларгахьа (повед-ие).
*      Цу тайпара арс1омор (теории) доаг1аш Даьла кхел хилар (божес-го вмешат-ва) е Идеальни т1ахьожашвар ваьнна. Уж универсалистски агакепаш (формы) этически сазалалах (субъек-зм) хул мог1ал хьайоа-ккхаш дина бокъонах, кхы а гипотетиках идеальние, рациональние д1алелар да оалаш…
                .      Наьха е тайпан хула мог1ал  хилар эргам беш хиннаб уйланчи, царех ва Селия Грин. Маьхка мог1ал хьакъоастаянний дукхаг1адолча даькъа цамогадуча хьалахе, къовлач хьалахе: цига сагах д1акъоастад- еш доазув хинна лаьтта, юкъеболабеш карара боахам а.
*     Цунах бахаш бараш а, хоадам болаш т1аяьзбаь, из лаьтта ший до-азонца даккха е д1а-х1а дала йиш йоацаш, и з мохк халара. Цунца т1аяьздер хулаш цхьаькха, маьхка лаьттан мог1ало пурам лу, йиш ху-лийташ, сага ший лаьтта бокъо хулаш цу т1а шийна лайнар де, нага-хьа мо цо кхыча лаьтта т1а бахачар бокъо толха ца йой, цар доазув д1адоаккхаш.
*     Цуна уллув я тайпан мог1ал, кхы дола д1адехараш долаш инстр-укцех я ала, цига коллективни сакхетамах т1аяьздераш хулаш, цигар

                122

наха т1аийца хоадам болаш тоъбоарамах (нормы) къаьстта волча са-го лерх1а безаш, из юкъарбар, ший карара болаш мо хьашти-терко (интерес) йолаш.
*   Уж тоъбоарамаш хетара хулаш хиннай, цигар наьха бахар, куль-турага хьажжа, нах хьаькъале мела хала д1адехараш хаьда хулаш. Тайпан мог1ала юхе маьхка лаьттан мог1ал хадажах хиннай, ший хаь-дда агакепаш (формы) йолаш универсиальни я ала товш, ший мада-рра д1адехарца.
*     Из таралуш И. Канта т1аяьздара тарра Категорически императив я ала. С. Гринас хьатох маьхка-лаьттан мог1ал дег1аяр из кхетамче (понятие) яларца карара боахама (частн-ая собст-сть), иштта эргам д1абовзарца наьхаюкъарлен статус хилара х1ара сага кхоачаш махбе.

                Мог1ал тоабан юкъере, тоабан арахьел
*      Наьха вахарга хьажжа хул махбе наьха сакхетамах. Цу даькъа гу- чаювл бес-бесса нийссаяь кийчалаш (правила) маг1ала, цхьацца д1а- дехараш а долаш, цигар нах молаш ба ховш, белгалбувлаш шоай вар е кычар вар ва ала.
*       Маллаг1а саг хилар кхоачам ба тоабах е фунах а шоай вар, оал-аш, нагахьа цо лоарх1е психологех соцам а беш, культура ший а хет-аш, ший овлах хьавалар тоабанца а долаш этнически е къаьстта цхьан вахара тембеш уйланца хилара, тоабаца ва ала - изза морг «шоай вар» ва.
*       Сагах доалар довзийташ массекх 1илма ма дий: беологи, антро-пологи, психологи, анатоми,.. оалаш, цига цхьабараш белгалдаь да шоай вар е кычар вар, ва, алар дискриминацех белгало хилар хьа-денад шоай-кхычар яхаш, цхьа аьттув луш тоабашта дийна йиса.
*    Нах бекъалуш хилара «шоайе, кхычаре», оалаш наха е б1арчча къама лазар чудосдала хул, х1ана аьлча «шоай наьха» хьал талха хул «кхы нах» хьоашал ухаш мо кхыча наьха вахар чукхохьаш, к1алхьарча наьха вахар бесазадоккхаш.
*   Цига гучайоал Национализм, цуна хьалха болхбеш лела «вона-пат-риотизм», из «дика-патриотизм» 1ийне юсаш. Деррига хьадоладалар хул мог1ал тоабан юкъера яр ларалуш тоабан арахьарча мог1алах.
*    Наьха уйлаш яхача заманца дукхаг1а соцаш, цхьа консерваторизм хулаш махбеш сакхетамгахьа, иштта либерализм а юхег1ерташ наьха вахар атта де, хьожаш.
*     Цига хул з1ыагараш (процессы) хано мог1ални махоттабар (оцен-ка) доаг1аш. Х1аьта сага юхе да аттаг1адар лаха, из тоабан юкъера мог1ал хиларца вахара сатешам боаг1аш.
*       Укхаза уллув лела хул бес-бесса культура нийсаеш йистар. Цунах
хьадоалар белгалдаьд К.Петерсоне, М. Селигмане юкъедоаладеш дунедовзар культураца антропологех цхьа къаьстта лаьтта болхбеш ханачухьа.
*     1илманхой кхоач ма1андаккхарга (вывод), цхьадола Маьхедараш

                123

(ценности) совг1адувлаш, массала нимцашка говзал, хьинар да, инг-лиз нахага шоайх б1уболлар да, итальянцашка иллилакхар, хоза-мерза дувцар да, китайцашка къахьегар да.
*    Цунах атта д1атеша хул нах бес-бесса хилар к1ийле йолаш, ца1аш вокхарех къаста. Из д1акъаста г1ерта хьал да болам (движ-ие) маь-ршабер. Сенна еш хиннай г1алг1аша лоаме бахаш г1алаш, ше-щий хилар дезаш, цхьанена шоллаг1авар к1алаоттар ца дезара.
*     Цу даькъа Маьхедараш (ценности) даим хиннад нах къерда, из шоай дика ц1ихаза хилча дезаш. Хала дале а вайнаха (аьккхашта, ба-цошта, г1алг1ашта, маьлхашта, нохчашта) йийзай кортамукъале пар-г1атонга кхача, из гуча ма дий т1ехх1ара диъ б1аь шера, эрссий Кав-казе баьхкачахьа.
*       Мог1ал дег1аяр хул эволюциех, из да з1ыагар (процесс), юххера хула бувзам болаш социальни эволюцица деррига адамашта наьха- юкъале дийнаеш.
*   Хьехамаш да 1илманхоша яьздаь, царех ба социо- беологаш, цар мог1алгахь лоарх1, хулаш сага кхача(продукт) эволюци низаца, 1аткъ-аш хилара индивида боараме, иштта тоабашта а, цу тобан хоржамах диканга кхача, из хьал лерх1аме хилар довзаш да, дале а, цун з1ыаг-ара (процесс) хаттараш дувлара баш-башхле хулаш цхьана хоадамга кхача къовсам бала моттигаш хул.
     Цхьаболача социобеологаш хьаллоттаду тезис, сага д1алелара мо- г1ало ма яхха,ч1оаг1 хувцабаннаб, цар кхоачамбундаь цабовш биса мегара е пайда хиларца юхадийнабалар,эволюциех толамаш дувлаш.
*     Цу д1алелари наькъашка хьажжа, наха дег1аболбаьбар социаль-нигахьар латташйола ший эмоцеш, массала хоалур (чувства) дагаца-дар е бехкехилар долаш.
*   Цигар кхетама мог1ал хьовкха хул шийха чоалхоттар ший лорлу-шйола е идеологига баьнна никъ болаш д1алела, к1одеш адамаш шойла оттара.
*     Шоаш беологаш хилар хьажжа, цар лоарх1 социальни хьайбаш, дийналаш (существа) хинна  хувцаш, д1алелара никъ, шоаш дезар-гахьа эгоизмах, дикаг1а дег1алдахар деш вахар аьттувна, дерригаш зунгаташкар доладанна пилага кхаччалца, эволюци низо д1адехарга хьажжа.
*     Х1аьта адами мог1ал чоалхане хилара к1изалца, кхыча садоалача
дийналашта юххе. Акха е б1ехал бизабаьлча набъе мара уйла хилац, х1аьта саг 1ец сатийна уйла ца еш 1е, саг уйлано дагадоацача вига ца соцаш, ше мичахьа варгвар хьог1, яхаш хьайре волаш.
*     Из цхьаннахьа чуэккха кийча хул, из кхерамо а халла мара со-цавац; деррига дуне карадерзде киса делча а - кхы а халамег цига цхьаннахь - мичай хьог1 из моттиг,- яхаш сатургдацар.
*     Из фуд? Из даьра да лазар, цуна синах кхийтта, чухьаьрча, цунна бала беш, из вувш юххера.
*    Цу хьале, из ца вахаре, цунгар ха-м яьха а, хала мегар. Из да бокъ-

                124


онца дола лазар, Даьла дагаваг1ац цу моча сага. Иштта йола уйлах валар кхераш, цунга Дала аьннар, иштта да хьона, аьлча гома хул.
*     Из да саг дунечухьа вахача хана шай1ан 1ийне лелар, г1улакхдеш, цо дуне лохаш, Даьла вицлуш.
*      Вахар халонаш д1агаьнаяха аьттувна да Мог1ални кодексаш, цар хьадалар долаш эмоцеца хула инстинктах е интуицех, лаьрх1а маьхе- дараш к1езига долаш, цхьа хьалха в1ашаг1акхетара хоржам болаш, аьттувбер юкъедаккха, кхы а репродукци хулаш деррига чулаьца ме- гаш хинна.
*      Мог1ал дег1аяр эволюцех наха 1аткъара, ший аьттув балар гуча-доалаш, массала «даь-наьна безам» хилар шоай бераца, ди- йна дисита. Цох да-кх «маьра сесага юкъара хьал», цар гарга хилар а  кхал-ма1ал лоацаш чама.
*    Беза нах юхе бахача хана хьалхар шерашка лаьг1луш сексуальни чамбар, хьакхаьчар долаш; цхьацца дезац оалаш къовлару, табу да оалаш мо инцеста (ц1ий в1ашаг1эдар), дег1адаргахьа тоалуш бакъ-дара, генетически айп ца халийта.
*       Дийнал (существо) дег1адар хьожа беологаш лоах1ачох, хул фе- номен кердалашца, в1аший пайдандаьнна 1аламан духала (естество) наькъашца кхетаеш адами мог1ал.
*    Из беологашта тайпах хула чоалхоттам ба, бокъоянна кхоачамбе хьайбашта тийшша эшашдола ресурсаш кхачийта, къаьстта дукха а, дика а даар хилара, дагадоацар хьа- кхоачандаь цанна, ца леш диса шоай мукъа долаш.
*     Цуна масал дакха 1имаьшки (летучие мыши) дахар, шийхараш (особи) хинача метте; бийсанна г1етташ даара хьалахьовш г1еттара, цар цхьачара аьттув баьле даар дена ца 1еш, из халарга кхоач, цига совг1а диаь даар цар хьа1еттадеш, доацачарна лу меца дисачарна.
*      Из да к1алдиса бурдолгаш ца долийташ,вошал дар. Цу хьала ар-г1а кхоачаргъяц аьнна тешам боацаш х1аранега.
*    Цунах хов гаргара адамаш мо, уж гаргар дийналаш а шоайла хьо-жилга, х1ара шихар (особь) тоабан доакъашха хиларца, ше хьаллаца ший моргг нийсалургхилара, кхыча бийсан чарахьалде аьттув байна хули, Уилкинсона яьздаьчох да из.
*        Хьайбай а шоай мотт ба, - оалаш да наха, из зехьа аьннадац, са- го теркам бара уйланга кхоачаш. Цу даькъа М. Бековс, Д. Пирса лоар- х1аш мог1ало гойтар ду шийха кийчонна торонашца в1ашаг1тохар долаш д1алелара кхоачамбеш наьнах дакхараш (млекопит-ие) дол-аш, дукха ма дий ужаш з1амига а доккха а.
*     Цар кхетадеш дезар е цадезар хул белгалъе мог1ал, цхьа кийчали гулам (набор) хулаш мо ийдамца (отнош-ие, бувзам) д1алелара ша-шоай никъ хулаш белгалбаьнна, чолхане хьала бувзамбеш социальни тоабан юкъе.
*      Цига Дала даннар хул лерх1амбайташ кийчалаш:цакхетара бола цабезам (эмпатия) тайп-тайпара хулача болх-моттигах. Иштта дале

                125


хьайба е аькха хала могаш ха йоаг1а ца1 1ехаде, кхераде, делха, дела ховш шоай тоабан юкъе а, иштта арахьа а.
*  Тамашийна моттигаш хиннай наьнах дакхача дийналашкар (суще-ства) гучайийна тохкмхошта.
*    Мог1ал хул юххера хьакхоачар сага беологех дег1адар  истори, ханачухьа мог1ални Сано мукъале луш (белгалдайта, хьадувцийта, дар да ала), эволюцех дег1айоаг1аш  цхьа беологически хьалха хьа-дог1араш а долаш, хана йоахал цох дакъа хулаш культура я ала, хов-кхама б1арчча вахарца…
*       Керта хьо хилар хьаькъала кхоачамбеш, из кертачур хьал да оа- лаш саг хьакъоаставе хьайбах къоргга уйла е харца, цуна новкъост а воалаш мотт болаш.
*      Керта хьо хул доакъашхо  саги мог1ал дийналоттае, хьадувлача хаттарашта жопаш кийчадеш вахара а, валара а. 1илманхоша тахка моттигаш я диккален канашца (качест-ые методы) Метта-анализ ху-вцамаш белгалонаш хилар  керта хьочу, царех дараш дукха да яьз-даь кептохаш.
*    Цигар хов нейронни царг1ал (сеть) белхаца болга, 1унал деш кхетам хила, наьха  уйла хилар (намер-ие) йовза, из ше-моча наьхадар довза е тахка (цига эмпати хилара г1айг1а йолаш)…
*    Из деррига саг кхоачавеш да, цуна гарца дукха дараш, мог1ални махоттабеш кхыча наха яьча кхела, цар хоалураш (чувства) довзара шийна дикаг1адола ма1андаккхара. Цунах хов саги хьочура нейрон-ни царг1ал болхбе болалга эша мог1ални соцам хьабаккха.
*     Цу нейронех, кизга (зеркальные) я оал, цар кизго мо болхбеш хьа- т1аэцандаь шемабарра  кхетамбалийта. Из кхыча саго дер теркалде гушхиларца гучарна.
*    Кизгай нейронаш тохадолит деррига гучун къай- лаг1а иммитаци йолаш ардамца (действи) хьежачун маьженаш хьоа- луш, ца1 дешволчунна лела маьженаш мо.
*     Цу нейронашца торо хулаш уйла яр совг1а, кхы а цхьанех доглаза е г1айг1а е эмпатех. Иштта наьхадар довза, 1омаде сага хулаш мах-белга эволюци хиларца сага д1алеларгахьа е саги мог1алах кхоачам-бе.
*       Мог1але, психологие цхьана оттара хьехамаш да лоарх1аш мо- г1ал дег1аярца хьал далара хувцаялар агакепаш ювлаш санаьхк (лич- ность) хилара.
*    Психологаш кийчабаь хьехамаш ба мог1ал дег1айоаг1аш цхьа къаьстта лаг1а (стадии), царех хиннаб Л. Кольберге, Ж. Пиаже. Цар в1ашаг1еллай когнитивни довзара т1аваха хьехам (теории), из Мог1-ал дег1аяр долаш, цхьа б1арчча тайпаш доалаш чакхяла констрктив-ни лаг1аш хилара кхоачамбе эволюци я ала.
*      Кхы а беологически т1асацар долаш хьехамаш дийнад социаль-ние, эмоциональние хьал долаш цхьанех махбеш дар довзаргахьа.
*      Хьехама хиннаб мог1алах цхьатарра хилара (идеан-ость) гуш мо-

                126


г1ални декхар хьадаьнна хилара дег1адарца шийна цхьатара долаш сакхетадара бехктокхамца цигар дагалоацамах ца1 кхоачашде.
*     Историцар хьашти-терко (интерес) гойтай психолгица, шоаш пси-хоаналитикаш хиларца дар довза З. Фрейдагар хьадаьнна, цо лаьр-х1ад мог1ални дег1адарца хьакхоачаш из юххера хьакхоачар, г1ортар долаш «геттара т1ехь-эго» хьавоккхаш эхьхета бехказлон к1алхьар, цхьа эгоизма торонаш саг д1алоацаш.

                ( КХОАЛАГ1А ДАКЪА)

                МОГ1АЛЬНИ  ДИКЛЕШ  (моральные качества)
*    Уж я оалача, г1алг1ай меттала ала хургда «дега диклеш» е «сина торонаш», х1ана аьлча саги  дегара доаг1а диках, мела дола хабар, из ше мадарра. Цох дувца хул къаман торо зийча ноахолца йола. Мог1а-лни дикалеш я б1арчча кхетамчеш (пон-ия) этиках болча сакхетамах йоаг1аш.
*     Х1аьта сага сакхетама цхьа г1онца хьагучаювл наьхаюкъарле (общество) дег1аяр, иштта да цуна белгалювла мог1ални оаг1увн-аш, хьахьувкхаш доаг1а хьал, кхы а наха леладеш дола г1улакхаш а, цхьа бокъонех мог1ало болхбеш, царех йизза ц1и яьккхача Мог1ални (дега) дикалеш аьлча товш. Царех яраш:
 1. ДАГАЛОАЦАМЕ УЙЛАХ НАЬХАЮКЪАРЛЕН МОГ1АЛНИ ДИКАЛЕШ      
                (идейно-общественные качества):               
а)..х1инаре хилар (активность);
б)..нах 1ехабар (обман);
в)..ваха соцам (жизне- нная позиция);
г)..сонтал (зазнайство);
д)..к1оарга уйла (идейность);
е)..даржах хьегар (карьеризм);
ё)..кердадар ца дезар (косность);
ж)..юкъа балабоацар (мещанство);
з)..эхьдовр (пошлость);
и)..духьоттаре (принципиальность);
й)..наха ше кхоцавар (самоотверденность);
к)..кхетамца хилар (сознательность);
л)..тийша хилар (убежденность);
м)..сийэхьдовр (цинизм);
н)..шийха доа- ккхалдар (чванство);
о)..доаккхал дезар (честалюбие);
п)..кердадар дезар (чуство нового);
р)..кердадар къердар (страсть к новому);   
  2.САГА ТЕШАМЕ-ДОГЦ1ЕНА ОАМАЛАШ (харак-ка чесности человека):      
а)..тешаме-хьаьнал (честность);
в)..нийссал (верность);
г)..тийшаболбар (вероломство);

                127


д)..нах тулабар(демогогия);
е)..моастаг1агахьа валар (измен);
ё)..догц1енал (искренность);
ж)..б1еха маькарло (коварство);
з)..х1илал (лицимерия);
к)..бакълер (правдивость);
л)..тешара вохкар (предательство);
м)..шиндухьа дувцар (фарисейство);
н)..б1еха дегаца хоздувцар (ханжество);
о)..тешам бовр (подозрительность);
п)..гуш хилар (явность);
р)..къайле ца хилар ( откровенность);
с)..юхаозавалар (воздержание)…
   3. ШИЙЦА А НАХАЦА А ХИЛАР (отношение к себе и к людям):
а)..Тешаме-эздий (благородство);
б)..г1улакхаца хилар (вежливость);
в)..кхетаме хилар (понятливость);
г)..догдизза кхетар (великодушие);
д)..аьсал хилар (смиренность);
е)..аьрдаг1ал (озарность);
ё)..айпал (ущербность);
ж)..айхьазал (неприличие);
з)..айхьал (приличие);
к)..энжел (вулгарное);
л)..ирчал (некрасивое);
м)..доастамал (мелочность);
н)..фунал (семяность);
о)..денал (стойкость);
п)..куцал (ладное);
р)..г1ожал (черствость);
с)..зудал (кокетство);
т)..моастаг1ал (вражда);
у)..зовзал (трусость);
ф)..доттаг1ал (дружба);
х)..курал (гордость);
ц)..дорхал (гнев);
ч)..з1амаг1ал (младшенство);
ш)..къизал (жестокость);
щ)..камоаршал (шедрость);
ь)..мекъал (ленность);
ъ)..маькарал (хитрость);
ы)..къонахчал (мужество);
э)..сутарал (жадность);
ю)..ондал (величие);
я)..сизал (беспечность);

                128


аа)..сухал (торопливость);
бб)..хьаьнал (праведное);
вв)..хьаьрамал (неправедное);
гг)..цхьог1ол (единение);
дд)..1овдал (дурость);
ее)..ц1аьрматал (скупость);
ёё)..яппарал (ругательство);
жж)..в1ашийг1ончал (взаимопомощь);
зз)..кур-сонтал (высокомерие);
ии)..аьннар аьнчадар (джнтельменство);
йй)..тешам (доверие);
кк)..хьаг1 хилар (злорадство);
лл)..аьлдат-йоахар (злословие);
мм)..безам (любовь);
нн)..къахетаме хилар (милосердие);
оо)..машар безар (миролюбие);
пп)..цабезам (ненависть);
рр)..ц1ено езар (пуританство);
сс)..барчмейлал ( распутство);
тт)..дегабуамал (ревность);
уу)..шишболаш хилар (ригоризм);
фф)..валакийчал (рыцарство);
хх)..дегал хилар (смолюбие);
цц)..шекхоцавар (самоотвержанность);
чч)..эхь-эздел (скромность);
шш)..кхычун ло1аме хилар (смирение);
щщ)..цхьанех доглазар (сочувствие);
ьь)..сатохар (терпение);
ъъ)..х1ама д1адехар (требовательность);
ээ)..дегал хилар (тщеславие);
юю)..ларх1ар (уважение);
яя)..эшача г1одар (филантропия);
ааа)..дег1-дог ц1анал (целомудрие);
ббб)..нахбезар (человечность);
ввв)..фела хилар (чуткость);
ггг)..ше везар (эгоизм);
ддд)..эг1азвахар (негодоание);
еее)..хало 1овшар (страдание)…               
  4. БОЛХ А, БОАХАМ А ЛАРХ1АР (отношение к труду и собственности):
а)..х1ама кходар (бережливость);
б)..каьхаташца бокъо йояр(бюрократизм);
в)..рузкъан т1ехьвалар (корыстолюбие);
г)..дуийтал (потребительство);
д)..дердейнарае (праздность);
е)..болхбезар (трудолюбие);

                129


ё)..жукаргал (тунеядство);
ж)..дар кходар (экономие);
з)..эзза хилар (натянутость);
  5. ЛО1АМАН  ДИКАЛЕШ (волевые качества):
а)..денал (стойкость);
б)..сатохадалар (выдержка);
в)..эсал хилар (коротость);
г)..къонахчул (мужество);
д)..сабар хилар (самообладание);
ж)..майрал (смелость);
з)..зовзал (трусость);
и)..сина ампал (величие души)…
  6. МОГ1АЛНИ  ХОАЛУРАШ (моральные чувства):
а)..дорхал (гнев);
б)..курал (гордость);
в)..хьагар (зависть);
г)..безам (любовь);
д)..эг1азвахар (негодование);
е)..цабезам (ненависть);
ё)..дегбуаме хилар (ревность);
ж)..дегала хилар тщеславие);
з)..дегал хилар (самолюбие);
и)..цхьанех доглазар (сочувствие);
й)..хало 1овшар (страдание);
к)..кхерам (страх);
л)..эхь хилар (стыд);
м)..сагото (переживание)…

   1. ДАГАЛОАЦАМЕ УЙЛАХ НАЬХАЮКЪАРЛЕН МОГ1АЛНИ ДИКЛЕШ
                (идейно-общественные качества)

а)     Х1инаре хилар (активность) да саг кийча хилар (готовность) дага-
денар хьаде саг хилар т1ерадоаккхаш. Цунца гучадоал цхьа болх-г1у-лакх (деят-ть) дуненцар, адамашцар ийдам лелабе бувзамех, наьха- юкъарленгахьа юкъ-моттигаш хьалъеш.
*   Саги наха д1ат1аверзар доаг1аш, цхьацца дола лоарх1аме торо-наш е х1амилдаш (предметы) карадерзадеш духьоттарца (принцип), шигахьа сина 1алашо (идеал) хилара хьашти-теркоца (интиресом). Саго дучох хьахьовкхалу мог1ал дегар е эздий хиларга хьажжа уйла хилар (намер-ие) даьле маьхедарашца (ценности) хозне-кхоллар (творч-во) бовзийта, ше хьаькъале, х1инаре хилар гойташ.
*       Саги болх-г1улакх (деят-сть) д1адодача го хул х1инаре хилар, цунга хьажжа саг хилар доал сакхетамо махбеш. Цига мог1ал хьа-хьовкхалу агакепах (форма), цунах цхьацца кийчал йолаш наьхаюк-ъарленга сага ваха декхар дожаш, саг д1атаралуш (д1атоалуш) х1ина-

                130


ре леларца, иштта цун декхар да хьаькъал сомадаккха,цхьацца кий-чалаш гулаеш.
*    Цул совг1а, саги х1инарал чакхдала кхоачаш хул цигар декхара лелар д1анийссадаларца; Озалар (объек-ый) хьалага кхоачаш, из хул белгалбала Сазалар (субъек-ый) болам (движ-ие) низах фактор хинна.
*     Х1инаре хилара д1адехараш хьагучадувл дикан (фарала) ма1ан доаг1аш оамалта (нрав-ый) чолх ялар доаг1аш гонахье дика хилара, ший климатаца. Иштта долче болхбе хулаш хьашти-терко (интирес), ший пайданца дег1аяра карахьа (прогрс-ный) вахара, шийна социаль-ни юкъара моттиг хилара.
*     Саги х1инара дезе доазув оттаде наьхаюкъарле хул, социальни хьал (торонаш) хьахьовкхаш, цхьа эшам баларга хьажжа, сага эконо-мически, политически мукъале гойташ, из цхьог1о халаезар массане къоабалдеш.
*     Иштта хьал динаг1а хьехам бучар а могабеш, из наьхаюкъарле хилар башхал йолаш, наьха барт кхеташ. Цигар бокъонех цхьоаг1о хи-лара ч1оаго (гарантия) яьле бахарашта хьаде белхаш хул, цар шоаш кхоабаргболаш, цигар халонаш юстаряха аьттув болаш, наьхаюкъар-ле (общ-во) дег1аяр доаг1а прогресс хулаш, цу эволюционни лаг1аш-та х1ара сага лакхвала. Иштта долча хьале сагага кхоачар да х1инаре хилар кхоллама (творчество) да волаш.
*     Х1инаре хиларо вахара ма1ан хулийт, цигар к1ийленаш а ч1оаг1-алуш, мог1ални парг1ато гуш санаьхка(личность) хилара, цун машар ца хилар да цуна х1инаре д1алелар зулама духьала болхбеш.
*     Мог1ални духьоттараш (принципы) долача оамалта д1алелара (нрав-ое повед-ие), цига саг хилар гучадоал цуна х1инарах башхал яларца, этико лакха махбеш саги мог1алах, эзделах. Кхы д1ахо ваха-рцаи г1абоахаш хул саги х1инар хилар, цхьа соцам бола саги болх-гулакх (деят-ть) тоадалара.
*    Х1аьта саги х1инар дайнача, ха доаг1а денар зулам долга, цу цхьанне х1инарах-м латтац наьха юкъарле, цига массане х1инар д1а- даьлча мара хилац ца1 вола саг х1инар дайна. Из да цунца ейна хи- лац мог1ал зулама е вона баррига нах х1инаре, эздий болача дена Во эккхаде атта хул.
*   Цхьа диканга догдоахаш, саг Даьлах тийша хуле а, кхы наха нов-къостал ца дой а, цуна оамалтах (нравст-сть) из к1алвисар хургда-цар. Цудухьа да сага динаг1а тешар маьхе, ший маьхедар- аш хилара сагах саг хилар деш.
*     Наьхаюкъарлен эша хьал да нах х1инаре болаш Даьлах тешар. Цу наьхаюкъарленгахьа хургба Даьлах тийшача адамий бола башха са-кхетам. Мела цигар наьха вахар халонашка кхаьчадале а, наха сато-хаш цхьа цхьог1оца халонашта духьаллатта могаш эздел ца дохадеш, к1алвисар хьалвоаккхаш наха шоай юкъарле меттайоалаю. Цу хьалах хов саг х1инаре хилар маьхе долга, маьхедар (ценность) да ала.

                131


*       Дала хьакхелла дийналаш (существа) хул белгаляла дийнайоаца-
ча х1амачех (материя) бувзам  хилара ийдам ба ала, иштта д1хьа-схьа ужаш ховрца лелам (движение) гойташ 1алам доладаларца, х1аьа цига белгала хул дийналаш (существа) х1амче ше шийна йолаш, цу дий- налах ший дакъа хеташ х1амаче хилара 1алам да аьнна.
*     Дале, иштта дола цхьанкхетар дийнали ший вахар хул, къаьстта д1алелар (повед-ие) долаш, ший х1инарца, иштта к1езига-дукха хьаькъалца,х1ара дий- нал (существо) ший тайпара х1инаре долаш д1алела: лелам-вахар, оалаш.
*    Эггара аттаг1а хьахьовкхалур да саг х1инаре хилар гучадоал- аш, цуна д1алеларах махбе аьттув хул; цига сагах доалар къоастаде торо йолаш сакхетам а ба. Маллаг1а х1амчех дола дахарах (жизнь) лелам балара хьагучадоал х1инаре хилар агакепашца (формы).
*      Иштта  белгалдувлаш тайп-тайпара дахар(жизнь) долаш дег1адо-аг1аш е доладалар (скорасть) гойташ, цхьа д1хьа-схьа дувлар хулача мукъаметте (простр-во) тайп-тайпара гаьнала (далность).
*    Эггара аттаг1а дийналаш яха-лела хул хинаметте (водное прост-во), х!аьта лаьттан дийналаш лаьттан букъа т1а лелаш мо. Иштта н1а-ний тайпаш лаьттан мо, лаьтта к1ал а, х1аьта оалхазараш лелаш лаьта т1а мо сигал а айдале, шоай цхьа ха г1атта д1ахьож, шоаш х1инаре хиларца.
*        Цу дийналашка хьажжа саг могаш хул, шийна цхьацца торонаш хьальеш ваха-лела; ше маллаг1ача гонахьенца (среда) волаш, малла- г1ча мотте д1хьа-схьа водаш, ший лакха сина торонаш хилара, ше а дийнал долга ховш, 1алама аьла дола.
*     Цхьаккхьа дийнал нийсалург- дац сагаца, цун торонаш маьхех я, цунга хьажжа х1инаре хилар кхоачаш хул сага. Баьцаовг1ий х1инаре хилар соцалуш да цар деоттамга (практич-ть) хьажжа, ший дег1адар доацар цхьацца д1а-юха далар (обмен вещ-ств) доацаш деррига 1ал-ам шийг1а кийчадаь, пайда луш 1алам да ала.
*       Иштта атта деце а к1еззига чоалхане хул хьайбай х1инаре хилар, шоай дахар-далар долаш, цар гонахье (среда) хувцаялар хьажжа ху-вцалуш цар д1алелар.
*     Юххера сага х1инаре хилар да цуна дукхаюхьар (многоликий) хилар, ший хадемогарца (способ-ть) тайп-тайпара вахаре хьаькъал хилара, из доацар дагадохаш шийна 1унал дайташ 1аламага, иштта кхыча дийналашка.
*    Саги вахар да х1инаре хилар совг1а, сага болх-г1улакх (деят-ть) толхадеш, ше моча сагал лакх -вала, цхьа эгоизма лазарах кхыча саги х1инаре хилар толхадеш…
*      Х1инаре хиларе (активность), болх г1улакхе (деятельность) шоай ма1анах гарга хилара снонимаш ала таралу, цар вахар бес-бесса оа-г1унаш белгалдеш цхьацца халонаш хул къоастамбе метта.
Царех йола белгалонаш хул  д1агойта:
а) болх г1улакхе агакеп (форма) хиларо тешалдеш духах цхьанаотташ

                132


хилар кхетамчеш (понятия) Х1инаре хиларе, болх г1улакхе;
б) болх г1лакхах, сага хадалар даьнна, ший чухьар бувзамах ийдам (от нош-ие) хулаш, цунах хьадоалаш индивидуальни болх 1омбар (опыт);
в) карара ма1андала болх г1улкха отт хул шийг1адар гойта агакепах, ший волалга наха юкъе ч1оаг1адарца ше доакъашхо волилга д1ач1о-аг1адеш кийча кхача хилар мо наха пайдане, доакъашхо хиларца х1и- наре хиларо шигар инициативал доалаш социальни гонахьеца;
г) болх г1улакх(деят-сть) доалаш т1адерзаш гонахьар вахар тоаде эво- люци лаг1ашта кхачийта социальни гонахье;
д) санаьхка дикале (качестве личности) хиннача ше карара хьахала сингахьар кхоачамболаш г1ертта докъашхо хила социальни гонахьен- ца, ший дакъа ловзаде волга хайташ,эшшача хьашташ(потреб-ти) дув- лара, цунах доал белгалдоалаш д1алеларца, безам боаг1аш ардам (действи) гойта, ца1 де хьожаш е дучо т1аг1ерта волаш инициативах.
*       Х1инаре хилар да аьнна кхетам болаш бох г1улакха агакеп (фор- ма) йолаш мо ч1оаг1аде хул из х1инар хилар доаг1аш долга кертера дакъа а долаш болх г1улкха.
*    Хинаре хиларца хьадоалаш да дагалоацам (цель) хилар ший уйла хиларца (намер-ие) йолаш, цига бахьандар (мотив е мотиваци) долаш, эшача кийчалашца, канашца (методы, способы)  болх г1улакх (деят-сть) д1адахьа сатешадеш(осоз- нано).
*       Иштта маллаг1а болх г1лакха дагалоацам боалаше, цунца х1ина-
ре хилар хьадалар мара з1ыагар (процесс) ца хулаше, ца1 юстардо- аккхаш; даьд аьнна кхоллама хьашт (потреб-ть) долаш, сакхетаме ага- сурт(образ) гойта, цхьа эшама хьашти-терко (интерес) хилара наьхаю- къарлен хьал дег1адоаладе.
*     Сага 1откъам хулача гонахьен мо чухьара атмосфера шоай ком-плексаш хилара бахьдарца, цо халахдар юстардаккха хьожаш из кер-тера хилара, цига кертерадарах дагалоацам (цель) а баьле болх г1у-лакх хьахул.
*     Цудухьа дагалоацам бала йиш хул кертера сатешаман бахьандар; иштта кхетама доаг1аш да х1инаре болх г1улакх ший бахьандарца, ха доаг1а сатешар доаца (неосознан-ый) бахьандараш ца хулалга сакхетама.
*     Цига хули а цхьа эмоци хилар мара т1ехьлен йоацаш сакхетам ба ала ца1 дагадоацар иккхара бела- ма е белхама. Цунах хов эмоци хилар ший никъ болаш долилга, ца1 хьакхачара ханадаьннача болх-г1улакха, из болх-гулакх могадеш е мога ца деш.
*      Хинаре хилар болх гулакхаца хилара белгалде кхетам боал цигар хьал довзийта, из болх г1лакх д1адахар хьажжа: чехка-шортта,хоза-ирча, дезаш-цадезаш - цу хьала лелама интенсивность оал хьахьо- кхаш цхьа факт.
*       Еррига белгалонашкахьа х1инаре хилар хьагучадувла дика е дукха хула элементаш махоттабе; царга хьажжа эмоцех хьовкхам бо-

                133

лаш. Х1аьта интенсивность(сухалбара) кхетаду дагадеха юкъедоала-ду дика (почин), чухьар догуроттарца болх гулакх (деят-ть) чакхдак- кха ца1 де дагадохаш дика (предприимчевость хинна).
*     Деррига да духьоттар хул х1инаре хилара сазал (субъект) чухь-арденна кийча волаш доладаьр даьдаккха, бахьандар (мотив) хила-ра. Санаьхка даим х1инар хилар тоъбоараман (нормотивно) да, х1ана аьлча массихана т1акхувш хилара дагалоацам (цель) болаш, цо д1а-дехар кхоачашде.
б)    Нах 1ехабар (обман или демогогия) - «demos agogos» къам, политика е хьалхаваьннар, оалаш хиннад. Генарча ханаденна хьа-йоаг1аш  я, из кхетамче, ший агасурт (образ) а долаш кхетам хила.
*    Саго нахага дешдола къамаьл лакхарча уйланга  доалаш; нах (ха-лкъ) е тоаба тешаргболаш аргументаш кхувлаш, ч1оаг1а ший яхачох ужаш 1ехабе.
*      Цхьа къаьда-мерза дувцаш нах д1атешабар, ванаг1а сигал 1оча- вежар ер аргдолаш сурт увттадаь, цу б1арчча долча хьала, к1ала цхьаккха к1ийле йоацаш ма дарра долчох, из хьал наха ца довзара.
*    Дукхаг1а наха хьалха болх-моттигех политика гонахье йолача д1айода из харцо, х1аьта цу мотте дукхаг1а даькъе хьахьовкхалу агакеп (форма) ховшехьа нах 1ехабешболга, мог1ализаци а еш.
*       Ший массаза йола торо хул цу спекуляциех, наьха хьашт-терко (интере) ювцаш, наьха холонаш гуш, цхьа психологаш хиле, къаьра дувнаш дуаш; ший наха са д1адала кийча ва оала, иштта пайда боаца программа д1аювцаш, хургдоацар дергда яхаш наьха уйла толхаеш, цул совг1а цадоаг1ачун духьал доацар дувцаш.
        Нах 1ехабар социальни бух болаш хул, дукхаг1а болча наьха то- ронаш к1алйисача паччахьашка. Б1аьхийча наьха торонех  демогоги д1акхайкаеш, цига къечар а шоай аьттувнаш болача хана, х1ана аьлча къаман рузкъа, пайда (продукт) б1аьхийчар караг1олла мара къечар- га д1а ца кхачара.
*     Таханарча ханага хьажача нийссо йолаш моттигаш к1еззига я: цхьа таь вординг, цхьа котам, цхьа маькха булка эшаргъяц саго хьал-ха е т1ехьа цхьа харцо йоацаш, цхьа 1ехавар доацаш, из д1а- тахкача гучадоалаш хьал отт, къаьстта динаг1а тешар к1езига хилара.
*     Фу де деза торо йоацачар, к1албисачар, за1ап наха, да-нана доацача бош, из 1аьдал эшаш б1аьхийча наьха кара хилча? Бакъдар дувце, цхьа таь-вординг, цхьа котам, цхьа маькха булка д1айхаргъяц саго а к1еззига бийца опаш (харцо) бувцаш ца хуле.
*      Иштта дукхача базархоша дув буаш йоахк шоай х1амаш, молхаш,
эцаш хилча «подделкаш» яле а къайлакхухьаш, деррига дунех тешам бовш хьал доаг1а миска сагага.
*    Дуненчухьа саго уйла йича харцонна хьал доаг1аш, х1аьта дин леладар, хетийта-мотийтар да дукхагачар. Иштта нах 1ехабар гучахьа а, къайлаг1адар хьоаде тигац (даг1ац). Сага шийна дар хул эггара саг воаккхий вергволаш х1амаш да, нагахьа мо вахаро к1алвуташ хуле а.

                134


*   Из фуд аьлча? Из да, ц1ена Даьлах тешар дуненгахьа д1адовра, харцо котяларца, из наьха Даьлах тешар агакепах (форма) ца хилара, наха из к1еззига зера вахари халонаш хилар совг1а шайт1ано д1ату-влабеш, из саго ший дегахьа да дезар белгалдаккха дицлуш г1улакх деш Дала, шийца сабар гулдаь, халон воха ца вохаш. Халхетар деча а сабарца Даьлах тийша хулаш, укха дешашца са тедеш ба (инналила-хьи ва инна иллейхьи рожа1уна», - оалаш.
*        Революцеш еш хьаденад адами вахар, х1анза уш лоарх1ар дац,
т1емаш ду ханаш д1аяьнеце а, беррига бала, хало мискача нахага кхоач. Х1аьта б1аьхийча нахага доал, 1аьдал декхар кхоач, из да деррига хьал б1аьхийча наха карадоландаь. Цу эттача хьале эггара г1ойле яр да мискашта къаман барт хилар, Даьла къахетамга догда-   хар…
*      Харцо ювцар да нах 1ехабар (демагоги оал цунах) да, цхьацца болача этика хьехамашкахьа могачарна аьттув беш, цар халхарой ху- лаш. Ужаш ба уйланчаш, цу хьале дикаг1адар да наха хургйола г1ойле йийцача цкъаза бакъдар д1а ца оалаш к1еззига мара аьнна а, цунах пайда халийта.
*     Дала ма аьннадий сагага, цхьацца бахьан хьала- ха ваха торо е харцо йоацаш (саг хилар т1ерадоаккхаш), т1аккха кхоачашхилар дер-рига дар. Цига саго дийхар, бахьанаш а доахаш дучо, из кхоачаш ца хилча дог ца эккхар да, ший Даьлах тешара, цунна дала дикаш да Ал-лах1ага.
*    Цундухьа кхеллав саг Дала, из вахача зе, нах 1ехабар доацаш. Харцлувча сага Дала на1алт аьннад.
*      Села халадаьннача дунен т1а ваха атта доацаш Дала сага даннад хьаькъал, мотт, унаг1ц1ено, безам,.. иштта ни1маташ а даннад, цхьа- цца бокъонаш луш харцон к1алхьарвала е духьале, кхы а 1алама Да ваьв сагах, цу таронашка сага т1а дац нах 1ехабар, харцлер, доацар дувцар, тийшаболх лелабар, скептицизм ювцар, нах динаг1а баха г1ертар, наха низбар могадар…
*    Саг вахаш хала веза харцонца воацаш, адама пайдане волаш. Сага декхар да халоеш ше ца вер, шийна доал дар, иштта декхар да Даьла везарца, Цунна г1улакхдеш, «са» мукъадаха, дуне дуаш, шийна тоъ-алла беркаташ д1адохийташ, совдаьннараш доацадар хьурмата, до-ацачо луш, хьадаьча х1аманца сакъердалуш, ший бусалба хилара нийссача наькъа т1а хилара хоастамбеш Далла.
*      Аллах1ах тешар да харц ца лер, Саг хилар, т1аккха могаш-маьрша хилар да наьха барт болча а волаш… «Саг телха ва ший хьаваьннача бедах, эгоист а волаш»,- яхилга нийсса къамаьл дац мог1ал халар кертера ма1ан долаш наьха е сага хьал тоаде.
*      Дац из нийсса цо къамаьл  сагах «саг хилар» д1адоадундаь, сага-га догдулийташ харц хькхамаш (теории) бийнаб этике, къаьстта эзи-стенциализмо гойта, иштта массала: «Сага могаргдац низ боацаш, ха-рцо йоацаш наьхаюкъарле хьалье, - хьана аьлча из вичахьа эгоизмах

                135


кхеллав, цунна дезар хьадеха мара дац, кхыча сага дезар б1аргаго  безам хилац цунна…»
*     Иштта дале хьаькъал сина уйла-мышление) сенна янний? Даьлах кхера мара, из дика вонах къо- стаде мара!  Бакъдар зийча, т1ехьа совг1аяьнна сина хула торонаш ца гуш, из деррига харцонца да дувца ца дезаш.
*      Цунга хьажжа шиъ кулг 1охийца 1охайча  к1алхьарвалар хургдий, сги декхар - Саг хилар хилча? Нах 1еха ца беш саг к1алхьарвалар хул «саг хиларца», цунна дика да, цо ший кулгашца, кертаца хьадаьр ха-рцо йоацаш, нах 1ехабер доацаш, мела товра хул хьаьналдар мис-кача сага д1адалча, цу наькъа т1а корадаьчул, из хулдедезаш хилара.
*       Нах 1ехабар (демогогия) да хьаьнал хала ца лаар, харцо хилчахь сагота воацаш, харцдар, зулам бакъдолчо метта латташ бокъо йолаш хул демогог.
*     Иштта нах зуламе балар наьхаюкъарлен кхерам ба из йохар гарга кхоачаш, цига нах 1ехабар социальни кердал яц феномен я ала.Кхы а 1овхье (явление) хул цунах адама кхерам т1атосаш. Нах 1е- хабар да, нах шийна т1ехьбаха г1ертар е шийна пайдабе хьажар; из доацаш дола сий айде духьа, шийгахьа кхоачам хургболаш новкъо- стий гонахьа бебийташ харцое наькъа т1а.
*       Х1аьта цун сийле екаргья, цу новкъостех, из ч1оаг1аг1а хестава-ра шоашта болача аьттувна. Цу хьалага кхачар деза политикан - нах 1ехабар цун декхар да ший б1еха дагалоацам болаш, цунах демогог оал…
в)      Вахар соцам (жизненная позиция) ба сага д1алелар вахар наь-къа т1а духьоттарца(принцип), цо белгалду деррига вахар, ший йола-ча торонашца. Сага декхар доал саг хилар хьагойтаргахьа, цунга кхоач да- къаловзарах санаьхк (роль личности) хала, цхьацца маьхедарех мах-  оттабар (оценка) а доалаш.
*     Санаьхки шийгар хьалаца наьхаюкъарлен вахаре д1алелар (пов-едение) а долаш, д1а-хьа даьржа ший социальни статуса юкъамоттиг ца ювцаш. Бакъахьар ло1ам хиларца оамалта Ваха соцам болаш, ший декхара д1адехараш долаш чоалхане, сага д1алелар гойташ тешам-ца, къоарга уйлашца, эхь-эзделца; цу торонашца хагучабала хул  саги хула «ваха соцам».
*     Ваха соцам сагаца Даьла къахетам, из дика хиннавар е вацар аьн-на доацаш. Сага вахара эргам бувл, цхьацца болх-моттигаш (собы- тия) хиле вахара 1аткъаш: революцеш хиле е дагадоацаш ца хинна во1 Дала хьавале, дукха хургдар уж хала мега 1овхьеш (явления), фа-ктораш хиле 1откъама саги вахар хувцаш.
*     Керда уйлаца, керда гонахьа дикаш е зуламаш хул боаг1аш сага «ваха соцам». Саг дунен т1а мела ваха дукхаг1ача хана мо волаш, юххера цхьа цхьа з1амигача хьало вахар хувцаш моттигаш моттигаш хила тарало, Даьла къахетам босаш, саг дикача наькъа т1а в1алле ваха соцамах.

                136


*     Моцаг1а цхьа саг а хиннав, оал - шовзткъа шера Далла 1амал яь, цу сага Иман ч1оаг1адий лайча Далла, цунгар г1алат даьнна нийсса-лу,.. кхы д1аьха да из масал. Из фу яхилга да?
*    Из да Даьла фу де воала ца хар, цудухьа саго ше нийсса ма вий, аьнна ца хеташ доаккхал ца дар корта болаш хул, т1ехьа т1адоаг1ар ца гуча хьале.
*        Ер торонаш яр, - яхаш виццалуш дагадоацачох сабарца хьехамб-еш хала доаг1а саг ваха соцам болаш даима рефлексица шийна т1а-хьожардеш, Далла т1а1аволаш, массаза шеквалар кхераш фела вол-аш, Аллах1агар дехаш г1алат ца валара.
*       Иштта сатешарца (убежд-ие) саг волаш хала доаг1а ший наькъа т1а «ваха соцам» бара, эггара хьалха дегачур тоалуш, т1аккха дунен
вахар говзалаш караерзаеш…
*    Ер къамаьл коммунисти даларе-м, цар Далла метта шоай харц 1аьдал дувцаргдар кортабеш, динаг1а г1ерташ, шоай тешар вахарца нийсадаьндаь «ваха соцамах».
*     Далла хоастам ба бусалба хилар даннача, цудухьа Даьлах тешар кертачухьа хьалха лоттадеш синап айда хургболаш, т1аккха вахара доаг1ачох кхелъяр, меттаца болхбе хьажар доаг1а саг хилар кхоача-шдучо…
*      Наьхаюкъарле (общ-во) тоаъенна хилча дика ма дар-кх адамаш-та, из тоаялар сатесаш Даьлагар дехаш болх хала доаг1а бусалба сага, цудухьа догдилар, скептик ва оалийташ халар харцо я, х1ана аьлча саги сина торонех латт ваха соцама отта хьал.
*    Уш сина торонаш дег1аяр доал наьхаюкъарлен гонахье йолаш климат тоадеш, из Ваха соцам хилар сагага д1ач1оаг1адайташ.
*    Дуненчухьа сага гушдар дуне долаш, х1аьта саги кхетам шийца болаш сазал (субъект) ше хилар йовзаш, цо шиъ б1арг хьаллокхаш дуне гуш хилара ( цхьа босс е тайпар да ала), из дайча дунех дар гуш, иштта ше а гуш озалех (объекты) дола дуне да аргдолаш.
*   Цига хьагушбола «ваха соцам» саг х1инаре хургволаш, ваха дог-доаг1аш, из дуне-алам (мир) сага вахар хьалче(бытие) йолаш;  б1арч-
ча к1ийлен, х1аьта цига вахара цхьацца бахьанаш лохаш хьава декхар да саг хилар т1ерадаккха, из саг Аллах1о кхеллаволандаь.
*        Саг вахаш хьавенав дунегахьа ца гур сингахьа (метафизика) гуш,
кхоачамбоацараш сино алапе дале вахара д1алостамбеш. Саги кер- тачу дагалоацам (цель) баьле, цхьа къоаргара уйлах (идейность) духьоттараш доаг1аш эшача моттиге.
*    Цул совг1а сага гучадоал цу дагало- ацамца, къоаргара уйланца вахара эшаш дола къонахчул гучадоалаш.
*    Из да сага шийна да дезар фуд хар, дунено ваха д1а1омавеш Даьла ло1амца, цига духьоттараш (принципы) хиле дикача х1амаех т1ехьа «ваха соцам» тболача кхоач. Сакхетам ба сага, цудухьа сагаца хала доаг1аш да цхьа къамаьл дийнавала х1айре хиларца д1алелара кхоачамбеш, цига оала дош е дош дола г1улакх корта хилара санаьхк

                137


хинна наькъа т1а отташ.
*    Совет 1аьдал доаккхаш В. Ленина дийцад дукха наьха бартах ху-ргдоацар, цудухьа низаг1а харц г1улакхаш вахаре юкъедоахаш болх-  баьб цу хана цун амарах.
*     Наьха уйлангахьа низбар хиннад ц1еча пропогандах гойташ дар. Иштта низаг1а сага Ваха соцам боахаш, уш хьехамаш ца дийзачарна  низбеш, цхьацца харц ц1ераш техкаш. Цу низаг1а доаладаьча «дик-ах» хайра-пайда боацаш, наьхадар д1адовш хиннад.
*       Цу Ленина хье-хамах низаг1а саг «иразе веш», цхъьа «сина инж-
енераш» хьахецаш наьха синошка доалде. Цига саг харц Ваха соцам т1а оттавеш, вахар т1ехьлен хургдоацаш, дуне кхелчахьа саго д1ат1а- цаэца г1улакхаш наха юкъе доахаш, иштта сагах кара х1ама доаца хьайба хулаш.
*     Ленина дувцарех, нах в1ашаг1акхетабезаш белхаш 1омадеш де-оттам (практика) баьле, цига д1адехаш цхьана бесса хоалураш (чув-ства) цхьана хьале. 1аьдала товшвар лакхевоаккхаш мела из хьакхий маьха мара ца хилара.
*     Х1ара сага кийчадаь валар хиннад, цхьа ираздайна наьха торонех гом хулаш, цига чухьа ваха везаш. Цу вахарах д1акъаста мукъа хин-навац маллаг1а вола саг. Х1аьта д1ахада веначох «в1аштехьвац е мо-астаг1 ва», - оалаш.
*      Малаг1а Ваха соцам ба сага хьакхоачашбар бакъахьарча хьале? Из ба г1алг1ай къоаношка хаттача, цар жоп луш белгалбоалар: «Ваха соцам болаш дуненцар барта д1атарлуш, иштта валавезалга а дага-дохаш Аллах1а кхерара.
*     Сага караг1адоалар шедар сабарца де хьожаш, дусташ мела Далла, наха дезарда, мела дуне гулацадара, из хьаьнал халар дез-аш».
*    Даим харц дуне дага а дохаш уйланца рефлекци хулийташ кхе-таде деза г1алг1ачо, гонахьар хьал халонашца хилара, ший бакъа- хьарча сакхетамца, даьшкар хьадоаг1 Эздел диццалуш, цуна керда замангахьа тайжа лостам а беш.
*     Х1ара сага декхар отташ кхыча нахаца барта хилар Даьла диканга дог а доахаш; т1аккха цунна наьхаюкъарле (общ-во) дег1аяр алсам доалаш, х1ара сгага ше воккхий вайтаргахьа.
*     Сага дика ка йоала г1улакх доаг1а Ваха соцам болча, гонахьарча наха е паччахьа аьттувбеш из хули, цох оал Саг тарвалар, мела харцо т1аенаяр  аьнна  шийца дагавоалаш Даьла тешволаш, ю кхел тайжжа,
сихо йоацаш, уйланца хьукам деш, лазарца бакъдар лохаш.
*      Иштта саги дика ка йоала Ваха соцам ба хьалче (бытие) дег1айо-лаеш, цхьа дуненца чам боаца пассивни кулгаш 1одаха дола т1аса-цар (позиция) вахаре ца дезаш. Саг докъашхо хала ца тугаш, маллаг1а дола дика мара ца хилара, шийгахьа абсурдни духьоттар доалаш: «Со вита, со шуца вац, - оалаш!»
*       Фу эшаш гучадоал сага  хьал, ший Ваха соцам д1ег1абоалбеш хи- ла, ший дагалоацаме уйла хилара? Цу хаттара жопаш дала могаш хул, цхьа кхетамче (понятие) ейзача, из хул «саги ваха мукъамотт» (жиз- ненное прост-во).
*       Лоцца цох дар оалаш, из сага ваха, д1алела ийдам (отнош-ие) боалаш мукъамотте (пространство) хулаш наха юкхе саг хилар доаг1-аш (алапе даккха,дезал кхебе, вошал леладе, нахах доглаза дукха да уж).
*     Сага Ваха мукъамотте (жизн-ое прост-во) яхар кхетамче (понятие) хулаш, цхьаннахьа моттиг хиле саги вахар гойта, из йоккха- з1амига хилар вахаро ше белгалъеш.
*     Из да саг цхьанахьа хилар, цхьа Ваха соцам болаш, нийсса дар белгалдоалаш сага 1аламах (цун дуне- алам - его мир) к1ийле хулаш. *    Дуне гар (мировоз-ие) сага мукъа никъ болаш доккха 1алам дов-за, цох довзарте (познание) хулаш гносеологина, цхьа культур-соци-альни хьалаца аьттув боаг1аш сага вахар тоаде е лакхадаккха.
*    Саг психо-социальни дийнал (существо) дола вахара махбеш маь-хедараш (ценности) лаха, цхьацца хьашти-терко (интерес) хила-ра,эшшача дезар дала, из хул вахаре кхоачамбоацараш юстардахар, цох оал саги Ваха соцам хилар, цунца болх-г1лакх (деят-ть) хулаш.
*         Ваха соцам ба тайп-тайпара оаг1увнаш йолаш гонахьех (сфера)  наьхаюкъарлен дакъа саг хиларца:
а)..политиках,
б)..арахецари-экономиках,
в)..культур-идеологех, кхы а социальни-ц1аг1арчен вахар гойташ ше мадарра, массайола гонахьен оаг1увнаш йолчахьа.
г)..цул совг1а шерра д1аейза яьнний кхетамче «дешара мукхамотт» (простр-во для образо- вание),
д)..цига в1ашаг1кхетарца маьха боарамах (критерий), цхьа програм- мах ца дича дала йишйоаца болх-г1улакхаш (деят-ти), кхетама болх-г1улакхаца къаьстта хьал-моттиг (полож-ие) йолаш,
е)..агабокъо (закон) отташболча сакхетама Ваха соцам беза махбаь хиларца.
*    Цу даькъа, шерра юкъейоалаеш кхетамче (понятие) я «бокъона мукъамотте» (правов-ое прост-во), цу кхетамчех гучадоал мела цхьо-аг1о хьаеш болх бу цо.
*   Ца1 да наха шоайла бартбар чулоацамгахьа зем баьккхача, цига юкъеэтта агабокъо (закон) да ч1оаг1о йовзийташ,из тоъбоарамца (норма), цига политика торонаш тоаеш.
*      Къаьстта шераг1а моттиг д1алоацаш да наьхаюкъарле д1анийс-саялар, цига кхетамче йоалаш «социальни мукъамотте» (социал-ое про-стрво), цо карадерзадеш б1арчча вахар гонахье йолаш, хьалче (быт-ие) я ала, царех гуш наьхаюкъарлен (общ-во) дола хьал, наха юкъе боаг1аш эшша ийдам (отнош-ие), иштта 1алам а юстар доацаш.
*   Санаьхка (личность) Ваха соцам тайпаш долаш хул, из наьхаюкъ-аренца вахандаь, ше моча нахаца ийдам (отнош-ие) боалаш, ший со-цам болаш ваха.
*   Цул совг1а из ба ийдам нахаца хинна ца 1еш гонахьар дуне-1а-ламца (мир), цу саги уйланца е карараг1оларашца хьайовзийташ.

                139


*     Шина тайпара хул Ваха соцам: даькъедоаца (пассивный), д1ахьо-жадаь к1аласаца гонахьар дуне-алам, хьал-моттиг яьннача т1ехьа  нийссалуш; х1инаре (активный) д1ахьожаь гонахьар дуне-алам хувца белха, т1ахьожар а деш хьал-моттига (ситуации).
*        Ший арг1аг1а дакъадоаца Ваха соцам хул шин гучалах (вид):      1. авторитарни дакъадоаца, цунца саг д1алеларца бартбеш ч1оаг1а- ча сагаца, хьакимаца, хьал даьца е паччахьаца, цун халхаро волаш;
2. тоабани дакъадоаца, къаьстта волача саго лораеш шийна т1адила декхар тоабано, ше тоабан саг хиларца;
3. наьхаюкъарлен дакъадоаца, ужаш ба къаьстта хула нах наьха- юкъарлен тоъбоарамашта (нормы) к1аласоцаш, массане дер хьадеш, шоаш кийтаваш (граждане) болилга ховш, ц1имхара тоталитарни 1аь-дал халара.
           Х1аьта х1инаре Ваха соцам ба ший гучалаш(виды) йолаш:
1. Х1инаре, шиймукъа  д1алелар дола соцам кхыдола индивидашца
цхьатарра долаш, хьакима е аьла  халхардеш;
2. наьхаюкъарлен тоъбоарамашта к1алсаца, х1аьта г1ортар долаш шоай тоабан (коллектива) юкъе хьалхале лелае;
3. наьхаюкъарлено т1аийца тоъбоарамаш (нормы) доацаш, х1аьта шоай мукъа е кхычара новкъосталца хьал хувца, цуна масал да Лен-ине, цуна новкъостие.
*     Х1анза Вахар соцам хилар кхоач санаьхк (личность) хиларга, цуна лакхера социальни лаг1а наьхаюкъарле йолача хьалхале лелае инди- видаш хулаш.
*    Юкъера кхетамче (понятие) йолаш сагах а, санаьхках а; цар д1а-х1а къастар доацаш социальние, биологические духь (нача-ло) сагаца долаш. Хьакъоастаеш саги диклеш (качества) - белгалони кан (спо-соб) санаьхк хула.
*   Царца кхы а социальни тоъбоарамаш (нор-мы) долаш шоай 1ат-къарца санаьхка. Цун  башха хула болх-г1улакха (деят-сть) цхьа ма1-андара (значение) из индивид санаьхк хьаве, из кхетаме кхевеш (воспит-ие).
*      Ваха соцам  хул саги вахара наькъа статегии башхал, сатийша е са ца тиша (сознов-ый и не сознов-ый), хьакъостадеш бух хинна д1алел- ар наха юкъе саг хилар кхоачашдеш. Биъ тайпа ваха соцам хьакъос- табаьб Э. Бернас:
1.  Со дика волаш – хьо дика волаш. Саг сагаца волаш хьаьша, доттаг1, гаргар е гаьна вахар з1ыагарца (процесс), цо оалаш бувзама:
Дикача уйланца даьча дикан духьал дика ца дехаш, даим духьале хилар дайна, мела из вахи а, миччахана гой а диканца вовзаш.
*   Халонга кхаьчача лохаш хьехама къаьда дош, новкъостал ца дехаш дукха- г1ача даькъа, ше даь новкъостал дале а к1ала, догц1енал гойташ. Тешаш цхьа хала эшаша г1оде саг ма хургвий сона-м, - оалаш.
*    Х1аьта дика ийдам лелабе юкъ-юкъе цхьацца х1амилг а ехаш, хьо-ашал доацаде. Дикача уйланца волаш Даьла дагавохаш къаьдача де-

                140


гаца, дарий (положит-ый) эмоцех бувзам лелабеш.
*    Хаьдда хьат1а ца эцаш «пинг-понгал», «Со хьона - хьо сона» е «1а сона - аз хьона», аьнна доацаш хада кийчо еш е моастаг1ал леладе ларх1ар «б1арга т1а б1арг оттабеш  е церга т1а церг оттаеш мо».
2.  Со дика ва – хьо во ва. Геттар узабанна бувзам лелабер да из, дика ше дучу къамаьла шек варгвоацаш т1ахьожаш дог тохаданна эмоцех.
*     Ийнахала (общение) акцент еш кхыдар тоаде, из дог тохалуш воа-цачо эмоци торонца цхьа дагалоацамо (цель) д1адехар кхоачашде йиш я…
*     Цу мочан дезаш хул ший дешах низ а баь ца1 кхоачашдича. З1е-хьа-м аьнадац: топо ца1 мра вувц, х1аьта метто ийса вув. Харц-бакъ мотт ца лебеш, ала дезача меттахь оалаш хилар хьаькъал да, харцо-нца ший бокъо якхар а да, цига фуннаг1а хинадар аьнна сагота воа-цаш.
*    Из тийшаболх боалар ма могга хьож дезача дош ала, саги мелаг1а йола моттиг малаг1а я а ховш. Цо моча саго дохкар-эцар деш дувцача деша в1алла соца ца луш, из ца1 нийссаг1а йола моттиг тишъе хьо-жаш.
*   Нагахьа кхычунгар цуна ца1 дезе, цо хоамбу «хьо декхар ва»,- оалаш, къодаде ца1, тарадолийташ, ше яхар дича нийссаг1а хургдол-аш, ше а маллув хайташ даржах, геттара сийленга кхаьча.
*     Из яхилга да «хьо цхьаккхе вац, аз яхар мара хургдац, вирал д1а а даьккхе саг хала хьай- на, ца хуле хье ва хьо бехке, хьайна тийшаболх бер.
*    Из хьога кхоачаргдола во ч1оаг1аг1 да хьона, аз яхар дича к1ез-зига хьона зулам а хулаш». Из да саг к1алвита хьожилга, цхьа 1аьдал карадолача наха ше хетийташ е волаш. Къамаьлаца яьккха котало, аттаг1а хуланде.
*     Вана-г1а меттахьа вий хьог1 ер-м аргдолаш хул цу тайпара саг. Из ба цо харцонца лаха, б1еха сага Ваха соцам.
3.  Со во ва – хьо дика ва. Иштта дувцаш вола саг тешам болаш вац, цун ловр да гонахьчарга дукхаг1а шийна доаг1ар хьадаккха хьожилга, шийгар дика ло1ам ца гойташ, дикан юхадала х1ама а доацаш, ший- гахьа т1ехяьнна вол йолаш.
*    Изза морг ч1оаг1а декхаре водаш гонахьчарна, х1аьта ло1ам ху-лаш дега тоамбе хьал иштта наха дена бала бахьаш футтарийна, ду-кхаг1ачох са айлуш трансах, къайлаг1а хула белха.
*    Цунна дезаш хул дохкар-эцар де безам ба ала. Дика г1улакхаш ма дий аьнна еррал да ала дагарда уйла хилац цуна, мела цунна даь ди- каш латте а, цхьабакъда цуна ховш-м хул уж «дика» г1улакхаш доахка нах а, маллаг1а цхьа дика де кийча бола.
*    Из да, деррига дикан оаг1ув шийга ба ала г1ертилга. Даим цу дика лелача д1-х1а хьожадеш уж з1амига д1адехараш, ше дикаш де шва алийта сурт увтадеш. Цуна къамаьлах лоамаш д1а-х1а доахаргдолаш

                141


ший новкъосташта.
*      Даим ше теркалвича дикахеташ, шийна дикадер дучунца хотава-на волаш дукхахана денна, дика хаддалца. Из морг т1ера хул г1айг1а е са айлуш трансах, аьттув боавле царга г1олла ийдам (отнош-ие)
беш нахаца.
*      Долачох е хургдолчох махоттабе т1ера хул из. Мишта хул из цох оалар: «Со во ва - хьо дика ва». Дар да-кха из 1ийне ваг1а гаьна к1ал- хьар хьал, - деррига довзачо белам болаш, цо кхеставучо белхам а ху- лаш…
4. Со во ва – хьо во ва. Из яхаш, дайна ираз да ала г1ерташ харцо ле- лаеш хул цхьа бола нах, цох хул вахар т1асацар (позиция), зуламхо ше хиларца. Цунца лел криминальни хьал, ше цигар хинна доккх-алдеш, ший санаьхк (личность) хеташ.
*     Цо саго ийдам нахаца лелабу  дацарий  (отриц-ый) эмоцех:
цабезамце, кхерамце, сийдоацаш хиларце, кхы а дукхаа да ужаш.
*     Кхыча нахаца г1улакх леладеш гедонизмах, барчйовш, цхьана хилара аттаг1а товра хулаш, б1ехача наькъа т1а: малар, наркотик тохар, секс, азартни ловзараш, телха мела хала дикаг1а хеташ.
*    Цо мочо дика дац, цхьа атта, дика хала дагадеха. Кхычунца къа- маьлдеш юстар кхоалаг1вар 1оте1авеш, во мела дар оалаш вувц цо, нагахь дикадар оале а алац цхьа г1ойле хург ма йий аьнна мара.
*    Дукхаг1а цунца кхыбараш мела бувца, цо ужаш 1ат1оъабеш мара дика- дар алац. Дукха сагаца тайна хала магац цунна дагара волаш. Шийна д1адоаг1ачо мара уйла хилац цуна, д1адала ма дезе са аьнна. *    Даь дика д1аяздеш лоарх1 цо ше е шина даьдале а. Г1алг1аш цох оал-кх б1арга ма гург ва аьле, цунгахьа дикан уйла цахилара ваха соцам ба ала.
*     Наьхаюкъарленца вахаш саго ийнахал (общение) гойт, бувзам ле-
лабеш кхыча идивидашца, цига лелабеш Ваха соцам, вахара оттабаь дагалоацам (цель) болаш ца1 кхоачашде е зулама духьале е.
      Г1алг1ай наьхаюкъарле йолаш малаг1а хьал да ваха соцамах?
*   Укха ХХ1-ча б1аьшерашка Россица Г1алг1айче а йолаш демократи-
чески агакеп (форма) йолаш 1аьдал паччахьакара латтача, хул дукха белгалдулаш дикаш а, зуламаш а, иштта синошкахьа хул паралельни хьал уж дикаш, зуламаш да оалаш къайла ший сина оамалах.
*    Укхаза саги вахар гойташ ший ваха соцам болаш гойтам (показ) бе доаг1а…
*      1илман меттаца таханарча хьале г1алг1ай наьхаюкъарле гуш эт-ика кхетамчех (понятия) дукха ма йий ужаш г1алг1ай сакхетамах дер-ригаш эздела торонаш хулаш г1алг1ачун ваха соцам миштаб ала.
*     Укхаза аламата (филос-кий) къамаьлаца ма1андаккхар (выводы) деш хилча, кхетаде доаг1ар да, саго ше ваьр волга, ха-зама хиларца сага п1ельг д1ат1ахьовкаш цунна да дезачо (де яхаш).
*    Г1алг1ачо дар е ца дар цун карахул, из ба цо хьахаржа вахара никъ, х1аьта цох оал Ваха соцам.

                142


*   Г1алг1ай наьхаюкъарлен хьале, дерригача къаман ший кхетам бо-лаш, ший мотт болаш, ший мохк болаш, ший къам хьадаьнна овла а болаш истори да ала, беррига г1алг1ай да шоай тайпара тайпаш, цар сакхетам ший тайпара хилара; из да белгалде хьал доала (къам з1ам-
ига хилара, къам ца леш дийнадисара торонаш заьлза яле а къам дахарца).
*   Лохехьа хьакъостадергда вай, Вахар соцама тайпаш: эздий г1ал-г1а (Сина Солта); жугте г1алг1а (Ц1ай корта); охлой г1алг1а (1ийне отта); жуккарг г1алг1а (Халхара отта).
1.   Эздий г1алг1а (Сина-Солта), цун ваха соцам хул даьша леладаь эздел долаш, цу эзделаца бусалба ди а леладеш, ший ц1аг1а е арахьа дучуа х1аман е оалача деша темболаш, стийна нахаца сабар долаш, воча-эсалдолча г1улакхех лоралуш, шийна уллув волчуо шийна мо дика  хилача дезаш, цунга мегаргдоацар ца дайташ, безе къовсам ло- ттабе кийча волаш, къаман яхь йолаш, из къамандар, шийдар ца1 ло- арх1аш вахар, де торо йоацаш висача сабарца къелъяь де дезачо мах хулаш оттабаь хаьдда дадезара дагалоацам болаш.
*      Из ба юкъар кхетамам Сина Солта (сина ший ло1ам) «самости-йность души» хинна эздий г1алг1а ва ала, царех г1алг1аш (бокъонца бола аьлий) ба оалаш хиннаб.
*      Цхьа доаккха дика е во денача гулалуш хиннаб Лоаме е Наьсар-ча тайпай боккхаг1а бола нах, цига дош д1а-х1а а эцаш хьехамаш деш хиннад къонош. Цига оалаш хиннад т1ехьена хаза хургдолаш къам-аьл: «Х1анзалца шоай даьш хьабена ц1ена эздий никъ бицбалар да
ший даьх, тайпах, маьхках валар.
*     Къонах волача саго даьша леладаьчунна сийдергда, эхь да шоай даьш фу леладаьд ца хар!» Из дац г1алг1аша моалош мо дуне хьа-даккхар, з1амигача къамо фу де таро хургья, из да х1ара г1алг1а ший метте хила везалга саг ва оалийташ гонахьарча нахага е къамашка.
*     Цигар хьаденад из г1алг1ачох саг ва алар (къонахчул, каморшал, тешам) шийца хилара. Г1алг1ай аьлий хиннабац, гонахьар къамий ужаш болаш. Маллаг1ча г1алг1ачо говра т1ар вессе кулг дале мар-х1аволаш хиннав маллаг1а тайпан вола г1алг1а.
*     Из хиннад г1алг1ай бовзилга, г1алг1ачун дог шийца махбаь хин-налга да Сина Солта аьнна ц1и а йолаш. Из хиннаяц Сеска Солта мо синца баь мах шийна лирх1а, цхьа баьца «ка»  узабаь деболаш мо дика шийна леладе, х1аьта во къаман кхоачийташ ваха. Сина Солта къаман во1 хиннав…
*   Иштта уйлаш йолаш к1еззига-дукха г1алг1ай нах ба, царех к1антий нах ала доаг1ар, уж ма барра Сина Солти фунаг1а нах хул.
*      Тахан латташ хала хьала да, нах болхбоацаш ба дукха бараш, то-рояраш к1еззига-дукха д1атосбалара белхах е базарах бахаш ба, уж ха- лалелараш миска бах, кхы мехка е кхы паччахьа кара бахе а торое хьожаш, мецала ваьнна саг веце а лазараш к1алабуташ е вахар хала- долаш ханаш лоаццалуш е хатарех бов.

                143


*    Цу хьле торо еце а эздийбараш эздийдар е яхь йохкар диц, царна хала да баха ц1енача уйланца леландаь, цар кхаа бала йишъяц, наь-хадар лочкъаде йишъяц, ужаш шоай ц1енача кулгашца хьадаьчох то-амбеш хул.
*    Ужаш 1аьдала т1ехьтоссабанна шоай аьттувна харц-бакъ лувш на-паг1а дакха хилац, цар йохьмарашта можамаш а хул з1амига хинна а из бусалба дино могаяьндаь.
*    Цар Ваха соцам ба ц1енача уйланца бусулбай дегашца г1алг1ай хилар кхоачашдеш. Царех саг балхаваха аьттув баьлча, мож д1айо-аше а моттиг йой а белха ший г1улакхдар чакхдоаккхаш лоралуш бу-салба дино ма яхха халаг1ерташ хул из, ма хулла из могацадер лора- луш де хьожаш б1ехал хьацахотялийта.
*     Х1аьта ца моча болхлочо-м сагота воацаш хьаду из 1аьдало е т1авилача саго яхар. Ц1енача саго, из Сина Солта керахь волча б1еха-дар ца деш ц1анадар дергдар аз оал е цхьа бахьан лахе тахан могаш вац со укха тайпар болх бе, хьалла вож бергбар аз оал.
*     Цо из иштта даьдар аьнна цхьанне к1аладиса х1ама дац. Сина Солта керахьа волчо къаман х1ама к1аладутаргдац: боахама, деша-ра, культура, из ший къам лакхахилча дика хеташ кхы- ча къамашта юххе.
*    Цунна хов къаман иллеш даха дезаш нах хилабезалга, инженераш е леттчикаш хулаш мо, цунна хов иштта мара къаман торонаш дег1а-йог1аргйоацилга, интелигенци хилар  башхал йолга ховш бусалба ди-не, г1алг1ай къамане аьттув беш.
*    Кераста паччахьа кара вахаш хилча х1ара г1алг1ачо ха деза ший а, ший къамане мела торонаш я, из кхетадеш 1амавеза из ший дина, ший къаман дар хозаг1ча оаг1уврахьа д1агойта, ше везаволийташ.
*    Тахан бусалба динах г1ерташ хилча, хала да ц1енача г1алг1ачо деррига ла, дегахьа из ца дезаш сабарде доаг1а цо, шийна ца дезар д1ахайта эздийча бесса, кхаьчар кхета ца дой а дунено кхетадерг-долаш.
*    Атта дац эздий г1алг1а хала кера цера ала боага Сина Солта хинна ваха, села дукх харцдараш, зуламаш гуш сатохаш 1е.
*     Иштта цу уйлано, цхьабола г1алг1ай, къаьстта къонабараш, шоаш 1аьдала раьза ца хилара, цу 1аьдал наха атта даар совг1а харцонца адамийдар 1ото1деш хилара, маьхка е щоай тайпан, юрта сагота боацаш, из шоаш яхар хилчахьа.
*    Цар шоай харцдолча 1аьдалое хьал толхадара, тоха са доацаш хьунаг1а ухаш цига шоаш боабайт, д1аваха торо яр кхычапаччахьа кара баха г1ерташ ха йоаккхаш ба цига а боацаш е шоай мехка а боа- цаш.
*    Иштта ба-кха уж эздий г1алг1ай, шоаш баьча эздий хоржамах Ваха соцам болаш Сина Солта  догкхехка г1алг1ай, из шоай йоаца бокъо дика йовзаш. Даьра хиланзар шоана уж, эздий ба яхараш Совет 1аьд-ал хьадеча-м. Из 1аьдалца барт вар мара дика ва ца оалийташ е эби-

                144

ргваьнна ваддалуначун мара ц1и йоацаш, эздийвар аьккх хиле, оакх- алца дуаш лийлар Совет 1аьдал д1адалалца. Уж бар аьккхиха г1алг1-ай…
2.   Жугате г1алг1ай (Ц1ай корта) ба тахан доал карадараш, нахага «да  деза»,- яхаш  нах д1а-х1а хьежабераш, шоай кара 1аьдал доал-андаь, шоай кара торо йоландаь, шоашта фуннаг1а дича а мегаргда хе- таш наха 1отъабеш моттигаш лелаюндаь.
*    Царех саг кааб банна, оакхал леладара е цхьа гаргарча саго д1а-оттаваь балхаваха хул. Цу мочо эхь хилац велха-вела, лакхерчо мотт хьекха, доацар дувцаш шаьра къамаьл деш лела, царна карах доал наха юкъе цурбехка.
*    Царех цхьа барашта эхь хилац из шоай сесаг шийла ч1оаг1ачо к1а-ла 1оюжае, телха воацар эздий г1алг1а керахь ала а боагашвар, ший хурадаь толхаве хьож из, нагахьа ца толхе моастаг1а а хургволаш.
*     Цу моча хьалах лела жугате г1алг1ай дикача сага ц1и т1акхоллаш е цуна аьккха ухаш, цар хьаву бехк боацачох тероррист е зуламхо.
*     Иштта сийдайна волаш хул из хьакимал доала г1алг1а, из Ваха соцам хьаийца, царна юкъе нийсалу эздий хилар ца довш, шоай мо- жамаш лелае в1аштехьдоацандаь можамаш ца лелае е из дегехьа доалар д1агойта йиш ца хилара т1ера сибат заманца д1атаралу саг хинна ший вахара г1ойле а еш, къайла нийссаъхо езачарца волаш.
*      Уж жугате г1алг1ай теннари халхарой хилара е аьккха ахара дуаш хьабахкар мо дуаш д1аболх. Уж маьждигар имамаш да тхо яхачар, аьнна гургдац сага: «аз диъ е пеъ шу даьккхад, укха халача заманчу-  хьа имамал леладаь, тахан кхычунга байта ер болх, хувцалуш хилча дикаг1а ма дий».
*    Из имам хул цу даржах валар кхераш, «д1аваргвар со»,- аьнна д1аваьнна хилац царех. Царгар гучадоал 1аьдала моттхьекхар, дина нийссадар дицлуш къайла е гуча хьакимашта аьттув беш, из яхалга да дина бокъо караяхалга хьакимашта 1аьдала дезар деш.
*     Г1алг1ай мехка цхьана имамо дайни наха шийга ладохашбараш арабаьха 1аьдало харц хетара-моттара террристи г1оду саг ва ер аьле суд йоацаш д1акъайлавоккхаш саг е Къоран экстемистски да аьлча нах а арабохаш митинг яь моттиг яц.
*     Имамаш а теннарий халхарой ба, цар вахар никъ а ба Ваха соцам жугатий г1алг1ай (Ц1ай корта) ба оалийташ. Тахан герзаца т1ом ле-лабе торо йоацача хана, т1оам бита безар-кха, метаце, каьхатаце из беш, керастай зама ма йий ер - демократи оалаш, цар герзаца е цар мо т1ом лелабеш бусалба дине, г1алг1ай къамане бокъо меттаца-каьхатаца йоаккхаш.
*     Хургдоацар дийца, хурдолчох дувлаш, дина никъа т1а да тхо яхаш бола экстемисташ соцаре нийсса дар, из харц Ваха соцам ба. Жугатий г1алг1ай бехке ба тахан маьхка латтача хьала.
*     1аьдалце, шоай бахар аьттувнаце д1атайна нах  ба къаман мотт, г1улакхаш, дика 1адаташ толхаду нах, царгар хьабоал из къаман тий-

                145


шаболх, х1ана аьлча ужаш деррига дохка шоай аьттувна, цхьа машен наькъа т1а локха зурам а яь г1алг1ай къамах.
3.   Охлой г1алг1ай (1ийне отта), цу тайпара г1алг1ай нийссалураш ба дукха бараш, ужаш 1аьдал гаргар нах бац, царга хьакимале, б1аьхий хиларе далац, х1ана аьлчу б1аьхийче, къече наха юкъе боланде.
*      Царга балда хилац шоай шортта текха додача вахара мара, цар шоашка  кхаьчар гаьна к1алхьар 1ийне лоарх1, из яае, мале хилча  са-
гото йоа- цаш, наьха бала к1еззига хилара.
*   Царех саг фуннаг1а хьаде кийча хул, пайда хуле дунен юхе г1о-ргволаш. Таханар зама езар царна, доккхача рузкъага аьттув боаца мара, х1аьта къе хилар дезац царна, иштта ца хинна шоаш юстар хеташ, доаккхал деш, цига г1олла Бусалба дина ул- лув болаш, царна юхье ба таханар мурдаш да тхо яха наьха сискалаш юа нах.
*     Ужаш  хул 1аьдало яхар де кийча, иштта имамо яхар де а кий- ча, шоайла ч1оаг1а бусалба нах ца хеташ. Охлой г1алг1ай ба деррига къаман вахар дукъ гидолараш, царех белгал нийсса харжа ца вича дика е во ва ала хала хул.
*      Х1анза цу оахлой нахах дар белгалдеш хилча, царга кхаьча Ваха соцам тайпа да юкъар хьале, цудухьа г1алг1ай къам телхад е тоаданнад ала хала да, ужаш дукхаг1абараш телхаб е тоабаннаб ала йиш йоацандаь.
*       Цхьа додача хина талг1енга кхаьча саг т1авоаца кемалга тара г1алг1ай хьал. Аллах1 далла лоай, ший къахетамца хьал тоалургдоацаш, х1аьта ца лоай Дала во-  дар ма хилда.
4.     Жуккарг г1алг1ай (Халхара отта), ер г1алг1ай ба къаман, тайпан е даь нанна дикадар т1ацадахьа нах, замано толхабаь, мегагвола саг юхе цаво- даш. Цар хьалдаккх хилац сий, из толхадар мара, царга хул: къаракъ малар, наркотик тохар, х1ама лочкъаер, саг вер, деррига зулам.
*      Из ба цар харжа вахар никъ, цига шоай Ваха соцам а болаш. Цар уйла-нигат, цар хьалхе е т1ехье ювца веча еррига дацари(отриц-ый) оамалаш белгалювлаш, ужаш ювца хьашт доацаш, криминал ювцаш мо мара, цар б1еха психологи хиларцац ига го. Х1аьта, из ба-кха жукарг г1ал-г1ай  Ваха соцам.
*         Юххера юха белгалдеш, Ваха соцам ба вахаргахьа саго оттабаь дагалоацам (цель), карьера хьалъеш белхара лаг1а т1а саг лакхевоа- лаш.
*    Массала, саг хьож наьхаюкъарле дег1айоалае адамий ираз ду- кхаг1а хургда яхаш, х1аьта цу наькъа т1а саг хьожаш ший кхетамах дикадараш  хургмадарий яхаш цу ший харжачун т1ера ца вала, къовзам лоттабеш зуламца: лочкъор, коррупци, нах боабар, деррига водар а гуш. Иштта цу саго харжача хьалах оалаш Ваха соцам.
г)      Сонтал (зазнайство) я саги оамал, цхьа зуламе хулаш мог1ала; цох хул оамалта дикале (нрав-ое кач-во), сагах доала дика е во дов- зийташ, сагах нийсса махбайташ.
*     Сонтало гойт саг хилар (адамал), цунах доалар, саго ше зургволаш кхоачамбоацарех, иштта торонаш д1айовр, хадемогар (способ-ть)

                146



к1езиадалар, бакъахьар дикал (дост-во) хилар тишадаларца.
*   Наха сагах махбар, цхьацца хеташ из ца ларх1ар, цхьа наха т1аде-хьа г1улакхаш д1атетарца «саг вац из»,- оалийташ.
*      Сонтал хилар нийссалу къаьста 1овдалал хулача, массихана наха дош ца хеташ, цхьа х1ама саги хинна а е в1алла деце моттийта, сага шийх б1убенна хетийта.
*   Сонтал моттийта лелар хул, дукхаг1а болчар, шоайха доалар айдаь хьадовзийта г1ерташ, цхьацца шоайх доалачох  мотийта сийле езаш. Иштта б1ехъача дегашца хоза дувца а лаьрхье йоаг1аш хул сонталаш. *     Сонтаволча сагах сатта ва ала доаг1а, цо цхьаннех доаккхалдарца, цун бахьанаш дукха хул, саги оамалаш гучаювлаш. Курал юхе хул сонта сага наха юкъе белгалвоалаш, цох из ца везара бахьан хул  гонахьарча наха.
*    Х1аьта наьхаюкъарленгахьа (общ-во) г1олла хьожаш хилар, эшаш г1улакх да сонтала махбе; доаг1а цунаха доалар озаш, из социальни хоалур (чувство) хилара.
*     Оамалтах (нрав-ть) хур хиннадаьлча курал шийгахьа яьле саг сат-та хилара «сонта ва»,- алар хьалхадоалаш, из саг хул кхы 1а яха уйла е сагота ца хилара 1овдал веце а аргдолчох кулг тосаш.
*     Сонта саг, ший нахацар хьакъоаставара т1ера хул, ший царел ла-кхавеш, х1ана аьлча цун хеталур да шийгахьа башхал е котало йолаш мо, цхьа къаьстта доаг1ача дакъа е торонах, ше корта хеташ уйлан-гахьа…            
*    Сонтал оамал я аларца лакхе хилара, саг  з1амига  волаш кхеаме кхевуча хьале хулаш ена оамал  хул е ц1аьхха цхьа дагадоацачох кхаьча торонашка саг кхачара сина уйлах (мыш-ние) лазар кхеташ болх боаг1а, догц1енал йовш доаккхалдарца, шийгар хьала.
*    Цу моча сагах-м, «дунено вохаваь саг ва»,- оал, х1аьта из моргг валаро мара тоавац. Сонта  саг нахах вашац, из наха дер лохаг1а е з1амаг1а  хетт  цунна, иштта хетара, нахах  велавала  е 1оттар е кийча  хул из, ший сонталца, цула совг1а  наха юкъе дикадар ала могаш хилац, цу тайпар саг.
*    В1алла сага дагацадохалур дагадох, сагах ала сонтача сага. Сонта е курача сага киса кховда везац, дош ала, цуна метта т1а  уллаш ира-ирча дош, наьха диках белам бе хьож из.
*      Сонтал дацари (отриц-ый) мог1ални дикле (кач-во) я, белгалдеш сага д1алелар, из шийха доалар фуд хар довра, хьаькъал ца тоаш е рефлекци яр к1езига долаш, шийхъа махбар совг1адалара, из де мо-
гар дукха хинна, гонахьарча нахах цавашара, мела дунено байза кхе- там т1аийцабар аьнна, шийха б1убена.
*    Цу тайпара уйла-нигат хулаш хьаденад сагага цхьа толам бенга моттиг хилара дунен е маьхка д1а- вовзаш цо г1улакхаш леладара: 1илма, культура, бизнес леладара е 1аьдал карадолаш курбелаьца хилара.
*       Цу моча наьха шоайха доаккхал дар, шоаш безар совг1адалара е

                147


нахах дош ца хетара, Иштта цар- ца цхьана хулаш я сонтал. Сонтал нахацар ийдам (отнош-ие) толхабу дацари д1алелар да; из саг ше волачул араваьле сийленга кхача хьож.
г1)      Къоарга уйла (идейность) я мог1ални дикле (кач-во), цунах саг хул маварра хьавовзаш. Массала, иштта политики дикал  гу цу сагагар махбе моттиг хилара, нийсса аьлча саги сакхетам гучабоал цунах, ший башхал хилара.
*     Гонахьарча наха саги къоаргга уйлах лерх1ам байта хул; цу саги хьаькъал хилара дунегар (мировоз-ие) долаш, сийде ала, цунгар маллаг1а дагалоацаме уйла (идея) йоссаргъяр ха хьожаш, цун- га хилар дезаш цхьа дагалоацам кхебар духьа цунгар боалача пайдах.
*     Вахар оамал йовзар дагалоацам болаш цига в1ашкалаттар озала- ра (объек-ый) хьашташ хинна историгахьа дагадоаг1араш гуш, кхы а хьашти-теркош хул наьха хьал дег1адоалде.
*    Х1аьта къоргга уйло гойт чулоацамах доалаш социальни торонех мела мах ба ха.
*     Из деррига белгалдоал нийсса ардамах (действие) саг мела ваха, цунца болача къоарггара сатешамца (убежд-ие), бакъхилар долаш вахп соцам баьнна, ший лаьцача наькъа т1а волаш йоккха башхал гойташ хаде-могара (способ-ть), шийна довзачох наха беркат даргдолга ховш, ци -гар вахаре яьнна халонаш в къама (мехка) д1ататта торонаш хургйолаш, Даьла дикаца, в1алла деце а х1ара денна гучаювла халонаш к1езигалаш(мелочи) гуш.
*     Бакъахьарлен оамалти (нрав-ый) к1ийле хьайоал нийссача хьаь-къала уйлах, сага кертера сина 1алашо (идеал) а йолаш, цу хадемо-гара ч1оаг1аеш къоаргара уйлаш караг1адувларашца  (пост-ки), цига сина 1алашош (идеалы) хургйолаш наха, цхьа фарал (пайда) хилар духьа.
*     Къоарггара уйлах (идейность) кхетамче (понят-ие) йолаш духь- аллатта фанатизмах, х1ана аьлча бувзам хинна адам дезарца (гума- низм).
*     Цу муг1ара болча хьехамаш (концепции) новкъостал деш нахаца лакхара мог1ални дегара дикалеш (кач-ва) йолаш, царех  доалаш да къонахчул (муж-во), эздий тешамал (блогород-во), яхьал  хила (со- ревн-вать)…
*       Сталин культ личность даьхача хана дукха къоргга уйлаш хинна нахъ д1абаьха хиннаб, цох дувца дукха харцдараш долаш историга-хьа гучадувл. Низашдеш нах хьалакбаьб, з1амига е къаьнавар аьнна ца вуташ.
*    В1алла саго х1ама даьдеце а, из къоарггара уйла хилара ваха-ваьнна моттиг йоацаш воавеш, цхьане п1елг т1ахьовкхар мара кхы х1ама ца эшаш ха хиннай из.
*     Иштта б1арчча къамаш мехках доахаш, хадачун фу хадаш, кхы дукха да ужаш, нагахьа белгалде хьоже къоа-ргга уйла хилар дийза-дац. Саг хала г1ертар вуташ хинавац коммуни-сташ, фашисташ.

                148


*     Къоаргга уйлаш хиннача наха йийзай плюрализм, х1ара саго ший- на хеттар лечкъадергдоацаш, цхьа кхерам лелара п1елг т1ахьовкха саг лохаш.
*    Из йолачо зе дергдац адама, х1ана аьлча из наха зедара духьал воландаь, цунгар пайда боалаш торонаш йоаг1а оамалти г1улакхаш нахъа д1ахьехарца.
*      Къоаргга уйла йола саг хул хьаькъал хилар совг1а адама баргбо-лча пайдах догдоахаш, адамах доглазаш, иштта адамашка нийссо хи-лча дезаш; даим гуманизм котялар дезаш, наха цун наькъаш д1агой-таш.
*      Къоаргга уйла йола нах даим наьха вахар дег1адоаладуча лий-наб, цхьацца дика белгалдоаккхаш. Къоаргга уйла хилар мог1алние, политикане дикле (кач-ао) я.
*      Сага хул ца1 де хьожаш дагалоацам, цох хьадоалар да из ца1 де
т1ехьаваржар, массала революци яккха е паччахьа кара реформаш е, цу тайпар гучадаьлар Росси этта хьал Б. Ельцин хьалха а волаш Совет 1аьдал д1ахийца, цунна метте «демократически»,- ола 1аьдал отта- деш, иштта конституции а хувцаш.
*    Цига харц-бакъ лийнача наха цахьа къоаргга уйлах хьабир из болх, из дика-во ба историн мара хац, дикаш а, вонаш а озаш ма1андаккха.
*     Ховри-те къоргга уйла йолаш «демократи 1аьдал» паччахьа кара д1ачоаг1аде, къамашта пайдабар де, массавар вахара д1атослургво- лаш социальни халонаш юстаряха хьал доаладеш.
*     1аьдало адама новкъостал динцар, х1аьта наха а шоашта г1ой-лееш болхбинцар «1аьдал хьожаргда тога», - оалаш мо, шоаш ком-мунисташ 1омабаьча тайпара, сигалар 1очуделхаргда тхона «жугата-шта манни мо». Из «наьхадар» цхьацца говзачарна, 1аьдала безача-рна д1а-х1а дийкъар «приватизаци еш», цох ала даг1ацар къоаргга уйла йолача наха, из баь болх ба.               
*      Къоаргга уйла халар да чухьар цхьог1о хилар еррига д1айолаяьча з1ыагара (процесса), из сингахьа дего д1адехараше, гучахьа наха х1а- мчера (матер-ый) г1ирсаше цхьана отташ барта, цхьа кортаболаш ад-амаш могадеш дола хьал доаг1аш, т1аккха аладоаг1а кулгалхой къоа-ргга уйла йолаш хиннаб.
*    Иштта цхьанакхетар хала в1аштехьадац, нагахьа хули а, ч1оаг1а тамашне болх из хилара. Из да наьха цхьатарра идеологи ца хилар лакхехьа хула къоаргга уйлаяраше, лохе хула хал- къа адамаше барта хила гаьна хул.
*   Цудухьа бариганена революци еза алча нийсса хилац, из наьха-юкъарлен низ баш-башха хуландаь. Цига хул: классаш, тоабаш, партиеш, иштта кхы а низаш.
*     Къоаргга уйла хилар цигар д1адоал, гучадоал бебашха ца хилар наьха сина торонашке, иштта адамашка кхоачача халонашке, соци-альние, оамалтие (нра-вственные) халонаш совг1аювлаш. Цу хьале къоаргга уйла хилар да массанена эшар, цар шоай халонаш (проб-аш)

                149


юстаряха.
*     Къоаргга уйла йолча кулгалхоша идеалоги д1ач1оаг1ъе в1аштехь-доал, шоай кара 1аьдал далара. Цар белхах пайда боал наха шоаш-кар хьал тоа -далар гуш раьзахилара.
*    Коммунистически къоаргга уйла хилар гойташ дукха болхбаьб цар ХХ-ча б1аьшерашка, шоай шерра кхетам хилар гойташ дунен т1а, юх- хера кхы дунено д1ат1аэца ца тагара, цхьа са кхоачадалча мо соца- бир Совет 1аьдало ший болам (движ-ие).
*    Дукха сага сакхетам тоабеш болхбир цу замо, иштта дукх харцо йолаш халонаш б1аргаейра цунгар адама. Тахан цу идеологиехе, та-ханар капиталисти чоалхоттаре (система) хьакхоачаш дунен адама-шта парг1ато йолаш дац цхьанна оаг1уврахьа сина а, боахама а.
д)       Даржах хьагар  (карьеризм) яхачун ма1ан да, шийгахьа мог1ал- ни дикали (кач-во) я ала хьовкхам болаш, саг харцонга кхоачаш, ший
оамалт (нрав-ть) лохаялара.
*    Цул совг1а мог1ални духь харцдаьнна, шийна болча аьттувна го-нахьачарца керасти деш. Даржах хьагаро белгалду санаьхкал (лич-ностность) д1адовр цхьа эздий бакъахьача торо- нашка; цох харцонна индивид ва оалийташ.
*     Цунах гучадоал цунца бола цабезам, цун болх-г1улакх (деят-ть) гуш, мела «карьеристо» наьхаюкъарленга лакхалуш болх баьбале а, юххера из гучавоалаш хьал доал, т1аккха цун вожар а доаг1а.
*     Даржах хьагар, ший сийле, болх, торо айъе (тоае) дагалоацам (цель) болаш х1инаре ховз ца1 е дуккха пайда; сий даккха духьа болх-г1улакх долаш зуламе саго.
*    Из «карьерист» яха ц1и йоаккха саг кийча хул фуннаг1а пайда лушбола кхетам чакхбаккха, шй болх-моттиг тоалургйолаш, даржах дег1авоаг1аш, цунах мара уйла ца еш, ц1ана ший болх бе хьожаш, нахага дика г1улакханч ва аргдолаш.
*  Из цкъа мо дукхаза а хьожаш хул доаккхаг1адола г1улакх кара-дерзде, уйла хилара ший белгалвоаккхаш д1агойта, - цунга хьажжа нахае, наьхаюкъарлене бала хилац цунга, ший аьттув баьлчахьа.
*    Даржах хьагар яха кхетамче (понятие) сагага кххаьча ирча мог1-ални лазар да, сингахьа латташ, цунца гучадоал кхы лазараш, сина торонаш лохаеш, царех лазар да нана лазар - эгоизм.
*     Цунах хьахьовкхалу агакеп (форма), ший г1улакхдар хьахьовкхаш болх-г1улакха  гонахье (сфера деят-ти) йолаш, цунца саго т1аг1олла хоза а дувцаш б1еха уйлаца болх бу, цига маьже к1ала юхь а лежкъа-еш, ше ч1оаг1а кийчаволаш мо г1улакха, из д1агойта нийсача наькъа т1а ва аргдолаш наха…
*      Даржа хьагар хьахулаш да, цхьа дег1а я йишйола к1ийлех, цхьа ноахолца (бюрократица) хинна иерархи ч1оаг1аеш наьхаюкъарлен хьал толхадеш.
*     Цу хьало хьахьовкх мела лазар кхийнад цигар наьхаюкъарленах. «Карьерист» волача сага вахаргахьа духьотар (принцип) доал, ший

                150

хьашти-терко (интерес) лораеш , наьхаюкъарлен сагота воацаш къайлаг1а.
*     Даржах хьагар белгало йоал, сан шийгахьа духьоттарца харц-бакъ аьттув баккхара, цо «бюрократина» дезача тайпара болхбу.
*    Даржах хьагар хул чахка хувцаш ший сатешар (убежд-ие), цига юкъ-моттиг гучаяларга хьажжа. Цуна фуннаг1а дагадох шийна болача аьттувна: хьеставала, кхаа бала, саг йоалае цхьан аьттувна, тийша-болх бе, аьлдат дувца кхы дукха хул цуна дагадоха ремеслош, из ший дарж лакхадаккха.
*     Цхьа юкъ-моттиг(ситуация) хьаэттача даржах хьегачо де да шийна табахкачарна товра хургдолаш г1улакхдар, наха аргдар (деррига дов-зачар) б1арга ца гуш.
*      Даржа хьагар (карьеризм) - саги мог1ални дикле (кач-во) я, цунга хьажа оттадеш ший профессиональние, наьхаюкъарлене  болх-г1ул-
акх (деят-ть) цхьа сийлена даржага кхача дагалоацам(цель) хьабаьле.
*      Цу вахара наькъа т1а гучудула цуна  ч1оаг1е, меле болх-г1улакха оаг1увнаш, крара диклеш (кач-ва) гойташ. Таханар вахарца белгала да (саги г1ортар долаш даржа хьагарца лакхлуш) кхетам боалаш, х1аьта болх лучара «переспективни ва ала» могадеш болхлучар (работода-тели).
*     Цунах хетадала доаг1 шоаш болх д1алуш цох даржа хьагар да- лара, цо фуннаг1а хьадергдолаш мо, эшача дукхаг1а къахьегаш ара- хецар (произв-во) дег1адолдегдолаш мо.
*   Уж капиталисташ г1алатбовла мег, х1ара саги ший футаргаш ма хули «со аьнна» цуна хеташ, «сога мишта оал совг1а болх бе, лай ва со есар воалаваь? Со гасторбай- тар мичив!» Хетадала мег цунна, цига къовсам  боалаш…
*    Д1ауйлайича  цхьана оаг1уврахьа даржа хьагар - дика да. Из да саг лакхвала индивидуальни кепа, хьаькъала е торонна дег1авар лер- х1аме долаш, сагах махбе хулаш санаьхк (личность) ва ала, шийгар пайда баргхилара, иштта юча уйланна мог1ални дика дикале цох ху- лаш, х1аьта а эздий дикале-м яц из, к1ала кулгалхо волашшехьа цу- на-м деза мег кулгалхо хала.
*    К1алхьарча кулгалхочун дезаргдац изза морг. Шоллаг1а, укхаз белгалде доаг1а даржа хьагара, цо-м де шиш йоаца г1улакхаш лела-де мег тийшабелха.
*      Белгалдоалар да цу наькъа т1а лакх ца луш талхаш хул цун болх-г1улакх, укхаз цхьа тийшаболх дагацабехача мича воал из. Из да-кха, из - даржа хьагар. Цо мочо-м мар вийна а ма йоаккхий наьха сесаг. Кхоалаг1а оаг1уврахьа - даржа хьагар доаца саг-м вац сакхат доал ала йиш йолаш.
*      Мссо саг т1аваг1а кхеллавац, кулгалхо ва ала, цар дего т1аэцаш а хилац хьалхе.Хьким хилача чам бола болх е кхоллам бовш моттиг ма хургъйий.
 *       Даржах хьагар да сага эгоистически г1ерта хала ца1 кхоачашде,

                151


шийболх-г1улакх цунга хьожадеш к1алаоттаде, деррига дицдана на-ха лерх1ам бу сина торонех дола хьал.
*     Цуна хул уйла лаг1а т1а ураг1ваха махула чахка а, аттаг1а а. Цу сага дагалоацаме уйла я из, деза бахьанаш а лохаш, эшача моттиг мукъаяккха доал карадерзаде.
*   Даржах хьагара даржаца лакхбанначаргар хьадаьнна дика к1ези-га-м да, мела из Цезарь, Наполеон мара ца хилара.
*   Даржах хьагар да саго ший карьерах совг1авалар; из саги инди-видуальние, социальние к1иленашца ювзаянна хилара цу саги, из яхилга да карьера наьха болх-г1улакхаца (деят-ть) ювзаянна хилар; кхы а цуна бувзам ба саг х1инар хилар гойташ социальни торонаш тоаеш.
*      Из саг миччахьа хилар хьажа цхьа иерархи хулача, цига цунца уллув хул из д1алелар нийссадеш; карьера б1арчча з1ыагар (процесс) да толамаш доахача, сага даржах лакхвала…
*    Цох хов даржах хьагар духьоттар (принцип) доацаш карара толам баккхар духьа цу саги х1айри хинна из лелалга. Сага цу наькъата белгалбоалар ба даржах лакхлуш бода никъ, лаг1аш долача лаг1аех
из лакхлуш доал бе доаг1аш е рузкъах совг1авоалаш.
*     Даржах айвалар хул: профессиональни (хьаькъала, хьадучо лакхлуш); организацерца даржах айвалар; даржах лаг1аш т1а валар; даржах шааьрача д1а-х1а варжаш; даржах керте кхача хьожаш (деррига бе долла)…
д1)     Кердадар ца дезар (косность) да мог1ални  дог эшало дикле (кач-во); цунца саг белгалвоал д1аяха зама езаш хилара, цхьа хьашти-терко (интерес) д1ацаялара; цигар къаьда е эздий оамалаш езаш; из  хьалха хиннар дайх дисар таьптарах дезаш.
*  Цу даькъа цхьацца масалаш кхувлаш дахар хестадара, цу керда-дарах зулам далар кхераш наха ийхтардеш (предуп-дая) яхача фарал (благо) ханаца чам д1абовр ца дезаш.
*     Кердачунца аьттув дукхаг1а хилара ц азе г1ерташ, мела боахам-ца, вахарца аттаг1а хургда алар е гур ца дезаш; юххера цу кердачох зулам далар кхераш цхьа тийшаболх болаш мо аьттувнашца боаг1аш, иштта кердадар юххера д1ат1атта хьожаш, цхьа шайт1ан болх ба алар доаг1аш дегахьа е нахага.
*   Хьалха хинача дикал кхы а дикаг1а дола дика хьадалар кердача ханага тешам бовш…
*     Цу тайпара уйлаш хулаш саги дегачухьа бакъахьдар ца гуш, дог-матизм маьхеяларца, уж сага хеталураш алсам а доалаш сакхета-мгахьа, ший уйлах ваьлча сийдайна е низ д1абаьнна вусаргва мот-таш, цхьа деррига моттаро корзаг1авоаккхаш, сина даькъаза хулаш -  харц е ирча дале а из д1адахьа, д1адаьнна дай баьха вахар, дицдала ца могаш ше сийдара.
*    Логиках хоадам а беш хилча доаг1ар хургдар нийссаг1ча наькъа т1а, нагахьа саго кердачун хам а беш, иштта дахачун сий а деш хилча

                152


- г1алг1аша оалаш ма дий: «Къаьнадар хоастаде, къонадар эца».
*     Массайолача замашка нийссалуш хиннаб кердадар ца дезаш нах,
из шоашкардар д1адалар кхераш, села айданна хоастаде вахар хина- деце а, цу долчох кхоачамбара, цу шоай даьш леладаьчунца чам бол-аш сийде дезар совг1а, цхьабараш хулаш, из дай хинна ха юхаярга догдаха мо.
*     Иштта хилац, цкъа д1адаьнна юхада доацаш д1адоал, х1ара сага кердадоалар, цуна дагадоацар хул ший чулоацамах.
*    Ма дий хиннар дагадоха к1аьда-мерза, дай баьха лерга хозаш дувцаш хилча; цу хьалхар хана ваьха даьда дагавоаг1аш ваг1ачо, цо гаьна ваха фос яхьаш, ший гонахьар мискашта д1аеъкъаш е наьха г1улакха ваха ца1 к1алхьарвоккаш, цига ший Сац а кхоадеш.
*   Цох дувцаш хиннад, пхьалеха ваха цхьацца халонаш лелаяр дув-цаш.  Иштта саги кертача мара хала йишйоацаш х1амаш де г1ортар 1овдал хилар гучадоалаш.
*    Массаза хьадоаг1а кхетам лохалуш саги, цхьа хургдолчох уйлаеш хилара, цу хургдолчох воалаш даькъаза саг.
*    Кердадар ца дезар дукхаг1ача хана гуш хул, цхьана даькъах наьха- юкъарленца чам д1абайна, х1ана аьлча цатоамаш дукха хилара йода- ча ханачухь, нах бахача моттиге, кхоачамбоацараш хилара торо к1ал -йисарца, вахар халонаш дагадоацача даькъа отташ, иштта 1аьдал на- хаца барта ца хилара, адами эздел лохадалара, Даьлах тешар д1а- довш.
*    Цудухьа адама хала хул нийсса махбе кхоначох а къаьначох а. Кердадар ца дезар (косность) да  мог1ални хула дикале, белгалвоал-  аш саг яхача ханаца са доалаш, цу ханацар оамалаше, наха леладаь- раше, вахар агакепаше (формы), 1адаташе, г1улакхаше, цигар б1арч- ча вахар хулаш цунна масал ваха-лела.
*    Иштта кердачо цигар из Далла йийза ха д1аялара са ца тохалуш, кердадар моастаг1чо чудоллаш цу- не, цуна нахае.
*      Кердадар ца дезар вахар да оалаш, из карара дикале йолаш мал- лаг1ча сага, цу сагах доалар гуш хьаькъала психически торонех махбе моттиг йолаш, хов из хьалхара вахар дикаг1а дале е деце а, цунах из вашаш хилара, цудухьа ца могаш цунна шийна дайзар ца дита уйлах.
*    Этика хаьдадар (категория) хул цунах, ше 1омадаьр сийлен да аьнна хеташ, ший г1ожа хьаькъалца кердадар ца дезара  хетар да оалаш бакъахьа, нийсса долаш мо д1адаха вахар.
*     Тахан а ба цу тайпар нах, цар дувца Совет 1аьдал мела дикадар, х1анзар 1аьдал еррал телха да, - оалаш. Таханар ха я-кха цар хьат1а-йоаляьр, ужаш коммунисташ ба кха доал д1абеделлар, капиталист-аш, миллиардераш хиннараш, деррига къамай дар лочкъадаь киса делар.
*     Цар халхарой болчар дувцаш хул яха ха дика яр,- оалаш. Цар дар кегадаь торо йолчарна кхы а дукха хургйолаш кегаде г1ерта, кегора юкъе рузкъа дикаг1а  лоч1къаде.

                153


е)    Юкъа балабоацал (мещанство) хул  мог1ални дацари (отриц-ый)
дикале (кач-во), саг оамале хилар г1ожа куцахьа долаш, дукхача даь- къа вахара нахаца воацаш, къаьстта уйлангахьа, цох  «мещанин»,-оал эрссаш.
*      Наьхаюкъарленца (общ-во) бала боацаш, саго теркалдац юкара хьал, шийна бе-башха доацаш нахага кххаьча лазар. Цул совг1а цун  вахарца  гаргало д1айовш сина 1алашо (идеал) овла т1ар йокъал- уш.
*     Сагах юкъа балабоацал хулаш догц1ено д1аялара, цун метте тувш эсала хьашти-терко гучайоалаш, цунгар  гуш  хул  наха ду хьеставалар, гучадувл цун наьха 1ийне лелалга а, цхьа юхь-сибат дулаш политиках, из теннари халхаро волаш.
*   Цу тайпара нах дукха нийссалу наьхаюкъарленгахьа (общ-во), къаьстта «социальни бух» (соц-ое дно) б1арзабелча. Маллаг1а «ме-щанин» г1орташ хул говзалца дуар-малар даккха, цхьабараш аькхаш болаш даа г1ерташ хул, деррига дунен т1а хий т1адаьндар аьнна кхы сагота боацаш, наха юкъе т1аг1олла дувцаш къамаьлаш (ханжа) во-лаш, б1еха уйланца.
*      Цига эзделах байракх яьккхе лестаеш, из шийна болача аьттувна, х1аьта оамала аьттув баьлча энжий волаш. Юкъа балабоац- ал доаг1а мог1ални диклеш (кач-ва) хьеюча мог1алах догкхордадеш, эздел гойтача нахах ца тешаш, цхьа бозбуачал леладуча нахах мо, шоашта гучаяьннар цхьа эгоизма марая ц оалаш.
*    Цу тайпара уйлаш лел дукха базарца, ахчанца, кегий пайда бо-алача нахаца. Маассаг1а хул цу тайпара нах д1хьа-схьа лелачахьа са-г1а ц адехе а нухартах боаг1а пайда хьабеш (кегий дохкар-эцара пхьараш хиле).
*   «Мещанина» боарам лелабу «юкъа балабоацари иразаца» (ме-щан-ое счастье), цуна уйла-нигат да эхь дайна догкхордадар шийла эсалаг1ча нахах, кхы а хулал леладеш шийла теннаг1ачари да1 хьал-лувцаш, царех наьха- юкъарле яьсса юсаш.
*      Юкъа балабоацилга да сагах дар хьоадеш хилча, саго ший вахар тоадича кхв сагота воацилга, ший хьал хьалдаккха хьожаш фуннаг1а даь а.
*   Саго цу моча сагах дош аьлача, из д1ахозачо  оалаш нийссалу даим: «Иштта ба-кх ераш барригаш, гобаьккха д1а-схьа хьажача! Фу дергда 1а укха наха, из кашар шоай да хьаваьккха вохкаргвар акхар, кхы да х1ама доацаш.
Царна Даьла е нах дагавоха хилац». Цу къамаь- лу хоадам бу шоай мара балабоцача наьха, из саги эгоизм хилар да, даим цунна уллув.
*      Цу тайпара кхетам бола саг х1айре воал: д1авади е лакха-лоха ваьле, харцо йийце, вилхи е вийлий юкъ-моттиг хьаэттача д1анийс-салуш, цига йодача талг1енца лакхехьа хургволаш. Цул совг1а цунга дувца йиш хилац эхь, декхар, эздел, саг хилар, деррига кхетадеш кхетамчех (пон-ия).
*    Цу юкъе балабоацачунга  хьоадедезаш хилац декхар цунга дар.

                154


Уж лерх1амн х1амачеш (материя) хилар наха белгалдеш, х1аьта ши-йна доаг1ачо юстарвувлаш говзала. Бакъдар довзар цуна эшац, х1ана аьлча цуна декхара к1аласаца везандаь, цудухьа нахаца юкъара ху-лача цо юстарвалар лех.
*   Дукха хьежа везаргва цо шийха дола бакъдар хьахьоадерга. Мича хана дувцаргда «мещанина» шийха дола бакъдар? Из, хургда цуна хьал тоадалча, из, наха д1авайзача «сийдола саг» аргдолча хана, т1аккха-м цох г1алан мэр ваха хьожаргва, иштта цох-м губернатор а хала мег.
*    Цига дезаргда юкъа балабоацачунна, ший д1авовзийтар, х1аьта гучаяргья цуна демогоги маярра. цу наькъа т1а волаш дукха дайза ч1оаг1ача наха халхардеш, дуненчухьа йорт йийтта гон т1а вена саго тара хулаш, хьал хьалдоал юкъа балабоацал.
*     Юкъа балабоацар (мещанин) ва ала доаг1а социальни- психологи  дола санаьхка тайп (тип личности), чоалхоттара маьхидарех, ший хьа- ваьнна овлах вувзаванна з1амига буржуа волаш цуна вахар агасурта- це, цуна сакхетамце.
*     Юкъа балабоацачуш маьхадари (ценности) дегахьа даг1 догдар е безам хилар в1аьхийхала  даим  цхьа кан (план, метод) долаш, в1ал-ла хьалвиза ца кхеташ, х1ара денна буча белхах, ший къахьегар до-лаш из ца1 де лаьрх1а волаш дагалоацамах, шортта-тай- жа дода хий таралуш ший дог-уйлах (мечта).
*     Ж. Сорель аьннад юкъа балабоацачох «мог1алиста сина 1алашо»
(идеал) я, х1ана аьлча цунца мог1ал эхьдайна хуландаь хьараденна ца1 йолаш юкъа балабоацал гуш, эйдаж (сословие) хилара..
*   Из духьал саца хул сага уйлангахьа аристократие, революцие сакхетама, цуна  дезар шортта дода хи мо дола вахар.
*   «Мещанин» уйла д1анийссалу критиках тоъбоарам (норма) болаш эстетически культура ца еза, маллаг1а хозадар ца дезаш, д1аверзаш ваха, дуненах доалачох хаьдда ший ма1ан долаш догдила хиларца, цхьа з1амига буржуа волаш мо, цхьанна х1аманца белгалвала ца ловш хула цу тайпара вола саг.               
*     Юхабелгалдеш лоацца буча ходама ма1андаккхар деш ала деза:
1. из мог1ални дикле я, белгалдеш саги ваха агасурт (образ), цуна си- на уйла (мышление), шийгахьа к1езигал хилара вахари дагалоацаме уйлах (идеалы), цхьа готта никъ гуш карара вахар тороний, к1езигал шийца йолаш, кхераш наха вахьар, иштта цхьанеца д1атовш политика мегаш маллаг1а из яле а, говзал гойташ мог1алах, дунен чам боацаш;
2. къаьстта йола социальни тайпах бола нах, цхьа ера ма йий аьнна белгалдаьнна доазув доацаш кхыча нахах хьакъоастабе, г1алиха нах-ах хьахинна, г1али хал урбанизацех даьннача бахаш бола дукхаг1а бола нах, шоай адаптаци йолаш г1ала вахарца;
3. шоай вахар тоаде хьожаш фуннаг1а-маллаг1а даь а, денача хьала- ца д1атовш, лохаш толам мичча белха г1улкхага аьтта а, сиха аьттув бар дезаш, цунах пайдабоалаш хилча мода лаьрх1е т1ехьбалар деш,

                155


цу даькъе д1адоладаьр «стильни» да алара, наха юкъе белгалбувла, кхераш духьоттар (принцип) доадеш  наьхаюкъарлен вахаре;
4. юкъа балабоацарал хул эйдажах(сословие), вахар хьашти-терко (ин-терес) готтаянна, дезаш шоай карар балабоаца вахар, шоайла лохах долача нахах (хьаькъала е торона), ужаш хилара гоамаболаш, иштта аьлинаха мотхьакхар а деш…
*      Хьалха  Еаропе, Россие капитализм д1ач1оаг1луш, цох лоарх1аш хиннай, ший кхетамчех (понятие), цхьа ма1ан долаш социальние, экономикане даькъа, цох оалаш хиннад з1амига (мелкая) буржуазий. *   Цхьа ха яьлча ма1ан цу дешама1ани (термин)хувцаданад, цу кхе-тама дух (смысл) дулаш мог1алние, эстетические чулоацам луш, сга кхетам халийта, цунца сина1алашон (идейный), политически дух луш цунна.
*     Баррига г1алихой (горожане) хиннаб цу шоай сакхетамца юкъа балабоацала долаш. Цу эйдажа гаргая утилитаризма сакхетам, х1ара г1алихочун т1ехькхевезаш вахара, даара-малара, кхоачбоацараш нийссалуш  заманца  д1анийсавала,  кхоачамболаш  зарплата  даккха
ер-рига хьалонаш юстаряха; цхьа дагадоацача тайпар вахар д1ани-йсалуш цу утилитаризмаца.
*   Цхьаболчар белгалдаь да «юкъа балабоацал» гаргаг1орташ кхетам ба эхьдовра (пошлость), нийссаг1а аьлча эхьдовр-м дац цунца, деце а сага цхьаккха бедоацар хала йиш йолаш хьал довза «мещанина».
*    Дикача уйланца, мог1ал дика хьалар хьажжа дерригача г1алий т1ара наьха, царех юкъа балабоацараш ларх1ар геттар  эшаданна тайпа дац сагах ц1ияла байна-дабаьнна нах ба ала.
*     Х1аьта г1алг1ай къама цкъаза кхоачаш ба из сакхетам ба ала, цун- на духьале еш да г1алг1аша леладаь даьшкар 1адатах дена Эздел, ве- шта аьлча из да г1алг1ай шоай металитет хилара мог1ало болхбар, наьха сакхетам эздийча наькъа т1а д1анийсабе.
*   Массала Краснодаре  ахкан юкъе пассажирашца нийссавалча вок-зале, хьо ца1 г1алг1а мара вац-кха укха дунен т1а хеталуш бер-ригах шортигашца гургба.
*      Х1аьта а хьо бокъонца хачеца, кочаца е т1атулар беттиг болаш хургва, из цар яр мо эрза, йоккха панамка йоацаш. Царга шоай къа-мандар хилац, из «мещански» мода хилар мара, г1алг1ачун шийдар хул заманца ший тайпара д1атоадаьр.
ё)     Эхьдовр (пошлость) да саги уйла- нигат лохалуш хилар, цо-м эти- ках юола боарам (мера) лохбанна гойт. Эхьдовр хул мог1ала- эстети- кан кхетамче (понятие), шийгахьа белгалдайташ вахара куц, цул сов-г1а уйла-нигат д1адовзийташ.
*    Эхьдовро саги башха-эздий торо йоаеш г1улакх д1агойт: дийна эзделаш юстардоах; б1ехача хьала вахар кхетадайт; индивидах йола сина 1алашо (идеал) лохаю.
*     Дукхача юкъ-моттигашка эхьдовр да хьал талхарца, иштта хьашти-теркош (интер- есы) саги д1айовш, сий доацаш бахьанаш доахаш.

                156

*     Иштта х1ама хьадуча к1езигал доаккхаш къамаьлашца, эсалал д1атоаеш, цхьане худ- доацар дувцаш, з1амига х1амилгах доккхалаш деш.
*    Дунен т1а ший вахар долаш, цига массадола х1ама бедоацаш хиларца «ше, из саг - вахар говзал  карайирзача мо хетийташ», цхьа эгоизм йовзар мара кхыйола  мог1ални духьоттар ца дезаш.
*     Эхьдоврца кхоачаме хул, шийга кхаьчачо, из саги Ехь д1акхачарца массанахьа, б1ехача сагага торо кхоачаш хилац наха масал хинна д1агойта.
*      Эхь довчун фу бе да? Цо-м ше д1ач1оаг1вар духьа массадола ди-ка дувш д1адоакхаргда, цхьа эггара толашахчох веларгва, шийчул ч1оаг1а сий доадеш.
*    Эхь дайначо ший гонахьа дика (сийдар) хулий- таргдацар, наха дикадар аьлча цуна корадоаг1а ала водар, сагийсий доадеш.
*     Наьха дикашта цунга ц1аккха хиндац хоастаде бахьан, х1аьта цу-на караг1доалар да, из махбайнар хьамаьлхе а даьккхе цох ло1аме  «сийле е дика дий» болхбу «пошляка».
*      Цхьаккха белами хоалур (чувство) хилац эхьдоврах, цу сагах ший- на долаш шийдар, наха белам болга ховшехьа,- мегаргдола х1ама довзача сий доацаш хиларо чам боабу, эстетика башхал эшачарна.
*    Иштта долача метте кхыдар дувцаш цу «гаьнар модах» цхьанена гарга йоацаш. Х1аьта д1атахкача «пошляка» мода шиъ кепиг мах-болаш хилац, эхьдовра фуннаг1а де кийча хул пайда бе.
*     Эхьдовр яха кхетамче (понятие) ма1анга йоалайича юхе отташ я: юкъа балабоацала, нах 1ехабара, кердадар ца дезара, б1еха уйлаца хоза дувцара…
*    Цу тайпара хьалха гучаювлар харцо я, шийна т1ехьа цхьа хеталура, шийна т1ехьа 1овдалаш а баьхе шоай 1овдалца. Ха моттиг йоаг1а бакъдар гучадоалаш, тохкаш цу астаг1ча хано дайтар фуннаг1а мега-ргхилара, х1аьта эхьдоврах гучадоалар хул, даим нах 1ехор (обман).
*   Цунга кхоачашбараш ба нах т1аголла шаьра къамаьлаш дувцараш. Х1аьта бо- къонца долаш дар хул, цхьа дух (суть), шийгахьа т1ехьа гучадаларца декхар дикаг1а лоарх1ийташ, дика вонах къоастадеш.
*      Г1алг1ай сакхетамгахьа духьале е езаш хиннад цу ирча г1улакхах,
цунца къовсам лоаттабар т1адолаш эггара хьалха цуна кхоачара наха, тайпан наха е маллаг1а наькъа водачун а.
*      Эхьдар хиннад даима наха юкъе ийдам (отнош-ие) толхабеш, нах хьакхаштабоахаш, уллурча сага сийдоадеш, из уллув хилара новкъост е воша хинна, цу уллуврачо ба- ла хулаш из эхьдайнарца хилара.
*     Иштта хул къаракъ мола саг, цо шийна мо щий гаргарча наьха сий доадеш,- «Даьла на1алт хилда хьо ваьккхача хьа даьна» - цо оалийташ.
*     Деша ма1ан гойтара белгалол (свой-во) хулаш чамбайна, эхь д1а- дайна хьал цох хулаш, цхьа г1ожа агакепах (форма). Эхьдор алсам низ, цо даим бакъахьар саг ший уйлах шеквоакх, цул совг1 цунга кхе-

                157

там бала хьал доаг1а цу агах доалар кхетаде, иштта цуна боаг1а махбеш доазув лаца, лоравала.
*     Хулаш ба телха нах, х1аьта ужаш к1езига хилар Даьла къахетам ба. Г1алг1ашта юкъе, ужаш нийссалу цхьацца лазар шоашца долаш, цар лаьрхх1а лох водар маьлхедоаккхаш, маллаг1а хьахинна 1овхье (явление) бегашта яьккхе, ирча сурт а дилле, из шийна буча сакхер-дамах наха халхетар хулаш, цу венна улачох а ала хул цар 1оттар хургъйола харц, ирча дош.
*       Цхьа даим к1ордаду эсал гулакхаш, эхьдовр хиннад царех, иштта А.Чехов яьздаьд: (Тха ц1аг1а каст-каста кердадоахар: «ахчан ларх1ар деза, капейко сом лорадаьд», цу тайпара кхы а, цу къамаьло йиша то1аяь, эхьдовра, из хьожаш хулар к1езига эцарде, цудухьа дар тха вохьегар).
*      Эсалал эхьдовра мо мегагволча сага балена хул, цигар к1езигало эхь доадара наха юкъ ц1евала везаш сага, цох хов эхьдовр, эсалал, к1езигал гаргара хулилга мог1ални дикале я ала, ший дацари (отриц-ый) хьала.
*      Массала 1алам саг ма вий аьнна ца 1еш Хьасан-молла къайлаг1а,
Гойтмир ц1аг1а ца хулача бийсан ухаш хиннав пристопа сесаг йолача, къайлаг1а долча корах чу а вувлаш Гойтамира б1айхача метта бий-саш йоахаш.
*    Изза-мо масал да-кха Гойтамир сесаг Колой волча а ена, говра ха-хка хьалха венача бесса «хье къонах вале, сох фудоал хьажал т1ак-кха», оалаш з1амгича сагаца наьха сесаго саъердар.
*   Ужаш мо ага- кепах (форма) хул эхьдовраш г1алг1ашта юкъе, из деррига къайлаг1а хулача хьалах ма дий. Цудухьа гучахьа ужаш моргаш эхьдовраш хин- надац г1алг1ашка е нохчашка.
*    Наьха эздел хилар ба мог1ал хилар, наьха сакхетам дийналотта-беш. Эхь дайна саг кхераме ва наха юкъе хила, цунгар ирча г1улакхаш гора.
ж)         Мог1ални духьоттар (прицип моральный), долчо бухедужаш бакъдолчох е агабокъо (закон) хинна, хьал долаш е болам низболаш (движушая сила), ший моттига бухе иллара кхыча бакъдолчо, ага-бокъона хьала долаш е болам низа.
*      Духьоттар да цхьана х1ама е г1улакха уйла йоаг1аш, цох сага да-галоацам (цель) боалаш лерх1ам ч1оаг1абалара индивиду буча ард-ама (действие). Духьоттарах оал латини меттал «principum», из яхи-лга да к1ийле, хьалхара юхьиг.
*    Цунах махбеш хилча ала доаг1а, из нийссаян- на дикале (кач-во) хулаш, цо белгалю санаьхк (личность) бакъахьарча оаг1уврахъьа, ни-йсса белгалеш саги башха дагалоацаме уйла (идея), цхьацца теша-машца т1ехьа-т1ехьа  наькъа т1а саг валар долаш, ший дагалоацаме уйла д1алеларгахьа.
*     Духьоттар бокъонца йола белгало (признак) яц, из сазалар (субъ-ек-ый) йолча хана, ший чулоацамга дилча сага дух (суть) д1агойташ.

                158

*     Х1аьта цун агакеп (форма) мара хилац мог1ални сакхетам бовзи-йташ (дегахьа сатешар долаш), ший хадемогар (способность) гойташ, кхы а цу хьале д1адерзар (направ-ие) лорадеш.
*   Цудухьа духьоттар д1адалар вахар довр да сага, цуна ирчал ло-арх1аш хиннад сага дена лазарца, х1ана аьлча маллаг1а г1улакха ма-хбеш хилча, эшар хиннад сага духьоттар, из бакъахьар оамалт (нрав-ть) лоарх1аш хилара, ший къаьсттача чулоацамца, цига мог1а-лни ду-хьоттарца, цхьацца леламах е наькъах.
*     Довза мегаш да духьоттар дагалоацама уйла вола моастаг1 а волаш, цул совг1а х1аьта мо бехкбеш ца1 (саг) д1аверзаргахьа чулоа-цамгахьа.
*       Духьоттар духьаллатт ирча, харц кхетама, цига мог1ални дикале (кач-во) йоацилга ховш, цу тайпар кхетамчеш я. Массала: фанатизм, догматизм, эгоизм, регоризм.., уж кхетамчеш (пон-ия), цар чулоацам ба к1езига махбеш лерх1амца оамалт (нрав-ть) я ала.
*     Х1аьта цунах дар дий-дац оалаш критика наькъа т1а уйла йича са-
наьхка мог1ални оаг1ув хул культура гуча моттиге. Нахбезаро (гум-анизм) дусташ хул из духьоттар сакхетамгахьа махбеш индивидумо, х1аьта цунгар санаьхк (личность ) белгалаеш мог1ални дикалеш хьа-гойташ.
*      Нагахьа харц духьоттар духьалдоале низбеш наха, цунца харц, барбари (варварский) низ болга гуш хул, из низбара г1аьрхошта бех-казло йоацаш цхьа кхерам т1ехьа беце, цига бехказло хуле а бахь-анаш доахаш харцонех.
*     Иштта Америк паччахьо Д. Буша Ираке т1оам баьккхар, б1еха пропогандаца болхбар из, иракий къам к1алхьардаккха т1оам беш мо. «Демократи» езара е доаца атомни герз да, яхаш Саддамага.
*    Цига в1аший духьалэтта духьоттараш харцон, зуламе хилар б1а-рчча къама хинна ца 1еш деррига дуненна. Цу тайпар масалаш да масса- йола политика белгалйича. Къамо ше мога ца дер харц хулаш…
*       Духьоттара саг хилар гучадоал, иштта цуна хац-бакъ хилар а хов
уллуврча наха, деррига д1адаьлча г1алг1аша белгалдеш ма дий къо- нахчал, из деррига гойтар духьоттар да.
*   Атта дац дунен т1а сага ваха, къаьстта саг хила, цудухьа из духьоттар д1адаьккха, аттаг1дар хьаэц цхьацца болча наха, цунга хьажжа царгар мог1ал д1айов.
*    Дике, вое шийца къоасталац, царех махбеш хало кхоачаш болх-моттигаш къоача сагага, иштта харцдар харц да алар е бакъдар бакъ да алар къахьега доаг1а уйлашца а, дег1аца а, ший къонахчул д1а-гойташ, цу торонца хьадоал саг хилар, къонах ва,- оалаш гонахьарча дунено.
*      Боккхича наха зехьа аьндац: «ваха вала мо хала да», цунах хов ваха сага атта ца хилар; «д1айха худар даа а дац атта», цу къамаьлаш ма1анга вуг кхетамга: къонах хилар е саг хилар цхьан ма1ана дешаш

                159

долаш, цар белгалдер духьоттар долаш дагалоацаме уйла (идеал) хинна, из наха юкъе ший моттиг хьалаца декхар волилга.
*    Цу даькъа ч1оаг1а сина торо дег1айоалаеш хьал доаг1аш сага, шийна хьалхишка доккха Са а даьккха ваьлача атта хеталуш, х1ана аьлча, ц1ано гойтара, сий ц адов- ра воккхий хулаш саг.
*      Зехьа йоаккхаш хинннаяц из моастаг1чун бера шалта шийна ве т1акховдае кийчаяьча хана, - моастаг1ун бе йолашехь шийна хьачу-1отташ, ше цо велехьа, ше вувш.
*     Из ший моттиг яьккха моастаг1ачун 1абар ца дезаш, сийле йовра, цига денал гойтар сина эшама духьоттар долаш д1ахад.
*    Духьоттар хиннад ший къам а, мохк а дезаш, массане сийдайна ди дар, ца ловш къонах волча сага ше вицлуш вахарах къастарца, мела хало-1азап ца хилара шек воацаш, велаш, ше бусалба воландаь, ше къаман во1 волаш.
*    Цига духьоттар хьадоаг1а сага, иштта байра, шоаш боабайташ: Оздой Мухьаммад-Баси, Берсанов-Велхой Адам, Оздой Рашид, иштта
бола эзараш г1алг1ай к1антий. Дала гешт долда царех!
*      Духьоттар хул кулгалде курбеш, хьал дара, ший к1ийленца нийс- саяь кийчалаш (правила) йолаш, цхьа къаьстта болх-гулакх (деят-сть) д1адахьа; сага чухьар сатешарца (убежд-ть) цхьа маллаг1ча кхетама белгалдаьнна ца1 хилара, д1алелара тоъбоарам (норма) болаш; т1а- саца белгалолаш (особ-ти) йолаш чухьаоттара ардам боалаш, меха-низми, чоалхи… философи долаш гойтама уйлаш в1ашка-ухача, кхы а боккъонца яйза в1ашаг1акхийттача факташца.
*      Духьоттар лахар денад адами долх-г1улакхаца (деят-ть) деотта-ман (практич-ки) аламат долаш этике, цо белгалду духьоттар тоъбо-арам (норма) болга, ший нийссаяь кийчалца сага д1алелара, из саг д1алелар хьал хала мег еррига цхьана кхетама мог1ални е карара хинна.
*    Иштта белгалдеш да кераста дина васкето (заповедь) хьагойташ мог1ални духьоттараш, царех ца1 да укха тайпара:«хала хьо отташ, хьайца кыбараш хулаш е отташ мо». Из да декхар далар сага тоъбоа-рама ваха, цу духьоттара латта хул И. Канта хаьддадо императив (категорический императив)…
*    Иштта хала мегаш хул индивида карара мог1ални доаца духь-оттараш, ужаш саго юкъедоахаш, ший вахара д1алелар тоадеш.
*       Х1анзарча вахарца кхетадара духьоттарах кхетамче (понятие) ху- лаш цкъаза д1анийсалуш хул атта мухярца, хьувца(каприз), шийтам- ца(упрямство).
*   Цунах хов массане даьр ца деш, ший яхар мара саго ца делга, ший духьоттарца. Цу шийна хетарах моттигаш хул цхь эгор саги гучадоалаш, из яхилга да нах цхьатарра ца хилар Дала шоашта данна- ча хьаькъала.
*     Масала топаш хьаеттача бе диг делла саг т1авахача ху- лар да из диг бедаьлла хинар ваналга. Цох малаг1а духьоттар е лакха сина

                160


1алашо (идеал) я къонахчул д1агойта, в1алла яь бехказло а йоацаш.
*     Хургдоацар дийца - хургдолчох воал, - яхаш кица да г1алг1ай, из хургдоацар дийца мужахьединаш г1оазота ухаш байна д1абувлар, шоаех террористаш ба оалийташ, тахан ХХ1 б1аьшераш д1адолхаш.
*    Дино белгалдаь ма дац даима ха йоацаш довдеза аьнна дина духьа, шиъ б1арг д1акъайла, цхьа ди е ботт мара ма балар из г1оазот д1адахьа. В1алла ца хадар харц духьоттар деце?
*     Сага гучадоал вахаргахьа нийсса дола духьоттарах хулаш эша тоъ- боарам (норма), х1аьта ужаш хилара агабокъо (закон) хьадалар болх хул.
*    Нах ба юххера духьоттарца шоай дикал-вол гой а, ца гой а агабо- къонаш хьайоахар, цигар наьхаюкъарле тоеннахиларга хьажжа нах а тоабанна хулаш агабокъонаш юкъеяха.
*   Мела агабокъо (закон) хиннай хьат1аийца болх ца беш ший бебе-зача тоъбоарамах. Иштта даьккха а хилари «Закон о реобелитаци репрессированного народа».
*   Фу хилар цох, цу хана российски наьхаюкъарле цамогаш яр, ше тоаяла яьккха агабокъо хиларца тоацалуш из акгабокъо каьхат т1а йисар. Цо йох наьха е сага духьоттар пайда бац, нагахьа к1ийле йолаш хьал ца хули.
*     Национализмах духьоттар доал цхьана къамо шоай хьахаржар го-йташ болх-г1улакх юкъедаьккха болам д1абаьржача, цунах хьабена ба кхетам б1ахийе, кхее нах хилар д1ач1оаг1даларца. Ужаш кхебара- шта дикаг1 доалде къамаш духьалдоахаш хьал доаг1а.
*    Тахан В. Путин кулгалхо волаш ХХ1-г1а б1аьшераш д1адолх Росси паччахьалкхе цхьа-на къама сина парг1ата яц, вахар халла да ца довш дах, дукхаг1а дола адамаш.
*     Х1аьта т1къо процентах бола нах шоай вахарах башаш ба юкъа балабоацал (мещ-во) долаш, цунах хов наьхаюкъарле опех, рек- ламах яхилга, наьха духьоттар тайп-тайпара долаш.(д1ахо хьажа 496
з)    Наьха духьа кхоацавар (самоотверженность) да сагах доала духь-  оттар (принцип), мог1ални дикале (кач-во) йовзийташ, ший диклех махбайташ, из башха бакъахьар г1улакх да.
*   Цу тайпара дераш (дела), оамалаш белгалеш сагах, х1ара инди-вида гучадоалаш ший саго кхоцавар наьха духьа, цо дезе Са д1адала кийча хулаш. Цунах белгал- дала хул, цуна ший даьхе езар, кхы д1ахо дараш белгалде долаше- хьа.
*     Наьха духьа ше кхоцавар да шийгахьа дар д1алуш; саг1а доак-кхаш, лазара к1алвисачунга хьожаш; да воацаш дисса берашка до-ацар луш, цар б1арг белар дезаш; мехка т1абоаг1а бала гуш оарца-г1авоалаш; дунен юххе харцо яьннача (т1оам, моцал-йокъал, лаьтта агар, форд т1абалар, мух хьакхар) дукха ма хули ужаш.
*    Иштта харцо яьннача саго ше раьзавоацилга д1ахайташ, наьха барт тайнача докъашхо волаш; пхьенаш лехара духьале еш, пхьа би-тарга хьожаш.

                161


*   Дукха хул наьха духьа лелар, цу тайпара дега дикле гойтар нийс-салу цхьа къаьстта хьал эттача, нагахьа сагагар д1адехаш г1улакхаш жолаш моттиг хилча эшар д1алуш.
*   Цкъаза моттиг йоаг1аш хул, ший Са турпалхочо д1алуш, цун ши-йгахьа сина торонех мог1ални декхар даларца, цигар низмо д1аде-хаш деце а из караг1доала дика. Цох оал: «оамалта декхар» (нрав-ый долг), саг волача сага эшац к1езилгал, эсалал, х1ана аьлча цар мог1а-лни хьашти-теркой (интересы) д1айоаю.
*      Наьха духьа кхоцавар доаг1аш да х1ара бусалба сага, нах безаш е лерх1ашдар хулаш. Сага ховш хул ше Аллах1а духьа деш долга, х1ана аьлча Далла дезар цунах хуландаь. Укхаз кхетаде доаг1а логиках х1а- ма долаш Да е Дац,- оалаш мо бусалба динах хьаллаттар да белгал-доалаш; саго Даьла духьа даьр х1амчера дег1 (маттер-ое тело, цигар- чо даь г1улакх ший Далла 1илмо махбана, цхьа агакепа маьжг (маска) доалаш, барзкъа метта оамалт (нрав-ть) тоалуш.
*    Кхы цунах кхетаде дезар фуд аьлча бусулбашка Шар1ано д1аде- хар, къаьстта шер1абоаккхонна наьхаюкъарле (общ-во) хилача. Наьха духьа дер, Даьла духьа долаш, цох пайда хулаш дуне-къемат 1а- лашдеш, нийсса мог1ални башха саг хилар т1ерадоалаш.
*   Деррига дуненга дола хьал дийнали, къаьстта сага доаг1ар сина торонаш йолаш да цхьа з1ыагара (процесс) бувзам болаш.
*     Х1аьта материалисташ дийцачох: «Ер х1амчера (матер-ый) дунен торонаш хьалхаут- таеш, уж сина торонаш х1амчен (материя) хьаштах лелар кертера долаш мо», хов харц хинналга 1илман болам гойташ довзартен (поз- нанной) даькъа.
*    Дийнал (сущ-во) хилар гуш цу дийнали х1амчелца (матер-сть), х1аьта дар ди-дац ала хулараш, сина торонаш мара хилац, цудухьа эш сага диннаг1а тешар, цо сина торонаш дег1айолюндаь, цу даькъа метафизиках трансценденталностал хулаш «саг хилар» гучадоал, ди-наг1а вар к1алхьарвоалаш сакхетам дег1абена хиларца.
*   Сага Аллах1о дана цхьан хьалага кхачар сага т1а да, ший торонаш хилара екъайишйоацаш Даьла къахетам цунга кхачара. Из иштта кхетацадар сакхетам д1абоабуча наькъа т1а хул, нах толхабеш син-гахьа адамех хьайбаш де г1ертача кепе.
*       Бусалба дино хьехар дац, дуне ма довза яхар, нах ма беза яхар,
безам ма хила. Цо яхар да, из Даьла ни1маташ карадерзаде, кхом бо- лаш Данначо хоастам а беш, Цуна ц1ерах леладеш деррига.
*    Кхы а хов Къоран т1ар Даьла къамаьл хилар долаш, 1илман бух, къаьстта сина торонаш хулаш, дунен хьале, динца сатешар хьале долаш, цхьа физике, метафизике хулаш сага кхетама.
*     Сага хул довзарте (познание) дала Аллах1а ц1ераца д1адолалуш 1илмаш (алиф, лам, мим) оалаш мо гносеологи хьашташ кхоачашд-еш.
*    Сага доаг1ар довзаш Даьла духьа: дуне, нах, 1алам, хозне, болх, гаргало лелаяр,.. уж Аллах1 ни1маташ дукха хиларца, ужаш лоарх1аш

                162


Далла хоастам а беш.
*    Из да кертте духьоттар саг волаш ваха Наьха духьа кхоцавар, цига хул саг дика вонах хьакъоастадеш Даьла лай.
*  Цох хов индивида доаг1ар - саг хилар белгалдоаккхаш тоъбоара-мах (норма), сага махбеш маьха боарама (критерий) озар е дустар долаш вахаргахьа х1ара сага, ший сакхетам дег1абоалбар наькъа т1а.
*       Иштта сакхетам хилара, шийга юха а хьожаш дучун е даьчун цхьа рефлексех мог1ални дикале лакхялийта махбарца да саг хилар. Ц уса- га сингахьа дахаргда дукха маьхедараш (ценности), санаьхк (лич-сть) хилар белгалдоалаш наьхаюкъарленгахьа мамезза моттиг лелае.
*     Иштта сакхетаме бусалба саг, кхоачаме ва саг хилар т1ерадалар, бусалба саги 1илма да кхемат-дуне дагадоаг1аш, ший сингахзьа ийд-ам (отнош-ие) болаш, бусулбала йоакхо ер, адамашца мерза-к1аьда хилар тоъбоарам (норма) болаш, ше наьха духьа кхоцавар деш…
*       Наьха духьа кхоцавар хул саги дари (полож-ный) психологие, со- циальние, мог1алахе, политикахе йола дикале, из саг санаьхк хилар- ца, хьагойташ сага ший вахар магарца к1аласоцаде Дала-наьха духьа саг1адоаккхаш ший д1алеларца, ший валарга д1акхаччалца.
*   Из саги дакъа соцалуш да индивидума кхетаде харца, ший бех-ктокхам хинна; сагаца новкъости хоалур долаш, лерх1ама полетиче-ски кхетам хинна, даймохк безарца, иштта ниссо хилар дезара бакъ-долчо т1ехьа хила кийчаволаш.
*    Цуна массала советски наха фашистски Германина духаль баь т1оам, дукхачар шоай са ца кхоадеш, иштта латар шоаш котбалар тешаш баь т1оам болаш, цхьа яь кийчо хиларца. Белгалве доаг1а, из хиннав аьнна вола Александ Мотросов, цо ше кхоцавеш д1акъовла-ра ший наькхаца нимци дзота амбразур.
з1)       Кхетамца хилар (сознательность) да оамалт (нрав--сть) хилар, эзделца ма1ан доалаш эггара лакхаг1ча тоъбоарамца, саги эздий ва-хар белгалдоалаш.
*   Цунна аламата (филос-кий) кхетам балача гуш хул, саги вахар-ле-лар нийсса долаш сакхетама мог1ал диклешца(кач-вами) йолаш, наьхаюкъарленца башха бувзам хилара, х1ара сага сина парг1ато луш.
*    Кхетамца хилар да саги торонаш хьагойташ, сагаца хадемогар (способ-сть) доаг1аш хьахаржа г1ойле, вахарца караг1доалачох, цхьа цхьа дагалоацаме уйла (идея) хиларца к1ийленгахьа.
*    Из сагах д1ахо кхетадеш цхьа оаг1ув баьле, саго шийна ловш т1а-эцаш бокъонца наьхаюкъарлен (общест-ый) ма1ан. т1аккха гучадоал сагага д1адехар, шийца наьха йола къоаргга хьашти-теркош (интере-сы), х1аьта д1аходолчох сага ше вовзаш мо довзар гуш, цу социальни историцар низамах.
*     Укхаза ха доаг1а саг кхетамца хилар долаш, цунга хьажжа адамал
(челов-ть) хьахулуш сагах махбе торо хул, лакха боарам боалаш хье-хамца дикадара масал гойта.

                163


*   Х1аьта цига бола сакхетам сазало (субъект) кхетабу, из шийга кхаь-ча хьалче (бытие) ваха-вала мегаш хилар тоам болга, т1аккха саг хилар т1а да.
*   Цул совг1а индивида гучадоал, наха юкъе (ше) санаьхк хилар ха-рцдоацилга, цхьа эша бувзам боалаш ший синначухьар (дуненца) мо арахьчунца озалар (объек-ный) дуне довза.
*    Сийлахьа могадешдар да сага эшар, цунца хьашти-терко йолаш кхетамца хилар доаг1а сага ший волачул воккха хила шийна махбаь. Цундухьа сага эшар хул цхьацца вахар говзалаш, Дала шийна дан-начох кхоачам а беш кхетамца дуне лаха. Иштта денача хьало саго хамбе доаг1а Дала данначох.
*    Миччахьа дувце а дика е во долаш, шоаш долача метте хул, иштта дика дувцаш хилча тайп-тайпарча хьале, х1аьта из массанахьа дика долаш логико боарам боаккхаш (ше дика) хиннача хьале дусаргда, из во дусаш мо, иштта ший метте латташ махбайтара.
*   Иштта долча ха доаг1а вахар халонех саг халавезалга, дика хилар-ца вонах къоастаде, цхьацца нийссаяь кийчалаш (правила), духьот-тараш (принц-ы), 1омораш (навыки), тоъбоарамаш(нормы), кийчал-аш (подгатовки), йолаш.
*   Цу хьаькъала кийчонца вахара 1унал де дезалга долаш. Цунах гучадоал сага янна сийдола ц1и «саг», кхы а цунгар хьал белгалдеш дош хилар , из да Саг хилар. Цудухьа оала хургда-кха безаме бер б1а- ргадайча кхоночо, шийгар айдеш: «Саг ва из, саг! Ва са сагилг!»
*     Кхетамца хилар да сага дуне-1алам довзар довзартен (познания),
цунца ший сина торонаш дег1айоалаеш вахар дезаш, иштта валара а йоакхоеш.
*   Цу даькъа сага декхар долаш гучадоал 1илма довзар, цунца вахара говзал совг1аювлара. Из яхилга да саги вахарах хьадоала беркат долаш, х1ана аьлча, цу вахарах хьабоал кхоллам. Цу кхолламца хьа-хул сагий сийле, из ванна д1авоале а цунах бусар кхоллам мара хи-лац.
*    Саги кхолламо цуна ц1и йоаккхийт, цудухьа деза адамашта хозне кхоллар (творч-во). Х1аьта бусалба саги декхар да хозне кхолла Даьла ц1араца, Из дагавохаш.
*   Мела ц1енош, г1алаш, хознеш хиннай бусалба наха кхоллама дун-ен т1а д1агойта. Иштта мела 1илмаш дайзийтад бусалба наха адама, цох махбе доаг1а х1ара саг, х1ара къам маллаг1а динаг1а мара ца хилара кхетам хилар долаш шоашта Дала данначох кхоллам гойтаб.
*     Царех кхоллам ба, г1алг1аша лоаме хьалъяь латта г1алаш цхьана хъана. Цхьаккха къам дац вахар хоздар ца дезаш, цунах да мела г1ал-г1ашка хало кхачара, шоай вахар тоаде г1ертар, цудухьа д1а мела хьажа г1алг1а ц1а де хьожаш ва, т1ехь-т1ехьа хозаг1а-дикаг1а.
*     Цу кхетамца гучадоал г1алг1ай къам даха уйла йолга, цу къамаг1-ача наха наьха кулгашца  хьалдиц ц1еноше, г1алаше. Цар лоалахоаша цардар дохадаь мара хьаде новкъостал даь ха хиннаяц.

                164

*    Цунах хов, цу моча къами овла мичара боаг1а, наьхадар даа е дохаде хара, царех барбарой (варвары) аьннад жалташ (греки), эрим-хоша (римляне), иштта кхычар а шоаш кхетаме къамаш хилара кхол-лам лоарх1аш.
*    Кхетаме хилар да хьаьнале кхоллама вахар, х1аьта барбархошта наьхадар даккха мара уйла хинаяц. Кхолламца гучадоал саги кхетами хилар.
 1. Кхетамца хилар да х1айре сина ала (дух) болаш саги ший д1алелар кхоачаш х1амилда (предмет) хинна критиках шина анализ еш.
 2.  Кхетамца хилар мог1ални оагуврахьа ма1ан да ала, из хул эггара лакхка боарам болаш эхьан, торо хинна къоастаде гонахьар бакъдар.
 3.  Кхетамца хилар да белгалол (свой-во) д1а-хьа нийссабе дагалоа- цам, иштта болх-г1улакх д1адерзаре (напр-ие деят-ти) саги вахаре; кхы а регуляци еш сага ло1аме (воле), кийчое ца1 де г1ортача довза, шийне, гонахьар дунене довзарте (познание) хургдолаш.
*    Кхетамца хилар - боарам ба мог1ални  тоъбоарамашта (норм), цу- на торонца диках во д1акъоастаде могаш; из кхы а сагаца д1анийса- далар сина торонех диккаш совг1адолаш, ше сакхетама вахар хилара.
Цо кхоачамбу сага тайжа сабарца хила тешам хилара шийгахьа, из индивид хилар дийнаду кхетамца санаьхк (личность) волаш, х1амах шек хилар д1адоаккхаш.
*     Денна долча вахаре кхетамца хилар вахара кертера ма1ан долаш да, даим хула халонаш юстаряха. Цу даькъа дий-дац аьннача хьахар- жа дезаш шийна эшар, гонахьар болх-моттиг а гуш.
*    Дукхаг1а кхетаме мела хилва саг з1ыагара (процесс) долаш белха керда арахецари от- раслеш йолча 1омавалар пайдане хулаш болх 1омбар (опыт) бе доаг1а сага а, коллектива а.
*    Иштта да студенте деоттаме (практике)  кхаьчача, цуна кхетамца хилар пайдане доалаш т1ехьа специалист хила. Изза-мо хьал да мас-садолча 1имашца бувзам баьннача, арме г1улакх дуча эпсаре, солте-чуне д1алеларгахьа.
*     Мог1ални оаг1увнгахь лакха тоъбоарамах оамалт (нрав-сть) хила- ра да кхетамца волаш: саг к1алвисачо оарцаг1а водаш, доацачо эшар луш, къаванача сагага хьажар, боашта новкъостал дар дувхара-даара,
иштта дукха хул-кха догц1ана хилар д1агойташ, из да саг хилар кхе- тамца
 и)          Тийша хилар (убеж-сть) да мог1альни толжаг1айола дикале   сагах ялар, ший караг1долчунца сазал (субъект) ийдам (отнош-ие) балар, цхьа тешар доалаш.
*    Цу даькъа цига хоалуш ший б1убеналга е цхьан уйланга кхаьчалга. Цунах да сага хар д1акхийтта ше бакъахьволалга, цудухьа цунгахьа низ гулалу шийна бакъахьа ваха-лела.
*  Цхьа агакеп (форма) йоаг1а сага ший д1агойта, къаьстта бакъахь-аволга д1ахьовкхаш, цига цо гойтаргда эздий г1улакх, наха лоарх1ар, шийгахьа бакъахьар сакхетамца г1улакхъаше, дикаше (дела), оама-

                165


лаше гойта да волаш.
*    Тийша хилар да сагаца, саги кхетам диканга д1анийсалуш болча хана, дунен т1а доаг1ар-доадар довзарга хьажжа. Цу даькъа белгал-де деза хьал сакхетама торо къоарга хиларца, цигар наьхаюкъарлен эшамаш довзаш. Сага  ший вахар довзара наьхаюкъ- арлен хьашти-терко (инте-рес) гуш.
*      Х1аьта хьал дукха хьахьовкадалара, саго шийх мах ца бара 1ома- веш къаьстта бола бала кхетамца догмах д1атешавеш, шийна ховчох саг шеквала йиш йоацилга гуш духьоттарех, цхьане сийле яле а харц ца хила.
*     Массала цу кхетамах хьехамаш де: догматизм, фатализм, автори-таризм… Кхы  а харц  тийша хилар да даима  д1анийсалуш кердадар
ца дезарца(косность), фанатизм ч1оаг1а хиларца, из наха деза лаь-рх1а 1аьдал ца хилара, наха болх 1омбар (опыт) зе безам ца хилар, нах теркал ца бар, шийна ховр нийссаг1а хеташ.
*   Харцахьа тийша хиларо шийгахьа къайлакхохь ч1оаг1а кхетадеде-зар, лакха ма1ан  дола д1адехараш декхар хиле, оамалт (нрав-ть) хи-лар долаш. Наьхаюкъарле йолча талха нах нийссалуш хул, ужаш ба тайп-тайпара:  рузкъано толхабаьраш, къело то1абаьраш, лийцабаьх-караш, хаькъала талхараш.
*      Тийша хилар дувзалуш да чулоацамга хьажжа хьовкхам беш хил- ча дале ший эздел, г1улакх хиларца е ца хиларца мог1ални  дикалеш (кач-ва) йола никъ болаш бакъахьара.
*   Цул совг1а тийша хилар долча гучаювл этика хаьддадараш (кате-гория) мог1ални мукъале хила.
*   Цо хьагойт к1ийле хилар психологи-дагалоацаме уйлах сагаца ху-ргйолаш ло1аман диклешца (волев-ые кач-ва): къонахчул (мужество), ч1оаг1ал (стойкость), вижжа хилар (самообладание), сатохадалар (выдержка), дагадохардар (инициативность), иштта нийссал (верн-ость) харжача наькъа гуш.
*     Бокъонца дола тийша хилар да нагахьа мо из нийссаболча сакхе-таман мукъа дале, къоргга кхетадеш социальние, политикие  хьал, цига хьадоаг1а истори гуш наьхаюкъарле дег1аргахьа, наха эшар-дезар белгалдеш политика я ала, саго ший вахар д1адахьа.
*    Кхы а хул харц агакепаш (формы) ювлаш, нагахьа саго боарам боацаш, из шийха доалар ца гуш рефлексица, хеттара цхьана кхетама саг наькъа т1а воалаш, цхьа догмах нийссаванна, цхьаккха авторитет ца гуш хул дацари гойтам боалаш болх-г1улакха, иштта наха зулама а.
*    Цкъаза тийша хилар долаш харц наькъа т1а валар хиле наьха-юкъарлен зе деш хул кулгалхоша, цу тайпар болх хилар Совет 1аьдал латташ Сталина культ личностах, армийна, интелигенцина, къамашта харц та1зардеш, вувр вувш «къаман моастаг1 ва»,- оалаш, доккха туржа1 оттадир цу хана.
*     Из Сталина тийша хилар иштта харц догмах хиннадецаре села ха-рцо йоаг1аргъяцар халкъанга. Цох хов тийша хилар бес-бесса хули-

                166


лга.
*    Из кхетамче(понятия) харц хилар даим гучадоал наьха сакхета-мге, наьха социальни хьалаге хьажжа, иштта саг е нах кхебарга хьаж-жа; ма хули кхевер хьайба кхедеш мо, кхетаме кхевер доацаш, цига хьакхоачар да къаракъ, наркотик, б1ехал йолаш нах наькъа т1а сацар. *    Телхача наьха шоай тийша хилар хул, харц кхетамца ужаш д1а- тайжа хилара, цудухьа саг нийсса кхевар, бу хьехам пропоганда хала эшаш хул наьха барт хургболаш шоай наьхаюкъарле дийна, могаш лоттае. дуне хьогаргдолаш.
*     Сага дикаг1адола тийша хилар да саг (нах) х1аьнал къахьегарца д1атайжа хилар, б1еха хьаг1 йоацаш наха юкъе, наьха юкъе моттар, шиндухьа хилар, харцлер доацаш.
*   Тийша хилар хул цуна чулоцамга хьажжа, из дика бале дика, во бале во, ший дарие, дацарие мог1ални дикалеш йолаш. Из хилар до- аг1а эздел, сабар долача сагага, из оамалта (нрав-ый), кхетамца дий- нал (сущ-во) доландаь, кхетаме кхевара, саг хила снаьхках (лич-ть).
й)      Сий-эхь довр (бесчестие) дацари (отриц-ый) харц мог1альни ди- калех г1улакх да, из к1алйиса оамалта дикле (нрав-ый кач-во) хилара белгалбеш саги гом. Из цо харцона вахара лелабу бувзам болаш, ку- льтураца, сина торонашца дин да ала д1ахаьда саг цох хилара.
*    Цох кхы а Цинизм оал, греки меттал овла болаш «cinosardes» - Афина гувна ц1и а хулаш, цигар аламатхой (филос-фы) хинаб шоай харц кхелъеш «киникаш» - оалаш.
*   «Кинизм» в1ашаг1аеллар ва Аристофан, цига баь хьехам хиннаб: «гоамал, цабезам, цабоашам наьхаюкъарлегахьа латта яхаш, саго шийна лоар де дунен т1а, саг мела ваха декхара ва цхьацца кхоача-машца нах бахаш хиннача, иштта саг парг1ата ва шийна лоар де ду-нен т1а мела ваха наьхаюкъарле(общ-во) ца лоарх1аш, гоама хилара, саг цу хьаькъалца хьайбанга кхоачавеш».
*    Сий-эхь дайначарна корадоаг1аш хиннад цхьацца д1алер, достам ваккха саг бакъахьара хьашти-теркош (интересы) хилара, беламга йо-ахаш башха сина 1алашо (идеал), лерх1амца йохаеш саги бакъа-хьа-рле (правил- ость), дикал (дост-во).
*    Киникаш шоашкахьа сий-эхь доацаш хилараца хьахьовкх мела мах бу цар шоай эгоизмах, царгахьа амог1ални кийчалаш хилар да эхь, сий довр, бакъхинначо царех кулг лостадеш. Киникаш нийссабала лаьрх1а хинабац, шоаш харцлерах: фаприсейеш, хьиллалхой хулаш.
*    Х1аьта г1алг1ай сакхетамо белгалдер да сий-эхь довр эггара ирча- адолча лазарах лазар хинна мог1ал д1айоврца.
*     Из кхетамче (пон-ие) кхетама йовзаш, сагах доалараш белгалде, цу даькъа к1езга дац  да- цари (отриц-ый) да ала саги сибаташ, харц е б1еха оамалаш, наьха талхар къаьстта сина торонех.
*    Нийсса сакхетамгахьа эздий хилац телхача нахах доалар дувцар е хьедар, из бусулба дингахьа къаьстта мегаш дац, х1ана аьлча вовар къинах ц1анаваундаь, кхы а х1ара сага шийна хул ше дечох жопда-

                167


лар.
*    Цудухьа нах бувцар во юкъедаккхар мо, нах хьакхаштабахар да, къинош гулдара совг1а. Къаьстта хьалхье- дедоаг1аш хилац наьха къайлаг1а латта ирчадараш, зулам далар кхерам боландаь… Сий-эхь довр эздела моастаг1а да, эздийча сага гу е хаза хьал хилац цунах, цундухьа сий-эхь дайна бувцача меттах
*   Сий-эхь доврах махбеш кхетамбалар доаг1аш да этиках кхетам бо-
алача кхетамчех. Сийе, эхье д1адаьнна саг дега дикале (кач-во) д1а- яьннар хул, цу моча сагах нах гаьна бувл, цунцар къамаьл е г1улакх ца эшаш, нах юхера д1ауда саг хул цох.
*     Воча сагагар го дика хилац, из ж1алий 1инца хуландаь. Саг къар-акъ манна е иштта цу тайпах волаш хилча, цуна хила новакъост хилац ше моргаш мара, хули а цуна доалдеш ц1аг1ар е ц1иех саг, из наха юкъера чехка чувига, наха гургвоааш.
*    Сий а, эхь а цхьана довр ч1оаг1 сакхат да мог1алах махбе ца де- заш, цудухьа г1алг1ай сакхетамца дац цунах махбеш. Нах бахача метте хул юкъедаккхар, кхетамче (понятие) йовзар аьнна сакхетама.
*   Мела кхоачар хилара саг, цунгар ирчал ейча тоха с доацаш д1а-верзавезаш хул, х1ана аьлча эздела духьале я из, наьха сакхетама моастаг1ал а хулаш; къаьстта хала хул хьалхара вейзача сагага цу тай-
ирчал е эсало ейча.
*   Цу ирчало вош вешах, йиш йишах, во1 даьх, сесаг марах ходадаьд.
к)      1огурловзар (чванство) хьадол дацари (отриц-ый) мог1ални дик-ле хилар, цох саго ше волга хайташ моттийта, шийх цхьа санаьк (лич- сть) хетийташ.
*    Йоккхача ирчалах я из, цунах эрсси меттал «чванство» оал. Цунах кхийнача сагах белгалдеш хилча хьадовзар хул саг лакхар- ча уйлах хилара зе безам боацаш кхыбыраш, нах теркалца беш 1откъ- ам бе уйла хул цуна.
*     Х1аьта наьха хьабалар шоай овлангар ма хули, цар хьаькъал, кхе-там, оамалаш хьееш, ювцаш бела хул, цу тайпара нах, шоай мела эса-ла торонаш ца гуш.
*  Наьха культура, кхолламан бовх1амаш шоех доаккхалдичар тер-калаяц, из да цар наьха хьашти-теркош (интересы) зе е белгалае ца  тугар.
*     Шийха доаккхалдар опий сонталах лелар, куралг чуйоссаш цу аьким нахах, «саг хилар» да ала, ше лакхаг1а е хьаькъал долаш хет-аш, цигар наьхаюкъарленгахьа харжа, ше лакхаг1а лоарх1аш е в1аь-хий хеташ, иштта цхьацца дола болх-г1улаках (деят-ть) ше аьла хеташ дегахьа, юххера цох ц1и йоаккхаш хилча «1гурловзар» оал.
*     Сагах караг1даьнначох цхьане доаккхалдар, цу даьдоацар 1отаяь-здеш еррал толам баьккха хьахьовкха беце а, цига даьр наха дувц- аш к1ордадалца, х1аьта к1ордадича д1ацадоаккхаш, даим цхьа ху-дар дуадеш мо, дезе а ца дезе а.
*     Иштта болх бу телхача наха, шоай харцо чакхяккха, из болх гойтар

                168

Мурада маьхка кулгалхочо барх1 шера, массанахьа ше хеставеш, ши-йха зиза тордолийташ, цох нийсса ала доаг1а саго шийха доак-кха-лдеш 1гурловзарах.
*   Иштта да моцаг1а даьшта дилла сурт дувцаш, цхьа з1амигачох доаккхалдеш, цунах моттий- тар деш сийлен. Сагага агорловзар доаг1а, из 1аяха хьаькъал да ца хилча а, шийгахьар культура йовзаргахьа.
*   Моттийта сурт увтаду саго, ше белгалвала хьожаш, цхьа дакъа-ловзар (роль) долаш артисти, из комедий увттаеш 1гурловзар хилара белам болаш.
*    Деррига д1адаьлча нийссадар дувце сина торонаш тишаялар хул цох, цхьа дацари (отриц-ый) мог1ални дикалеш (кач-ва) хоалуш юкъ-моттигаш дегазайоахаш, из бокъонца дола эздел хувцар  да тишлаш-ца.
*      Нах бахача нийссалуш хул цу тайпара нах, цхьане ца доаг1ар ду-вцаш сов к1ордавайташ гонахьарча наха хестабара ший дай е хьа- ваьнна моттиг, х1аьта вокхо хеставеш хул ший дезалхо, иштта дукха хул цу тайпара г1улакхаш нах бахача.
*    Х1ара мотте ший хьалага хьажжа дагалоацам (цель) боал, цу дув-цача къамаьл ма1ан довзаш ер дух (суть) да ала, долчох мах оттабеш маьхийдарашта. Маллаг1а агорловзаро волчох белгалваьннача ц1и хул цунах яккха е геттара  оппашбувцашвар хул белама.
*    Паччахь, из вале а цуна сий лакха халац, къайла е гуча цунах ала е дувца кораду наха. Цунах хов харцо йолча оамалах лоравалавезалга. Догц1еннача саги цабезам ба доаккхалдар, цуна хов к1езигавеш цо мочо лазарах саг д1авоал.
*     Дала а, наха а могдеш дац 1гурловзар, из сагагар д1адехар ц1ана халавезалга долаш нийссалца Аллах1а наькъа т1а дар доадеш, тийша хилар д1адоаккхаш хилча, из бусалба дина духьал да, динах волача саго цуна духьал къовсам лоттабе безаш.
*    Динаг1а вола сага нийссо мишта халаеза аьннача Аль-Бухари доаладаь хьадис да:«Шох х1аравар жопдала декхаре ва, 1у волаш; шох х1аравар жопе ва шоай 1ула.
*   Иштта, кулгалхо вола (имам) - 1у ва жоп дала декхар долаш ший 1ула; къонах - 1у ва жопе ший дезала; кхалсаг ший маьра ц1аг1а жопе я 1ул долаш; чулатта саг 1у ва жопе  аьлан боахам лорабара 1у волаш».
*    Цунах хов-кха х1ара саг декхаре волга нийсса хила, харц ц але. Нийсса хилар да 1гурловзара (чванство) духьал хила декхарца, цох (фарида) бокъо лаьрх1а я бусалба дингахьа.
*    Тахан г1алг1ай бусалба ба яхаш бахаш хилча бусалба дино яхар яьзде доаг1а, коммунисти 1аьдал долча хан Ленине, Маркасо иштта яьздаьд аьнна ма яьздури, цунах а ха доаг1а Бусалба дино дувцар г1алг1ачо сина торо ч1оаг1ъю агабокъо йолга.
*      Аллах1о на1алт аьннад харцлувча сага, из 1гурловзар да шийха

                169


х1ама мотийта кепувттаеш харцонца, ший политика чакхяьлча кхы сагота воацаш, кхааш ийдер, нийссхо д1ацаяхийтар леладеш, нах уд-абеш хьал оттадаь дукха да изза моргаш харцо йолаш, цу 1гурлов- царца никъ билла доадаш.
*    Цудухьа амог1ални торонашца къовсам а лоттабе дог1а г1алг1ачо ше бусалба хилара (фаридал) кхоачаше, ше г1алг1а хилара даьшкар хьадоаг1а эздел лоарх1аш, саг гаргара вар аьнна га ца узаш.
к1)          Доаккхал дезар (честолюбие) да к1еззига кхыча оаг1уврахьа
хьовкхамбеш саги д1алелар гойташ цу 1гурловзарал.
*   Доаккхал дезар да социальни «со» хоадалар, цуна хьахалар гуш бахьанца, хьовкхам болаш, из дер наха ду аьнна хетийта наьха духьа, цига наьха лерх1амашта товра де могийта. Кхы а да цунца харцон белгалдала, цунах сийле яккха ший аьннар д1ахозаргдолаш, нахага ларх1ийта.
*    Наьха хьашти-теркош, цу санаьхках (лич-сть) хотаяларца доаккхал дезар таралу, цу сагаца дар таронга доацаш наьха хьашти-теркошка хьажжа, из гуш лаьрхх1а теркалде хул, доаккхал дезачун хьашташца (потреб-сть) нийссалуш хилара лела: г1улакхаш, белхаш, дикаш (де-ла).
*   Х1ана аьлча индивида амбици лакхаг1а латт санаьхк (лич-ть) волга хайташ. Доккхал дезачун лакхера моттиг езаш хул наьхаюкъарлен-гахьа (общ-ве), сийле езара шоаш ларх1ар дезаш беррига наха.
*      Доаккхал дезар да саги г1ортар толамаш даха, ший цу наькъа т1а
наха д1авовзийта хьажар, халкъа хьалишка веза-воккха хилар дезаш,
къаьстта болача нахагар ший хеставар дезаш, лерх1ам хилара наха- гахьар. Доаккхал леладе кайоал, сага торонге, низаге хьажжа. Х1аьта
1аттаг1а дакха 1асилг торало низ-торо йолчан гонахьа лелараш, цар низболчар сийле айъе г1ертара, низболчо даха ловцаш а эшац; цуна гонахьа хьесталураш боландаь, т1аккха цох бокъонца доаккхал де хьож доаккхал дезар.
*    Цу аьлах деррига къам 1овдалах хул, х1аьта цу доаккхалдезачо духьалбараш дорха а хул, цу моча аьлана Дала янна ха я, цунна теха. Из ха яьлча-м аьла леш е вохаш хул, гаьна т1ар дожа г1а мо, нагахьа наха вицлой а, историна бицлац уж аьлий а.
*   Доаккхал дезар да сийле езар, цох саг г1адваха кеп хул, т1асоца-валара сага шийна ше везаш, х1аьта безам ба шийха боалача хьас-тах,дагадохилга йолаш хеставара.
*     Иштта йола сийле кхоач сагага доаккхал дезара, цунгар чухьарбе-на тоам, ший сакхетамо боалабара, дикадар караг1далара наха лоарх1аш.
*    Ховш ма дий, цкъаза цхьаццавар хеставеш хилар, цо даь дика деце а, иштта бокъонца дика даьдале а, «сийдолчан» ца дезе мискай дикаца вувцаш хиннав цхьа Во караг1даьннар а лоарх1аш, цу теннарий халхарой болчар.
*    Иштта хьадоаг1а шокъярца дезар сага кхоачам болаш да, цунна

                170


ше веза, цох оал эгоизм, цул совг1а эгоцентризм а хул цунах.
*   Харц-во вола аьла даим кхийрав ше наха ца ларх1ар, цу воккхача аьлан хьал д1адайзача д1аваккхар кхийрандаь, цунах хов мела ди-йзад пристопа метте хиннача аьлан ший дарж.
*   Из сагота хиннавац, ший даржах дола г1анда т1а ваьг1ачахьа, ц1и-яняле а, форд т1абаьнбале а, шийха доаккхал - делга хилчахьа. Из да доаккхал дезар, ц1аг1а воале а аьттув бовра села 1ехалуш, фрустраци хинна из вусаш.
*       Доаккхал дезар социальни хоалур(чувство) долаш, саг нахах хьа-
хоржаш ма вий, аьнна хеташ, цуна дукхаг1 дезар да ше наха е 1аьда- ло теркалвар, хоставар,совг1аташ далар е рузкъа каракхачийтар. Из хиннад тхьовра замашкар хьадоаг1аш, уж аьлий хилар дола-далчахь.
*    Х1аьта заманга хьажжа хьадоаг1а доаккхал дезачар сатта хилар наха хьалхишка, хьалха: аьлий, воеводащ, графаш, герцогаш, поме-щикаш, баринаш, помышленикаш хиннабале, тахан инаралаш, про-фессораш, миллиардераш, губернатораш, министораш, депутаташ, бизнесменаш болаш цар шоаш болга хойташ бувцийта рекламах; кофиренци, митинге, интервью телаш шоай сийле г1озйоахаш болх бу, из деррига доаккхал дезилга да.
*    Дукхаг1ча даькъе, из доаккхал дезаро д1адехар да царна кхы а лакхе моттиг езалга, цхьа дагалоцаме уйла(идея) йолаш. Массала В. Жириновский ва доаккхал дезаш, цо ше дукхаг1ачар лорх1аргвар дувцаш, кхайкадеш лел, из ший имидж хьалайЪе хоржаргволаш президентал.
*   Из г1ерт нахага ше харжийта, фашистски 1аьдал наха хорже из мегардолаш да таханар 1аьдале цуна кулгалхойе, из да кхы а низаца къамайе, кхеча наьхие торонаш йохаргхилар.
*    Доккхал дезаро б1аьхийча наха товрадеш, къеча наха та1зар деш болх хургболга хьаех тахан Росси эттача хьала. Дала нахах къахетам а баь цу доккхалхой планаш чакхяргъяц, х1аьта кхерам боккха ба.
л)                Шокъяра духьал  кертера кийчал               
                (против страстей главное средство)
*     Лакхе 1ояьзъаь кхетамчеш (понятия) хул, ужаш кхоъ-йиъ хилара ма1ана гарга цхьана хьаяьнна, царна цу муг1ара йолча, хьадоаладеш  шоай хьалчех (бытие) 1аламгахьа, х1аьта царца доаг1ар хьадеш лора- валар сага т1а да.
*Из да ужаш юкъе харцахьа  йоаккхаргйоацаш, цхьа саг ший даржах харц амар воакхагвоацаш. Харцахьа шокъъяра духьа- ле е йоаг1ача кийчалашца, г1ирсашца.
*  Уж кийчалаш я, массала: хьалххе дагалацар (преднамерение), йоа-кхо (старание), лаьрхх1а г1ортар (усердие), - цар г1оде тарадалара саго шийга кхоачамбоацараш д1адаха, нагахьа цун «ше аьархьвалар» ца дезе.
*    Т1аккха сагагар доаг1а шийца къовсам лоаттабе , ше д1ахоадавеш ц1ийцар б1ехал д1айоаккхаш мо, ужаш хьоадаь г1ирсашца бувзам

                171

хилара, бакъда, цхьа сихлатара кхетамчеш юстаряха хьожаш, х1аьта саг г1ортар ший мелалаш (слабости) ца езара къовсам лоттабар 1аламате башхал я, из бокъонца саг хилар долаш.
*     Дика хилац ц1ий толхадеш хилча, из телха ц1ий кертачу кхаьчача корта лазабоалаш - цу мерзадарах, маларах, ужаш дег1а дийзадале а, дег1о ца ловш хьал отт. Цудухьа кийчалаш хала-еза харц шокъяра духьал яха.
*    Шокъяр дийзарашта хала хул, ший 1аламах дог оттара эмоцех г1отташ: г1адалах, сагах доглазара, кхерама е дорхвалара юхасоца-ванна  шоакъйоаг1аш.
*    Т1аккха, из саг хул велаш, велхаш е вожаш, из хьал кхы ца лоалуш дег1 детадала доалалуш, цига шокъяр хул х1амилда (предмет) гора, багар чопашбеш, вулаваларах тосалуш.
*     Ц1ий пхьначур кхехка доладалча соцавала хар боккха толам ба сага шийгахьа, хургадар дагадоахаш из нийсса уйла ярца, мела (са) 1ехаде г1ерташ, дег1адале дагадохаш.
*    Цох хул беррига гучабала б1азем (воображ-ие) этта болга ховш (са) 1ехаде. Иштта шийгахьа ма1андаккхараш (выводы) доаладеш сатешадара (убеждение), цхьа озала (объекту) шокъяр ч1оаг1а ца дара…
*     Нагахьа шокъяраш ийдам ба ала бувзам боацаш дале, чехка да ца дезача г1улакхаца, иштта долче, саг соцавала доаг1а чехка хоадам  бе дезача х1ама хьадуча.
*    Цига кхы а да де дагадохаш, цу саго ло1ам д1абожабеш кхыча ма1андаккхара. Цул совг1а дер харцде дезача г1улакха гургдолаш мела г1улакхашца шокъяр к1езигаха хиндале а, из саги кхехка ц1ий соцаргдолаш кхехка.
*    Массала, дагадоацаш моастаг1 т1алатача гонахье (сфера) йолаш, дукхача даькъа лаац уйла е, х1аьта хул кхетадеш йамарца кхетадара, шийгар караг1адаргдараш мела кхерам ца хилара т1аг1орташ.
*     Х1аьта ховчо аттаг1а хул (са) хьалдоалаш латте а да доаг1ар де, кхерамах вицлуш, из да духьаллаттар толажаг1а хеташ, кхераш водачул.
*     Иштта да нагахьа чир дагаеха, ц1ий тохаданна духьаллаттар хул-аш, духьал цхьа т1алатачун. Из, цхьа низа духьал низ боаккхаш, кхы а хул уйла чуйоассаш, вадда к1алхьарвалар г1ойле йолаш, цхьа 1овдал (са) д1алучал, дийна висача пайда баргболаш.
*     Иштта кхетаде доаг1а т1аг1олла дувцараш, уж кийчалаш, г1ирсаш хилар этика дацари кхетамчеш(отриц-ые пон-ия) белгалдеш ма1анаш дувлача, цар мог1алнли дикалеш (квч-ства) ца хилара.
м)      Кердадар дезар (чувство нового) да саги дарий дикале(полож-ое кач-во) гойта мог1ални торо хилар, из кердадар ца дезара духьал хула кхетамче (понятие) я.
*   Кхы а из да саги ц1ана-лакха уйла-нигат хилар нахаца, гонахьар 1аламца Даьлах тешар шийца долаш. Цунах хов довзарте (позн-ия) цох хулилга, сага дунегарца (мировоз-ие) совг1авала.
*    Наьхаюкъарле дег1аеча дика хеташ, наьха вахар сийрдадаьлча дезаш культура наьха лакхялар сатувсаш, динаг1 нах совг1абалара, иштта саги толамаш лакхдалар дезаш кхолламца, арахецарца (произ- водство), юрта боахаман гонахье дика болхбара товра хулаш.
*   Иштта деррига адамаш цхьацца х1ама хьадира парг1ата волаш нахаца, Даьлаца. Дингахьа ший дина торонаш тоалуш хилча дика хеташ, гонахьар 1аламо б1арг белхабеш хилча дика хеташ, цамогаш-вар вирзача дика хеташ.
*     Цу т1ехье йоацачун т1ехье хилча дика хеташ, ший къаман торон-аш лакхаялача дезаш, даим цу т1а уйла латташ, иштта кхы дукхаг1а-дарех прогресса хьовкхам баьлча дика хеташ е докъошхо хала хьо-жаш.
*       Дала данача хьаькъалах, сага дуне довзаш таррамбе (равняться) доаг1а сина торонех синауйлаш (мышление) хиларца, из кердадар дезара, саг хилар сага б1арчча т1ерадоалаш.
*    Цу кхетама бух ба сагаца бизза кхоачам болга ха, шийгахьа корта-мукъале я ала, беза ло1ам(воле) боландаь, бакъдар харцонах къоа-стаде магарца, цудухьа саг волача сага даим юхе да баълер, даим карардар дезаш.
*     Цунах Даьла бехке ве даг1ац, х1ана аьлча сагага кхаьча хьаькъал кхоачалуш доландаь, х1аьта  саг Кхеллачун низ, хьаькъал кхоачадала халац.
*      Х1аьта саги кхоачалуча хьаькъалца нийссалуш Даьла ло1ам бана- бац сага, из сага кхаьча ло1ам саги хьаькъалал ч1оаг1а ба. Из ло1ам хьаькъалал дукхаг1а хилара сагага юххера тувлавалар кхоачаш мотти- гаш хиннай, х1ана аьлча ло1амах дукха гаьнавоалаш ардам бе (дейс- тво-ть) низ кхоачаш саги.
*    Цунна ше мукъа хилара дезар хьалха, бакъда хьаькъал кхоачаш ца хилча низ боацилга гучадоалаш. Иштта долга ховш, ала доаг1а сагах доалар, из да сага кердадар ха лоадалийта, Дала шийна даннача ду-нен т1а нийсса волаш, нагахьа Даьла дагавохаш вале.
*    Дикадар хьадеш вола саг дике, вое  цо къоастадеш, Даьла духьа, из к1ай1аьржа дар къоастадеш. Т1аккха хул саг бокъонца саг хилар т1ерадоалаш, шийгар ло1ам боккха хилара.
*     Кердадар дезар да кердача замано яхьа адамашта торонаш, цуна хоалурца (чувство) керда вахар нахага кхоач, кердадар дег1адена хи-
лара, вахар хьаллоацаш из лакхача лаг1а т1а доакх, цхьа прогрессив- ни болам болаш.
*     Кердадар дезара саго гойт инициативаш, кхоллам хьабоаржабе, из къаьна вахар д1адаккха хьожаш, керда 1адатаца, тоъборамаца (норма).
*    Дуне кхелчахьа кердадар хьаэцаш болх лелаб- аьб адамаш. Цуна масал да, эрссий Сийлахь Император Петр Алексеевич доазол дехьа ухаш, цигар дар кердадараш хьаэцаш болх лелаб- аьб.
*   Цо из политика лелаяра России ч1оаг1алуш б1аьшерашка лаьтта,  империи хьаеш цох. Из да-кха кердадар дезар, цунаха хьабоала пай- да а, миштта тайпар дикал е вол цу белхаца ханабале а, наха б1арга-

                173


дайнар да из.
*   Цу даькъа коммунисташ болх лелабаьб, дукха ха д1ало-ацаш, цунах а дикаш-вош дийнад, уж эксперменташ даха России атта паччахьалкхе хилара.
*    Тахан социализме, коммунизме каьхата т1а мара йоацаш д1аяь-лар, Россине, дунене  кердадар дезар маьхе да,х1аь- та Даьла кхел ч1оаг1а хул, Цо даннар да дика.
*     Кердадар дезар хул сине, оамалте (духовно-нрава-ый) дикале хи-лар санаьхка (лич-ть), белгалдоалаш цуна ц1аъ де могараш сага, ний-сса кхетаде, наьхаюкъарлен баьнна эшам хьал тоадуча, гаргарча наь-ха балха е дешача моттиге, халонаш кхоачаргхилар хьалххе хургдар довзара, иштта вахара кхоачам бу кердадар дезара.
н)    Керда даар-дувхар кхердар (страсть к потребительтву) долаш хул кхетамче(пон-ие) я ала. Цох саго леладулга кердадараш (хьаьна, мерза е лерх1аме) деррига дувхараш,дуараш, молараш дезаш, царга кхача хьожаш, ший дагалоацам(цель) лелабаь индивид хилара.
*    Кердадар къердарах хул башха лерх1амаш дийза совт1ехьваьн-на, эздел дицлуш, иштта динцар декхараш дицданнар (теркам д1а-баьннар), из шийна дезар кхоачаш хилчахьа кхы д1ахачо сагото йоа-цаш хилар, ирча оамал йолаш, цул совг1а шайт1ангар йола дацарий (отриц-ый) мо- г1ални дикале(кач-во) хул цуннах.
*      Сагага рузкъа белеларах доаг1а лазар да керда даар-дувхар къе-рдар; цу наькъашка гулдуча рузкъах пайда бац мог1ални кхетам болаш махбе сага, цуна сина торонаш толхаяра.
*      Керда даар-дувхар къердар дика да Даьла духьа саго саг1а е руц- къа доацачарна луш дале.
*       Х1аьта дац из къердар  миска наьха хьал дага ца дара, ваьхийча саго ший рузкъа дагадеххача харцахьа-бакъахьа д1адахийтара, Даь-ла раьзавоцача наькъа т1а.
*     Цох хьагушяр б1еха эгоизм я, нагахьа сийле езе е доаккхъал дезе, беррига наха д1ахозийта бу болх, болаш. сагагар доаг1а, доацачо д1адалла, цу шийна эшача тоъал кхоачамбеш, хьурмат ца доадеш, рузкъа эшачо к1алхьарваккха кийчоон дала хургдолаш.
*    Нагахьа сагага рузкъа, цхьа бахьан мара деце а, цхьа шерроа гу боаккхачо тарахила, г1ерташ доаца рузкъа, зехьа доадеш хул, наьха долачар доамадой, - яхаш дегахьа, керда хьадаьчунга са кхувш, ши-йга деце а долчаргар декхарах даьккхе а наха мотийтта х1амаш ле-ладеш…
*     Дунен т1а вахаш саго хьахорж шийна никъ, ший дего къоабал-бешбар, сага дего фу йох, хьажа аьлча, из индивид хилара санаьхкал доалаш хилара, шийна гонахьа д1а-схьа хьажа веза, шийна мо Далла, наха тоамбар дезаш.
*    Саг хиларо мог1ал (эздел) йолга да х1ара сагага. Х1аьта мела дувце а вахаро шийдар д1адех, х1ана аьлча, цхьацца халонаш йолаш вахар наькъа т1а, цкъаза юстардоахаш мог1ални д1адехараш, цигара

                174

цхьа боарам лелабе хар, из мог1ал д1ацахоадаеш, вахар оттаде хар, йоккха т1ехьале хул, эздий вахар шийгахьа хиналга д1агойта цу ший моча наха.
*Цудухьа аьннад  хьаькъалдолача наха: «В1алла лергвоацаш мо дуне а лаха, тахан лергволаш мо Даьла а дагавоха». Боккха къовсам боа-лаш хьехам хул цунах, абсурдни хьал да алийта, дале а саг ва деррига шийга кхетадеш, тарлушвар ший гона- хьенца.
*     Цох хов керда даар-дувхар къердар, саги вахарца доаг1аш болх ба, цох цхьаккха хадайишйоацаш хьалче (бытие) йоландаь, саги вах-ар да ала. Наьхаюкъарлено боарам оттабу, наха вахвр д1агойта, кхаь даькъа-лакхера, юкъера, лохера.
*     Лакхера боарам ба юкъе мода е  хьогаме дар юкъедахарца, из наха доацар леладе г1ертар (ег1а-йола торо, боахам, рузкъа, дарж, низ карахилар).
*     Юкъар боахама наха т1ехьа ца висса хьажэар (наьха мо торо, ц1а, болх, машен, г1улакх, далар-эцар,). Лохера боахам ба Дала шийна данначох кхоачам а беш, из торо хилара Далла хоастамбеш, ший ди-на лохацадеш вахар.
*      Из деррига д1адаьлча, даим хила аьнна цхьаккха т1ехьале хилац, массадолчо ший ха йолаш.
*     Цунах хов, дика машенах е дика боахама хьегар, ший ха йолаш хул, мела дунен т1а валара саг, шийц хана д1атувш хьал доаг1а, дар к1ордадий кердачунга къердам д1абовш, из да саг валаргахьа д1а-тер.
*      Бакъдар аьлча, из ха сагага атта йоаг1аш хилац, х1ана аьлча, цун вахарца мара валарца безам болаш ха ца хуланлаь. Саг хилар, доккха дика да, саги вахара махбайташ, кхы мела хьашташ лакха, юкъера е лохера хилара шеко йоацаш сагага мог1ало, дино д1адехар кхоача-шдеш.
*    Цу даькъе кердал къердаш а, ший махболаш кхетамче (поня-тие) хул маллаг1а боарам мара ца хилара керда даар-дувхар къердар д1ацадоалаш уллувра сага. Из да саги хьашти-терко дийнаеш лелар…
*       Керда даар-дувхар къердари масекх ма1андар (знач-ие) доаг1а, цуна шерра кхетам хул бес-беса, вахар оаг1увнаш гуш. Ше исторех ху- ла 1овхье (явление) йолаш, иштта белгалялар а долаш ший белгалол- ех (особен-ти).
*     Х1аьта 15-ча марта 1962 шера Америке паччахьо Джон Кеннедис арадаьккхар «Билль бокъонах даар-дувхар эцар». Цунах гу- чадаьлар наьхаюкъарлен наха (общ-ость), хулаш бокъо шоаш лорабе, хоржама, информацина, аьннар д1ахаза моттиг хургйолаш, латкъа эшача.
*     Из ди х1анза х1ара шера ц1ай даь хьакхайкадаь да - Деррига ду-нен ди даар-дувхар лорадар бокъо.
*       Керда даар-дувхар къердара саги ираз б1юхь-к1оажо т1а даьнна доада, из нийсса д1адахар доадаь, х1ана аьлча, из адамий ираз боа- рамга хьажжа да наха эцарца, цудухьа наьх дагалоацам хул вахарах.

                175

*    Дина торонаш эшаю наьха сакхетам т1ехьбалара даар-дувхар эц-ар долча, наха хеталуш шоай эцари хьал лакхаг1адолаш мо котолики дино т1ахьехар дучул.
*    Нах эцарца кхоачам хинна Даьлах тешар цо кхоачашдеш мо, ужаш мо нах лакхаг1а болаш мо цу дина тешачарел.
*   Католики папас энциклика кхайкаеш даар-духар эцарца(потребит-ва), цох кхерам лоарх1аш эримар Иоанна Павлас, харц сибат далара капи- тализми… Укхаз наьхаюкъарлен халонаш ювлаш хул наьха вахар …
        Д1ахьовкхаш дохкар - карадиллар (залог) долаш мо хурдолчох тешам болаш эцачарне, дохкачарне юкъе.
*    Ца эша эцараш деш хьалхабаьнна лелачар, кхычарна масал деш, агакеп ийнахала(форма общ-ия) хулаш. Из дохкар-эцар(тор-ля ) д1а-дахача кхы сагота боацаш нахе, Далле. Из шоай тайпара реклама хин-най, хьанза цо хьадер гуш ма дий адам.
*       Дохкар-эцар долча юкъедоалаш да сакхетам ба ала: Из малув из мала, мегаргдий цунца г1улакх хала, цу сагаца. Иштта хул дохкара статус саги, из наха баьнна хоадам болаш цу тайпара даар-дувхар эцача наха.
*   Х1аьта барригаш цхьаттара ца хилара, из статус лакхало ха хиннай, из наьха эйдаж (сословие) хулаш, наьха сакхетам а эргаш хилар.
*   Иштта я капитализман юхь керда даар-дувхар хьоадаьча хьа-кхоачаш: Информационни наьхаюкъарлее, гуманизмах даар-дувхар къерда культуре.
*   Цига эцар хьала ловзар доалаш деррига адамашта, цу базара юкъедоаг1аш гобаккхара массанега кхача ц1аг1ара портал- гара, дукха санаьхки (личност-ые) белгалонашца. Цул совг1а массана- хьа д1адаьржа хаттар эцарашта.
*     Массала дохка хулаш хаттарга хьажжа: пиво, чипсаш кхы а фут-болга хьажар е музыкага ладувг1ар интернета г1олла, дохкара аьт-тувбеш, цхьа ха йоае хьал доалаш, нах доахана тара хала.
*    Цига кхы кхетам хул наьха торонга хьажжа статус саги айлуш, сага лакхерча лаг1а т1а вала. Иштта нах хьалга хьажжа бекъалуш эйдажах (сосл-ия).
*      Даар-дувхар эцар (потреб-ство) хул цхьанаккхетар далоацаме уй- лаш д1анийсаеш, хьежарца доаг доаг1аш, ориентираца саг д1алел-аш, вахара цох кеп хулаш цхьа ийдама (отнош-ии), из дар д1адаха-дезача хьожамах болх-г1улак (деят-ть) даьлле оташ хул г1ортарца дикаг1адар даар-дувхар къерда, махула дег1а тоам хургболаш сакъе-рдарца.
*  Таханарча вахарца, массанега кхоачаш, хьал долаш наха, капита-лизм хилара дика-во ца оалаш наьха вахаре хула з1ыагараш (процес-саш) хилар д1анийссалуш социальни тешамбалара мог1ални кхетам болаш буржуазни реформах нах шиндухьа боалаш торояраше, торо-йоацараше.

                176

*   Таханар Росси доала хьал долаш, из акха капитализах нах ло- чкъораш болаш, нах шоай кулгаца хьадаьккхачох халабахаш. Цхьан-неш керда даар-дувхар къердаш, шоллаг1ачах юххера дар дуаш…
о)   Дохкар-эцарах хьадоалар (результат от продаж-покупки), цунах хьадоал хьал кредиттела (кредитование), банкера карточкаш, наь-къахой чекаш; эцархой карташ иштта кхы а.
*    Цу дерригне хьал хулаш аьттув бу эцархочо хоадамбе кердадар эца. Кредиттела чолхоттар (система) бух хиле д1аотт социальни т1а-хьожамбе (контрол-ть), х1амаех вахартоадалар (благополучие) бухе-дужашхилча, кредитах ийца хилара, кхы а алапе х1аранена дарга хьа-жжа.
*    Духхьал хьалу кредиташ доацаш, эцархочо (потребитель) мах лу кредитах боккха мах дохка даьчаре, дохкачаре (оплачивает стоим-   омость кредитов производителей и реализаторов.
*   Тохкамбича гучадоал банка болхлош Швецие, Германие 1993 шера: юккъера процент кредит далар отташ юкъара мах баккхар дохкдаьрахе (товар), г1лакхдаре(услуга) д1акхоачаш 50%, х1аьта 2000 шера 80% бахархоша даь эцар долаш.
*    Юххера счетах 50% совг1а токхамбеш (уплачивали) «процентах» кхоачашдар, из 10% хилар т1ехьат1адалар (нагрузка) долаш, к1еззига к1езга отташ 50%, х1аьта цу юхе- дисача 10% т1ехьаг1а хоттадаларах хилар 30% юххера ийцача х1амах махбалар долаш.
*       Махулла хувца хьажара мах луш чухьоттар (структура) долча до-
хкадаьре, г1улакхдарае цхьана.
*    Цкъаза цуна юкъебоалабеш символически мах «дохка-эцара ма-рка», цох «бренд» оалаш, уж дохкдаьраш «йовзача» фирмай хилара махбоаккхаш геттар безаг1а царех белгал- даьнначарел аналагаш хинна.
*   Сихалуш цигар модах хувзадар, йохкаяь х1амаш маьха ейлуш, мода д1айоаеш керда дохкадаьро (товаро) чехка барзкъа къалуш из дохачул.
*    Хьалдолчар юкъедоаладеш хувцар  къона дохкадаьчо хаяьн-нар д1адоаккхаш шоай чоалхоттара(система). Эцархой юкъарле йолча дохка-эцара саг техьвусаш, цох «модаца вац» - оалаш, хетара шийна лоарх1аш цо ше къеча нахах.
*    Дидешар (образование), эггара хьалха лакхераяр оалаш, йоал ах-чанга, рыночни г1улкхага йолаш махбоаккхаш, из лазар д1а-хьа до-алаш мо массанега.
*   Цох малаг1а дидешар(образ-ие) хургда ховргда-кха наха шоашта, димломашца 1овдалаш болаш.Физкультуре, спорте доадаш коммер-цица.
*   Профессионалах хинна спортклубаш отташ хьа- жархой зерт (зре-лище) долаш, спортсменаш бохкаш е эцаш, Спорт ле- ладар маьхага даьккха, рыночни г1лакхашца.
*   Сага кепе хилар е могаш хилар д1агойтар модни долаш к1алта-

                177

баьннача наха юкъе. Керда агакеп (форма) йоалаш «хозала индусти» хьахиларца. Шерра д1адаьржа хулаш сагкъонавар(омолаж-ие) про-цедураше, пластикан операце- ше.
*      Даар-духар эцар наха могадаь да, цо аьттувбу дика 1аьдал оттар,
д1айоадача хана социальни хьал дийналаттара, из наьхаюкъарлен  эшаш хилара.
*   Даар-дувхар долча наьхаюкъарле арахецарой(производители) аьт-тув хул стимулах юха керда дохка-эцараш арадаха, царца наха г1улакхдар а хулаш шоай адами вахар цигахьа наха хьадийнае.                *     Лакхалу даар-духари стандарташ, хул г1ойлееш стимул халийта ахча хьаде, из т1ехьат1адоаг1ар долаш мо х1инаре болхбе, хьадер дика де, дешар е 1омвалар къоаргаде, дичун квалификаци халийта.
*    Даар-дувхаро социальни холонаш д1амелаю, цар бахьандараш (мотивы) сага д1алелара къамашта юкъе, динашта юкъе машар боалабу, цунца экстремизм лохалуш, сабарде 1омалуш нах. Даа-духа долаш вола саг кхераме хилац, цо ди-дац оалаш рисках болх бац.
*       Х1аьта даар-дувхарах хьадоала дикаш долаш мо, царех хьадала хул сага лоравала цхьацца белхаш, царех саг царга хьажжа цар 1ийне лелавезаш, цар яхар кхоачашдеш, мукъа воацаш.
*     Индивидум ма вий аьнна саго беш бола болх уйла тоае, дешара е кфалификаци лакхаеш хилар доада юстара г1улакхага, из кертерадар ца хулаш, цунахьа саг хилар ма1ан лохалуш, иштта даар-духара нах хьабу цу хьало.
*   Наьхаюкъарлен бух ма бий Дала хьаданна 1алам: хий, фо, хьу, ме-хка даьтта, к1ор, оахам, д1адувр иштта кхы дараш.
*    Ужаш д1адаьлча хьурмат ца деш, фу дергда адамаш, из даар-дув-хар эцара т1ехьабаьнна наха йоакхо ца йиша, цхьаккха доацаш биса ма меги.
*       Из даар-дувхар дукха т1ехьбайна нах болаш ба, боахама тоабан- на, вахар шаьраданна паччахьаш, из арахецар ч1оаг1а долаш, х1аьта к1албиса паччахьи 1аламе, цар маьхка беркаташе дуаш моттигаш хул, цхьа (сырьевой придаткаш) хилара.
*    Цу паччахьашках могадаь г1одеш хул арахецархошта(производ-ли), иштта торонаш йохаешйола з1ыага- раш хул наьхаюкъарле даарга-дувхарга гортара.
*     Цигарар адамашта юкъе х1ара сага торо лохалу бехтокхам хила-ра, массала, гонахье б1ехаю хьале, заводаш, фабрикаш д1айоаржаю нувхаш, кур, дохьажаш, цуна бехтокхаме хала воаг1аш арахецархой, х1аьта даар-дувхарой бехке а боацаш.
*   Цига нийсса бехтокхаме болаш кулгалхой арахецара, царгар д1а-дехараш хала доаг1аш, дезе из арахецар (произ-тво) д1а- къовлаш, дезача г1одтохаш.
*    Мог1ални маьхедараш (ценности) наьхаюкъарлено керастидеш езмирах халанза даргдоацача хьала хьаькъала а, сина торонех а де-г1авоаг1аргволаш саг.

                178

*    Иштта саг ший хьалах к1алавусаш цига эттача сага духьаларча торонашта, саги сахетама мо- ниауляци а еш, иштта долче саг 1ехаве атта долаш.
*      Капиталисти лакха боарах лелар даар-духар долаш  наьха юкъар культура лохаялар, ишколера дешаархой(уч-ки) хов-довзараш а, цун- ца культура боарам лохалуш.
*    Из интеллетуальни боарам лохабалара, жайнаш дийша е музык ладийг1а вахара, 1алама е валара уйлае дикаг1а ховргдолаш, из д1а-доал даар-дувхар мара доацача наьхаюкъа- рленгахьа.
*     Иштта хьал хул нахага, дина хьал тишадеш, цигар наьха хилац кхетам сина торонаш метафизикага кхачийта, из саги вахаре, вала-  ре Даьлагар долга хара.
*    Охлой болча наха х1ама эц, цу даар-дувхарах йолаш, цунах сакъ-ердам болаш. Х1аьта  керда даар-духарах къердара  д1бувш  хул цун-цар сакъердам, цунах саго шийна къоал долга. Дала данадац адам-ашта села шоаех дог ца лазаш шоай торо лоацье.

2.              САГА ТЕШАМЕ - ДОГЦ1ЕНА ОАМАЛАШ
                (характеристика честности человека)

а)        Тешамал (честность) да сагах йоахка мог1ални оамалаш гойта хьал, цул совг1а, сага дикаг1айола башха оамалта дикле (нрав-ый ка- чества). Цу белгалдеш кертера д1адеха эздел, г1улакх гойта агакепах (форма) хиларца.
*    Тешамал д1аюхег1ерт укха тайпара дарий (полож-ый) кхетамче-шта: нийссал (верность), бакъ хилар (правдивость), кхетаме хилар (воспит-сть)… Ший хьат1аийцачох бехктокхаме волаш, де- кхар кхоа-чашдаргахьа, иштта сина ала (дух) сзалах (субъект) сина то- ронаш гарца сатешарца (убежд-ие) болх-г1улакхага (деят-ть) волаш…
*    Сага тешамал доалаш д1адоладаьча болх-г1улакха (деят-ть) маь-рша отташ, цуна шийна бовзарашца дега ц1енал гойташ, Далла хьалхишка ц1аналуш. Из да ший сина хьалхишка цхьаккха 1оттар ца езалга, маллаг1а бахьан мара ца хилара бехказвоалийтар доадеш, Дала яна- ча бокъонех халаезандаь.
*     Из да саго кхетадедеза гонахьар хьал, кхетадеш наьха йолга ховш цуна яраш мо мог1ални бокъонаш. Х1ара садоалача х1аман хул Дала янна торо, бакъо хила, даха-лела. Саго шийна дергдоаца халхетар да йишъяц сага мог1ални кхетамах, иштта кхыча дийнача х1амашта а, цох духьоттар (принцип) деш.
*   Бокъонца волача бусалба сага, хул эггара лакхаг1а махбола теша-мал, сагах са- наьхк (лич-сть) хьахулаш, дагара мог1ални дикале (кач-во) йолаш.
*      Тешамал долача сага нийсса д1адоалх  духьалар г1улакхаш  доа-хка нах (антиподы) хул:оапаш бувцар, харцо лелаер, доацараш дувц-ар, къ\оал леладер, тийшаболх лелабер, тешара вохкашвар, иштта

                179


кхы а хул ужаш дацарий (отриц-ый) кхетамчеш.
*      Тешамало д1адехар да нахага: наьха барт хилар, шоайла башаш бахар, д1аха лучо т1ера хилар, в1аший г1о-новкъостал дар, сагага бала кхаьчача юстар ца бувлар, х1аьта цар тоаю наьхаюкъарле (общ-во).
*   Цу тайпар хьал хала йиш яц бокъонца бола бусалба ди д1ач1о-аг1абанна д1аэтта ца хилча, х1аьта светски(жихьали) вахар долача наь-хаюкъарлен, цхьацца сакхетамаш доацаш хилац, к1еззига е ду-кха.
*     Даьлах ца тешараш болача, шоай вахарах уйлаца кхелъер гойташ, нах бахар, ч1оаг1а ирча г1улакхаш гучадувл. Из да наьха вахар т1ади- рза доландаь ахчан, рузкъан, кхы а саго уйлаяр шайт1ан товрадеш хиларца.
*    Б1ехача наха юкъе дика саг нийсалац, х1ана аьлча эздийча саги вахар хилац воча нахаца, из дика саг воча наха духьале йоландаь. Эг-гара кертедаре, хозаг1адаре да, хьал нийсса кхетадар, мишта вахаве-за, мишта ц1а, бераш, хьайбаш, 1алам леладе деза.
*      Цох хов сага нийсса кхелье хар, ше саг хилар д1агойташ, х1аьта цигар хьайолалу саги тешамал. Ц1ана вахар гойташ, шийна т1ехьале юташ, вахар дезаш хул х1ара сага (ма1а е кхал вале а), цун вахара ц1и д1айовргйоацаш хьал да цуна т1ехье (бераш), цига цуна дар мо теша-мал д1аг1оргхилар тешаш хьалчех (бытие) гуш хилар.
*    Т1аккха тешаш хул х1ара саг ший ц1а йоврг ца хилар. Мичара денад цу сага, уж бераш бераг1а ца хилча? Уж денад ше моча сагаца бартбеш, шоайла безаш, цхьана баха шоай т1ехьален (шоай сийлен) бераш маьлхедоахаш.
*     Бераш нийсса кугашта урауттадеш шоай тешамал д1аяхьа. Из да ужаш (маре, сеспге) тешар Даьлах, шоаш нийсача наькъа т1а хилар-ца. Бераш даьна-нанна даьхкад Дала шоашта баннача къахетамах кхалсаг ма1асага бераг1а а хинна.
*    Х1аьта уж бераш бераг1ахинна наьна хьахулаш мо, цар синош шо-ашта хой а е ца хой а кхетадара. Цу Даьла ни1мата сингахьа шеккхе бераг1а хилар, хьадоаладеш хьал, доаладаьд дийна нах хиларца.
*    Кхы а белгалде доаг1аш цу х1ара сага (цу х1ара марах, сесагах) доалар хиннад дэгаж (доброд-ель), дика г1улакх, эздел дезар, иштта ма хула дикал, хозне д1агойта, адама сакхетаман башхал езаш. Иш-тта  хуладале доал сагах саг хилар, къаьстта ший ц1а ца яккхаргахьа, цу тешамалца йовзийташ гонахье.
*     Тешамал да харцлера гаьнавалар, иштта хула харцох оал мшен- ничество, кхычарна тийшаболхбер. Бакъхулача сага юхе тешаме са- гагар го шийгахьа озар хилац, нийсса хулача уйлданца, г1алат даьн- начунца къахъетамех хулаш е тувлавалар дайча атаг1а хулаш.
*    Саг тешамалца виса мег, нагахьа цо харц аьнадаларе а, цо аьн-начох ше тешашхинвале а. Тешамал дикаг1айолчарех лаьрх1ай, син-га кхачара, из гушхиннай х1ара сагий дешаца, караг1адаьннарца.

                180


*   Тешаме сага х1ама даима гучахиннай, сакъердам а болаш хьат1а-эцаш наха кердадараш. Тешамал бокъонца дола бахьан хул саг веза е ларх1а хьаькъал д1акхачар, нач1ал (талант ) далара кхетадеш х1аман дух(суть).
*    Тешамал сатийша (убежд-ый) хилар, шийца къамаьла чувеначу-нца, кхета мегаш мела халадале а бакъдар ла, цу яхар хьаде. Тешама-ло лу сага кортамукъле, цхьа шиндухье йолача саги эсалгаре (малоду-шие), товрадарие долаш, цо мукъале лу кото хила бакъдолча х1аман, из з1амига е доккха дар аьнна ца 1еш.
*   Хацваьннача саго а мук1арло ю ший харцволилга, х1ана аьлча бакъболча белха духьаллатта ца могандаь. Тешамало наькъа т1а вокх саг бакъдолчох уйлае, низае совг1аваргволаш. Цо кхоачамбу сага кхета, цуна гонахьен цуна бакъдар довза.
*    Тешамал шерашка дохкар-эцар леладаьча саго лораю ший теша-ман наха йоаккх ц1и. Ц1енача сага дош дувца ч1оаг1адедезаш хина-дац, цар дош аьннар аьнача хулаш лаьттад. Тешамал эшаш хиннай наха юкъе ийдам (отнош-ие) оттабеш.
*     Дезалашта юкъе тешамал хилар да, уж дезал ч1оаг1а болилга, ца- рех даккха г1алат хилац, цар шоай ца халийта массане болхбеш хила- ра.
*    Ц1ана, тешаме саг ва Далла, наха хьалхишка ший е наьха агабокъо (закон) йохаеш веце, изза морг наха ца лаьрх1ача валац, харцлувш из ца хилара.
*    Саги шиндухьа хилар да еррига тешамал цунгар д1аялар, Мела хала дали а дар «да» алар, доацар «дац» алар саги тешамала хула боарам ба.
б)      Нийссал (верность) я башха лакха махбола мог1ални дикле (ка- чество), из хул бегалонна хувца ца луш. Из кхетамче я даим ийдама (отнош-ия) хьал маьршадеш, бувзаман хоттамашта нийсса г1улакхаш дайташ, цига чакхдаккхарца декхар.
*    Цул совг1а мут1ахьа хилар харжача духьоттарашта (принципы) цхьа бакъахьа сина 1алашонца (идеал) хулаш.
*      Нийссал ч1оаг1а бартболаш я кхыча эздий мог1ални дикалешца,
х1ана аьлча царца цхьана кхеташ хилара ма1анах, иштта: къоарга уйла, къоаргга сатешара хьаллаьца никъ болаш духьоттарца, ца1 са-гага д1адехарца эшаш дола дезараш.
*      Сага дог тийша хилара болх-г1у -лакха (деят-ть) маьрша леларца. Кхы а да сагагар д1адехараш, нагахьа ше яхачун саг т1ера ца воалаш, да дезача декхарашта, цига духьал болаш нах хинабар аьнна цар дувцачох ца тешаш.
*     Цу нийссала  Далла, наха товра де, хьожаш хул шийна ма могга, ц1енача бусалба саго ч1оаг1а къердаш лелабу нийссон никъ.
*    Нийссал я саго шийна т1адила декхар ц1ана кхоачашдеш, эхь-эзд-
елца г1алг1ачо кхетабе доаг1аш сакхетаман тоъбоарам (норма) болаш. Далла хьалхишка шийна могар дарца. Кхы а саго дег1адоалде

                181

дезаш нийссалца шийгар дин, ший унаг1цено, ц1ий, ший къам, х1аь-та уж дезарца.
*      Цул совг1а, цигар хьалаца волаш ший са, дег1 ца кходеш эшача, бокъонца бусалба сага дог чудоалла санаьхк(лич-ть) хулаш. Цу наькъа т1а сагаца нийссал хи- лар лоарх1аме хьал да эздий мог1ални дикале хилара доккха беркат доалаш сага сакхетам дег1абоалбара…
*      Нийссал сагаца хилар, саги вахар никъ белгалбалар да маьхедар- ах (цен-ти), тоаъбоарамаш долаш, ший сакхетам сийрдача уйлашца кхебе.
*       Сийрдадаьннар да саги д1алеларгахьа нийссал алсамяьнна тер - камбайташ ийткхетама(восприятие) шийяр (нийссал) йолаш хиларца теркамбуча хьаькъала, цу саго аларца сийрда б1аргагу х1амилдаш (предметы), цар къаьстта шоашта теркам т1абахийтара, шоашца низ хилара саг диканга кхоачийташ.
*     Иштта сагаца нийссал хилар да ший вахар наькъа маьхедарех (ценности) лерх1ам байташ, дика хьакъастар долаш. Цу вонах дика-дар е эшашдар халийта д1ац1андеш, саги ийткхетамах, села белгал-боалаш, нийссал, сердал, бокъо йолча доаг1ача тайпар г1улакхага хьожаш.
*    Цунах гучадоал сга Дала шийна данначох(ни1матах) кхоачам болаш, саги Синах аьла а хулаш, ший вахара еза кхелъеш, цу даькъа могаш ший низ т1абахийта, декхар долаш кхоачашде, саг хилар д1агойта.
*     Из деце Дала яннача торонашца саг кортамукъа хилар, къаьстта шийна вахар никъ лаха, кхетамца гомах гонахье йолаш, цох саги хьал да сакхетама. Юххера ала деза нийссал саги оамалах йоаг1илга, саг хиларца шийха лакха махбайташ.
 *      Нийссалах бусалба дингахьа белгалдоалар дагадохаш кхетамбар доаг1а д1ахо, къаьстта бусалба саго бартбара, из дехара отташ, х1аь- та цу хьала боккха лерх1ам хул саго шийга доаг1а декхар кхоачашде.
*    Цунах гучадоал саг хилар, ше даннача деша да волаш хилара. Гонахьарча наха халахилац сагах доалар кхетаде; саго дана доше, са- га т1адижа декхарое кхоачашдар даим бувзам болаш хиннад бакъ- долчунца, дикача х1аманца а.
*       Массала, декхар дац сага Аллах1а лай ца хила, иштта къа де а. Харцонна бе1а дув бастийтар мара молх яц, цу тайпара дувнах ло-арх1аш Далла, наха, 1алама бе1а дув, х1ана аьл- ча саги нийссал д1а-йоаеш болх хул.
*     Нагахьа саг декхар аьттавале, пайдан волаш дина ч1оаг1адара, наьха вахар тоадара, сакхетам дег1абоалбара, т1аккха цу дикача г1у-лакха шийна могар деш, хьайре хинна лелар нийссал йолаш г1улакх да.
*       Сагага доаг1а декхар кхоачашдар, ч1оаг1а лоарх1ам болаш болх ба, х1аьта цунах вицваларо деррига саг хилар д1адовш хьал хул. Ишт- та адами да цхьа хьадена хьал, «да» хинна Адам пайхамаро, ше Даь-

                182
лаца баь барт ахнех г1алатваьнна (вицвалара) ялсмалера аравоалаш лаьттан букъ т1а воссавезаш хиннав, цох хов мела боарам боацаш махболаш х1ама да ший декхара виццавалар.
*     Машена чу Са чу ца далара, из йицяла а е г1алат яла а хилац, из хуле а, йохар мара т1ера хилац. Цунах хов мела саг хилар да саго шийна хьат1аийца декхар кхъоачашдар, цунах лоарх1аш хул цуна нийссал.
*     Дала аьннад 7-ча суврата 3-ча аятах, укха тайпара: «Шоашка Дала дайтачох т1ехьадовлалаш, кхыча т1ахьожама к1ала ца хулаш, Цунна мара; к1еззига дагадох шоана!» Дикадар хьалхадоахаш.
*    Х1ара сага даим Са хила деза, х1аьта вицвалар да декхар д1адоа-деш хьал, сагий нийссал кхоачалу декхар д1адалара, саго хаьдда ший паразаш кхоачашдар да саги бу- салба хилар белгало.
*    Паразаш да декхараш Далла г1улакхдеш паразаш оалаш, сг хилар доаг1ача декхар а оалаш. Х1аьта нах шоайла къоасталуш болх хул, цар нигаташка хьажжа бицбалар а доаг1аш шоай декхарах; из Иман лоха хулилга да цхьаболчар, цигар кхычарна юхе.
*   Саго декхар кхоачашдеш хилча дукхачох валавезаш хул: во боахам-ах, во ц1ийх, во нахах, во синах - шийгахьа бусалбал долаш, из да саг диканга кхачар. Аллах1о сага янний нийссал.
*     Бусалба дингахьа нийссал декхар (фарида) да, из лоарх1аш баха-безаш бусулба нах, шоайла отташ, Аллах1агар дехаш, х1ана аьлча деррига саг лур Из хилча.
*    Бусалба саг наькъа вахавелача, цуна бусалба вошас оал цунга укха дешашца: Аз Аллах1ага д1алу хьа динг1атешар, хьа нийссал(амана) кхоачашхилитар 1а каралаьца болх» (Ат-Тирмизи). Анас дийцад: «Массаза Даьла Элча (с.а.с) ше хьехам беш оа- лар тхога: “Дац сагага тешар, нагахьа сагага амана(нийсал) деце, иштта дац сагага динаг1тешар а, нагахьа декхара бехктохкам беце“».
*     Ховш ма дий моцал - дуненах валар долалга, х1аьта саг вохкар, из
дин д1адалар долалга, цига деррига хулар сагагар нийссал д1аялар долаш. Нахах тийша нахага д1адаладеза г1улакхъаш е белхаш, х1ана аьлча цар из дикаг1а дерг хилара.
*    Хьалха з1амаг1адолча г1улкхашка- хьа хьожаш цо мишта болх бу, иштта доаг1ача лаг1а т1а лакхволийт- аш. Цох хьадоалар пайда ба, ниссалах хьабоала.
в)       Тийшаболх (вероломство) сагах балар мог1ални кхетамче (пон- ятие) я, дацарий  (отриц-ый) дега дикале(кач-во) хулаш. Цунах боала ардам(дейст-ие) хул ший хьовкхамца агакепа(форме), зулам в1ашаг1- долла б1еха г1улакха.
*    Тийшаболх бучо лаьррх1а кхетамца, харцонаш юкъейоахаш болх бу, Дала тувлаварца цох доалача къинах, Цига наьха тешам халабе-зача т1аийца декхар дицлуш.
*    Адами тешам байча тийшаболхбар доаг1а даькъаза сагага. Цкъаза йолача хана, из беш хул лаьрхх1а уйла а йий е цхьане новкъоастал а

                183


дий, саго шийна болча пайдандухьа моастаг1агахьа воалаш, цхьа до-
азув дехьа воалаш мо шек воацаш.
*   Цунах да саго шийгахьа нийссал (верность) гойта езача, шиъ б1арг д1акъовлаш мо, из тийшабелха ду зулам хьахилара шек воацаш, де-гахьа кулг лостадеш мела кхоачара мара ца хилара, ший д1адахара раьза волаш, цунах оал Тийшабелха да.
*       Нагахьа, из бусалба вале даьлацар д1ахадар хул цуа, моттигаш я ший нахах воалаш моастаг1а метте из кхоачаш. Даьлах тешар цу сага
г1елдалача, саг (адам) рузкъано-шай1ано 1ехавеш, ше вохк б1ехача саго.
*    Ший къам (сакхетам) бехка ца 1еш. Тхьовра Совет 1аьдал хана, ч1оаг1а аьттув хиннаб Далла гаьнабовла наьха, дин г1елдалара, б1е-хача наха тийшаболх бе, аьккха аха, шоашта юхевар, сийдоаде.
*   Фуннаг1а низболача наха аьннардеш мог1алах духьоттараш в1ал-ла  дагадоха ца дезаш, цхьа ловзар хеталуш, цу харц дега дикалех (кач-во).
*    Иштта харцо лелаер,(зуламаш дар) дикан деш да, аьнна хетийт- аш, цхьа дика караг1адаьлча мо. цу наькъашца бехкбоацараш белха- беш, лаьцараш д1абоахаш, х1аьта юххера, цу тийшаболх бучо, юха шийха бодаш, иштта къиза зама хиннах Совет 1аьдало оттаяьр.
*     Из зама д1аяьняле а дукха нийсалу тийшаболх юкъебала моттиг-аш, уллаш да ирча г1улакхаш наьха юкъарле б1ехаеш, цудухьа буса-лба сага г1алг1ай сакхетам нийсса болачо, декхар да тийшаболх беш-вар соцаве, цунна духьалвала.
*    Эггара ч1оаг1аг1а йола ирчал я, хьаг1 лелаеш д1агойтар, цуна къизал йийца варгвац цхьаккха, х1ана аьлча, зулама йоландаь из, цу т1а малар дича кхоачам а болаш даькъазвала, б1еха зулам саго хьа- деш.
*       Цу наькъа т1а волчо, зулам дар атто я, цуна дезе ший даьна-нан-
на а. Тийшаболх хул сагий сакхетамга хьажжа, мах оттабе торо йол-аш, из даим беш хул саго наха юкъе, х1ана аьлча, телха нах хуландаь, царна бахьанаш доаг1а вахаргахьа, сатоха сабар ца хилара, къаьстта наьха оамалт (нрав-сть) бесазайирза хилара.
*      Тийшаболх бар да  ший эхь-эздел дохкар, биа дув къарбар да, зу-лам дар наха. Заман нах телха совг1абаьлча, тийшаболх бар дег1а- доаг1а, из да наьхаюкъарленгахьа лазараш кхийналга.
*      Наьхаюкъарлен наха (общест-ть) болхбе доаг1а тийшаболх наха юкъера д1абаргболаш, цудухь адами барттовр да дезар; нах бахача, х1ара сага сакхетам совг1абаргболаш хьехам беш: ц1аг1а-ара, мьж-дикашка, къаьстта даьш-ноанош, хьехархоша, дина даьша.
* Тийшаболх ба сага караг1а -доала ирча, б1еха г1улакх, сагах саг хилар д1адов тийшаболх бича; х1аьта сина торо йовш, Дала бекхам бу воча сага.
*      Дукхаг1адолча даькъе тийшаболх моттигаш хул наха е сага дага- доацача, цудухьа нах д1атеша а бий зулам е т1оам бу г1аьрхоша.

                184


*    Из караг1адоал юххерча лоалахой е цар уллувра доттаг1чун; из гаьнара воаг1ар-м воаг1илга ховш ший тоам бахьаш воаг1а, цудухь нахага хул торо кийчо е духьалотта.
*   Цу даькъа б1ехал гучайоал 1аьдалгар ший политика хилара, терка-мбеш мишта аттаг1а адамашка ший яхар дайтаргда хьожаш. Цуду-хьче хул моттигаш 1аьдало наьха духьа хьадешдар лерх1амца хули-лга дикаг1а адамга ший планаш чакхяха.
*   Наха эшар да нах дика, парг1ата бахар, цхьа лостамах хинна гона-хье а йолаш, 1аьдала эшар да адамаш ше яхар а деш наха ладухар, цунга хьажжа 1аьдал ч1оаг1але, сийле белгалйоалаш, нах баьхе е къе хилар дац цуна кортаболаш дар, из ше низах ч1оаг1а хилар да т1оам бой а, машар бой а.
*     Тийшаболх боацаш, дика 1аьдал хиннад т1аэтта паччахь бокъон- ца Даьлах тешаш хиннача. Цу хьала массала да, Мухьаммад пай-ха-мар (с.а.с.) д1акхалхачул т1ехьаг1а хинна халифаш Абу-Бекар, 1о-мар, Осман, 1аьла Даьла раьзахилва царна.
*    Цар вахар Даьла духьа хиннад, бусалба сага торо хьаллотае ма хулла, ховш шоай 1аьдала к1ала дола адамаш цхьа дезал болга ховш, мела кхыча динаг1а вале а, х1ана аьлча Бусулба дингахьа доацандаь саг динаг1 воалаве е ваккха низаг1а.
*    Цунаг1а ха деза Ислам ц1ана дин долга, Дала кхелла адамашта дикадар д1аэлчахьа низбе йишйоацилга. Цудухьа бусулба наха шаш котбувлаш хьалаьцача маьхкашка низаг1а Има дулийташ хинадац.
*    Х1аьта Кераста наха шоаш хьадьхача маьхкашка дин хувцийташ хиннад: иштта болх баьб Испани баьха 1арбий низаг1а керастабеш, царех испанцаш хулаш; иштта болх баьб Казани баьха татараш низа-г1а керастаберзабеш Иван Грозный хана, иштта болх баьб Америка хьаяьк- кхача индийцаш керастаберзабеш.
*   Хьана да Исламгахьа лаьрх1а «низ ма бе дингахьа», аьнна. Из Да-ла кхелла садоалаш долача дийналашта (существа) низбар е дер къо-влар(запрет) долаш белгалдаьд, цунах бусалба дина торонаш тишъ-еш, болх хуландаь, адамий нийсса кхетам хилар дезаш…
г)       Моастаг1агахьа валар (измен) да саг ший декхарах юхкхетар, шийгахьар нийссал(верность) йоаер-йохаер деш. Цунах хьабоала бо - ла пайда ба адамашта хулашбола тийшаболх доккха воца.
*  Мела дукха харцо йоаг1а цхьана саго баьча тийшабелха моа-стаг1агахьа вала- ра, цунах наьхаюкъарле (общ-во) йохача хьала т1а кхоачийташ.
*   Халачахана моастаг1агахьа валар ч1оаг1а 1аткъаш болх хул маллаг1ача къама е маьхка мара из хьал ца дара; б1арчча мехка хьем бовш хьал  отташ хиннад.
*    Х1аьта, цунах, еррига даьхенна тийшаболх хулаш, цуна агакепаш (формы) дукха хиларца, цох даьннача зуламах махбе беза, - къаьстта ший къамо, ший даьхено, бала т1абоалабара цу сагах дина дехкар а хулаш.

                185


*    Цох ала доаг1а водагар дикле (кач-во), цунах массанега кхоачаш 1азап хул. Цуна бахьанаш да: телха мог1ал хилар, во кхе - таме кхе-вар, саги эздел д1адалар, сий довр, цхьаккха къамаьло цунна бех-казло лиц, села ирча болх цунах хуландаь.
*    Цхьанна кхетамо нийссал ялайишъяц, хинна безам, доттаг1ал,хин-               
на барт-цхьоаг1о йохкаш моттиг нийссаялача. Г1алг1ай сакхетамгахьа мела к1езигал я ший къаман торо 1аьдалга йохкар дарж бахьандол- аш е ахча дезаш.
*     Цунца кхетаде деза къайла аькхахар, шийнаболча аьтувна. Ирча деце: да-нана, тайпа, къам дохкар? Ирча, б1еха деце шийг1а тийша саг е хьайба цхьане дохкар дича?
*      Телхача саго шийха теша а вий, тийша ма ваьлангехьа тийшаболх беш хул, доаккх зулам д1ахьаш наха. Цу моча телхача нахага в1алла динг1а хилар дац, х1ана аьлча динаг1атешар цар шоай пайдан лела-ду, нагахьа шоаш лела-дуо але а аьттув барга хьожаш бахьанаш лех.
*      Моастаг1агахьа валар да ирча дацарий (отриц-ый) мог1ал сагага кхачар, цунга хьажжа дега дикале (сага сингахьар дикал - качество) а хул оамалтах (нрав-но) махбеш.
*    Юххера цхьа моттиг я моастаг1агахьа валар нийсса де мегаш, массала: Харц хинна, наха та1зар деш, Далла духьалдолаш, из ший нахаца моастаг1ал леладаь Совет 1аьдал мо, харцо т1акхохьаш, т1а-ккха цига духьалваьлча пайда ца хулаш моттигаш ухаш, цу моча 1аь-дала, къам парг1атадаккха духьалвала доаг1а миштта бесса, моас-таг1агахьа ваьнна а, из веце хьалаха а.
*    Укхаза кхетаде доаг1а цунах-м пайда баргба е баргбац, шийна балар доацаш ший къаман къаьстта хьалха.
*     Иштта да моастаг1агахьа валар дувзадана сгаца шийна доацаш, из тийшаболх бе доаг1а хьа къам то1адаьча низа; хьа къаман, хьа ме-хка, хьа тайпан бала д1аай-бар да сага дола декхар, цох хилац моас-таг1агахьа валар, цох хул хьа къамн, хьона духьаларча харц низа ду-хьалвалар.
*   Харц 1аьдалгахьа ваьнна, г1улакх ду саг, дегачур волаш, из ший къаман, ший дина моастаг1 ва, цох бусалба наха Муртад оал.
*      Низ бале сагага ший къам бахьан низаца т1оам бар Даьлагар, на- хагар лерх1ам божаш е маьл хулаш болх ба, из хургйолча халонех юх-
цаувзалуш, валарах ца кхераш.
*   Х1аьта валара а, котало ца хилар а мара хьакхоачаш болх ца хилча, харц зулам да цу тайпар духьалвалар, цунах тийшаболх хулаш цунне, цуна къамане, моастаг1ачо белам а болаш, циско дахкилг ло-взабеш мо.
*     Низ д1а ца кхоачача моастаг1агахьа валар де доаг1а е моастаг1чо т1ехьашкар кертах тохаш болх  а беш. Шийгар хьал эсал дале сабар-деш, Даьлага дехаш г1улакх де де- за х1ара саго, из когг1ортабе моттиг лохаш.
*       Торо хилча, из ший хьал а моастаг1алдеш дале, хувцадеза, юхьа

                186


т1ар ц1ока а хувцаш оамалто (нрав-ть) д1адехарга хьажжа. Совет 1аьдала тийшаболх х1ана мегарг- дар аьлча?
*    Цунна луш дола жоп атта хала деза - из харцача низах лаьтта 1аьдал хилара, цунцар вахар ца воалаш долаш; из массадолча къа-машта харц 1аьдал хиннадаь, къаьстта вайнаьха къамашта.
*     Цудухьа Совет 1аьдал тешадар, цунна моастаг1ал дар, ч1оаг1а ка ялар дар къаман духьа, иштта дина духьа, из де караг1адаьннар боккха толам хиннаб дегахьа сийле йоаккхаш.
*     Хала хьал хилара, из де дагадолаш дукха, из моастаг1ал де аьттув боацаш дукха вайнаьха к1онгаш д1абахаб, эггара ч1оаг1аг1а царна де мегар хиннад эбаргал баьле цухьа ха яккхар, т1аккха шоай гаргал-ча наха тийшаболх а бий, ужаш боабеш хиннаб.
*     Г1алг1ашка хинар халпате яр Совет 1аьдал доххалца, шоай мохк а боацаш, шоай ц1ера 1аьдал а доацаш, х1анза цхьабахьан дикаг1а хи- лар да мохк цар шоай церах хинна, г1алг1аша 1аьдала халхардеш ба- хара, из 1аьдал лоадераш шоаш г1алг1ай болаш, къаман йоаг1а г1ой- ленаш б1аргацаейташ.
*      Иштта долче, 1аьдал къаман ца хилар гучадоал, доале а наха са-тохаш, Даьлацар оаг1ув ч1оаг1абеш, Цунгар дика а дехаш г1алг1ашта г1ойле йолаш да, из хургдоацар ца дувцаш, хурдо- лачох догдоахаш, вахаре, 1илме дег1адоаг1аргдола аьттув лохаш.
*    Ховш ма дий Совет 1аьдал замаг1а г1алг1ачун, нохчочун аьттув ца хиналга, 1аьдало боабара, дукхабари сакхетам хиннабац къаман дикадар де, х1ана аьлча массо г1алг1а халпате ваьллав, Шолж-г1алий т1а кхаьчача г1ал-г1аскхаш оалалдеш, Бурув т1а кхаьчача х1ирашта нув хьекхабезаш урамашта.
*      Цу хьале нийсса никъ д1ахьеха, корта а хургбоацаш, шоашта мог-ар даьд моастаг1аша, наха юкъера дика-дикаг1ачун хьалоттар д1а-доаккхаш е везе д1авоаккхаш.
*   Дукха бахьанаш хиннад моастаг1ий, г1алг1ай, нохчи сакхетам то-1абе; цига шийна деш даа ний хулийташ хиннай 1аьдало яхар деш, аьккхаихарий, цхьа ж1алий «Марац» хинна, эхь-эздел дайна моаста-г1агахьв валар гойтача, «г1алг1ай да тхо»,- оалаш баьхачар.
*    Иштта сакхетамца сагото а йоацаш моастаг1ий халхарой хинна-раш ба бокъонца бола моастаг1агахь валар хинна нах. Бозоркин Ид-рис, Газдиев Ахьмад мо хинна г1алг1ай  къонгаш хиннабац моаста-таг1агахьа балар гойташ, цар къаман бала бийцаб, иштта болаш, ни-йссадар дийзараш хинабац Муртадаш.
*    Хиннаб з1амигабараш, аькхий белхаца, цу дикачарна аькхухаш шой деш хилча кхы сагота боацаш лийнараш. 1аьдала Марацаш а хинна лийнаб аькхаш, эхь-эздел, къонахчул дайна.
*    Из хиннад г1алг1ашта хала хиннадаь деррига кхъетаде, из йоаца сискал дезалашта яккха йийзандаь, цудухьа моастаг1агахьа валар г1алг1ай сакъетамо села белгалбеш а хиннадац.
*     Цига ший аьттувна 1аьдала аьккхухаш лийнар парг1ата хинав, на-

                187
ха го воацаш, къайла оакхал леладеш, гучаваьлча наха цу моча сагах оаг1ув узаш хиннаб, ца боалаш г1улакх леладеш, киса бий бийе, де-гахьа сардам боаккхаш.
*    Г1алг1ай дукхабараш, къаьстта балхашта хиннараш «со ва» ала саг хинавац Совет 1аьдалца къайл е гуча барта воацаш, из хиннад оакхал юкъедалара, ший къаман сакхетама духьал ужаш морггиш, дукхаг1а хиле мара к1езигалуш хиннабац.
*      Иштта моастаг1агахьа валаро аьттув луш хиннаб, шоаш леладер
цхьа атта ловзар долга гойта кийчаболаш, цу 1аьдала торонаш б1ар-гагуш, царех шоай хьалдаьлча мо хеталуш, цу шоаш лургда аьннар доаккха дика долаш мо.
*    Цунца аькхаш г1алг1ай сакхетам к1алаоттабеш кхыча коммунари вахара, кхы агасурт (образ) цо дулаш хинадале а. Харцо хиннай, цу хана лелаш, из Совет 1аьдал бокъонех а доаг1ашдар г1алг1ашка хьа-цакхачара.
*    Миска, ший кулгаца хьайоаккха сискалах кхоачам а беш ваьхар хиннав моастаг1агахьа валар шийгахь доацаш; цу наькъа т1а шоай вахара парг1ато ца еш 1аьдалах лоралуш баьхаб бокъонца бола г1ал-г1ай, шоай сакхетамца.
*      Мискача наха, ц1енача наха дезар хиннад: шоай миска хьалах ца балар, шашкар д1ацадаккхар, шоай ца баллал хинна торо лораеш, совдар ца эшаш «лоялни» ба аргдолаш; къам дахаргдолаш, сакхетам
а совг1абаргболаш, культура дег1аярца, замангахьа хулаш бола хув- цамаш гуш, т1ехье беркате хила; дезача диканга догдаха, т1алатта 1аьдалца хоадам болаш, дика-во къоастадеш шоай сакхетамах, лора- луш 1аьдала дика-во къоастадара, шоай сакхетам хилара наьхаюкъ- арле зена-зуламе хургйоацаш.
*   Дукхаг1болчар кхоачашдеш хинад из сина амар, из яьздаьдоаца низам, х1ара ц1ена г1алг1ачо дего хьахье- харца, шоай мискалца хьаллоттадеш шоай шоай вахар.
*  Цхьа жукаргал доалараш оакхал деш, 1аьдалца бартбахе, хьажйо-аха ж1алешта метте лийнаб, шоай дешдуа ний д1аялар кхераш. Из зама дагайоахаш ма1ан дича, наха юкъе, из цхьа оаг1ув мара яц, цо харц дегар диклеца (кач-во).
        Моастаг1агахьа валар, саг волча сага эшац, цунах гаьнавалар да саги декхар, ца воалаш лелар дикаг1а да моастаг1агахьа валар дучул, барт водачул.
*     Къиза 1аьдалца барта ваха моттиг хули а, г1алг1ай сакхетамболча сага декхар да, аьттув баьча цу воча 1аьдала тийшаболх бе. Массала, Авторханов Абдрохьман вадар Совет 1аьдал карар, из-м 1ийнавала-ре а, «1аьдал саг ва»,- яхаш атта ваьха хала мегар, из вадар хиннад Совет 1аьдало гойта харцо а гуш, ше къаман во1 воландаь.
*     Кхы цхькха масал да Джабаг1а Весин-Гири Наьсарча волаш, к1ай-ц1ебараш шоайла латача хана Серго Орджоникидзас т1адилча «Сов-ет 1аьдалгахьа вала», оалаш, цо хьат1аийцадац, т1абоаг1ар тийша-

                188


болх болга ховш.
*   Из да, саги сакхетам лакха хилар, моастаг1агахьа ца валар. Къаман юкъе даим хиннай жуккаргаш, ужаш йоацаш ха йоаг1а- ргяц, цудухьа дике, вое къоастаде хар дика да.
*   Г1алг1ачо  дикаг1адар атта 1ехалуш ца хилар, къаьстта из могави-ча, деррига са д1адала ца хьажар, кхетаеш т1адоаг1ар фуд хьожаш хилар.               
д)        Демагогия (г1алг1ай меттал ала лов «нах1ехор), ер кхетамче хьалха хьоайир, тара ма1анца «нах 1ехабар» (обман), аьнна, х1анза ц1и хийцаяле а 1илман дезарца шераг1а кхетамче йолаш, дунен дай- за дешма1ан (термин) хилара к1еззиа  «нах1ехабара» информци т1а- тохаш болх бе доаг1а.
*    Нах 1ехабар (обман) хьалха дийца хиларца, саги оамалаш тешаме йий хьожаш, дог ц1ена вий хьожаш болхбе доаг1а. Демагогия тоха-банача наха ца1 де, цигар политиканташта эшаш кхетамче я, цунца да цар д1алелар, цу наьха тосбалар кан (метод) а хулаш.
*    Х1аьта, цун м1ан хозача суртагахьа агакеп (форма) а еш нах тув- лабар духьа, публика шоашкахьа яккха в1ашаг1дехка хъабараш да кха демогоги.
*    Из демагогия яха дешма1ан (термин), г1алг1ай метта хилча дезаш хилара «нах 1ехор» аьлча мегаш, х1аьта ала халадолчо «демагогия» дика д1ахаза хулаш кхетама, иштта харц хургдацар цхьадола дунен юкъе дейза дешма1анаш(термины) а шоай ц1араш йоахаш дийцача.
*     Ха доаг1а г1алг1ай меттаца ма1анца эквивалент хулийташ, таржа-ма цхьаккха дешма1ан дац цхьана 1илмаца села б1аьхий ба г1алг1ай мотт, ший овлаш т1ар дезза дешаш (дешма1анаш) хьадалара, эрссаш а оалаш хилча дуненюкъера ц1араш йола дешма1анаш, ала доаг1а, г1алг1ай меттал «демагоги» мо цхьацца дешама1анаш.
*    Демагогия хьайоаг1а дукха ха, тхьовра шерача ханаденхьа, из юкъеяккхара ц1и хаза хиннаб «софисташ». Платона язду, ший «Софи- ста т1а», - Потогору яьхад оалаш: «в1алла опаш болаш бац, духх1ал цхьа бакъдар мара дац».
*    Из дезаш хиннад цунна, софисташ бакъбе е маллаг1а бола Оп, цу Протогора, цу замангахьар уйланчаш шоай йоазувнаш дешаш хиннад дегахьа поэзи ешаш мо уйлаш ешаш, ше ч1оаг1а уйланч ва ала.
*    Х1аьта лакхе аьннар харц долга а ховш Платона кхоачамбоацараш гучадаьхад, цигар софисти демагоги ювцаш. Цунах хов хьалхаден хьадоаг1а из кан (метод) политиканаш 1ехабеш нах, логике цох оал «харц доготтар» (ложный позыв) опий к1ийле йолаш.
*   Д1ахо ма1ан дашар дича логиках гаргаваха везаргва цунах дар белгалдеш, массала а долаш, х1аьта цунна этике декхар далац, аламата (философи) доале а.
*      Нах 1ехор (демагогия) йолчахьа бакъдар  доадаь торо хьае хули- лга довзаш да, цхьа Оп бакъахьар духьа, опех дагалоацам чакхбаккха. *     Бакъдар довзара хьахьовкхам а ба цига йола х1ама е г1улакх дол-

                189


га гучадаьнна дале шемадарра, х1аьта из оп (харцлер) ба яха ха опаш болаш ма дарра, х1аьта оп (харцлер) ба яхар опаш болаш гучабаьнба- ле шемабарра (реально) оалаш.
*   Укхаз белгалдаккха дезар да демагогия (нах-1ехор) хилара, наха довзац моттиг тахка, дух (суть) довзар ца хилча.
е)      Дог ц1ена хилар (искренность) хилар да мог1ални дега дикале, цунах хьахолуш эздий саг хинна санаьхк ва оалаш наьхаюкъарленга- хьа, цхьацца башха караг1даьнна г1улакхаш долаш.
*      Сагах гучадоалаш д1адовзийта хул дог ц1ена сага болх-г1улакх (деят-ть) нийсса хилар  долаш уйла-нигатангахьа, цунга хьажжа деш-дола г1улакхаш нйссалуш дий ховш.
*      Дог ц1ана хилар - харцлера духьал латт, опаш бувцар да саг эсал- валар, нахага шийха харцахьа уйла ейташ, цуна нахаца хилар юстар хулаш.
*     Изза морг хилац наха везар, цуна санаьхк хилар гаьна да, харц хи-
лара. Укхаза санаьхк белгалвоалар да дог ц1ана хилар камаьрша хилара, маьрша хилар, сатоха хара, безаме хилара, деррига дикаш шийгахьа хилара.
*    Цо сага нийссал (верность) хьагойташ хул, духхьал арахьа гойте а шиша (произвольно) халар ца тешаш. Сагий ший солтал (самостость) хилара доккхалдеш, цига к1илен уллар пайдан хилара; кхы дегал хи-лар ма дий г1улакха лакхавалача, из эгоизм хилара, догц1анал д1а-йовш, наха сагота воацаш, из ц1ена хулар ца везаш.
*       Сага дог ц1ана хилар гучадоал цуна лерх1амашка хьажача, цуна
болх-г1улакха бахьандар (мотив) хулаш аьттувна дарий (полож-ный) е аьттув ца хила дацарий (отриц-ный) дий хайча хьал, иштта чуло-ацамга хьажача, саги уйла нигат ца довзара.
*   «Саг бакъ ва»,- аьнна хетало, из да цуна сазалал (субъек-ость) ху-лаш, цхьана оаг1увца сатешара (убежд-ие), цу хьале-м санаьхк а тув-лавала йиш я, ше дучох нийсса ва е вац ца ховш махбара лерх1ама-шта, дика ду мотташ амог1ални г1улакхаш караг1адалара.
*      Саг догц1ана хилара висац атта вовргахьа, цунна кхетамга воаг1а, шийна дуне т1а дайначох, из болх 1омбар (опыт) хулаш дика-во къо- астаде, цунна дайзахиннача вахара, ший хадемогар (способность) до- лаш, иштта к1а мичад, нувх мичай хара.
*    Х1аьта деррига дог ц1ана хилара нийссал хулаш шеко йоацаш махбаргахьа. Иштта дог 1ана вола саг витац Дала, ший къахетамца нийсса наькъа т1а ца воаккхаш; из деррига цох Дала баь къахетам ба. *     Далла ловц ц1енача сага 1ехавалар т1акхачийта. Сагага шийга ма дий деррига дика, цудухьа ваьв из дог 1ена хилар долаш. Дала хьа-данар - д1адаккха мала хургва, из Даьла кхел хилча.
*       Дог ц1ана хилар да сага шийха кхоачам хинналга, из шийгар хьа- лах диканга кхоачаш уйла-нигат д1анийссавалара, цунна д1а1омабаь никъ хула цох.
*     Цу наькъа т1а ваьлча мара хац цу сага шийна махбе, цига хилар

                190


хул цуна сапарг1атадалар. Ц1енача дегаца кхоачам хулаш, наха ше накъавалара, цхьацца новкъостал дара е саг1а далара, ший кулгаш дохьадеш, эшачо д1акховдадеш, хоза дешаца лакха лоам бошабеш, цу деррига ше даьчох е дучох самукъадоалаш, уж шийна раь- захула б1аргаш дукха наьха , ужаш дукха халар дезаш.
        Дог ц1ана хилар да сагага ший дег1аца, ший синца лакха холур  (чув-во) чулела моттиг хилар, цуна арадала моттиг а йоацаш, цо болх               
беш дог ц1ана лелде оалаш, иштта ший дег1ахе, ший синахе вашаш волаш, цу шийгар дакъах, Далла хоастамбеш.
ё)     Б1еха маькарло (коварство) я 1аьржа уйла чуёссаш ирча г1улакх
дара хадемогар (способ-сть) долаш зулама кийча. амог1ални оттадар (установка) доаг1аш, из во хьадайташ хиннад сагага.
*    Б1еха маьаькарло сага кхачар долаш, сина торонех индивид хилара, ший солтолца (эгоизмаца) б1еха уйлан да хулаш хозадувцаш (лицемерие) е безача  опаш бувцаш, зулам дар духьа, говзал лелаеш шиндухьа дувцаш, ший фантазица нах д1атешабеш.
*      Беха маькарло соцаш я, лаьрхх1ача уйлаца амог1ални духьоттар- аш(принципы) долаш, х1аьта цунах хьахулар я эгоизма б1еха хьахин-
на дагалоацам (цель) мегаш ба аларца, хулаш дарий (полож-ый) кхе- там боалаш б1ехал, ирчал агабокъонна (закон) юкъе яккхар духьа.
*     Х1анза дунен наьхаюкъарленашка сакхетам болаш ч1оаг1а хар- цахьа отташ я наьха сина торонашкахьа б1еха маькарло. Из харц ца
яр е наха юкъе яккха г1ертар, зулам да наха, Далла хьалхишка. Низа- ца  ду дика - дика дац,- из ха а декхар да адамашта; иштта Сталинас, Гитлерас даьча зуламах хов, мела кхераме я беха маькарло.
*     Б1ехача маькарлон цхьа статус а луш къамаьлаш хиннад хьадоа-г1аш, цунах Макиавеллизм оал. Иштта  болча  наха, паччахьаш цул а
цул т1ехьа наьха сакхетамгахьа юкъедаьккха г1ерташ болх баьб, цхьа зулам бакъде хьожаш, шоашта аьттув е пайда болача хана.
*    Цар дийцар да: лакха уйлаца бола дагалоацам (цель) духьа б1еха маькарло юстаряккха ца дезаш, х1ана аьлча даьр мегаш хуландаь, дика г1улакх, цох лоарх1аш - паччахьо паччахьалкхе йоха ца яйтара, оалал из бедоалар декхар воалаш мог1ала агабокъонаш (законы) юк-ъера д1а- татта, из котваьлча, цуна сийле лакхъялара а хулаш.
*       Эггара хьалха бакъахьар цамогадер доалаш, цхьа декхар хинна, белгало еш кхайкадаь хиннад Мувса пайхамара, из б1еха маькарло юкъе д1аяккхар вахарера, ший итта васетачухьа.
*   Кертера духьоттар а хулаш  макиавеллизман: «дагалоацамца кхоачаш хулаш г1ирсаш, хьашташ». Цудухьа паччахьа ло1ама бехказволаш, эггара лакхерча Ма1анах (смыслом), ше саг (паччахь) кхетаде веци а к1алхьаряккха езаш паччхьалкхе, из бокъонцахьар политика мукъа йолаш мог1алахе, дина догмахе.
*     Шоай б1ехача маькарлоца д1акхайкаеш низах хьайоала мог1ал, кертера кхоачам лоарх1аш ца1 кхоачашде дагалоацамца. Иштта д1а-хьоча палитика да волча оалолдер (правитель) даьр мегаш долаш,

                191


фуннаг1а дой а паччахьлкен сийле е ший сийле лакхаяккхара.
*     Дешма1ан(термин) макиавеллизмо белгалбаьд амог1ални поли-
тикан деоттам (практика), цун хьехамо бакъбаь моттиг ца еш низа- ца низаг1а меллеладу г1улкхаш, баь низ е ена харцо ца лоарх1аш, лоарх1ам болаш, дегалоацамо белгалбаь белхаш, мела ужаш харц мара ца хилара.
*      Иштта б1еха маькарло я ший хилар белгаляйташ из хьаяр могаде
хул Ф.Ницше эволюционизмахе, О.Шпенглера культуран аламате (филос-ия).
*    Макиавеллизм могае кхоачамбаь «мог1ални релятивизма- ца» Ницшен, Шпенглеран кхоачашеш, цар ноакъосталца белгалялара дийнал (жизнь), дагалоацаме уйлашца(идеи), шемадара (абсолютни) белгалдалар хулаш, к1алаотта хиларца гонахьар дег1ай маьженаш агабокъонашта (законам)  гобаьккха хулача гонахьен.
*    Палитики деоттам (практика) лоарх1аш, цхьа канех (способов) мо к1аласоцаяр гона- хьар хьала-моттигашта цхьацца хула дег1ай маьженаш (организмы)…
ж)     Х1илал (лицимерия) да дацари (отриц-ый) дега мог1ални хилар,
цуна хьаялар хул б1ехача уйлашца мог1ал йолаш 1аьржаянна харцо хилара кулгалдеш.
*   Цига караг1даьннар (поступок) кхоачашдеш эгоизмо, хьашти-теркоех (интересы) бахьанца, цхьа эсала бахьадара (мо-тив), сагал доалла х1аман духьал ма1ан долаш, кхы а хьал къайлаг1 латтарца.
*     Гучахьа дар доаг1аш «ер мо х1ама « дунен т1а хиндац аргдолаш, хьовкхамбеш наьха б1азем (воображ-ие) боабергболаш.
*      Сагаца х1илал хилар дега а, мог1ала а дацарий (отриц-ый) дикле хилар хьажжа, ше кхетамче (понятие) а хилара белгалду агасурт (об-раз) цунна боаг1ача ардама (действие) бокъонца социальние, оамал- тие (нрав-ый) ма1андар (знач-ие) долаш.
*    Иштта кхы а ма1андар дала г1ерташ цуна, цхьацца бахьанаш хила-ра харц уйла-нигатах. Цул совг1а б1еха уйлаца хоза дувцаш ма1андар д1ахьулдеш, цхьа ирча мог1ални сурт увтадеш.
*   Иштта нах тувлабу ма1ан долаш я х1илал дола кхетамче. Из бакъдолчо духьале хиннай массаза, х1илало моастаг1ал  леладаьд нийссалца (верность), иштта дог ц1ана хиннача дега дикалешца (мо-ральные кач-ва).
*    Х1илал хул дин к1езига долача наьха, б1еха уйлах хоза дувцаш т1аэцама, шерра йовзаш хилар наьхаюкъарленгахьа социальни харцо яьржача хана, наха юкъе цабезам, ца тешар совг1адаьннача социаль-ни бух (соц-ое дно) геттара ирчадерзара.
*     Харцое, зуламе хургдац аьлча нийссалуш д1аалар(сужд-ие) хилац логика, х1аьта дацарий (отриц-ый) кхетамчен сг духьалвоацаш виса- чахьа саг хилар д1адоалаш, вахар талхаш, бувца мотт хувцалуш х1ил- ал юкъедалара.
*    Саг зуламе ваьнна харцвале дуненчура вахар д1адов таралу цуна,

                192


шийна эшача къамах е тоабах воалаш, моттигаш йоаг1аш. Цуна де-гахьа хинна уйлах воалаш, дунен да хила г1ирта, кйчадар даа, цунна къизалца сакъердадала хинна уйла д1айовш, из деррига агасурт (об-раз) духьалдоалдер хул сага солтал (эгоизм).
*     Из да цу сагацар сина лазар, шайт1ано-дунено 1ехавар, х1илал хинна аьттув бе  хьийжача сага цуна шина вахара-валара зулам доа-лаш.
*      Саги вахарца х1илал духьалйоалаш хул, из саг д1авовзарца ше моча наха, цунах хургола къахетам д1абовш, из тала саг хилара, д1авайзача саги вахар д1ацадоадаш хул.
*    Х1илалах сага во доал, ший тайпара юхахургйоацача ханачухьа вахар д1адоадаш, цу харц сагага б1еха уйлаца хоза дувцараш гуча-доал бакъахьара социальни даржах, сага карара д1адодаш.
*       Иштта йола харцо гучайоал наьхаюкъарленгахь ий-
дам (отнош-ия) харцбаьлча социальни хьале, ужаш халонаш хилараца идеологи йоал.
*   Цигар кертера мог1ал г1ала хоарцаеш мо д1айоалаш, наьха идами бувзамаш толхадеш, уйлаш цабезамга югаш. Иштта денача хьалах хьайолало наха дагайоха харцонаш, цу наьха тешар а д1адоал, ца1 шоллаг1ачох цатешаш.
*   Х1илаца къовсалоттабер бакъхилар (правдивость) да. Аллах1а хьа- кхеллай сигаленаше, лаьтте сага гуча бакъдолча хьале, иштта сагагар д1адийхад декхарца бакъдар (истина) леладе шийца, иштта нахаца хала оалаш.
*    Из бакъдар мара дувцаргдоацаш ше моча наха юкъе, на- гахьа т1абаьхка харцо яхьаш г1аьрхой беце, царна духьал цар герзаца нах бувлаш.
*    Адами талха хилар е бала кхачар хьадоаг1а, цу наьха бех- ка, адамаш дицдалара ц1енача наькъа т1а хилар дицлуш, харцонца
оаг1ув теха хилара, цхьа хетар-моттар кхувлаш, цатешам д1абоалаш, иштта динаг1а тешар д1адовш, шайт1ан т1ехьалара; маьхедарашта (ценности) махбар дицадеш.
*      Дала вайтача Мухьаммад пайхамаро (с.а.с.) аьннад: «Лоралелаш дегабуам бара - шеквалар да эггара харц къамаьл, д1а-хьа сагах шойла доалар фуд ха ма тахкалаш, къайлаг1а т1ахьожаш дер фуд ха г1ерташ, шоай болачул мах айбе ма хьажалаш, лакха пайда эца, шо-айла хьогаш а ма хилалаш, цабезам ма хилалаш, шоайла а ма къув-салаш, халалаш Аллах1а лай, шоайла вежари» (Аль- Бухарие, Мус-лиме).
*      Х1илал хилар да оапий кхыйола агакеп (форма), саго ший харц-хилар д1адоаде хьожаш сакхат (порок), цуна мазах тоссалуш харцлу саг, цхьа моза гизгий мазах тосалуш мо, цуна харцона сина торонаш д1а- йоах, цу моча саги д1алеларах во хьадоалаш дукхаг1а.
*      Х1илал сагах кхийтта лазар а долаш, цунна дарба эш. Цуна дарба ца хуле, фу де деза, цуна балаболча наха? Цунга хьажа доаг1а ца-

                193


могача сагага хьожаш мо, сатохаш, даьнна доккха зулам деце.
*     Далла хьалхишка саго харцлера даькъа, цунах хинна зе, халонаш долаш дукха моттигаш хул: эзараш, миллионаш нахах доацар дувца-раш хулаш; журналисташ б1еха, харц хабарашца хоамаш деш, иштта Жереновский мо политикаш шоай аьттувна дар доацачун бух баь нахага д1акхайкадеш, наха юкъе, адамашта юкъе цурбехкаш адами барт толхабеш хьал хьакхувл.
*    Цунна Даьла вац е къам дац, цуна безар аьттув ба 1аьдал бедола. Цу моча наха мела дувцар езза харцонца, х1илал хилар совг1а б1еха политика я.
з)      Бакъхилар (правдивость) да эздий сагага хала доаг1а мог1ални дикале (кач-во), цунах хоалу сагагар эздий дегар башха хьал. Саг цун- ца белгалвоалаш наха лоах1ача оаг1уврахьа дарий торонаш гойташ. *     Бакъдолчо т1ехьа хилара, саго шийна никъ бул диканга, сийленга, 1илманга, иштта дукхача дикашка кхача; из мадарра (абсолютный) дола хьал хьаллоацаш.
*   Цунах гонахьенна саг вовзар хул бакъдар (истина) дувцара, из дезара. Бакъхилара саг аьттув боалаш, иштта аьттув бовш а моттигаш хул вахаргахьа, Цунах ха торо хул, бакъхиларо сагага д1адехараш да саги эздел, тешамал, сабар хилар; адама гуш, цунца доаг1а бакъахьар лакха махбола караг1адоалараш, ужаш хул диккаш (дела), г1улакхаш, оамалаш, оза куцаш…
*       Саг бакълерах белгалдала хул саг эздий хилар гойташ, оамалта (нрав-ый) боарама кхоачамбарца, цунах масал доалаш адамашта са- кхетам дег1абоалбе; уйла-нигат оамалтах (нрав-сть) тоадала; эша хьа- шти-теркош(интиресы) хилара фаралга кхача.
*    Цу з1амигача ц1ара сийгах боккха ц1ера алабоалаш мо, цу саги дикалах наха хьовкхам боалаш, шоай юкъа моттигаш дег1айоалае. Наьхаюкъарле (общ-во) тоаелар ларх1а дезаш х1ара саги вахар, са-кхетам, культура, динахте- шар цхьана тоалуш.
*   Бакълерах гучадала хул, наха юкъера тешама  лела ийдам дийнабеш, наха эшаш хилара. Наха шоашта ховш ма дий, из тешам боацача цабезам маьлхебоалилга, х1аьта цунца болалу болхбе  цуна новкъостий: тийшаболх, б1еха уйлаца хоза дувцар, х1илал, ишт- та дукха м дий уж дацари мог1ални кхетамчеш (понятия).
*      Харцо езачан д1ат1аэцаш хилац бакъхилар, х1ана аьлча цар хар-цон хьал цо толхадунде. Из да мог1ал эшаялар, оамалта сакхетам д1абовр цига бакъхулаш, эшаш хул цхьа 1оат1къамбе, ший низаца харцо йолга хойташ.
*      Цхьайола моттигаш хул наьха ийдам(онош-ия) толхабеш харцоно бакъдара духьале еш бакъдар харцон даькъе доалаш. Цига нийссал к1алъюташ кхетам а баьле, мог1ал д1атоташ коталон духьа т1ехьа, мог1ал дийнае, торо халийта , из котало ца хилча деррига довнадаь…
*    Из кхетам ба цхьана оаг1уврахьа нийссала (верность); ший стра-тегий йолаш бакъдар (истина) дег1адоалдар духьа, т1аккха вокха оа-

                194


г1уврахьа низболчар низ боацачарна шоашта хетар, дезар д1атара- дар, цхьа х1илал (лицим-ие) д1агойташ.
*    Цу торонех хьадоаг1а - котбаьннарашта низам отталац, - оалаш. Низ болчарна аьттув хул бакъдар д1адоаде, цох оал «даздарий хар-цо» (святая ложь) е «к1алцависа йола харцо» (ложь во имя спасе-ния).
*     Ца эшар духьа сурт оттадеш мо дукхаг1ача даькъа. Иштта комму-
нисташ нахага д1акхайкадеш мотий- та духьа, из «шоаш харц-бакъ деш-хиннар».
*    Оалаш: «кхоане сийрдаг1а хургйолаш, шина духьа ду вайи…», цу къамаьлашца адам халпате доаладир дезткъа шера.
*     Х1анза, из коммунисти поал д1абаьнбараьнна царех йиса харцо-наш д1аяьннаяц. Дуне кхелачахьа ц1а1аш оалал де кхеллаб Дала, х1аьта дукхабараш миска хилара лохерача урама т1а боалабаьб, адамашта нийссо хул Дала ялара, шоашкахьа мог1ални бокъонаш лелае е дикача х1амана техьа хила, сабардеш Даьла раьза- хургволча наькъата хила.
*   Лартт1а хулача наьхаюкъарленгахьа б1аьхийбараш охлошка, мис-кашка хьажа декхар долаш, х1аьта мискаш б1аьхийча нахага ла-дув-г1аш хилача Бкъхилар леларгдар, халифаш болача хана мо. Цох хов харцона духьал хилар долаш баъхилар.
*   Хрцонах лазаркхийтар хул молхе дарба, из бакъилар гонахье цунна хилча лазар цох додаргдолаш. Х1аьта а нийссо Дала яннар марая ц наха юкъе лела, из нийсса шийна уж нах безе цу нахага хулийташ бакъхи- лар, нагахьа ца безе харцо юкъеяьккхе къовсамаца цар хьал толха- деш.
*   Саг Далла везий мара хилац даькъала, цудухьа Даьла къахетам- га доагдохаш, саго ший ираз хьалахадеза…
*      Г1алг1ай сакхетам болча бакъхилар доаг1а эхь-эздел долача са- гагар - даг1ац харц-бакъ хьалкхеваьча сагагар-м, нувхашта даьнна зиза хоза хулар аьнна, саг хилац цу тайпара хоза а, эздий а. Саг дика кхетамца кхевой эздий саг хул.
*      Цу во кхийнача сагаца хилац бакъхилар. Фуннаг1а хиннадаьнда-ле а, цхьа наха бехке вий е вац оалача, саги овлага хьажача хов, из саг зуламдаьча нахаца воацилга. Бакъхилар, саго хьадахьаш Дала данна дакъа, цуна сингахьа д1ач1оаг1аданна.
*      Из саг хала йиш ший даь е даьдаь оамалах, цхьа овла ц1ана бо- лаш, уж дай генаш дусаш т1ехьенга кхоачаш хилча, цу сага ц1анал, бакъхилар д1адалайишяц, из юхь-сибатах тарахулаш мо ший даьшта.
к)      Тешара вохкар (предательство) яха кхетамче (понятие) хул кара- г1адаьннар (паступок) гойташ мог1ални дикалех, ший ирчалца, цабе- зам болийташ наьха уйлашкахьа, из караг1адаьнна саг наьха дега т1ар 1овожаш.
*     Цо моча сага дегахьа д1айол: нийссал, бакъхилар, тешаме хилар, догц1енал, ший наьха юкхара г1улакхашта зе-зулам деш. Массала,

                195


саг волчо ц1аккха вохкаргвац уллувра новкъост, ший да-нана, воша-йиша, гаьнар маьхкахо вовзацар аьнна доацаш.
*   Ужаш деце юххьеденна бера чудулла мог1ални духьоттараш (при-нципы), кхетамболаш саг хьалкхевар духьа? Тийшаболх бар б1ехал, ирчал йолаш, шийха тийша волча сага, дезача, садоалача х1ама зул-ам хулаш, мела докъазал я из тувлавлар долаш.
*     Къаьстта бусалба воша-йиша дохкар, ший аьттув духьа мела къа
да из? Даьла на1алт делхаш, в1алла тешара ца вохке а бусалба сагага хало кхачара бе-башхал йоацаш харцо йолаш Далла хьалхишка.
*       Саго ше везалга гучадаьлча наха мела доаккхал да, бахьан да из, иззам Далла везалга ма дий. Х1аьта а, из Дала данна дика ца гуш, цхьацца корвоаг1аш нийссалу шайт1ано тувлавеш е телха дог долаш
саг, цо цига тийшабелха тешара вохкар дича, мела б1ехал д1ахоз го-нахьарча нахъа.
*    Из докъазло хазачун дог тохадолийташ, б1еха саг ца везара. Къаьстта белгалде хул, кхайлагш1а лела г1улакхаш хилара: вежари-йижари, дезала, юрта, маьхка барт-цхьоаг1о хулаш лакх е лоха мах-бе, из деррига а да цигар хьал, оамалтах (нрав-ть), эздела махбайташ.
*    Тешара вохкар лоарх1аш хиннад мог1ала дацарий (отриц-ый) кхе-
тамо зуламдеш, саги сакхетам лохабеш, эздела духьоттараш, саги де- г1аца, синаца д1адалара, цу сага духьал доалаш гонахьачар махбеш. *    Сагацар вол я гуш даим, из къайлаяхьа хилац,цхьа керта т1ар 1обежа чо гуш-цагуш ма хули, х1аьта саго гойта б1ехал я, цу моссий чол ира- г1а е езаг1а хинна ца гуш йисац. Цунах хьадоалар доккха хул диста а, оза а. Цудухьа из б1ехал, саги вол гуш хуландаь хьулъе-г1ертар, чакхдаргдоацандаь, кхетадеш гучахьа лелар, из саги вол сагота боацаш хул эхь дайна.
*       Г1алаташ массанегар доалаш хиннад, ужаш доацаш вахар хилац, х1аьта ужаш кхы ца де саг 1омалуш хул. Г1алаташ хул дуне довзар ат- та доацандаь е дингахьа аьлча шайт1а ч1оаг1а доландаь.
*     Къонахчо ший хьашти-терко (ингерес) зе деговатац массихана гучахьа е къайлаг1а боккха бала хулаш мо, из аьлий дог чудалар деза х1ара сага к1езига е дукха, цунца эздел да ала, гучахьар дош аьннача халийта хьожаш.
*     Цу моча сага шийха саг шешар вохка хала хул, изза мог дагадохар а йоккха сагото хул. Дог сийлахьа к1анта дог шийна чудолаш, из духьал хул эсала, достамала, эхь-эздел доацача дакъага кхача.
*    Иштта г1алг1ай сакхетамгахьа махбеш хиннаб саг хилара, из к1ант халара, бокъонца вола Сина Солта, эрссий меттал аьлча (Самость Ду-ши). Саги декхар да саг хила, ше хьат1аийца декхараш, эздийча ни-гатаца кхоачашдеш, бувзам лелабеш ийдама (отнош-ие), ший нахаца наьхаюкъарле (общ-во) ч1оаг1ае хьожаш.
*   Деррига д1адаьлча саг бусалба волаш хилча мела къа долаш мот-тиг нийссало шийна гонахьар саг вохкара, къаьстта тешара вохкар да зулам дар, ший саг хилар доадеш, ший мог1ал ювж, ший Далла духь-

                196


алвоалаш. Даьла на1алт хилда шийх тийшавола саг вохкачо!
л)  Фарисейство (шиндухьдувцар) да саго дацари оамалтах (отри- цательной нрав-тью) мог1ала, эздела духьал болхбеш йола ирча ди- кале(кач-во).
*    Из кхетамче (понятие) я сагах йоахка ирча оамалах мах-оттабеш, юххера цуна санаьхкал (личностность) д1адоалаш хиларца.
*    Ха доаг1а из санаьхкал цунга ца хиналга а г1аьнахь хинна а. Шин-
духьдувцар хул деша тоама агакеп д1аалар (форма суждение) т1ера-доак кхаш формализмах, мотийта мог1ала д1агойта г1улакхдеш мо.
*    Цхьацца нийссаяь кийчалаш (правила) йолаш метта торонех, х1ана аьлча ужаш еша-ювца бокъо йолилга гуш, цхьа дика оамала тарахулаш ший ховкхамца, ший ардамца(действие). Фарисейаш хул духьал ца1 дувцаш, къайлаг1адар хьуладеш харцон аьттув бе.
*       Шиндухьдувцараш бувлача хьала оттабуча боарамах бакъахьар- ленаш хул деза эзделе, оамалте доаг1аш хиннад юкъебаьккхача боа- рам т1а хьал хилара ретуалах, из боарам (критерий) наьхаюкъарлен-га  хиннабеце а, цуна мах лаха моттиг хиннаеце а.
*    Тхьовра хьалхара заманчухьа иудейеш шоай дингахьа леладаь «таьма»(ах-г1улакх) хиннад из, цхьацца ма1анаш дувлаш хьалхарча замангахьа, т1ехьа хиннад цадоаг1а г1улакхаш юкъедоаладаь, цхьа ч1оаг1аг1ча фанатизма, доацараш Товратаца казусаш дале а лоарх1-аш, шоай аьттув хил- чахьа сагота боацаш.
*    Цигар денна хьадог1аш да «фарисей»,- оалача  деша ма1ан – ши-ндухьа дувцарца, саги чухьар оамалтах Ехь къасташ хиннай арахьар-чун оамалтах(нрав-сть) мах боалаш дина хоалурах(чувства).
*   Мог1ал ший маьхара йоаккхаш, гучахьа цхьа агакеп (форма) увт-таеш, цигар низбари (теннари) аьттув хургболаш къайлаг1ар ма1анаш д1агойта вахара кепан, шоай маьжга (маска) к1ала ц1ана- доацараш леладеш.
      Шиндухьа дувцари бокъонаш алсамйийний казусаш е цаховш дийнача белхашца оамалбеш. Фарисеешта гуш шоай кортамукъале, деррига этта хьала дала жопаш доацаш дингахьа, царна шоай корта-мукъале ца гора, иштта денача хьала тоха са доацаш иудеех хинна фарисееш, мукъале еш хиннай караг1адолачан (поступки) аьттув болача бесса дувца шинадухьа дина бокъо лохаеш шоай пайхамараш хьакхайкадаьр ирчадоахаш.
*    Царна довзаш хиннад Даьла къамаьл, из шоаш дедезар бехк-токхам болаш, дукхача моттигашка шоай фу де деза а ховш; х1аьта шоашка болх-моттигаш (ситуация) яьхкача, уккхаз хаьдда долча хьала дала жоп доацача кулга к1ала, цар кхетам бийнаб шоай карар хьал кхоачашдеш мо. 9 керта «Долашдий адиафора?» хаьттача, эггара родикальни хоадам беш шоай вахаргахьа халадезаш шоашка кхаьчача халонца аттонга бовлаш.
*    Х1ара шиндухьадувцачо ший карар торо хилар дезаш. Иштта цу казусех базараш лелаеш Даьла къамаьл кортабара д1адоалаш хин-

                197

над. Из кхетадар гойт Йохем Даума, ший «Введение в христианскую этику» яхача белха т1а.
*     Войла д1а-х1а а хотташ цаховр, кхычо хетар оалаш, цига дукхан-ена хийттар белгал а деш, цунах кортабе духьа, из хало хьаялара хоа-дамбе безара, наха шоаш хьадеш дикаг1ахеттар хьадеш цхьана соца-мах.
*       Укхаз, массала керста дингахьа дала жоп доацача Эвтаназии ху-
лаш наха юкъеяккха еза-езац аьнна хоадамбе, цига хилац цхьана тайпар дала жоп, мела наха из хаттар дувце а.
*     Дала яхар ма дий саг е садоала дийнал (существо) Са ма даккха оалаш. Х1аьта саг вер харцахьа деце? Дала 1азап дала лаьрх1ар веци из «Чехка валийта со яхар»? Цунна 1азап к1езига хурдолаш болхбе беза, цунах доглазачар.
*    Б1арга гуш минот т1ехьа из вахий а вахийта, цунгар 1азап из Даьла кхел еце? Из Далла дикаг1а ховр, саго мишта тоаде доаг1а? Дунен т1а 1азап а эза, къематдийнахьа аттаг1а хургдий, хьана хов Да-ьла воацачо?
*    Цудухьа Дала пайхамарашка хьадайта къамаьлаш иу-даизмнах, керастанах, бусалбанах, шашоай къамаьлаш, (вскеташ) долаш хинна-ча, дуташ хувцараш ца деш, ена халонаш Даьла къамаьлаца нийссхо еш болхбе доаг1а. «1азап озийта воал хьо?» - ала мег цхьане.
*    Жоп укха тайпара да: «Сайна могаре-м валацар со 1азап озийта! Сайна могаш из вер а дезац сона! Даьлагар цунна атто а ех аз!» Из да-кха шиндухьа, фарисеи хинна, аьттув болача тайпара саго ца дувцар…
м)    Б1еха дегаца хоза дувцар (ханжество) да мог1ал йовзийташ да- цари (отриц-ый) оамалта дикле(нрав-ое кач-во) гойт, цунца белгал- ювл сага сина торонаш; цуна караг1адаьннараш(поступки), мог1ало къоастадеш, дега дикале ирча хилара, сагагар д1адехар доаг1аш, ци- га эздел хинна моттиг йоацаш, мела хоза дувце а.
*    Ханжество, оал цунах эрссий меттал, из кхетамче(понятие) я новкъост йолаш харц е дацарий дикалешта: х1илала, шиндухьдув-цара, демагогина, формализма, иштта кхы а, цунах мог1ала махбеш хул.
*    Б1ехача уйлашца т1аг1олла саг тешаве, сга везавалийта, цхьа ду-вцарашца, башха г1улкхашкахьа д1адехари шишболаш мо, къоргга ригоризмах, пуританствах хотталур а деш; кхы а сацатохалуш мо го-нахьачарна эздий, дика саг ва алийта, - шийна т1адиллар е т1адежар кхоачашде хьожаш, вала кийчаволаш мо, иштта х1илал долача саго, наха хьалхишка дега ц1енал гойташ мотийта.
*       Б1еха дегаца хозадувцарах саги оамалт (нрав-сть) г1еллаю, цхьа-
на оаг1ура моатийта лелаш, х1аьта мог1ала хьовкхам беш: «Дий хьо- на!»- оалаш мо зикардеш ретуалах; кхыча оаг1уврахьа къайле т1ахьо- жамбеш, соглядатай хулаш.
*   Из шиндухьадувцар цхьаццаненга лергаюхе ухаш, харцонна бокъо

                198

дийнаеш наьха вахаре, чуг1ертта оамал гойташ, цигар наьха торонаш толхае, текхораш ювцаш, к1ай даьрий лестадеш, юххера тийшаболх хургболаш, наха хьалхишка ц1ана а хулаш.
*        Б1еха дегаца хозадувцаро цатешам боалабу наха юкъе, цхьацца сагах цадоалар лохаш, саги индивидуални хьал хилар теркал ца деш,
цигар саг цул лакхаг1а веце даржаг1а.
*     Ханжество яьржа хиннай наха юкъе массихана, нах а мотийта ле-
ла хьожаш, х1аьта сатешама ийдам  (отнаш-ие) боалаш мог1алагахьа формальни  декхараш кхоачашдарца: экономически, политически, - дина хьал тишдалара, наьхаюкеъарле арахьар-чухьнахьар низо гоа-мъяь лазар чудахийтара.
*     Из къаьстта хоалуш, цхьа гоама, къиза гуш яр «Советски система», наьха вахарца чам баьнна, гобаьккха харцо хилара, духхьал даьсса «коммуна лозунгаш» мара кхы х1ама доацаш, вахар т1ехьа долаш, кхыча наьха вахар гора, кхераш доазувла ара ца боалийташ: кхерам, духьал кхерам бар  наха.
*      Цу хана ханжество яха кхетамче(понятие) б1ехача наха аьттув болаш яр. Ца1 шоллаг1авар шоайла т1ахьожаш, аьккха ухаш, дуаш, из шоай барда чубетта хьай, тоадар мара кхы уйла йоацаш баьхар Советский нах. Из мегагвар шоашта юкъера хоадавеш…
*    Демократи гучаяьлача ч1оаг1а аьттув баьлар б1ехача наьха рузк- ъах катоха, лочкъаде, хьулде, карадерзаде иштта кхетамаш юкъе даь-хкар: мощенничество, приватизаци лелае.
*    Из дар б1еха дегаца хозадвцара хьал маьршадалар, дерриганена т1ехьа паччахьалкхе мела яр ехка яьлча, в1аьхийлургвар в1аьхийхин-на ваьлча, ка теха яьлча наьха мог1ал йовш, из рузкъа долчаргар руз-къа дукха долаш, из доа- цачарга кхача деза ала саг воацаш.
*     Х1аьта саг сагота воацаш мог1ал саца моттиг д1аейна, - лелаш я е яц, - оалаш саг воацаш. Бокъонца  дар къайлалоттадеш, цхьа ахча, 1а-ьдал, болх хилчахьа тоам болаш.
*     Х1анза б1еха дегаца хозадувцар фаьлгага кхаьчад, села «тоадан-над наьха хьал». Низ болчар шоашта ловшдар хьаду, хьадаьр мегаш хул. Коммунисташ хиннача замано тишбаь нах кхы баха моттиг йоа-цаш, б1еха «дикй капитализм» хьагучаяьккхар, коммуна ца езе ер  я шоана, оалаш мо, коммуна юаш хиннараш, цар бераш 1аьдал бе- делла дуаш, дай хинна 1ешба.
*   Х1анза аьлий хилар гучадаьннад, ханжа лаха хала да, цуна т1аг1-олла когаш т1абетташ нах д1абахаб… Х1анза б1еха дегаца хозадувц-ар мичав?

    3.                ШИЙЦА А, НАХАЦА А ХИЛАР               
                (отношение к себе и к людям)

а)    Эздий-догц1анал (благородство) я мог1ални башха кхетамче (понятие), ший оамалта дикале(кач-во) хиларца сагах белгалйоалаш,

                199


караг1адаьннарашта махбайташ, цхьацца бахьандараш(мотивы) дов- зийташ бахьанаш хилара.
*    Саги гонахье доккхача дуненца я х1амчех (материя) е х1амаех (ве-щи) латтара, цар чотяь ларх1а торонаш йоац- аш вусоргвола хьал да сагагар дар.
*     Х1аьта саги таро хулараш йовзаш т1акхача, беш цхьа лерх1амбо-
лаш цу моча х1амчех х1амилдаш (пред- меты) оал. Из х1амчера дуне (матер-ый мир) деррига хул саги кхета- ма белгала сазалахе (субъек-тах), озалахе (объектах), Даьла кхоллам болаш.
*    Саге, саги хьаькъале да цу беррига кхоллама чудудаш, лерх1а- ме моттиг царна Дала янна. Цу саги башхал я эздий-доц1анал, цига из саг лакхъвеш 1алама Да хургволаш.
*     Х1анза эздий-догц1анал сагаца хилар хьагойташ, тембеш дух дов- зара массала хул: «беша яг1аш яр 1ажий га, латайолаянна шиъ-кхоъ шу долаш, 1аламате беркат дар из, б1арг бизза сомаш гойташ.
*     Х1аьта лоалаха йоккхача сага беша а яг1ар къаьна 1ажий лакха га, цу т1а баьхкараш бар з1амига 1ажий буралгаш, к1омарг а доалаш, церг тоха веча ч1оаг1а…»
*     Ер масал да 1ажаш гуш къона, къаьна гаьнаш йолаш,- хьалхарчун-ца мела хозне, чам, беркат хул сага деза, х1аьта шоллаг1а га мела ча-мза хул б1азем (воображ-ие) хала.
*     Уж гаьнаш Даьла ни1мат  долаш, ца1 - чаме, шоллаг1адар – чама-за. Иштта халаци саги хьал? Из  Даьла ло1ам болаш, хано къонадар къадеш, ший арг1а йолаш, из дунен з1иртилг саго ший вахарца д1а-хьош ше дунен т1а мела ваха, уж 1ажий гаьнашта тарахинна.
*      Довза деза кхетама, из къона га мела яхе а дуненчу, цуна сом шийхиннача тайпара чаме хургба, шийна Дала данача ни1матах. Х1а-ьта цуна тарра хулаш хьаденад Дала сага дана бекат, иман - из да саг хилар эздий-догц1анал йолаш. Дала даннар да  сага кортаболаш, из хоза 1аже, из чамза 1аже мо хул адами бакъдар.
*      Саги хьаваьнна овла дика хилча йоаккха фарал я, дика га хьалат-аш мо, саг хиле д1авода эздий-догц1анал хиннача овла т1ар. Бер до-лаш, сага кхетам бала беза, лакха-сийдола сагах масалаш кхувлаш, в1алла из саг ханавеце фаьлгаца мо д1ага а вохаш.
*     Х1аьта фальг бувцар а г1ойле я кхетаме кхевара, бера хов из дага-беха болга. Из дагабохар а доацаш, ц1енхашта эздий-догц1енал йола турпалхо духьал а кхувлаш, из воккхахалча цуна тарахалавезалга д1а-хайташ, бера, з1амигача сага е б1арчча наха эздий-догц1енал, денал, хьаькъал, низ д1адовзийта деза кхетам массанена бала, саг ше г1а-лг1а хилара Аллах1а хоаст- ам а беш.
*      Зехьа хинадац, г1алг1ай сакхетамо хьаденар, уж хьалха аьлий за-
мах лоарх1аш хиннад эздий-догц1анал, из кхетамче(понятие) хилац хьалаха харжача нахагар мара, ужаш хиннаб тайпан, къаман наха ло- арх1аш хинна нах, 1ула т1ехьа 1унал деш хиннад цар.
*     Цудухьа х1ара саго ший керахьа лоттабе беза лакхе, лохие урам-

                200


аш. Саг ший лакха урамга кхача г1ерта, цу ши лоха урамах лоралуш; таккха хургва из эздий саг, эздий-догц1анал йолаш.
*     Х1анза, из дайбаьха ха-зама д1аяхай - нах берригаш цхьатарра ба мукъа халара аьлий, охлой боацаш, наха юкъе нийссалу, цхьацца белгалвоалаш маллаг1а къамах вале а, ший оамалца, г1улакхаца, ку-цаца белгалвоалаш, из Дала цуна дана ни1мат долаш хул эздий-дог-
ц1анал йола саг.
*     Цунна т1ахьожаш болхбича, гучадала хургдар, из ц1анача овла т1ар йоаг1а буц мо, ший ваьнна моттиг бакъахьар йолаш. Ма хули
б1арго зийнар г1алатага кхоачаш, из-м наггахьа мара ца хала мег.
*    Дуне-м доккха ма дий, вай  дувцар з1амига г1алг1айе цуна са-хе-таме ба. Уж эздий-догц1енал йола нах д1абоала торо яц, къамо, тай-пано, тоабано хоржаш хала беза, царга хьожаш, царна новкъостал-деш царна уллувбараш хила беза.
*         Наха кхетадаьчох эздий саг тешаме хиннав, цунагар эздел хин- над беррига сакхетам дийналоттабеш. Из хинад сага сингахьа агакеп (форма) хилара, цунах эздел оал.
*     Эздела хьал доалаш хиннад эздий-догц1аналах. Уккхаз ший йо-аг1а моттиг кхаьчар цу кхетамена, цу эздел шийца долашволча сага да е д1ахьа хулаш из эздий-догц1анал. Цудухьа эздел белгалде доа-г1а, цуна торонаш маьлхейоахаш.
*     Г1алг1ай къаман аламатаца (филос-ия) белгалдоал из шерра ма1-ан долаш къаман мог1ал дийналоттаеш, цул совг1а саги хаьдда ку-цаш, оамалаш е белхаш бувцаш агабокъо (закон и кодекс) йолаш бо-лхбу сакхетамгахьа.
*    Эздело гойт г1алг1ачун эздий-догц1ана этикет, сага эздий хилар, кхетаме кхевара нийссаяь кийчалаш (правила). Эздело гойтар эггара кортаболаш да Хьислахьал (вежливость), цо  ший декхарца саг воала- ву Эзделга.
*      Хьислахьали новкъосташ сабар, денал, тешамал, иштта кхы дукха маьхедараш, ший ходам болаш дика-во къоастаде. Укхаз-м хаттар отт мичад из - Эздел, ший хьислахьалца? Из да ший эздий-дог- ц1анал йолача хьалаца.
*     Эздел леладер маллув, из ва хьаслахьа саг, эздий-доц1анал йол-ча, сатемца, безамца, наха дуча г1улакхаца. Цхьа ког д1абаьккхача керахьа эздел доацаш дезача хьаслахьал долаш адамашца, моастаг1-ашца ц1имхарал долаш, из я-кха саги нийссале, бакъахьа хиларе.
*     Цудухьа эзделаца ший тоъбоарамаш (нормы) ба, цар саги д1але-лара кхоачамбу, совг1адар ца дайта е дер эшаш ца халийта. Х1аьта дуне довзар довзартех (познание) латтара, из болх 1омбар (опыт) са-гий шерра ма1ан долаш да, деррига 1илмашка саг ца кхача мегаш.
*      Массала г1алг1ачо кхета атта хургдац цадовза 1илмах кхелъе: яд-ерная физика, ракетостроении, генная инженерия, цу наггахьа воа-цачо, цудухьа довзарте(познание) гносеологи хьаштех, саго ховр де доаг1а,хьаькъал д1ацакхаьчача, ший вахара урама т1а соцаш, цуна

                201


вахар гойташ бола.
*     Цига саца ший гонахье гуш, цигар сакхетамца докъашхо хилар- ца саг ваха доаг1а, ше дучун, ший вахар наькъа юхахьожаш рефлекси- ца, эрссий меттал целеполагани оалаш.
*      Эздел хул г1алг1ачо цу ший вахара кхоачамбеш е арахьар сакхе-
там болача гонахье(сфера) хила аьттув болаш. Из деррига кхоачамб-еш хул сагаца эздел хуле, ший эздий-догц1аналца дунегар(мировоз-ие) хилара тоъбоарам (норма) а болаш.
б)       Хьасалал (вежливость) я мог1ални башха дикле (кач-во), г1ула- кхаца хилар ала мегаш да цунах, шийгахьа эздел, г1улакх гойташ, ца- рца саги д1алелар (повед-ие) белгалдоал.
*    Мела лоарх1аш г1улакх да нахае, къаьстача сагае цигар оама-лхинна деггара товра де хьожаш наха шийна ма могга, саго къаьстта. *    Цул совг1а сага д1ата хар да, ший г1улакх д1агойташ, багар д1а-йода 1е мерза йолаш, наха тоамбарца, ший д1акхаьчача, - дика саг ва, оалийташ, цу моча сагага г1айг1-бала кхаьчача деррига адам оарцаг1адоалаш.
*     Хьасалал да саго ше ларх1ийтар, везийтар, саги г1улакхо г1улакх хьадайташ, саго саг лаьрх1ача  г1улакхде безамбоаг1аш, шийн ма могга совг1а ларх1а белгалхала.
*    Иштта сага товрадара яхье валар сагацар дикале я,- цу боламо наха юкъе ийдам дег1абоалабу, наха т1аэцаш 1адат хиле.
*       Хьислало деррига д1адаьлча этикет да, цу юкъедоаладу теркам бола хьал, дикадар хилча шийгар санаьхка (личность) д1агойташ.
*      Саго хьагойт ше г1улакха кийча хилар, мела ж1али мо мара наха из саг ца лоарх1е а, цуна г1улакх эшалга хайча. г1улакх дара сало1ам хулаш, сина кхоачам хилар дезаш наха дуча товраца, цхьа сина низ боалаш.
*    Эггар к1еззига дар да циск хьастар, даар дуъадича, циско ше раь-задолга хоамбеш. Деррига саг г1улакхаца хилар хьислалах адама, хьайбана товраде лаар.
*       Г1улакхаца хилара духьале еш, дар г1ожал я, сагах йоала энжел, наха сагота ца хилар е эхь ца хетар, х1ама бе-башха ца хилар, куралца  лакха уйла хилар, юххера цавашар хилар саги дег1аца. Из деррига саг тоавалар дац хьаькъалах, цуна ч1олакхал я из, сина йола кхел.
*     Сагагар декхар доаг1а, ший дег1аца цхьалха волаш лерх1ам хила,
эхьхетар долаш, ший сина хьалхишка мотийтара увзавнна волаш, из эздел дац аргдоацаш саго шийца.
*    Сагацар бакъахьар оамалт (нрав-ть), культура я, шийгар санаьх-кал(лич-стность) сомадоаккхаш. Цу кхетамчех оалаш «санаьхка дага-ра культура» (нрав-ая куль-ра лич-ти).
*     Из яхилга да санаьхкаца то1ал тоъбоарама(нормах) эздел-г1улакх доал сагаца, цунах лакха махбаь моттиг хул этико. Саго хьислал гой-тар хьагу санаьхка дагара культурах, мела гонахьар культура лоха хи-ннаяле а, цу сагах Даьла къахетам халара еха гонахьенга ца хьожаш,

                202


саг хилар цуна сомадоалаш, ший наха г1оде, аьттув балийта.                *    Из массала долаш цигар наха Даьла кхелаца адами ийдам (отнош-ие) сомалуш лерх1амаш шортаг1а хьадаларца, адами вахар дег1а-до-аг1аш, цхьа декхара кхоачама тоъбоарамех (нормы), хьашти-теркош (интересы) хьаяларца т1ехь-т1ехьа алсамах хулаш.
*    Иштта денача хьало д1атарабу саги кхетам г1улакхаца хала вахара нач1ал долаш, ший болх 1омабарца (опыт), сина ехь ч1оаг1алуш, са-наьх хилар а долаш, саг хилар а т1ерадоалаш.
*    Дикача саго, шийха доалача г1улакхаца хьаслахьах, сомабоакх го-нахьабари кхетам, хьаькъал - эздий-догц1аналца тоадеш барт-цхьо-аг1о хургйолаш шоай наьхаюкъарле (общ-во) дег1айоалае…
*       Хьаслахьалах цхьанега  кхаьча ца 1еш массанега кхоач дика, на-хага, къамага, наьхаюкъарленга кхоачаш да.
*    Иштта цу муг1аре хин-нача эздий нахах, Даьла гаргалнах хиннача 1овлийя1ах, ала доаг1а цар г1улакхаца хилар наьха сакхетам, къам долга д1агойташ.
*     Даькъастенчухьа дукха хиннаб уж къонахий: Шайх Мансур, имам Шамал, Кунта-хьажа, Дани-шайх, Джабаг1а Весин-Гири. Ужаш мор-гаш эзараш хиннаб вайнаьха къаман хьалха.
*    Цунах ха доаг1а вайнах цхьа овла болаш хилар. Деррига вайнах къамш дац дике-вое - дика нохчо, г1алг1а, аьккха, бацо, маьлхо ва, иштта во нохчо, г1алг1а, аьккха, ба- цо, маьлхо ва…
*       Х1ара сага эшар хьаслахьал да, цар г1улакхдар гучадоалаш, цар эздел, цунца х1аране торо йоал бусалба динах волаш Имане хила, эхь-эздел долаш хила, шийкъаман во1 хила визза.
*    Укхаз масал да, вай- нах Сибаре бигача хана гучадоалар вайнах г1улакхаца хилар, цунах хьадаьнна беркат а. Цу хана г1онче хилар г1аг1а т1а отташ Арсанов Дени во1 Бахьа(д.р.х.ц.).
*    Сибаре нах 1обигачахьа юха ц1абаьхкача а, ше д1акхалхалца, ший къаман 1унал деш хилар цо. Цхьабола наха, шоата везара Бахьа оалар цунах, цхьабараш 1аьдалца барта ва яхаш къамаьлаш дувцар. *    Хьал атта ца хилара, из шин кхера юкъе бисса к1и фиг мо, эттача хано то1аваьвар, аьнна дийнависа  везаш, ший наха г1о а, га а даккха, г1онче хилар.
*     Дукха хилар жуккаргаш мо бола нах, шоай харцал, шоаша мелаш  къаракъ е шоаш аькхахар ца дувцаш, цу Бахьай эздела, г1улакха пельгаш 1етта кийча болаш.
*     Цхьа 1ийне оттара тара, къамаьлаца ц1и ца йоаккхаш, нундоаг1а-ча къамаьлашца кхолларде г1ерташ Даьдий ц1енна, иштта бусалба дина а, хала ха ца  йовзаш, из КГБ-ас в1ашаг1абелла тийшаболх бар.  *    Даьдий Бахьай коммунисташца г1улакх доаг1ар дар ца воалаш лела саг хинна, бусалба нах бахьанна, ший къаман га даккха.
*    Даьдий во1ал г1улакхаца а волаш ца1 вайнаьха саг хиннавац  Даь-къастенчухьа ший хана. Изза-мо, ший къамах доглазаш, балаболаш, мичахьа вар?

                203


*     Из дар масал саги хьаслала, мела г1улакх де из кийча вар. Тоарг-дар цо Сибаре леладаьр ший къаман цо даь г1ончал, 1унал деш, вез-зача хулаш еррига Юкъара Азе готессаш, вайнах мела баьхача, к1ал-висачун торо хьаллоацаш, сакхатдаьннача нийссон да хулаш, наха т1алаттача 1азапа духьале еш, харцахьалаьцар к1алхьаравоаккхаш.   
*    Цхьа дий-бийсе  ший дезалашца сатийна воацаш, массайолча мот-тигашка кхача хьожаш, ше д1акхаьчача нахага кхааш доахийташ,- «Бахьа венав»,- оалийташ, д1авахар сийдола Аллах1а гаргалсаг (д.р.х.ц.).
*        Юххера ше цамогаш уллаш, цхьана 1уйрена, Евлой Яхья тайпан
хиннача найц волаш г1улакхдеш, унахочунга хьожаш, уж обкомера болхлой баьхкача хьажабоаг1аш мо Бахьас аьнна хинадар:
*     «Яхья, дукхавахарг, ужаш сона хьат1а ма бахкийталахь, к1орда-баьб сона ужаш, х1анза мукъа парг1ата са хьалдала вита со!» Из ба кхоачам мела халача хьале лийнав из, цунах хов, цуна ца воалаш лелар, ший бусалба къаман духьа хинналга, еррига Даьла кхел йолал- га а ховш.
*   Ший вахар д1аданна саг, села эздий-догц1анал йолаш саг кхы ма-ла хургвар. Из деце эздела дола масал… Укхаза белгалде доаг1а Даь-ди Бахьа мо г1улакхаца, эзделца Даьла гаргал нах дукха хинналга вайнаха юкъе, цар духьа халадезар кха вайи цхьа къам. Аллах1 раьза хилва массаболча Бусулба наха.
в)      Догдизза кхетам (великодушие) ба сагаца халадоаг1а эздел, цу- на ший мог1ал йолаш догц1енна кхетамца. Из дарий (полож-ый) де- га дикале(кач-во) хилар да.
*     Денна долча вахаргахьа наьха торо гойташ, цхьа ийдам(отнош-ие) боалаш, нах т1ера хулийташ барта, эшача г1одеш, шерра нахага гучадоал шоай сагал (челов-сть), цунах царна доаккхал дар хул эздий-догц1аналца, цунах дикан т1ехьар г1улакх дар хул, кхы а из наьха гумманизм  хоаялар хулаш. Эггара хозаг1адар хул, цигар нах шоайла башаш хилара.
*      Мог1ал йолаш бола сакхетам наьхаюкъарленгахьа лоарх1аш хул, из да нах телха ца хилар, нах догц1анна кхетаме хилар, догдиза кхе- тар долаш, цига ца яйзача, кхы йовза моттиг хилац толжаг1а гуманиз- ма йовза.
*   Эздийча сагагар гучадоал наьха духьа ший торо кхоацаяр. Иштта цхьабараш хул кийча Са д1адала наьха духьа. Х1аьта саг бехказвалар хилча, шийгар караг1адаьнначох, ца ховш даьнилга дувцаш бехкаца.
*   Ца моча дехкеваьнначо гештдар догц1анал я; догдизара кхеташ махбе е харц дикан а, вона а. Иштта ийшача моастаг1чунца а гумани-зм д1агойтар маьхе, даза маьхедар (ценность) да. Б1ехача уйлах дог ц1аналуш хул из г1улакх дайначун а.
*    Саго боалабаь дика болх безаш къайла-гуча из хьаллоацаш, ший йолча торонца хилар вошал да, цигар уллувчо хинна догдизза кхе-тарч хилар доацаш.

                204


*   Саг догц1енна кхетаме хилара хьалха цхьанега вошал доал барт-цхьог1о ч1оаг1аеш наха юкъе, цига догдиза кхетамч волачун сийле  йоал наха лоарх1аш. Из маьхе йола индивид гора санаьхк(лич-ть) хулаш.
*        Догдиза кхетам болча наьха дика-во довза, шийгар дика гойтар
мара кхы уйла а йоацаш. Цунах беркат доал гонахьарча наха. Шийна
даьча халхетара къант1еравоалаш, нахага хьажжа ца хулаш ший Даь- ла дагавехе, безе пхьа буташ хул, эсал воаца саг хилара, цуна д1але-ларах доккха масал доал, наха юкъе барта.
*     Сингахьа кхел хинна саг халац наьха юхьара хала е наха т1ера, уж шийга деха баьхкарашта энжий мара, цхьа ший кара доккха диккаш долаш мо.
*    Юххера наьха ца яьча юхьах цуна бекхам боал, Дала д1анийсса-деш дикаг1ача е воча оаг1уврахьа, цунга хоттам а боацаш, т1ехьаг1а дехкевалар пайдан хилац. Цига д1ацакхоачийташ дикача оаг1увра сийле йолаш, наха масал а долаш д1ахоададу догдиза кхетам болаш, ший дог ц1ана хилара.
*        Бусалба дино геттара белгалбу догдиза кхетам, цу саги камаьр- шалца. Доцачо дала лерх1аш хул бусалба сагий боахамах цхьа дакъа, х1ана аьлча ц1арматало е шийгардар хулдаро дина к1иленаш тиша- ярца.
*    Цудухьа Исламо тахьех бусалбаш догдиза кхетам болаш хила, из камаьрша кулг д1акхувдадеш. Сага т1адолаш саг1а дала, доацачу- на шийна ма могга долчох луш.
*   Х1ара бусалба саг декхар ва кхоамбе шийна Аллах1о даннача ни1-мата, из доацаш висача, хургвац из доацачун дала могаш. Из дала ха-лар е магар деце Дала из воаккхий вар, доацачун товра дара, ши-йна баркал хилара цу мискинггаре, Даьлагаре?
*   Мухьаммад пайхамаро (с.а.с.) аьннад:  «Ва Адам во1! Бакъдар аьлча, 1а кхоцадеш д1адаларга хьажжа берката совг1адаьннар хург- да хьона дикан бекхам, 1а соцадеш, къайлахьой хургда вона, из хьал- айдаь кулг дала аьнна, дикаг1а да хьона 1охийцачул» (Муслим).
*    Бусалба дино лоарх1 дунеен т1а машар хилар доаг1аш цо долчар луш хилара доацача наха. Баррига нах цхьатарра долаш хургба аьлча бакъдац нах, цудухьа да дараш доацачарга хьажабезаш.
*   «Шох цхьабараш Вайи баьбар кхычарна зе оаша фу ду ха – хьал-ловгдийте оаша? Х1аьта Далла хьо гу хьона». (Сура 25, аят 20). Исламо боккха теркам баьб саг1а далара, долачо даладоаг1аш из нахага доацар, нах дийнабар Аллах1 раьзаволаш болх ба.
г)      В1аший г1одар (взаимопомощь) мог1ални кхетамче я, из наьха вахар долча адамий ийдам (отнош-ие) боалабеш наьхаюкъарле ч1оа- г1аю г1улакх хилара.
*     Из х1ара сага кхоачаш хилара, цо белгалдоакх нах берригаш цига доакъашхой ба, къаьстта эшача г1одеш, оарц дахе к1алвисар хьалло-ацаш, хила вахар хьалвоаккхаш мо е ц1ияьлча массавар оарцаг1авоа-

                205


лаш мо.
*   Нах бахача дукха дагадоацараш ма хули, маллаг1а яьхка халонаш юстарйоахаш, уж доккха белхаш цхьатарра доахаш, мохк оарцаг1а-баьле.
*    Г1алг1ай къаман белгалхиннад даим, цу кхетамчех хьадена юкъа-
ра хьал, иштта ц1а де воалача сага еррига айлано е гаргар наха нов-къостал деш хиннад, тахан из наггахьа мара б1аргаго хилац.
*     Цига белхи боаг1аш новкъостала вахар в1ашкадоаладеш болх хиннаб. Иштта да кхыча оаг1увнашка а наха эшача саг хьал- лоацаш ду г1о-новкъостал.
*    Массала сагйоалае хьайзача гаргар нах д1аорцаг1абайле в1аш-техьадоакх зоахалол, саг ц1айоалае г1оде нах уллув отт ц1ендаьна, къаьстта тайпан нах, ноанахой, юртарбараш, ци- га массане юкъара ц1ай долаш.
*   Гаргалонаш еш хиннай наха шоайла башаш, т1ера болаш, иштта гаргалсаг кхыча юрта вахе кир-буттбоаккхаш хиннаб, цига ц1аг1ар де-залхо волаш мо.
*      Массала, ноанахошка вахе ц1аг1арволаш мо г1улакх дий, керда нах байзе, ц1аваха ха х1ат1аэттача массанена халхетар хулаш мотти- гаш нийсалуш хинний.
*    Боккхийча наха 1охайше баг1аш хьалха д1адахараш дувцаш, цхьа-цца масалаш кхувлаш, дукха эзделаш, деналаш хинна нах хьебеш, ца бовзачарна д1абовзийташ, цар аьнна цхьатара деце цига ма1андок-кхаш дашхарца.
*    Цига дувцараш хиннад г1алг1аша яхача хана леладаь г1улакхаш, ешхинна кхел мела махболаш хиннай. Цар беш хинна соцамаш, боа-лаш хинна пайда, х1ана аьлча хоадам чакхбаккхабезаш хилара, наха лоарх1аш ешхинна ва1ад.
*     Ханаш в1ашка а кхувлаш, «тха даьдас т1аийсар цу тайпара хоад-ам ба, х1анза  из нийсса хинна хьабенаб, цу наькъа т1ар вала лаацар сона», - яхаш ший моттиг лораеш кхелан жоп телаш хиннад т1авийха-ча саго.
*    Иштта  цхьа хоадама в1ашийтарадеш хинна дов е машар хинаб кхела масалаш, кхувлаш яь ва1ад д1ач1оаг1аеш, цига ма1ан доахача ма1ан эзд- делах, лостамах хургдолаш кортабара оттадаьча деша.
*     Деррига г1улакх машара т1а доаккхаш, эздий г1улакхаш леладар башхал хинна деррига халкъа. Иштта хинна вахара т1ехьено 1омадеш шоай 1ад- аташ.
*    Ца1аш д1абувлаш, царна метте тайпан а, мехка а т1ехьа т1абах- ка хулаш керда нах хьалхале лелае. Из з1амигача къаман вахар хин- над, из диццадолийташ т1ехьенашка кхоачийташ, х1аьта хано д1а- дайдеш цу ханар низам.
*     Вахаре хувцамаш хинабале т1ехьенна кхетама довзаш хиннад из вахар. Из хинад, иштта цуна таррамаш хетийташ г1алг1аша хьадахьа тахан а ханаца леладе йиш яр, цунах халонаш ца ялар дезаш. Из да-

                206


кха хьалха нах в1аший г1одеш баьха хилар.
*     Х1анза а  наха в1аший г1одеш хилар д1адаьннадац, из леладуча-рна долаш хилара, наьха цхьоаг1о цунца дийналатта хьал а доалаш. Къаман бартбар хул, наха в1аши г1одара, цунца дег1аба торо хулаш г1алг1ай сакхетам.
*      Шиъ саг вовзаш хиннав цхьа х1ама иккхача дикан е вона бахьан- аш а даьхке, из лакхе 1одийцачо тара ца луш отташ хиннад доттаг1- ал, вошал т1аэцаш гаргалола.
*    Мела хоза, догц1енна вахар доалаш хиннад доттаг1ал хьадалара, цига г1алг1ай вахарца хозаг1адола г1улакхаш гойташ.
*  Тайпай, къамай барт цу наькъа т1а дег1абоаг1аш, нах шоайла хьо-жаш, эшача г1одар хулаш, къаьстта цхьа дов хиннача е  т1ом т1або-аг1ача оттар доаг1аш нахага.
*   Х1аьта доттаг1ал боча хиннад из леладаьрий. Цар вахара юкъе лийннача г1улакхех а таралуш г1одар гучадоалар доттаг1чо эшача, цига доттаг1чуна ц1аг1арбараш, новкъостий оарцаг1абаьле д1адоа-ккхаш икка зулам. Из б1арчча аьттув хиннаб къаман культура йовзий-таш, цунах яьзде дукха эшаш.
*     Наха юкъе оттабаь хинна ийдамо (отнош-ие бакъахьар доаккхаш хиннад г1алг1ай вахар, наьхаюкъарле хьаллатача цхьана ларда т1а нийссалуш да юкъара хьашти-теркош (интересы) йолаш, цига шоай дагалоацамаш (цели) долаш.
*   Массихана вахашвар боахамах гуш хиннав, х1аьта из боацар цунга деха дезаш лийннав, чуотташ. Иштта классаш хинна наьхаюкъарле бувзами оамалашка кхоачаш ийдам бала, ший тайпар ерзаш, г1ал-г1ай вахара юхе.
*    Г1алг1ай вахар хувца ца луш, кхыча доаккхий къамай вахар замаш хувцадеш хьаденад. Х1анза рузкъаш дараш гучабувлаш хьаболабан-наб, 1аьдал юкъе болаш а хьабоаг1а.
*    Цунца доацар, к1алвисар цхьанена ца везаш, цунна цхьа оаг1ув болаш вахара, х1аьта а моттигаш нийссалу наха в1аший г1одеш.
*    Из Бусалба дино могадара, г1алг1ашта юкъе д1адалац, тхьовра хиннача г1алг1ашта метта х1анза уж Бусалба динца д1анийсабалара дийна латт «г1алг1айл», кердача заманца хала-атта д1атаралуш.
*     Из Даьла кхел я, в1аьхийвар, къе-вар Дала зувш. Дала бекхам беш массадолча х1амангахьа. Харцон духьал цхьацца бахьан лаха де- заш хул сага, цига эшаш да адамаш в1аший г1одар, иштта: бусалб- ал,доттаг1ал, цхьоаг1о хилар, вошал, гаргалол.
*    Дала декхар даь т1адилад сага, къахетаме хала везаш, бусалба наха шоайла га доаккхаш. Саго шийна дийзар, ший бусалба вешийна луш веце, сагагар бусалбал д1адоалаш.
*   Бусалба вешийна халахетар иккхача уллув веце, из бусалба ва алар ма1ан доацаш. Бусулба наьха уммат в1аший кхотаданнар да, из зун-гатий борза хьиспе, цудухьа эшаш да джама1ат наха, Далла г1ула-кхдеш мо в1аший г1одар долаш.

                207


*      В1аший г1одар да наьха шоайла пайдане хилар, из яхилга новкъ- остал да бусулба наьха к1алацабасар, иразага догдахилга.
*    Цхьаькха да зембе безаш, нагахьа саго дунен т1а ираз лохаш хуле, т1аккха цо къоабалду духхьал шийна ираз хьадоала дезараш, иштта хулача сагах хьадала хул зулам наха.
*   Цудухьа Бусалбал доацаш гуладу рузкъа харцонца да.Бусалба дина декхар да шийна дезар, ший уллурачо дала е дезилга ха. Цигар д1адолалу ше мадарра, из наха в1аший г1одар…
д)       Сонтал (высокомерие) я мог1ала дикан йоаца дикале (кач-во), цунца саго нах ца ларх1а оамалаш лелаю, гоамал е цавашар гойташ, догкхордадеш сонтал сетташ.
*    Иштта д1алелар гучадоал къаьстта цхьана сагаца е б1арчча тоаба- ца. Иштта йола оамалаш сагагар гучаяьлча, хетадалар доаг1а, из саг (нах) 1овдалах йоаккхаш волга, из цунгардар цхьана низай торо-нех б1убенна хилар да аьнна хеталуш.
*    Цу мог1ала дикален атипод я эхь-эздел (скром-ть). Сонтала духьал эхь-эздел хулаш саги сакхетамгахьа логиках ма1ан доалача «да е дац» къостадеш бакъдар, харцдар, цига цхьа нийссадар гучадаккха, из сонтал д1айоаер духьа, цу эхь-эздело лучох т1ехьле хулаш.
*   «Цхьа сонтала курра лайза ког сайрийна матарбаха иллаб, саго ди новкъостал доацаш. Х1аьта из наькъа т1ар д1абаккха къайг а хинаяц» - оалаш хиннад вокхачасаго ше хьехардаь ваьлча.
*     Дала на1алт аьннад оал дингахьа кур-сонтала, цо саг шеквоакхан-даь ший тешамах. Из шай1ано чуйосъеш хилара сага, цуна дина лоха- де.
*     Эггара хьалха шайт1анга кхаьчай йох из, цо куррал яра Дала кхел- ла Адама, из топпарах кхеллара. Х1аьта наха юкъе куррал, сонтал йо- лаянний Дуне къувсаш, саг велча дусаш дола.
*    Цу дененцар ба социальни бух а наха юкъе нийссонаш ца хилара, наьха торонаш тайп-тайпара хилара, эканомиках латташ долча хьала. Цул совг1а политически хьал а да къоастам беш, нах сакхетамгахьа беш башха.
*     В1аьхийча саги, къеча саги дин ома яхха уйла-нигат нийсалоре е нийсадоре, наьха юкъара сакхетам мог1ала башхалца хургбар. Т1аккха сонтал лелае в1аьхийча сага езаргъяцар е ца веза къе саг а везаргвар.
*     Даима дин г1ийла долча саги вахар шайт1анга оазаш хул сов ца доаг1ача тайпара эгоизм хоалуш. Наьха вахар харцдоал, 1уйренна динаг1а нийсса хиннар сарахьа гоалвоалаш, наьхадар дувцаш бусул- ба динаг1а вале а, ший дар дувцаш динаг1а хилар дицлуш, цхьа шай- т1ано доалдуча хьалага кхаьче куррал-сонтал хул сагага хьожаш.
*    Мог1ал я ала сагал (человеч-ть) да оалийташ да этико хьехар, х1аьта саги солтало (эгоизм) ший болх хьабеш шайт1ан товра.
*    Цу хьале нах бекъалу тоабех: ца1аш торо яраш аьлий болаш, во-жаш торо ца хилара теннарий халхарой болаш, цар никъ даим «по-

                208


шёл вон»,- оалача болаш.
*    Говзачо, ший хурдаь хьоставанна е к1алаваьнна, онк долчарна юхете1аш цхьа торо еш, элита юхе хала г1ерташ бозбуачул леладу. Из хьал да сагах хьахулаш «даьга санаьхкаш»(погорелые лич-ти).
*   Телха наьха никъ гучабоал цхьаболча нахаца, из «потребители никъ» байзе, цига оамалаш еш ваха духьа, х1аьта «г1алг1айл» хьов-кхама доаккхаш, дицлуш эшача леладе доаг1а эздел, эхь, з1амаг1ал, воккхаг1ал, сийдар, яхь хилар ц1анача наькъа т1а къаман г1улакха, динаг1а хилар кхы а дукха я уж кхетамчеш (понятия) г1алг1а хила эш- аш.
*    Курра-сонта волчун деррига дайза юстар хала хож, шийца кхоана
фу хургда ца ховш, из б1убенна хул ший низах, торонах, яц цунца ди-ка оамалаш, цо кулг лостаду нах хетарашта, иштта хул цуна дега дик-але (кач-во) .
*    Сонтал йолачунна элитаца халар деза, из цига хилар да цуна курра-сонтал, из иштта 1овдал а я, хьаькъала гаьнацавоалаш.
*   Нах бе-башаха хиларца замано толхбар хьажжа г1алг1ашка к1ез-зига хул цу тайпара нах, магац царна гучахьа-къайла тенарий халха-рой хила, цар к1алдисар да 1аьдал т1алатташ, уж к1алсаца хилар.
*   Ше моча г1алг1ачо магац сонта хила, цу 1овдал воацачуна мара, кхы а ца динаг1а хилар да дукхаг1ачарна саг хилар д1адехаш. Даьлах кхера мис-кай хилац куррал а, сонтал а. Цу тайпара экзистенци хул г1алг1ай са- кхетама 1уналдеш.
*      Сагага сонтал гойта доаг1а духьал латташ моастаг1 волча, ве-ват- та из кийча хилара. Саго ший куралца шеквоаккхаш моастаг1, ше ца кхерар д1агойта.
*    Цуна массала да, моцаг1а аьлано дошдувцаш кхела, ший лай хьа-лолла везаш. Амар хьакхайкадача лайволчо оалаш дийхад, «халхава-лийта вохьвала».
*     Ший халхарца вохьлуш, курра-сонталца халхаваьннув лай, дерри-га адам цецдоаккхаш, из валарах ца кхераш, моз дуааш мо г1адваха-лга д1агойтад.
*   Цох ала даг1ац-кха б1еха курал е сонтал я; цох ала доаг1а саг хилар, къонахчул хилар. Иштта хьалага хьажа хул цкъаза сонтал…
е)      Езаготал (важничание) хул саго доаккхал деш мог1ала хоалур (чув-во) гойташ, из я дацари (отриц-ый) дикале. Цох хьагучадувл доа- ха толамаш, даь дикаш, леладу г1улакхаш Даьла духьа е наьха духьа дале лакха бе мах болаш.
*   Саго шийгар д1ацакхайкадеш юхерча наха д1адовзийташ хилча эзделах доацаш. Цу даькъа езаготал да д1аала ц1енача башха уйлаца долаш ала дезаш эттача, ше бусалба хилара Далла хоастамбеш, иман лакхалуш, наха пайда д1абоалаш.
*   Х1аьта Даьла духьа ц1ана наькъаболхараш к1езига ба, Цо-м алац шийдухьа хаьдда халпате г1о, безари уж ц1ана динаг1абараш ухаш хургбар халпате.

                209

*    Бусалба сага доаккхаг1а дола дарж да, Аллах1о яхар ц1ана, де- гачур хьадар, моттийтар доацаш, ше бусалба хилар мара доаккхал ца дар.
*      Езаготал кхоачаш я сагага харц дунен т1а вахара, валар дицлуш, цудухьа цунна дукха эш дуне 1алашде, цхьа кхахетамгахьа бахабезал- га ховш, Дала ма яхха нахаца хилац.
*   Нийсса хала г1ертачо, ший Даьла, ший мохк безарца мог1ал дег1айоалае хьож, цунца хилац езаготалах оамалаш е хоалураш (чув-ства).
*   Ц1анача сагаца, из кхетамче (понятие) хилац, ше атта г1абоахаш ваха г1ерташ саг, цуна дезар да адамаш машаре дахар, ваннар д1ав-
олла таьзета вахар, мискача нахага хьажар, хьаьнал къахьегаш тола-маш доахаш, г1улакха кийчаволаш, к1алвисачо уллув вала, из дер-рига дегара башха дикленца доаг1аш, цох саг хилар, бусалба хилар дунен гуш.
       Сага динаг1ле(теология) я кортаболаш, соцамца дег1аеча наха фарал йолаш, цунах бусалба сага ше воккхий хеташ, х1аьта цунга хьажжа  цунца д1аяргья д1айовш Езаготал.
*     Бокъонца Даьлах кхерашволча саги хилац д1а-х1а хьежар, хьаж-ар хургда ший кувгашта хьалхишка, цуна кертачухьа хургдац  харц дунелахар, цунца яха хургья Далла хьесталу уйла.
*    Езаготал фуд аьлча? Из да бокъонца дегахьа курал чуйоссар, саг вицлуш, ший хьаваьнна овла, ше цхьана хана хьазилг к1ориг хиняле а, х1анза, шийха эрзе хеталуш, цунах дог мукхах дуз. Ха йоаг1а, из масал долаш, тарадерзаш езаготал ма1ан.
*    Х1аьта арахьадоалаш езаготалах сагаца гучадоалар доаккхал да, саго шийха цецбахаш  гонахьабараш.
*   Цунца нийссалуш яр куррал (гордость), царца долаш мог1ала социальни хоалур а, дикале (кач-во) а хулаш. Цул совг1а езготал оа- малта (нрав-сть) к хетам ба.
*      Х1аьта ший арг1ах цу кхетамо д1а-х1а хьожабеш нах д1алелар-гахьа, цхьацца тоъбоарамаш (нормы) доаладеш мог1ало (эздело), цигар саго ший сий дожадедергдоацаш.
*    Маллаг1ча сага е турпалхочун караг1даьннарах (поступки), адам-аш даима лаьрх1ад, вахара масал а хулаш. Саг эг1азухаш хилча ше хьана хеставац яхаш, т1аккха цох, ирчал йоал 1агурловзар (чванство) доалаш наха белам хулаш цу саги дикале наха йовзарца.
ё)     Г1ожа хилар (грубость) да мог1ални а, социальни а хула кхетам- че(понятие), шийгахьа оамалтах (нрав-тью) хоалур долаш, кхы а саги дикале хилар гуш дацарий(отриц-ый) хьал доаладелга ше ирчал хи- ларца.
*   Цунах саг белгалвоал наьха юкъарленгахьа йолча культура, из цо ца ларх1арца эхьдовш. Г1ожа хилар даима духьала да г1улакхаца хилара, оалача кхетамчена (понятия).
*    Наха юкъе саг ирчавоалаш, наьха оаг1ув шийха боадаш б1ехал хул

                210


цунах, из белгалйоал сагий дийна хиларга хьажжа, нахах оаг1ув ца узара, ца вашара, ца ларх1ара, эхь а ца хетара.
*    Деррига дацарий хоалур (отриц-ый чувство) долаш хилара мог1-ал д1айоврца. Кхы а ирчадараш да г1ожа хиларах дувзаданна, царех да наьха хьашти-теркош (интересы) ца езар, эхь доацаш нахага харцо ювцара, шийна хетар, шийна дезар нахага хьадайтар, цхьацца кор-заг1валар къайладахьа ца могар, наьха сийдоадег1ерташ,б1еха къа-маьл деш нахага, нахах харц-ц1ераш йоахаш сийдоаде, лата а г1ер-таш.
*     Г1ожа хилар йоккха харцо я наха юкъе, из дац Даьла дагавоаг1ар. Из мог1ални харц дикале гойтараш ба телха нах, царех цхьабараш ца-
могаш хала мег, х1аьта воажаш керта телха беце а оамалт, эздел д1а-даьнна нах ба ала доаг1а.
*    Царгар б1еха къамаьл хозаш хул, цар ловца даьна-нанна билар хул. Цу тайпара нах нийссалу гаьнар эрссий юрташка, цар даима мо-лаш къаракъ долаш, из боккхаш бола ловца нанна билар долаш хул. Х1аьта г1алг1ай 1аьдала кхелйича - телхар дарба де вига везаш, къа-ракъ маннар чувига везаш хул.
*      Даьла дагавоаг1ача саго ду х1ама дац г1ожа хилар. Цу кхетамчех (понятие) бола нах хьаькъал телхад ала мегаш е къаракъ манна хьоа к1алт1арбаьнна хулаш ба.
*    Бусалба нах бахача халийта мегаргдолаш хьашташ (потреб-сть) дац г1ожа хилар. Наха новкъарле еш бола нах д1абига доаг1а къаь-сттача моттиге, х1аьта в1аштехьдоалаш царца юха нийссавалача г1о-жа хала даг1ац.   
*       Г1ожа хилар мог1ални кхетамче хилара, из дешама1ан (термин) хулаш цох «г1ожал» ала мегаргда. Еррига ардамбу (дейст-вать) ага- кеп (форма) хул б1аргаго е йовза; болх боал г1ожал(энжел) хулача моттиге, цудухьа сага бартаваха е д1ахьокхавала дезаш хилац г1ож-алдаьнна вахар е маллаг1а х1ама е г1улакх цунцар да хайча.
*   Г1ожал йоаца моттиг хул дикан, эздела, ц1анала, кхы ужаш дика-леш (кач-ва) йолаш, сакхетама фарал хулаш; шоаш хоалурашца д1а-данна ха, моттиг, уйла.
*     Г1ожал ца халара хьайсалах(вежливость) цига мог1ала доалдеш
башха хьала, вое, зуламе эшадеш, эккхадеш. Села г1ожал ирча хьал доалдара, г1ожа сагах даха дог дац мог1ал тоалургхилара.
ж)      Аьсалал (слабоволие) я сагах йоала дацари (отриц-ый) оамал, ший мог1ални дикале (кач-ва) йолаш, цхьанена д1ат1ахьажача хета-долийташ мел шийгахьа йолилга.
*   Цу моча сагах оалаш нийссалу, ший гучалах(вид), ший кепах, нага-хьа мекъаволаш, в1алла текха ца воалача сагах, «цхьа 1асилг мо бага-белча п1елга царг тохаргйоацаш саг ва хьанаьхк».
*   Цу сага оамалт (нрав-сть) д1айовш, цунцар тоъбоарамаш (нормы) лохабалара, к1аьдал е мелал совг1аяларца, кхонахчул довра, тоам-боаца г1улакхаш гучадувлаш.

                211

*   Цига наьхаюкъарлен болам мелабалара, х1ама дучун цаккха ка ца йоалаш; да дезача х1амаех коара е ара, саги мелал хинна ший 1ин-дарг1а увзалуш цхьацца соцахоадам (решение) беш; кепиг ахча дехка пайдабе базар йоалае ца лоарх1авеш, цу шийгарчох валар кхераш, ше наха хьогволаш мо, увзалуш ше волга наха д1ахайча, наха юкъе кхыча наха бегашбеш, цу деррига саги мелал, аьсалал гуш, хьал доал сага.
*    Из аьсалал хилар г1алг1ай сакхетамо ца могаеш хьат1аэцац, х1ана аьлча, саги эсал хилар ч1оаг1а бола кхардам ба. «Ма эсал х1ама я ер», алар цхьанна сага дезаш хилац, из  маллаг1а къамах ца хилара, из цатоам бакхар да, вас яр да.
*   Цудухьа эздело декхар оттавеш саг аьсалал бехк боаккхаш эсал хи-лар, цхьа сакхат долалга д1ахойташ, гонахьа ца вуташ т1ехьбеттамаш деш, дукхача моттиге ца вуташ бегашбеш.
*   Аьсалал я сага са к1езига хилар дег1ачу, из шийна Дала данна дег1 хьалкхаба. Фу эш сага села к1алависа хила? Нагахьа сага фу эше, фу доацаш висац из, нагахьа чкъара хий эше, хий доацаш бисац, т1а- ккха саги ба-кха бехк, аьсал саг ва алийтара.
*    Г1алг1аша сардам боа- ккхаш, оалаш хиннад: «Тиша т1ехье кхуйла хьа!»
з)        Аьрдаг1ал (буйность) хул саги дег1е, сине низ хилара, цхьана барта соца ца лу д1алелар гойташ, цхьанахьа кхачара е ца1 дира кийчо гойташ.
*    Аьрдаг1а хилара сага де в1аштехьдоалараш да караг1даьннараш (поступки), х1аьта ужаш диканца махбе хулаш, лелар долаш мо, хар-цахьа лелар гойташ хул, цудухьа цун хамбе ца хиларо, белгалву ма-йра лела саг.
*      Цуна дагалоацам хилац даима во хила, иштта даим дика хила  а лаац  аьрдаг1а сага, цуна эш наха дала дика, иштта во а, цу тайпара саг хилар бала ба, х1аьта из воацаш а мегац ц1аг1аара.
*   Г1алг1аша даима хоаставеш хиннав кхувшвоаг1а ма1а саг, цжьа з1амига аьрдаг1ал гойтача, цунах ц1и а тулаш, массала из: «дадий буг1илг», «вотий во1», «вай ондарг», ужаш дукха хиннай, к1аьнка са дийнадеш, цох «г1арч1» аьнна тешаме дег1а, сина онк долаш саг (во1) хилача дезаш. Аьрдаг1ал я саг кйчавеш  кхетаме кхевара (вос-пит-ие), фунаг1а караг1адаргдала.
*    Галг1ай йоазунхочу Бозоркин Идриса яьздаь кинишка  да «Б1аше-
ри боадонгар», - оалаш. Цу т1а Колой хиннав кхувш-воаг1аш, из кхо- авеш хиннав ше кхувш хилара са долга а, низ болга д1агойташ, наха ца гойта ш его хьожаш.
*    Цох аьрдаг1а хулаш шийна, саг хилар духьа… Колойес ший говра бакъилг букъа т1а а йили гувна ураг1аводаш хин- нав, х1аьта говра  хахкача хьалха а воаг1аш хиннав, маллаг1а ловзара хьалхе хиннай цунга.
*     Иштта я аьрдаг1ал эзделах йола, шийна мара йий ца ховш яр, ше

                212


мара кхета ца еш къайлаг1а хилара, к1анта денал, низ, хьаькъал. Г1алг1ай эздело даима лоарх1аш кхетадайтад саг хилар т1адулаш, цига эшаш белгалдийначана юкъе ма1ана кортабеш хиннад аьрда-г1ал, эздело яхар а деш.
*     З1амигача сага Колой яр мо аьрдаг1ал хилар къонача сага хала доаг1а, летт1а къонах хила к1ийле я из, х1аьта саг къавалча ший тай- пар хулаш хиннад из аьрдаг1ал.
*   Из хиннай сатем ца хилар дика наха, т1ехьенна, гонахьа 1алама, юрта-маьхка дикадар хилча дезаш,  харцдар ца дезаш, даима чуг1ор-тарца эсалал, достамала, мелала, б1ехала духьал волаш.
*    Къоначар г1улакха юкъе товча тайпара, царгар эздел, г1улакх, дикал гур дезаш, нагахьа барт ийг1аб аьннача оарцаг1аводаш, мас-сане эхь-эздел хестадеш боаг1а махлуш.
*   Иштта халавезаш хиннав г1алг1ай воккхасаг, массадолчо бала бо-лаш, дог лазаш, эшача г1онче волаш.
*  Даьна, къаьстта воккхача сага кхоачаш хиннад бала хилар, дика-чунга уйла яр, саг маьри яхийта е хьайоалае езаш хилча цуна уйла чуйоаг1аш хиннар воккха саг хиннав, боккхача дезалий да, из волан-даь, иштта хиннад из аьрдаг1ал хилар.
*      Цунах хов мела новкъост хиннай эздий аьрдаг1ал, цигар эзделе, хьаькъале барта хулача хана. Цигар хьал гуш, цунах ала доаг1а мог1- ални дега дикале(кач-во) хулаш хиналга, из эзделца йолача хана.
*   Шийга эздело ма яхха оамалта хоалур (нрав-ое чувство) а долаш к1аладисар хьадийнаде хьожаш.
*    Аьрдаг1ал эшаш моттигаш йоаг1аш хиннай, ма1анахага а, кхална-хага а, иштта кхалсаг а аьрдаг1а хила товш хиннад г1улакх е болх к1а-лбусача  ма1ача саго мо денал гойташ хилара.
*    Цхьа йола моттигаш ханний кхалсаго хургдац аьнна хетаданна онк, долаш гойташ «г1арч!»,- оалаш мо мара е во1а т1ехьа новкъост хулаш, маьра, дезала е тайпан х1ама к1ала ца дуташ могача тайпара к1алхьардаккха, къаьстта моастаг1ачо к1ала ца дита. Цу моча кхалса- гах оалаш хиннад: «Къонах мо саг я, из хьанаьхк».
       Иштта ши-ший моттигаш хул г1алг1ай аьрдаг1ала, боаг1а махбеш эздело. Х1анзалца лакхе 1ойийца аьрдаг1ал яр, цхьа хозайоаца кхал-
сага тара.
*    Из хьана яр иштта г1ожа я алара юххе, цу тайпар цуна хила, цуна эшаш хиннадаь, шийгахьа шиндухьа халар эшара.
*    Из хало д1а-яьлча, цу аьрдаг1а хинна кхалсаго юхьа т1а х1ама а хьакха, цхьа хоза барзкъа дувхаш, наха юкъе яьлча, нах цецбоалаш, массане безам т1абодаш.
*    Х1аьта из 1уйренна г1атта меттара йоаг1аш ейча, из хозахийтар цецвоалаш, юхасоцалуш, ца тешаш, из селхана хозахийтар я-кха из, шийга аьлча, водачар юхасоцалуш села из кхалсаг хоза ца хеташ.
*       Иштта хул из кхаслсагах таралу аьрдаг1ал ший шиндухье хилара.
Иштта а, кхы а ма1анаш долаш хул, из бокъонца йола аьрдаг1ал я.

                213


*     Вахаре доаг1араш тайп-тайпара агасурташ(образы) хул. Аьрдаг1-ал хала оамал я сагаца д1ацайоала, из саг е нах баьха д1абалалца.
*     Из йолча сагага кхалсаг маьреяхача вахар баьде хала таралу, ишт-та лоалахочо даима бола бала хул, из аьрдаг1вар вайза букъберза-беш.
*     Цуна т1ехье цуна тара хала мегаш, арахьа цабовзача наха юкъе из ча- хка белгалвоал, цунна берза мо б1арахьежараш хала мег. Юххера цун къовсам баьле ше моча аьрдаг1а е 1овдал сагаца, цуна хетар е наха хетар доал.
*   Иштта харцонца а хул из аьрдаг1ал, цхьа к1еззига 1овдалца бувзам болаш хилча. Даима оалаш хиннад аьрдаг1а нахах: «хала нах ба, во нах ба - Дала лоравовла царех, царга саг д1аянна ираз доа- дергдацар аз…»
*      Галг1ай сахетамца маьхедар (ценность) да боарам бе хар, безача махоттабеш, цудухьа оалаш сагах доахка диккашта, кортабеш эздел хиларца.
*     Эздело ший торонашца нийссо еш болхбу: кхетамчеш (пон-ятия), хоалураш (чувства), диклеш(качества), хаьддадараш (кате-рия), тоъ-боарамаш (нормы), кхетамаш (представ-ия) мара ца хилара. Цу аьрдаг1ала махбу этика торонашца, г1алг1ай сакхетамгахьа эздело.
к)     Айпал (калеченность) да сагах доала сакхат довзийташ, из мог1ал ни кхетамче я. Цунах белгалдоал саги дег1агахьар хула кхо- ачамбоацараш.
*    Саги дег1агахьа ийшахаларо сакхетама 1откъамбеш, цуна оамалта (нрав-сть) хьал толхадара. Айпал хул дег1агахьа, иштта сингахьа эшам болаш сакхат гучадаларца.
      Ужаш шеккъе цхьана доаг1аш мог1алние, дег1арие (физич-кий) духь дахьаш айпах йола кхетамче белгалъеш. Иштта дег1а унаг1а-ц1енача сагах алар доаг1аш саг белгалвеш хилча: «уне, айпе воацаш, дег1аца низболаш, д1ат1ахьажача хьанав аргдолаш, лучох-доаг1а-чох сакхеташ, гарглола юкъара волаш, ханна з1амига вале а ший ц1енда волаш,..»
*     Цу тайпар куцаш дехкаш саг хилара моттигаш хул наха юкъе, цхьа хьанаьх хьоаваьча хана. Из да дег1аг1е, синаг1е саг айпал долаш вац яхилга.
*       Г1алг1ай къаман, ший тайпара металитет хилар иштта гучадоал, цунцар мог1ални кхетамчеш теркалйича, сакхетамо ший тайпара ма-хбу еррига мог1ала, оамалтах хула кхетама (представление) кхоачаш. *    Айпалах а, кхычох а цхьана махбеш, из шедар долча долаш т1ехь-лен, из доацар кхыча къамашка гуш хало ца йоалаш т1ехьлен, из до-ацар кхыча къамашка гуш хало ца йоалаш ийдам (отнош-ие) лелабе, атта хул г1алг1ашта кхыча къамашца, культурашца бувзам лоаттабе баха-лела.
*   Х1аьта шойдар шоашца долаш, айпе доацаш, юкъедоаккхаш, шойдар хьамсара хеташ, изший нахаца мара ца леладеш. Иштта кхы

                214


ча нахаца кхыдар леладеш тоама, барта хинна хьабаьхкаб г1алг1ай шоай сакхетамца.
*   Г1алг1аша ц1аккха шоайдар д1ахьорчадаьдац, из кхыча наха ца-дезар, наьха вахара, наьха лаьтта т1акхувш а хиннабац. Из шоашта ца дезар хьа т1а ца эцаш духьаллаьттаб, къайл-гуча, шоай низ д1акхачар хьажжа.
*   Цох хов г1алг1ай шоай сакхетамгахьа айпал доалаш ца хинналга, кхыча къамашта балена ца бовлаш баьхаб, из шоайдар лораде хьо-жаш. Из хиннад бокъонца царга сакхаташ ца даь хкалга, цхьаккха айпал да ала.
*      Г1алг1ай къам замига хилара, цунга хьажжа лаьтта а к1еззига хи- лара, ч1оаг1а лорадаьд шоай хьал, шоай мохк, цар кхыча къамашкар лаьтта даьккхадац цхьана хана, цар вахара, цар лаьтта ка тоха нийс- сабанаб лоалахой, низаг1 е говзалца.
*    Иштта хосрошта(хазары), молошта (монголы), черсашта, г1умка-шта, эрссашта йоал телаш. Т1ехьара хана х1ираш говзалца, эрссий новкъосталца ах-мохк д1абаьккха харцо яхь г1алг1ашка.
*    Из ч1оаг1а г1алг1ай сакхетама 1аткъаш хьал да, цу в1алла доацаш
хиннача х!ирий къамо, наьха кулгашца г1алг1ашта та1зар лоттадеш, из да цу лоалаха къамий сакхетамах доал айпал.
*    Гучахьа-къайлаг1а моастаг1ал леладаро къамаш барта дахар д1адаьккхад  низболачар.
*     Деррига г1алг1аша шоашкахьа къувлара, шоайдар лорадеш уйла- нигатах цабалар духьа, г1алг1аша 1азап леладу, цо йох Российца да- хар царна пайдандоацилга, ужаш цабоалаш бах, кхы торо ца хилара, ищтта цу хьале дах Кавказа къамаш.
*     Цу таронашца шийтайпара йола менталитет хилар дац г1алг1айах айпал йоал яхилга. Къам долча нах баш-башха нийссалу, дикабараш хиннаб, вобараш а нийссабанаб.
*     Из вовар массихана вохинна валац, уж дикабараш а б1аргабай цар нийссавеш нийссалу е царна тара хала хьож. Адама дуненах дохка басараш ший тайпара гуш хиларпа, х1ара сага боаг1а кхетам - цхьанена шо- ллаг1вар «во» е «дика» в оалаш.
*    Х1аьта бокъонца дола дух дайзадаьлча, цо «во ва», «дика ва» аьнначун кхетам хувцабалара т1ера болаш. Из 1ийренна цавийзар е вийзар - веза е везац,- оалаш моттигаш нийсаянна хиннай. Цо хьало гойт сагах айпал доалар дег1а, из массанена гуш, иштта из синах доа-ла айпал цхьанна сага ца гуш халар.
*    Цудухьа сага дик дош алар кхетам дег1абоаг1арболаш декхар да наь- хаюкъарле тоаелча наха дикахете. Цудухьа айпал гушяр-м дарба де хожар вайи, из гур я-кха из халаг1а яр, сингахьа йоландаь.
*        Наьха е сага дола хьал да наха дикан уйлаеш эзделца дарбадеш
хилча сакхетама кхоачамбеш айпал ца зе, дика вонах къоастаде, дика г1улакх гойташ х1аранена, из да саг хилар а, наьхаюкъарле дег1аяр а.
Саг хилар сийлен ц1а халар да, х1аьта айпало а новкъале яц даима

                215


саг дег1а за1ап вар аьнна - за1палга хьажжа хьаькъал долаш а хул саг, наха дала хьаькъал а долаш пайда боал.
к1)     Айхьазал (неприличность) я саго гойта харц мог1ални г1лакх, из
дацарий(отриц-ый) кхетамче йолаш, саго г1улакхаца е тоам боацар леладеш, цох оал г1алг1аша эздий доацар, саго гойташ шийгар хьака- шта хилар; айхьаза волаш ше хеставар, эхь ца хетар.
*    Иштта кхы наха ца деза г1улакхаш хул 1ехьдайнача саго гойташ. Цу тайпар саг эздел довш хьакхер да, цунгна бе-башха хилац эздело, оамалто дешдола къовлараш(запреты) зе, айхьаза саго лохар ший аьттув,шийна хозахе- тараш.
*    Оамалта кхетам (нав-ое предст-ие) эшалуш хьал хьадоладу ай-хьазваьннача саго, эхь довра цхьаккха ца лоарх1аш, б1ехача сага юхьигаш гойташ.
*   Айхьаза сага анти под хул айхье саг, из лакхе 1омел- дийцачох лоралора ва из. Эздело сага данна тоъбоарамаш(нормы) я оамалт (нрав-сть) леладе.
*      Сага сагацар эг1а догэттача айхьазавала хьож, цунна а йоал баш-башха моттигаш хьалага хьажжа. Иштта къовсам баккха лаьрх1ача а
айхьаз хул.
*    Цунца дувзаданна дукха дацарий кхетамчеш(понятия) г1одеш бо-лхбу. Массала, ма1а саг е кхал саг айхьаза боалаш моттигаш йоаг1а, цунах хьадоалар зулам да, нах болчарна бала хулаш.
*   Айхьазалах махбеш хилча саги д1алелар гуш, цу караг1адаьнна-рашка хьажжа, боарамах дусташ харц г1улакхаш, цхьа лерх1аман лаг1ашта доалдаш айхьазали мог1ал, эздел довр… Из айхьазал бо-арамах хила- ра цу лаг1ашта латтар хьажжа бехк баккхар долаш.
*      Тахан укха дунено каралаьца шиэзарий кхойтталаг1а шу долаш, ха-зама а гуш, т1емаш, бехкбоаца боабаь хулаш, нах ц1аг1ар е арар д1акхахьар 1аьдала тийшабелха, наха хьабе болх боацаш, экано- микан хьал эшалуш, экалоги ди мела дала талхаш, царга хьажжа ада- ми мог1ал лохалуш, болх ба х1ара сага хьакхоачаш, цуна дезе а, ца- дезе а.
*    Х1аьта г1алг1ай къаман т1адена хьал да ах-мохк д1абаьккха кхов-зткъа итт шу хьалха денна; нах шоай моттигашка чуцабуташ, из ах-бола мохк бохабе г1ерташ тийшабелха, цу моастаг1аш  леладучох х1ара г1алг1ачун торо хул эшалуш.
*     Иштта долче, мишта хала доаг1а г1алг1ачун эздел? Цу эздело ле-ладеш ма дий сакхетамца бараш, х1аьта укхаз хало коачачо, цхьа айхьал долаш белгалдала, къаьстта наьхаюкъарле гуш, ший дезалий хьал гуш.
*    Айхьазал хиларо бехке вугаш, цунна дагалоацамаш боахаш, кхыча тоъбоарамашца (нормы, бокъо ца йохаейта, барт хургболаш дезал-гахьа, наьхаюкарленгахьа, эздело(этико) г1одеш цхьана бахар аьттув-на долга хьал кхеташ докъашхо, шийгар дакъа лораде.
*      Нах бахача, саг вахарца доалаш хьашташ (потреб-ти) ма хули, ца1

                216


хинна ца 1еш дуккха, иштта ц1аг1а, белха т1а, нах в1ашаг1кхетача къовсама моттигаш хулаш; цхьацца бахьандарах (повод) е бахьан доацаш эмоцицар хьал талхара, кховсамаш дувлаш, д1ахо зулам хьа-далар кхерам болаш моттигаш хинний.
*    Яьннача халонех, хьал талхарца, наха юкъе хинна эздел довш, уж товш хиннараш эг1аш, бийзараш - цабезаш, гаргар хиннараш хийра боалаш, массаварг ховш хилара, из наьха хьехам ца безаш. Наха юкъе, дезалашта юкъ, коллек- тива юкъе конфликтни болх-моттигаш хилара.
*     Мог1ални торонаш б1арчча йолаш гонахье хилча-м аттаг1а хулар машар бе, барт бе - из мог1але, оамалте хилар доацаш наха к1еззига леладара, наьха вахар талхаш хьал доаг1а, х1ана аьлча хаьддадола (категор-ий) къовлараш(запреты) болх ца бара.
*   Из саги эздел даларе хала ма дезхза аттаг1а хургдар, нах наьха-юкъарлен агабоко (обществ-ый закон) хулари массо вашаш. Х1аьта саги вахар цхьана моттига т1а соцаш мичад, из массаболча кхетамца е кхетамчеца хоттаданна ма дий, цунца х1ара сагий ший амал (свой-ства) долаш, цига наьха дукхало цхьог1онца дар тоадича дика хургд-
ар. Цхьана айхьалах дешдар мара децаре, аттаг1а хургдар наха шоай юкъ тоае.
*      Тхьовра гаьна хана-денна г1алг1ай 1адатах хьадоаг1аш цхьацца къовлараш хиннад оамалтах дакъах, царех айхьазала къовлар доал- аш эздела белха: з1амагчо воккхаг1авар лоархьаш, иштта воккхаг1чо шийгар айхьаздар д1агойта йиш йоацаш.
*    Даьна, во1а, йо1а, насийна юкъе цхьацца соцамаш лелаш, шоай д1адехараш долаш, цига хоададаь доазув хилара - мегаргдоацар, эхьдоацар, къахетамбоацар шоашта юкъера д1адаьккха хилара.
*  Г1алг1ай 1аьдало хьаденнар хиннад, бокъонца сагагар д1адеха диккаш(дела). «Боахам ца бийзар айхье хиннав»;  «Б1ук»- яьхачо, цхьа ца1. «Б1ук веннав»; «Г1алг1ай эздел леладу саг маллаг1ча наха юкъе тайнав»…
кх)   Айхьал (скромность) я сагах йоахка эздий оамалаш, еррига оа- малто(нравст-ть) эзделах д1амелдеха башха диккаш, г1улакхаш д1а- дехаш, оамалта кхетамче хилара.
*     Айхьало къоастаду эшар, эздела д1адеха тоъбоарамаш (нормы), кхы а мог1ални диклеш (кач-ва), оамал хилара эхьах увзалуш, ц1ел-уш, цу харцачох лоралуш. Из оамал дукхаг1долча даькъах къонача нахаца, къаьстта маьхкарашка.
*      Айхьал я сагагар эхь д1адехаш, эздело ма яхха деоттам (порядок) боалаш, ший халанза яргйоаца з1ы йолаш бувзам оттабеш бахьанахе, т1ехьат1адоаг1арахе(следст-ие) шоаша цхьанакхетара.
*      Цар бувзаме, ардаме (действие) гуш, б1азем (воображ-ие) боал-аш з1анара мегадолла г1улакхаш гойта айхьал йолаш. Хьаькъало ц1иийоаккхаш эшача бахьанашта, халанза даргдоацача дакъа хьаеха торо йолаш, 1овхье (явление) хьаотташ, цига деоттам(практика) без-

                217


андаь.
*Иштта доаг1аш хул товшдараш, цхьа дагалоацам (цель) болаш, эздело д1адехар оттаде. Саги сакхетам дег1абоаг1аш, оамалаш айхье хулаш.
 *     Белгалаеш е къоастаеш хул айхьал, къаьстта долча тайпах, эздий сага д1алелара, саг гонахьар нахаца волаш. Иштта мегаргдар, нийсса- дар хилара, цхьа кхоачам хулаш, цу кхычунга а хьажжа мегаргдоацар, айхьаздар хулаш шоаш долга хайташ.
*    Наха юкъе ийдам (отнош-ие) оттар хиннад эздело д1адехар, сага воккхал, з1амигал е эйдажал(сословность) долаш, бувзам отташ цхьа тоъбоарама(норма).
*  Нах ца1 шоллаг1чунца в1ашкавугаш. Цу даькъа наха юкъе отташ-бола ийдам(отно- шение) хиннаб шоай торонаш йолаш: нах бовзара, гаргала, наьхаюкъарлен белгалонех, цхьа соцам болаш бокъо ялара вахара хоадам бе, эшача кхоачамбоацараш д1адаха, къовсамаш лос-табе.
 *    Дала шийна данначох хоастам а беш, цу ший йолача торонех д1а- лелар, сагага доаг1а декхар да, х1аьта айхьали кертера белгалол(осо-
бенность) шийга хилара оамалтло(эздело) д1адехар кхоачашдар да. *    Из язилга да саг хилар кхоачаш хулаш, цох санаьхк (лич-сть) хила-рца, эздело ма яхха. Цун ма1ан ч1оаг1адеш г1алг1ай кицаш оал: «Эздел доацачунга денал хургдац, денал доацачунга эздел хургдац».
*   «Айхьаза вувла хьо воале, хьоца а эйхьаза баргба». «Айхье волчун-ца - ай- хьаза ца хуле цхьаккха довзаргдац»
къ)      Ийрчадар (некрасивое) да сагах доала хозадоаца г1улакх, из мог1ални дацарий кхетамче (отриц-ое понятие) я, сага белгалолех (особ-ти) шийх агасурт (образ) дулаш д1алеларгахьа, саги мог1ал а, дег1а гучал а гойташ эздел ца хилара, 1адат д1ататташ этикет ца лораде.
*     Ирчадар доаг1аш да талхача, харцача наьха бахара, шоашкахьа хоз- не кхоллар(творч-во) д1адайна, нийссача кхоллама духьале йолаш, вахар бе-башха ца хеташ, из шоашта дезар кхоачашхилчахьа. Цунах хов ирчадар хьадоалар долга, дикача белха хьал толхадара барте, в1аший отташхинна бувзаме хадара.
*      Ийрчадар белгалдоал кхоллам боалача наькъа т1а хьаювлача ха- лонашта, цига юча духьленех, из къаман культура дег1айоаг1ача. Цу даькъа ювла харцонаш, халонаш я бокъонца дола ийрчадар, къаман культура дег1аяр ца дезаш.
*      Хоза, ц1ана т1ехье кхееш духьаленаш а ювлаш, цхьаццане хетар-моттар кхоачашде, цига хьалкхувчарна доаг1ар д1ацалуш дешара, культура дег1айолаяра, цхьацца бахьанаш дувлаш а моттигаш хул, из наьха торо эсал хилара, да-нана болхбеш ца хилара е да харцахьа мо-лаш-озаш хилара, иштта дезал барт бовш хьал оттара, уж бахьанаш дукха да дерригаш а дийца варгвоацаш…
*    Ийрчадар да наха ца деза г1улакхаш агахьадар (деяние) хьадар-

                218


дар: белха, 1адата, 1омора (черта), дег1а тоама (удовольст-вие), 1о-мадара (привычка), иштта уж вахар атрибуташ дукха хилара, сага мо-г1ал лохалу ийрчдарех, цхьа къастташ отадаьча декхара, ший соцахо-дам (решение) болаш лораде хозне кхоллар (твор-во) долаш.
*     Юххера бусалба дино белгалдаьд ийрчадараш Аллах1о мога ца даьраш сага ийрчадаьле къиношца. Саг бусалба ца хилар эггара йоа- ккхаг1адола ийрчадар да, бусалбал дизза кхоачаш ца дар шийна мо- гачох, ший торонех саги докъазал я.
*    Бусалбал долаш, саго ший торо яр хьадича сагаца къахетаме ва Даьла, цунна эшачох гештде.Бусалба саг хилар доккха-сийлахьа декх-ар да, саго шийна махбе.
*      Ийрчадар е ирчал я сагаца сабар ца хилар, лерх1ам ца хилар ший декхара саг хила, саго шийна дагадехар хьадар, цу т1ехьа т1адоаг1а- чун уйла йоацаш, ший наха бала-г1айг1а т1акхахьар, нахах доацар дувцар, наьхадар лочкъадеш хилар, харцахьа вужаш-г1отташ хилар…
л)     Доастамал (мелочность) я саги мог1ални сакхетам къелу кхе- тамче(понятие).
*    Ший д1алеларца доастамал д1агойташ, шигар к1езигал йола саг, наха хьалишка вайлу саг, из саг цавезарашта кхоардам ба из. Ма1а саг къонахчун оамала, гулакха т1аважаш хила доаг1а, иштта кхалсагаца шоай кхалнаьха дар хала деза.
*    Цу хьале х1аранена, ший 1аламах дакъа нийссалуш, уж тоъал тоъбоарамаш(нормы) доахкаш гойта веза саго ше.
*     Доастамалца наькъа хьакхийтарашта таралуш кхы а кхетамчеш (понятия) йоахк дацарий (отриц-ый) доалах йолаш: «к1езигал», «кхе- раш хилар», «хьеставалар», кхы а хул уж.
*      Сагага эздело д1адеха декхараш дайду саг, доастам хилча, наха-цар бувзам эшалуш моттигаш хул, хийрабоалаш. Саг шийна т1ехьа хьожаш хала доаг1а, из къонахчул, из кхалсагал довш моттигаш наха ца гойта, из я сага «д1а- лелар культура».
*    Иштта саго лорадеш д1адахьадеза ший вахар, ший декхараш кхоачашдергахьа, царна йоаг1аш ши-ший моттигаш я, массала: де-зали шоай декхара тоъбоарамаш (нормы) долаш, арахьа наха юкъе кхыдараш да, хьашал вахача хьаьший декхараш, х1ара моттиго д1а-дехаш эша декхар.
*     Саг з1амига волаш кхеташ кхеве доаг1а, цудухьа оалаш бокхийча наха: «хургдола хьазилг, б1еначура доаг1а»; «хачи лелаярах къонах хилац»; «доастама ва, ший доаца ди эгадеш вола саг».
*   Тхьовра даьшкар хьадоаг1ача вахарах хул, г1алг1а хилар гуча-доалаш, цунах корта беш, х1аьта бусалба динах цхьадараш ца мога-дара дин ома яхха д1ак1аьддеш, къовсам хургбоацаш хала доаг1а.
*     Иштта кхалсаго дедезар ма1ача саго деш хилча цох доастамал  гу гонахьарча наха: нув хьакхар новкъостал деш, нагахзьа бер делхаш хуле, сесаг берага хьожаш, из де мегаргда, цу мар-сесаг шоаш болча, в1алла де даг1ац арахьа наха гуш.

                219


*    Х1аьта цул г1ойле я из бер делхаш хуле, цу маро ше ц1аг1а вол- аш берага хьажар. Цкъа дале сесага хам ховргба цунна, шоллаг1а да- ле бераца чам эцаргба цо, кхоалаг1а дале тешам а хургба цу маьре, сесаге, цига дий-дац яхар а хургдац.
*    Из яхилга да саг деоттаман деоттама (практичный) хала веза. Наьха нах болча ше г1алг1а хилар гойташ. Из яц эсалал, из да маре, сесаге шоайла кхеташ бахар, из цар къайле я, из наха гойта яг1ац.
*     Цхьаькха масал да дезал шоай къайле хулаш, из г1алг1ай эздело хьаде могадаьдоацар да шишболча наха.
*     Из шиш к1еззига мелабеш, хоза деце да-нана шоай дезалашца: къонгаш ца, маьхкарашца, насарашца кира-бетта цкъа гуллуш 1оховшаш, цхьана даьха истола т1а, дахар-денар дувцаш, дагадохаш даар-малар долаш Даьла духьа, барт тайна дезал болга гойташ.
*    Аллах1о аьнна деце, барт тайнача дезала юкъе ва со? Иштта бусалба дино яхар къоа- бал а даь керда 1адат хала доаг1ар-кха, дезалаш шоай къайле яле а е гуче яле а товш хоха деце?
*    Г1алг1ачунгар доаг1а, ший г1алг1айл доацадеш д1атораде ший
дай 1адат, махулла енача заманца нийсса- вала. Бакъда хаьдда ший къаман дар дицданна кхыча къамий 1адат т1а д1ат1авахар харцо я.
*    Х1ара къамо ший халхар, илли лакха деза, наьха халхар ду халха-ро халхарах моттиг яккха хала хул, х1аьта ший халхар даь, моттиг як-кха тарало саго.
*       Саго шийга ца доаг1ар леладара, хоаставаь ц1и яккхац, цунах ха доаг1а сага т1адилла декхар кхоачашдар  да саг хилар. Зехьа яьхадац
хьалх даьш: «Шийна т1адоацар дувцар шийна т1адар дувца ма ва- хувла».
*     Мела дукха нийссалу цу тайпара харцонаш, саго ший сий доадеш. Доастамал еце х1анзар къона т1ехье зийча гуш яр, уж 1асашта тара-бирза кагий нах, цар бага 1увшаш доахка саькъасаш, дувца къамаьл, цхьаккха тоъбоарамах (норма) дац, царгар дар цхьанна къаман тоъ-боарамах юхь-сибат (образ) хилац кхетаде.
*      Цар бувца мотт малаг1а хургба Далла мара хац. Г1алг1ачо ше мо  г1алг1ачунга кхыча къаман мотт бувцар эздел д1адалар да, из яхилга да «со г1алг1а вац шоана»,- яхилга.
*      Цу 1одийцача къамаьлах ма1андаккха (вывод) кхетаде хала дац этика торонашца: саго эздел ца леладар, ший къаман дика г1улакхаш ца леладар, харцо я, эггара йоккхаг1айола доастамал гойтар шийгар, иштта иший къам ца ларх1ар совг1а, ший хьаваьнна моттиг йохкар да.
*     Из да атто езар, Эпикур вийша дуне мерзаданна, ший да-нана до-хка  кийчаволаш, из доастама т1ехье.  Х1анза сагага кхаьчай бокъон-ца йола солтал (эгоизма), цунах вада-вала моттиг яц.
*   Саги деоттамаца (практика) хаш я цуна хьайоала харц-бакъ дика-леш (кач-ва). Доастамалах кхийнчунна доастам дар зец: къамаьл, вахар, доастам г1улакх…

                220


м)    Фу (семена), из да саг хьавалар, цхьа овла болаш, - оалаш хиннад  г1алг1ай сакхетамгахьа. Овла, яхар гаьнара ноахолах(покол-ие) хи-ларца, дас во1ага а луш ваха ехь (начало) хаенай г1алг1аша.
*     Маллаг1а фунаг1а ва из саг? Жоп хиннад хаттара: «Цуна дар гаьна хьадоаг1аш фу да». «Б1еха фу да цуна дар, цуна бараш ца бовзар дикаг1а да».
*   Иштта кхетам (предст-ие) бийнаб наха юкъе, цунах хов сагах е цуна нахах хаьдда доалар фуд. Саги йола белгалолаш (особ-ти), белгалон-
аш (признаки) хьайовзийташ оамал, цу дерригнех кхетам хулаш «фу» да ала.
*      Фунаг1а хилар да оамалта хаьддадарца(нрав-ой категорией), са- га мог1ални сакхетам хилара, вахара бовзийташ сага хьаваьнна овла.
*     Оалаш ма дий оалан т1а мара буц яг1ац, овла ч1оаг1а хилар хьа-жжа га хул миха духьал латташ. Цуна тара да, фуна доаг1ар а, дика ги д1адийча дукха ялат хьадоал, иштта цу дикача фунаг1а эздий т1ехье хул хьайоалаш.
*   Массала, да-кха оалаш: «вир шура яьа ва из хьанаьхк»,- аьлча, ч1о-
аг1а 1оттара цатоам хулаш, мегаргволча сага эхь хулаш. Кхы цхьаькха а хул оалаш: «эздий фух вий хов, цуна нана мичара яьнний хайцча?
*   Ц1ана шура-м даьра я цун хьийкхар-м». Массийхана, оалаш хиннад, воча сагах, ший яхар мара ца дуча сагах,- «вир шур яь- ар».
*      Эздий да-нана долаш, эздий кхетамца кхетаме кхеваь саг даима наха гаьннара вовза хиннав, х1ана аьлча, цунах беркат даргдоландаь, цо оагув хьаллоацаргболандаь, массаварг а цунца хала хьожаш, цох шоай корта бе хьожаш.
*    Цхьацца г1алат доацаш саг хиннавц, х1аьта т1ехье ц1ана хургйол-аш, г1алг1аша йоалаешйола во1а саг хиннай, наьнага а хьажи йоа-лаеш.
*     Наха къердар эздий наьна шур хиннай, цу шурийга хьажжа эздий фу хуландаь. Моцаг1а, з1амича саго лаьрх1а, шийна саг йийхача, цу йийхача йи1и наьнах наха дувцаш къамаьлаш а хаза ди-дац ха тарадараш.
*      Шийна йийхачо хий кхухьача хьаста хий а моладергдолаш моти-йта сурта, шоаш йи1ица ца бовзара хоттаргдо- лаш ший дега тарамбе. *   Йо1ага йист хулаш хаттад, шийн йийхачунга: «Йо1 укха т1ий т1а т1ехьяргйий хьог1а ер говра, укхан нана-м йийнай оалар наха?»
*    Т1аккха йо1о жоп даннад,- «нана йийнаяле хьа говра т1ехьяргъя хьона, шек ма вала хьо». Цига з1амигача саго аьннад, цу шийна йи-йхачунга, - «х1аьта, иштта долче, йо1 согара мукъа я хьо таханден-на»,- аьнна вахав оал.
*   Цу къамаьлах гу эзделах этикет дола аламат (филос-ия) хьал, г1а-лг1ай сакхетамо ма1андаккхар (вывод).
*      Эзделах белхо лакха махбеш лийннаб нах ийдама (отнош-ие), цу-духьа дешдола къамаьл, ешйола кхел эздий меттаца, цхьа эздел хала дезача тарам а беш. эздел лоха долча моттиге нундоаг1ар а гойташ.

                221


*    Цига цхьа хьакхаштле е довне хьал долча хьалага хьажжа, довне къамаьл а деш хьабаьхкаб г1алг1ай. Саго, эздел гойтар дац саг эсал, доастам хилар, эздийча сага гучадаргда, шийца кхыча саго къамаьл мишта ду, цига цунна корадергда да деза къамаьл.
*   Эздий фу наха къердаш хиннад, цуна д1а-хьа даржар дезаш, цу фу-
на кеп е гучал (вид) белгала товш хилара наьха сакхетама, шийна ла- кха мах хилара.
*     Деррига д1адаьлча бусалба дин ома яхха ба г1алг1ай фунах бола кхетам, саги Имано д1алела оаг1ув гойташ, гучадоал бусалба ди хулилга эздийча сагага.
*   Из эздий саг волаш массадолча хьала эздий, ший эзделца. Бусалба саг лелавер, цу саги дог да, цунца доаг1аш да бусалба саги дог доха-дар, шийна ховшшехьа Аллах1а д1ахаьда саг хулилга, фу ц1ана ца хи-лара.
*    Тхьовра даьшкар хьабоаг1а овла ба из фу хьадахьар. Даьш оалаш хиннад т1ехьенга: «саг волача сага эхь да, тхьовра шоай даьш лела-даьр ховш, эздел-денал гойташ, дай ц1а тишъяь, даьш леладаьр доа-
дича, тахан шийга вахар кхаьчача».
*     Из яхилга дар ший т1ехьен хилар совг1а, цу д1ахаза волачо доа-г1аш, цун т1а декхар дожаш, ший фу толхацадар, эздел,гулах хилар башхал йолаш, бусалба динца вахар тоадар.
*     Саги фу ц1ана хилар хьожаш аламатах (филос-фех) ма1андаккхар хул, эздий хилар е саг хилар довзаш хилча, х1ара г1алг1ачо д1ада-хьадезаш Дала данна вахара дукъ.
*     Цуна хало, цу сага шийна мара ца ховш, цуна махбар Далла мара цамогаш, х1аьта з1амига ма1ан дайзача цох дола эздий фу лолга теша хьожаш. Эздий саг хилар корта болаш г1алг1ачо.
*    Г1алг1ачо шийгар доаг1аш да декхар долаш ший фу тоадар. Саг йоалаеш хилча во1 е ви1иво1а дикаг1адар да дух довзаш кхалсаг йоалаяр, зоахалол гаьнар ца хьодар, нах бовзаш хилар башхал йол-аш бусалба дино ма яхха.
*     Фунах лаьца ер хоамбар харцахьа дац: мела ц1ана да г1алгай генаш? 2011 шера Балановскис тохкам баьб, цуна белхах гучадоалаш, г1алг1ай эггара ц1ий ц1анаг1адола къам хилар, Кавказе хинна ца 1еш деррига дунен т1а.
*     Ц1ий ц1анала г1алг1ашца нийссабал хулаш духхьал Австралера веддаш боацар кхы боацаш, г1алг1ай къаман 90% ц1ана долаш ц1ий. Дунен т1а цу тайпара ц1ана ц1ий долаш къам доацаш, г1алг1ашта юкъе дукхаг1а нах хилара цхьа ген йолаш J2 хьовкхам 90% йолаш.
*     Кавказ карта т1а гуш да, ц1е т1адам оттабаь, г1ал- г1ай бахача, хьат1адаьккха инглиз Википеди т1ар. Тахан г1алг1ачо боккха каа ба из хоам, г1алг1ай генах ховш мела ц1ана фу да, ц1ана овла т1ар хьа-доаг1аш.
н)    Барт хилар (согласие) да дарий (полож-ый) мог1ални сакхетам  хилар нахаца, эттача хьалах наха юкъе ийдам боалаш, адамаш дег1а-

                222


дарца цхьа дагалоацамах вахар ч1оаг1аде, д1алелар маьршаде, то-ронаш дег1айоалае, барт тоабе, цул совг1а сакхетаман хаьддадар (кате-гория) да барт хилар.
*   Наьха бартах хул лакха махбелга, ийдама (отношение) хьал доа-лаш. Цох хов, барт мела эшаш ба, цунах наьхаюкъарле (общ-во) ч1оа-г1алуш, дег1айоаг1аш толамех.
*     Х1ара сага ираз, бер- кат доаг1аш адамаш барта хилара. Къаман торо дика хилар да наьха- юкъарле ч1оаг1а хилар, наьха бартах йола.
*     Къаьстта наьхаюкъарленгахьа гучадоал барт эг1аш наьха, нах тоа- бах баьле, партиех бекъабале, говттар деш е революци еш, барт хи-лара хаос хьахулаш.
*     Барт хилар е цахилар духьал долаш, шин сага юкъе, дезала юкъе отташ хул из хьал. Дунен т1а мела долча къамашта мо г1алг1ашта духьалдоал барт хилара беркат доалаш, наха баха-лела, х1ара сага д1алела ше вахача е кхыча мехкашка д1а-хьа ваха  пайда бе.
*     Бартах деррига адамашта даха торонаш дег1айоаг1а. Барт хилар г1алг1ашта эшаш, иштта барт хулаш деррига къамашца а, къаман то- ронаш к1еззига хилара: лаьтта а, нах а, эканомика а цунга хьажжа ха- лача хьале я.
*      Цудухьа г1алг1ашта барт хилар 1аламате эшаш да халача хьала духьаллатта; цудухьа цхьаккха дагалоацаме уйла хала яг1ац къаман барт боахабеш.
*     Къаман барт, дезали барт, айлан барт, тайпан барт хилар йоккха даькъале, фарал я, г1аьххьа маьрша, цхьаккха ца эшаш хилар, кхыча меттал аьлча «благополучие».
*      Барт хилар да-кха Аллах1о даькъалбаь нах ба ала. Цунах кертера дар да Даьлаца, нахаца барт хилар х1ара бусалба г1алг1ачо. Нах ба- хача халанза баргбоацаш ба барт, из хьалбоала малх баланзабаргбо- ацаш мо.
*     Из наьхаюкъарлен хьал оттададезара, дунен 1аламах «из хьал» хиларца, эздел(мог1ал) йолаш,барт лелабара торонаш а метта- хьайоахаш.
*      Барт хиларо сага луш башхал, кхетаме саг хьалкхийналга гойташ, ший хадемогар (способ-ть) хилара, маллаг1а деоттама (прак-тика) т1анийсавала могаш.
*     Барт хилар долча де пхьорал эшац, из да хозане коллара совг1ат. Дукха нач1алаш карадерзаде аьттув хул нах дукхаг1а дучун т1ехьхи-ларца, из да гобаьккха беркат го.
*       Маллаг1а кхетамче (понятие) этиках хьаийцача, цун ма1андарца (значение) хул мог1ал (эздел) наха юкъе кулгалдеш синошта белгал- доал мела барт ба наьха.
*   Г1алг1ай сакхетамах махбеш хьал доал барт хиларца мог1ални торонех, цуна махбу кицаш доахаш наха: «Барт бо- ла цискаш барт боацача бертел тийнад»; «шиъ саг-м барта волаш юр- та юххьера 1оволавалча юрт йоаккхаргъяр» - яьхад къонош.

                223


*   Укхаза белгалде доаг1а дезал юкъера хула барт. Дала аьннад: «Барттайна дезалаш байча, Со царна юкъе коравоаг1аргва шоана».
*    Дезал барттоврга хьажжа хул наьхаюкъарле (общ-во), адамаш шо-ай мукъа дитача деррига дезали дуненчухьа мела бари къовсам д1абаргбар, х1ана аьлча, барт эг1ар ца дезандаь.
*     Мела тишло таро, барт ийг1ача дезали; дае, нане шоайла товш хилар да кортаболаш, царга хьажжа хул, т1ехьен оамалаш, эзделах мах лакхабоалаш.
*     Лоалахошта, юрта  д1абовза хул дика дезал, цар х1аравар къаьст-та тешалде хул, уж бов- зарашта дика масал хулаш оамалта дола хьал царга кхачийта.
*   Дае, нане барта ца хилча дезал бекъалуш моттигаш хинний, ц1а-1аш наьнагахьа баьле е даьгахьа баьле. Зехьа аьннадац сардам боа-ккхаш: «Барт боацача дезала доалде оттийла хьо».
*      Маьре, сесаге барт боацача шиндагар хул дезал наггахьа, ца1аш даьдагар, шоллаг1абараш наьнагахьа, х1аьта дукхаг1адолча даькъа наьнагахьа оазаш хул ужаш.
*   Укхаза тембе доаг1ар дас-нанас цу узабе - замах дегабуамаш ца деш, уж дезал духьа сатохаш ла доаг1ар. Уж дезал дикаг1а ладувг1а-
чахьа бита безар-кха цхьане-шолаг1ачох доаккхалдеш дезал  кхеба-ра г1улакх  д1ат1аэцара, шигара эшар  д1ат1алуш, юкъар барт тайна хилча доаккхал а деш, из дар-кха г1ойленах хургдар.
*   Маре, сесаге барта хилча, караг1адаргда дукха тайна болхбе, шоайла х1аранечун оаг1ув хьаллоацаш. Иштта дукха психологи хьай- талаш (приёмы) юкъеярца хул дезал кхебар барт аьттувна.
*      Дунен юкъе барт хилар да паччахьи хьашташ (потребности) къов-
саме даларгахьа д1ацакхоачадар.
*    Цхьана оаг1урахьа латта паччахьа кулгалхой ховш барта баха, цхьа геттара т1ате1ар юхадоаккхаш, ше из делга д1а а хайташ.
*   Из я паччахьа кульгалхой культура хилар, цхьа пайдане г1улакх юкъедоаккхаш, атта бартбар х1амара, царех да: дохкар-эцар юкъе-даккхар маьха пайдане хургдолча тайпара, туризма лелаеш нах шо-айла бовзийташ, къамий тешам лакхлургболаш.
о)    Денал (стойкость) хилар да къаьстта ма1асага доаг1аш, цун ца хи- лар доаг1аш хул кхалсагага а дукха йолача хана.
*   Денал мог1ални дикале (кач-во) я, из саги сина, д1ег1а торонаш хьагойташ болх ба, са- га караг1адоалчунах махбайташ, саг хьаллотавара аьттувна г1ойле е харца, цигар халонашта духьале еш.
*     Саго шийгар низ, хьаькъал хьагулдеш, шийна хадемогар (способ-ть) д1агойтара мела бала, 1азап духьаллатта дог ца эккхаш, мела дукха хул уж торонаш сага йовза, дунен т1а вахаш.
*    Денал да сг дийна халийта хьаллоатавер, мела низ мара сагаца ца хуле а, цунга са ца хуле, из деррига сина ала(дух) хьаллоттабеш, цига хьаькъалца кулгалхо хинна, сагаца гучадоалар денал да.
*      Денал, яха кхетамче (понятие) ший дегара дикале (кач-во) йолаш

                224

я, къаьстта саг нийссон наькъа т1а, кортамукъален бокъо яккха хьо-жаш хилча, денала махбаь варгвац.
*   Деналца гуш хул саги дег1а низ, хьаькъал, кадайла, безам, цабе-зам, говзал; цул совг1а оамалт (нрав-сть) ч1оаг1адаларца ше нийсса волга ховш хьат1алаьцача г1улакха.
*  Саги денал леладер дог (са) да, из деце кхыметтел цу саги д1а-лелар а хилац, шийна Дала даннар д1адахьа.
*     Кхы а хаттараш дувла таралу, къаьстта мишта хул из д1алелар (по-
ведение), дика хул е во (эсала) хул? Нагахьа са долаш хуле, ший сина алаца (дух), т1аккха денал долаш хургва саг, цунга хьажжа лоарх1аш. *     Нагахьа денала метта эсалал яле, наха эсал саг лоарх1аш хургва. Бокъонца дола денал гучадоал, нийсса доаг1ача даькъа эздел а до-лаш г1алг1ай багахбувцамца.
*    Иштта мела махбаь варгвоацаш денал гучадоал турпал илли т1а, из да Г1аьла Г1айтакха, оалаш Дахкильгов Ибрахьам д1аяьздаь.   
*     Х1ара цу иллен мух 1омабеш бовз г1алг1ай сакхетам, цун цхьа са, оаг1ув гучабоал, цу мухарах.
*    Цу иллена чулоацам д1абовзийташ хилача доаг1аш да х1ара тур-палхочун дешаш 1одешаш, доаг1ар да аламатах (филосфи) ма1ан де,
цигара д1ааларах (суждение) логика бокъонах таразаца озаш мо.
*      Г1алг1ай вахара, х1аьта цу вахари сакхетаман дозал гуш. Г1аьла Г1айтакха дар цхьа маллаг1а турпал илли дац, цунах гучадоал къаман вахар, цуна сакхетаман дог, иштта г1алг1ай, къаман аламат (филосо-фи), нийссаг1а аьлча г1алг1айл да из.
*    Из Г1аьла Г1айтакхе, Сеска Солсе, Баьтаре 1одийшачун зе йиш хул бокъонца дола г1алгайл (ингушость) цигар хьадоладалара, цох корта хилар.
*     Шеко йоацаш ужаш д1аяьздаьр ларх1а доаг1а къаман багахбув-цаман корта д1аяьзбеш байзийта хилар.
*     Х1аьта деналах оалаш, из Г1аьла Г1айтакха вовзийташ, цун денал махбе торо хургья цу илле муг1араш дешаш.
*    Хьалха гуш да сурт денал доаци, уж пхьег1а т1ара к1антий, хьи-нар-эздел доаца к1аьзий, денал хилача дезаш, ужаш хьакхарчел то-лаш меца бордз.
*    Цунах а гучадоал мела т1ахьехам болаш да эздел, яхь йола к1антий хилар дезаш. Г1аьла г1айтакха къахьегамхой к1ант волга гуш, цкъа вижа уллаш нанас винза воша вар вена ихоамбеш…
*      Да волча кхаьчар Г1аьла г!айтакха, да хьадувца ваьлар:
             -К1аьза, ва к1аьза, хьай наьна к1орне
             Фу деш ваг1а хьо цу лоаман йовхьашка?
             Даь ц1енах д1акъаьста, хьо х1ана лел-теш?
             Йистара хьо леле, йис кхетарг ма йий хьох.
             Б1ена чура ежа к1ориг хург ма йий хьох.
             Барт бехача дезалах вайи лорадолда.
             Нанас ма вовла яхь йоацар,

                225


             Вича ма вахувла малх делкъе баллалца!
*    Цу даь т1ахьехамах гучадоал мела лерх1аме хиннад къонахчул, яхь хилар, денал, нахаца барта хилар. Из да саг хилар, цох оал сан-аьхк (личность), шийца т1ахьехам болаш декхара кхоачамбе.
*    Мела да дика е во хинавале а даьна ловр да (во1 дика хилар) дас во1 воацар шийла т1ехьа саг воалийтаргвацар, оалаш хиннад къонош.
*   Д1ахо гу чадоал Г1ала Г1айтакха вахара ювла духьленаш; цигар яьхка халон духьаленаш, ший денал, майрал хиларца 1ожалах к1ал-хьарвоалаш; ший г1алг1айчал (ингушость) долаш, ший цу къамах вол-аш.
*   Цун дола  вахар - къаман вахар хулаш, иштта саг хилар дар Г1аьла Г1айтакха гойташ денал, къогахчул. Цунна эсалал ца езаш, куралах лоралуш вар из, къонахчун онк дар галаьца д1ахьаш хиннар, цига йиседоал из илли.
*      Д1ахо белгалде доаг1а, наха ларх1ар сакхетамгахьа денал хил-ар. Саги сина алаца (дух)  духьале хул кхераме хана. Цига ма1асаг хилар совг1а кхалсаг а хулаш, белгалйоал, денал да аргдолаш, х1ана аьлча, цо шийна т1аена хало-бала дика ловш, сатехе, наха д1агойташ
болх бу, цудухьа деналах ца йохар лоарх1 цунах.
*       Наьха тешамгахьа, белгалъяьнний акха йола бордз, х1аьта из-м бекхама белгало (символ) я деналае, къонахчулае. Цу духьа оалаш да, бордз мо майра саг ва.
*   Къаман сакхетамгахьа боккха махбеш хул денал, цунах хьабоала пайда ба оамалт (нрав-сть) дийнаеш. Саг хилар кхоачашду тешаш хилара, ший кхеллача Даьлах, Цунна яр мара кхел йоацилга а ховш, Цунгар мара деха а доацилга ховш саги денала…
п)  Куц доацар (неладное) да г1алг1ай сакхетамгахьа мог1алах эхь-эз- дело къовлаш дола г1улакхаш.
*    Цу наькъа т1а юкъебаьннача белхах д1а1амарца саги оамалаш хулаш оамалта диклеш (кач-ва) гуш, цар дика оамалаш хилара сий доаккхаш хул.
*     Наьха в1аший оттар, ийдама бувзам лелабарца наьха юкъар хьал тоалу, из да наьха-юкъарле (общ-во) дег1аяр. Цох ийдам (отнош-ие) хул ший декар увттадеш, саг к1алаотавеш, цо лерх1амбеш эхь-эздела.
*   Саг д1алеларгахьа эздий оамалта къовлар деш мо, наха гушдараш, уж иштта къовларгдолга ховш саго сий (честь) лохацадалийта наха гой а, ца гой а, ховш.
*    Из д1агайча валар долга шийна, куц доацарах лоралуш, цу куц хилара д1ахьарча хул, гарга ваха.
*   Куц доацачох лоралой, куц долчунга кхача гаьна дац х1ара г1ал-г1ачо, х1аьта д1ахо меладар куц дола оамлашка, г1улакхашка, бел-хашка долхаш да, цох хов саг санаьхк хилар т1а долга индивид хила.
*    Г1алг1ай меттал аьлча санаьхк ва (из толамга кхоача саг, са доал-

                226


аш, эздий оамалта гучаваьннар, ший г1улакхаца, хьаькъалца), эрссий меттал санаьхках - личность оал.
*       Куц  доацар да сакхъетамгахьа хаьддадар (категория) дола кхе- тамче (понятие); цунах  эздел, эстетик, г1улакхте (этикет) гойташ, оа- малтах (нрав-стах) бола кхоачам ба.
*    Куц да г1алг1ашта эздело могадеш дар, дего кхоабалдара, саг везавалийтара, нах шоайла отта безаш, белабанна к1аьда оамал гойтара, дика наха эшашхилара.
*       Маллаг1а вола саг куц дайна вале, шийгахьа тайп-тайпара кхоа- чамбоацараш гуш цунгахьа наха зувргдолаш, т1аккха наьха дега т1ар 1овужаш хул саг.
*    Иштта куц доацача сагах оалаш хул: «Наьха г1улакха вахе, ший г1улакх даьккха воаг1ар ва, ер хьанаьхк». Из яхилга да, цу д1авахачо шийха тешам боабеш, наьха г1улакх к1алдитар, шийна пайда боале пайда беш.
*     Х1аьта цунга-м хьежаш бараш шоай г1улакх дергда, из цуна вор-да хьалт1аяьлча. Тийшаболх ба из наха хулар. Деррига д1адаьлча на-ха сагота ца хилар да из, эхь ца хетар е ца ларх1ар, цунах юкъара г1улакх дехадар аьнна бе-башха доацаш.
*      Цох эхьдоаца саг хул, куц доацар цо хьагойтандаь. Из да саго ши-йгар к1еззигал наха д1агойтар, эхь дайна хилар. Цо мочо цхьа з1а- мига дар хьалхьедеш къовсам боахаш, цхьа беро леладергдоацар леладеш, эхь ца хеташ.
*   Цуна к1езигалца маькарло гучайоалаш, кхалнахаца безаман питамаш кхувлаш, во базарца.
*     Саги низое, хозалое, тороное доаккхачарех дац куц, из доаккх хьаькъалое г1улакхое, сабарое.
*   Малаш хиннаб даима г1алг1ай сакхетамгахьа куц дола нах, эзди-йбараш, ужаш хиннаб шоай вахарах маьхка д1абайза нах, дика г1у-лакхаш караг1адайнараш, шоай эздий оамалца, хаьддабола соцамах кхелъеш хинна къоаной, цар дош кхоачашдаь  къонахий, ужаш хин-наб къаман турпалаш, наьха г1ончаш, дика г1улакх хинна къа- ман гаргал нах, бовзабеза уж массанена.
*     Куц доацар ца дезаш цунца къовсам лоаттабаь нах. Ужаш хиннаб
куц дола нах вахаргахьа, Даьла везаргахьа, шоай сатешар (убеж-ие) долаш, цаъ нийсса лаьца никъ болаш.
*   Царех къаьстта белгалбийнаб Даьла гаргалнах, царех хиннаб: ов-лийяаш, 1алам-нах, интеллигенци нах, къаман а, тайпан а къонгиш.
*      Г1алг1аша гаьнача ханаденна хьадоаг1а куц доацар ца дезаш, эз- делаца куц хилар юкъедоахаш, из хиналга багахбувцамо а гойт: 1ада- т, 1аьдал, саги г1улакте (этикет) гойташ.
*    Царех кхетамче хьайоалаш, куц хилара, саго дер могадеш. Дарий (полож-ные) турпалаш болаш фольклора т1а бувцаш. Из хантилг (мо-мент) хьакхаьчача, эшара безача низ е хьаькъал кхоацадеш, цу эздий турпала къонахаш денал ца кхоадеш ханаш д1аихай.

                227


*    Турпалхочо цахьаккха деш хинадац куц доацар, из эсалал йолга ховш, иштта ца хилча-м турпал  хург мича вар из.
*    Эздий саг хилара турпалхочо гойтар денал, мйрал, дог ц1енал, ч1оаг1а къахетаме хилар, эздел гойтар мела моастаг1 мара ца хила-ра.
*     Ше бешбола т1оам е машар боагг1ача бокъонах хоадам болаш болх хи- ннаб цо гойтар. Х1ета т1еман т1ехьашкавалар хадаш хулаш, кхера- ванна доацаш т1ема аьттув лохаш, из моастаг1ачо тохар е 1оттар хаьдда долаш, цига дайначо е хазачо хозахеташ хоадамца.
*    Из деррига куц доацар ца дезаш хилара т1емхо хинначо турпалхо хулаш, эша говзалца, низаца аьттув болаш. Куц доацар ца дийзара саг хилар гой- тад турпалхочо, ший мохк безаш, къам дезаш.
*      Эзделах хиннача куцо д1адехаш декхараш хиннад сага эша (наха эша) тоъбоарамаш /нормы/ долаш саг д1алеларгахьа, ший эздела:
а)  дае, нане, дезалаш ларх1ар, царца беза бехк кхабар, лерх1ам бар, дезалаш шоайла, воккха-з1амаг1а ларх1ар, наьха нах болча лора- луш;
б) деррига къайлаг1а г1улакхашта шоай ткъайле йолаш, наха ца гой- таш тоамбоацар, беззача дезал наьнаца е даьца дагабувлаш;
в) дас, нанас дезалашта дезар шоайла дувцаш, нагахьа саг йоалаяр, саг яхийтар долча оттадеш шоашта хетар дикача оаг1уврахьа д1ала- старгдолаш, цига хьадучана цаъ ва1ад хургйолаш;
г) даь декхар долаш арахьар дар хьаллоатаде, халонех дагабовлаш, х1аьта нана декхар ц1аг1арчоа доалдеш кхедар: поартал, пхьег1а, дувха барзкъа, деррига ц1аг1а д1алеладер;
д) даьна хьалхишка хьакхаштле ца лелаяр, хоза г1улакх д1агойташ, лерх1ам лелабеш: оалача деша, ший дег1ага хьежаргахьа, юхьа т1а доалде хьажарпа, г1али озар е малар, илли лакхар, маллаг1а эхь довшдар цагойтар, чухьар барзкъаца б1арга ца ивейташ, цхьа ц1окъа- лаш ца лелаяр, маьхкарий кизгачу хьежаш юхьа доалдеш, маллаг1а к1езигал дег1аца ца гойташ;
е)  маре, сесаге шоаш цхьанаболча хана йола хьакхаштле берашта б1аргацайойтар, берашта хьакхаштле дагайохаргйоацаш, цхьа малай- каш долаш мо, цо эздел хилар гойташ;
ё) кхалсаг декхар хиннаяц ма1ача наьха къамаьла юкъе я, иштта къалнаьха къамаьла юкъе вахар ма1ача сега бокъо йоацаш;
ж) хьаьша даима маг1авоаккхаш хиннав, цуна хьаьшал т1ерадаларца, хьаьшийга хотташ хиннадац цуна ц1авода ха, цун 1еш хилар дезаш; х1аьта цо ше ц1аваха везилга хьахайтача мара, цуна ц1аваха къамаьл дувцаш хиннадац, из дукха 1ийча бакъахьа хеташ;
з) шуна т1а баг1ача наха, даара кхеташ хиннаб сихул ца беш, х1аьта б1аьхбанна а ца баг1аш, цу тхьамадал леладучан пурмийца, цул т1е- хьаг1а, шийна уллув ваг1ачо г1улакхдеш з1амига даь а, х1аране ху- лаш из лерх1ам наха юкъе дог-безам боаг1аргболаш; цига баг1ара т1ехьа дагадохар хургдолаш; наха шоайла гойташ безамаца вахар то-

                228


лажаг1а хинналга;
к) найций эздел хиннад белгалла, цо лерх1амбеш устйижарашце, уст- вежарашце цхьана волча хана, эзделах дар мара ца гойташ, эшшача г1лакха кийчаволаш, 1оцаховш берригаш 1оцахайча, царна тоам бе хьожаш;
л) устц1аьшка ваха найц ураотташ, кулга камаьрша хала доаг1аш хиннад, дуара чам боаккхаш, хоастадеш, ше к1еззига дуаш даар, кхычар диача дезаш, кхычарна даар хоастадеш, деррига деша тоама хулаш нахаца 1еш хилар;
м)  устдаьне, устнане духьалводаш хиннавац найц, къаьстта устанан- на, устдаьна лайча духьалвоалавеш хиннав найц, уж моттигаш нагга- хьа мара хинаяц; цхьа най хаяха е 1алам саг волаш, устдаьна кара хи- ннад из;
*       Иштта кхы а хиннай г1алг1ай эзделах нийссаяь кийчалаш (прави- ла), дезали, тайпане, юрте иштта мехка юкъ-моттиг отташ хилара наьхаюкъарле (общ-во) я ала.
*   Наха хьалхишка куц доацар гойтар харцо хиннай. Х1ара саг ший дег1а да волаш, дезала цаъ ц1енда волаш, х1аьта ц1ен чухьа ц1ен-нана йолаш, деррига бедоалаш. Уж шиъ барт- долаш вахар эздий вахар го хиннад, из куц доацар гаьнадаьнна.
р)   Аьнаьначадар (джентельменство) хиннад сагах йоала дикан мо- г1ални дикле (качество), цунах сага саг хилар т1ерадолаш хиннад, ший тешамца.
*     Г1алг1ай сакхетамгахьа хиннав саг аьнаьнчадолаш, из бокъонца вола къонах, визза къонах, хаьдда къамаьл хиларца. Цуна къонахчун
дош кортаболаш хиннад цхьаннена аьннадале е эзарнена аьнндале а цаъ долаш.
*    Ший деша ца воха вала кийча хулаш. Этика лакха махбу цу мог1ални г1улакха, эздел хилара, хоадамболаш хилара.
*       Иштта аьнаьначадар хиннад эздийча сага Дала хьадана дика, цо цунах Далла хоастамбе безаш. Х1аьта г1алг1ашта юкъе хинабеце а аьлий, - хиннаб эздий аьнаьнчадола къонахъи, ужаш хинаб аьлаш баха нийссаболаш, цар б1укъожбаь эздой.
*   Эздийча сагаца г1улакх леладе т1ера хиннаб мехка ц1ихеза нах. Г1ар хинна е дов хинна моттиг хилча хьалха вала хиннар, эздий аьнаьнача дола саг хиннав.
*   Из морг довна юкъеболхачарна хьалха ваьккхе вохийташ хиннав, тайпан е маьхка да хулаш цох духьал отта. «Дий е дац!» - аьннача дувна юкъе воалавер тешала цу даькъан да хинна эздий саг хиннав.
*   Х1аьта аьнаьнча долача сега ц1аккъа машар хурбац харцлувча сагаца, из царна везац шоашта духьале йоландаь.
*   Воча наха безац нийссалуш бола нах, цудухьа хул къовсамаш, довнаше, нах цхьаццабараш сатохаш. Хала долашехьа, дикал йоае ца ловш, хьабоаг1 эздий аьнаьнача дола нах, шоай деша дай а болаш. харцон духьаллатташ, бакъдар д1аоалаш шоашта фуннаг1а мара ца

                229


хилара.
*       Даьлах тешар хул аьнаьнча долача сага, везе хьалха воалаш вон-на духьал, мискай аьттув бе. Из къаьстта белгалдаьннад г1алг1ай багаг1бувцам т1а.
*      Цун масал да «Тиркаца вахаш хиннача Аьдий Сурхохи аьла Мусо-стахи дола илли», х1аьта цу т1а гучадоал аьла Мусоста ехаш хинна т1пйоаца йоал.
*    «Аз хургда аьннар ва хинна ма даьннад, оаш сиха хьаялаш т1айо- аца ва йоал!» Йиш еха къоаной Сурхой наьнага  вийхав гадаккха оалаш.
*     Шийгахьа денал дола Аьдий Сурхо. Юрта тхьамадашта духьал во-аг1а, уй т1а аравоалаш, моаршал хотташ Сурхос оал:

«Шо маьрша доаг1алда, х1ай юрта тхьамадаш!
Шо доккхий дар-кха, со з1амига вар-кха,
Эхь-бехк хет вас она, шо хьалг1овттал шоай,
Дег1ара мерз аса оаш сога в адехе,
Аз шоана д1аделар дег1ара мерзха са,
Дог раьза ва даь, х1ай юрта тхьамадаш,-
Оалаш, хьалг1аттар уж юрта тхьамадаш,-
Белхабел оаш сога кертера балаш,
Мажара топаца аз кадай айбергба.
Елхаел оаш сога керара г1айг1аш,
Диткъача тураца аз кадай айергья»,-
Цигар баьнна Аьдий Сурхо хьалхаволаш къоаной кхаьчаб аьла  Му- соста уй т1а, хиннача къамаьлах ца тоамаца къаьстад, дергдар Аьдий Сурхос д1акхайкадеш:
Ше ваха кийчвелар из Аьдий ва Сурхо.
Берзал майраг1а дулха дог ший кер чу ва сецадеш,
Чил даьраг1а герзаш ший юкъах ва къуквлаш,
Ваха ма кхаьчар из Аьдий ва Сурхо
Цу юрта ва йисте, йиллача моттиге.
Ше хьалха ва ваьнна, уж т1ехьаоттабаь,
Ше водаш кхаьчар из Мусоста арг1ашка,
Хьалха ор ва доаккхаш, т1ехьа муш ва бусташ,
Ше екъа йоалаер Мусоста .. арг1еш,
Из й1айха делкъа ха хилалехь хьалха,
йийкъа кара ма елар цу Аьдий ва Сурхос
Мусоста, уж арг1аш цу юрта тхьамадашта.
«Шо ц1енгахьа г1о шоашта, ва юрта тхьамадаш,
Мерз аса готданна, самукъа ва даьккх».
*      Аьдий Сурхо мискача наьха г1онча хилар совг1а гучадоаларда, из визза эздий саг хилар, къонахчул а долаш, ший са кхоацадеш,нахаца
лерх1ам болаш аьнаьнача долаш денал д1агойташ, де лаьрх1ар хад- даш чакхдоаккхаш…

                230


*     Цу аьнаьначадари хьабовзар хиннад белгалдоалаш Европе, къаь- стта Инглиз (Англии) хиннаб нах аьлий ба а оалаш, царех оалаш «джентельменаш».
*     И з яхилга да , вахар никъ болаш, цуна бухахьа хьахинна кодекс сина торонашца яхаш, саги декхар долаш ваха мог1ални тоъбоа-рамах (нормы) эздел хилар, саг хилар гойташ.
*     18-ча б1аьшерашка хьабоаг1а, цу тайпара уйла йола кераста нах. Из фу ха хиннай,- аьлча? Цу хана капитьализм д1ач1оаг1алуш хиннай, хъьаьта феодализм юхайоалаш; цу хьале «джентельмен» оала доша ма1ан хиннад, эздий хьавалар дола саг, ч1оаг1а аьлча, лакхерча на-хах хьаваьнна саг, аьлех хилара кулгаца болхбеш воацар - аьла ва оалаш.
*    Джентельменство, яхар хиннад нийсса ма1андеш аьнаьначадар, цун хьадалар вахаре никъ болаш хьагучадоал лакхе йийца хана, ха д1аяха - яле а, цуна ма1ан наха юкъе лелаш да х1анза а дуненчухьа д1адаьржа.
*    Из х1анза вахаргахьа аьнаьначадар долача сага юхь-сибат (образ) да, ший вахар куцах, сага д1атарадеш, наьха дагалоацамах (цель) саг хьавовзийта белгалвеш.
*    Из кхетамче юкъеяьнача хана, цу тайпара саг лоарх1аш хиннав дош аьннача долаш, дийцар дийцача долаш, баь мах баьча болаш, каьхат яьзде ца дезаш.
*    Цкъа ше аьннар чакхдоаккхаш вола сагах, - оадаш массане «дже-нтельмен». Х1аьта цун сакхетам таралуш хиннаб, цхьа гибрида тара, из «феодале, капиталисте» ца1 волаш мо, дикача х1аман кийча во-лаш.
*   Наьха сакхетама ха д1аяхарца «дворяни» вахарах йола уйла йи-цъяларца, из юхь-сибат (образ) трансформаци хиларца «демократи» хьале доаг1ача б1аьхий наьха мог1ала декхараш кхоачашду цу кхета-
мчес (понятие), наьхаюкъарлен (общ-во) мог1ал я ала.
*    Х1аьта из дош /джентельмен/ д1алатташ да к1езига дукха лелал-уш волча сагах. Х1аьта кхетам боалаш 1овхье (явление) хинна наьха ийдама (отнош-ие), кхы да маллаг1а эздел да аьнначох аьлан ц1енна вацар аьнна, саги лелар гуш хилча, цо аьнаьнача долаш, дийцар дийцача долаш хилча, джентельмен ва оалаш.
*    Тхьовра ханнаденна, ший истори долаш, ши-ший хьал, д1алелар (повед-ие), юхь-сибат (образ) хьадовзийташ хиннав аьнаьнчадар (джентельмен).
*    Эггара белгалдоалаш хинар да цунах эхь-эздел, наьха дика ц1и яккхар; эггара лакхаг1адар, дикакл гойташ хинна саг, лур-эцар деш дешашца кхоачам а беш, ший ханнахьа декхар кхоачашдеш.
*   Цу ший  яхьхочунца (соперник) лерх1ам боаг1аш. Джентельмен хиннав чураваьнна къонахчул дола саг, г1алг1ай кхетамах «х!айт» - оалаш хинна саг, воаг1аш хилча юхь лечкъае ца езаш.
*    Цунга хьажжа хьаькъалах деррига довзаш, кхетадеш, из деррига

                231


хьаькъал, рузкъа д1ахьаш воаг1аш мо. Из хиннав, цхьа «Лоид» аьттувна г1онч.
*     Цу тайпар саг мегаш, хулаш ловзарга сакъердама зоахалол дувца-ча йо1 раьзаеш. Г1алг1ачо, ший 1аьдала хьат1аэцар зуламе а доацаш агасур- та (образ) цу тайпар куц…
*     Аьнаьнчадар хилар сакхетама мог1ални дикале я цунах хьайоал-аш, сага новкъостал долаш нахаца ваха…
с)    Тешаме доттаг1ал (надежная дружба). Эггара хьалха доттаг1а- лах ала доаг1а, из агакеп(форма) я наьха боалача ийдамах (отнош-ие)
наьхаюкъарле(общ-во) хилара, цхьацца хьашти-теркошца (инт-ес) нах
хотталуш.
*    Санаьхкий (лич-стный) бувзама е социальни оамалта (нрав -сть) хаьддадараш (катег-ии) далара наьхаюкъарленца. Шира заман- гахьар хьайоаг1аш я цуна кхетамче (понятие).
*   Доттаг1ал хьадоаг1а санаьхка бувзам балара, д1а-х1а г1улакхаш леладара нах шоайла хотталуш. Цу ийдамах (отнош-ие) вошал доалаш.
*        Доттаг1ал атта леладеш а хиннад, иштта ч1оаг1а а леладеш хин-над.
1.   Аттадола доттаг1ал да ха-заманца тара д1ахьошдола хьаьшал, цхьанакхетар саг хилара Дала янача ханага хьажжа чут1ера болаш.
Иштта из-мо доттаг1ал е хьаьшал да хьаьший, лоалахой байна д1а-балалца леладеш хиннад из наха, хано яннача торонашка хьажжа.
2. Ч1оаг1а дола доттаг1ал хиннад вошал юкъе доалаш, доттаг1ал дув биа а хиннад.
*   Цунах дагалоацам (цель) болаш веши декхарца, шоайла отташ, цхьанне кхоачамбоацар воккхаг1а вошас мо г1оде, волаш тоадеш.
*  Из ше шийна ца дер дайта хьожаш, б1арг локхаш вахарга, кхы- меттал цуна дезалхой, вежари нийссабеце цу доаттаг1чул хьаьраг1а
царга хьожаш, иштта доттаг1аш леладаьд, уж дув биа доттаг1ал.
*         Нах бахача халонаш ювлара, дукха ма хули ужаш, царех я-кха: валар-валар, лацар-вехкар, дов-машар, мух хьакхар, мохк агар, ужаш дерригаш наха т1акхоачаш хул Даьла кхелах, цхьадараш атта д1адер- заш а хул.
*   Саго ше цхьаь ца виса доттаг1ал тоссаш хиннад, цудухьа оалаш хиннад: «Ца1 мара воацар, воацар ва, шиъ вар - ах вар, х1аьта къоъ вар - ца1 ва».
*    Из яхилга хиннад, цхьол сага кхераме йолаш, цхьаь саг да воацача бона тара хулаш хиннав. «Эзар говр-етт дар вен- нав, эзар йиша-воша дар ваьннав», - цо йох ца1 волчун дар, вахар дац.
*    Цудухьа боккхий нах цхьол ца езаш берашца хул, шоаш кхерандаь цхьаь биссар, боккхийча наха шоаш мочарца дагабала эш, уж шоайла в1ашаг1акхийтача ч1оаг1а самукъадоалаш.
*    Цхьаь саги вахар дайна хул, беш болх хиннабале. Из деррига д1а-далар къаьнал хьат1аяра, сага вахар валар хул, в1алла кхоачаданна а

                232


ца доалар. Цунга хьажжа цхьаь ца хилар кхоачашдеш хиннад дотта-г1ал.
*   Доттаг1ал леладеш хул ви1и е йи1и бераца а, кхы леладе саг ца хилча. Дукхаг1а гонахьа нах хилар, г1улакх леладар тешамех хиннад, цудухьа тешам ба сага эшар.
*      Фуд из тешам? Тешам боккха мах болаш саги мог1ални дикале (кач-во) я дагар хьал гойташ. Цул совг1а кхыча сага /санаьхка/ болх- г1улакхаца (деят-сть) болача бувзама моттиг хилар да ше кхетамче (пон-ие) хилара.
*   Из да шин сага юкъ хилар - доттаг1ал да ала, цох док- кха беркат доалаш, царна шоашта мо. Иштта гонахьчарна а, наьха вахаргахьа барт беш, нах дег1абоалабеш, дикача белха т1ехьа адама пайда бе хулаш.
*    Цу хьале болх-г1улакх (деят-сть) д1адахьа аьттув ба тешамах. Те-шамах боаг1а сатешам (убеж-ие), из хиларо кхоачавеш х1ара саг торонга, х1ана аьлча наха хара болхагахьа нийссадар, маь- хедар эшаш юкъера белха.
*      Тешам болаш башха-дика болх д1абоалабар к1а т1а боацар дац, цига эшаш дукха г1ирсаш, торонаш хул: нийссал, дог ц1ана хилар, те- шаме-хьаьнал хилар, аьттув болаш хилар.
*     Х1аьта из деррига хала низ д1ацакхоачаш х1ара сега. Цудухьа ду-не доладалчахьа, нах бахача барт эшаш хиннаб, в1ашаг1акхийтта цхьана болхбе, торо е.
*     Иштта нах цхьана хилча т1абена бала е т1оам юхатоха аттаг1а хиннад. Цудухьа цига бартбе гучабоалаш хиннаб адамашта юкъе те-шам е вошал.
*    Цунга хьажжа наха юкъе цатешаман харцо гучаяьнний, х1ана аьлча адамий торо хилар массанега ца кхачара, тешам бовш, из нах къебаларца класси хула наьхаюкъарле (общ-во) хула гуш.
*    Т1аккха лочкъор, саг 1ехавар, оапаш бувцар, эхь довр нийссалуш хиннад наха юкъе.
*    Х1аьта, ужхарцонаш д1аяьржача юкъар болх хьабе тешам бовш, цудухьа цхьа кхоачам е белха кийчал /инструмент/ эшаш, эшаш ханний наьхаюкъарле дег1айоалае.
*    Бокъо ялар (санкци) эшаш хиннай х1ара сага, из кхоачам хиннаб паччахьалкхе хилар.
*  Таханденга г1алг1ашта эшаш бола кхоачам ба цар шоай респуб-лика хилар, х1аьта, цига эшар да, къаман барт ба тешамах бола.
*      Тешам къаьстта башха бувзам бар совг1а, к1езига хилар дац, из нах шоайла кхотабанна хилара, цунах хьалха д1акхеталуш хул, хург-дар нийссох ца лелалой наха шоайла хила.
*     Вахаро нийссо хьалхабоаккхаш хьехам (сентенци) а хиле д1аотт: «тешам хала беза!» - оалаш.
*     Эттача хьалах хьалха а хиле набхаюкъарле тою цо, иштта толхаеш моттиг а нийссалу. Кертерадар - наха юкъера тешам, наьха оамалца

                233


хулаш да, наха оттабу шоашта юкъе тешам, цунга хьажжа лостамбар (дисциплина) а хул.
*   Административни, авторитарни болхг1улакх (деят-сть) лелача наь-ха тешам хилацу, хьакимаш шоашта бола аьттув лохаш хилара. наха хоалуш хьал хул, демократически хоржа- маш хилар ч1оаг1а ма1ан долаш декхар да.
*      Бехк боацаш сагах тешам боабар, деггар ший хур даь, ц1ана болхбеш из хилара, цунна т1ехьа хьажараш совг1адоалаш, иштта дог-лелхараш хул, цатоамах цабезам болало…
*     Тешам хилар да шин сага юкъе этта декхаре хьал, оаламатах (нрав-ый) дикале йоалаш доттаг1ал яха кхетамче (пон-ие) я. Шина индивида, санаьхка юкъе ийдам (отнош-ие) балара цар хьашти- теркош (интересы) тара хиларца.
*     Иштта в1аший шиъ саг шоайла т1ера хулаш. Доттаг1ал хилар тайп-тайпар бахьанаш да, гаргалола, новкъостал гучадаларца е безам гучабаларца шин сага юкъе.
*   Цигар доттагш1ало белгалъю ха/довза/ цхьана истори заман оамал гойташ, цу доттаг1ала т1аг1олла.
*    Из доттаг1ал леладеш бола нах шоайла бовзар совг1а Цхьацца дифференциаци /юкъ цхьа х1ама кхачар/ хул шоайла г1о дара, т1аоттара, эмоциональни хиларгойташ, дикахетар е халахетар цхьана декъаш.
*       Тхьовра замангахьа денна доттаг1ала хьовкхадалар белгалонаш
йолаш да, цхьацца бехкама белгалонех (символы) гаргалол д1ахотт:
дув биа доаттаг1ий, ц1ина т1аг1олла вошал, герза т1аг1олла вошал.
*    Иштта хинна доаттаг1ал дохаде йиш хиннаяц, шиъ  саг дийна мела ваха, 1адато ч1оаг1а т1ахьожаш беш хиннаб, иштта долача вошала.
*  Из-мо доттаг1ал къердаш хиннад тайпашкахьа, эхь-эздело д1а-дехаш тешам хилара.
*     Т1ехьарча хана кхетам нийссаг1а луш да психологех юххехьа дола доттаг1ал, х1ана аьлча заманца хьажача аьттув дикаг1а хул, сга гаргал хала, из доацаш да дезача хана гаргалола д1агаьнавалар.
*    Хьалха новкъостал леладий, цхьа къаьстта хиннача контакташка хьажжа, вошал леладе торо езаш хиларца, цига боаг1а пайдага хьо-жаш.
*     Х1аьта ахча, пайда дувцача безам е доттаг1ал босбовш хиннаб.
*    Нах бахача доттаг1ал (безам) индивидуальни долаш нийссалу, нах динаг1а болача хана цхьаккха новкъост  ва алар нийслурдац дина ва-харе, цхьатарра нийсса хьал халара хьашти-теркош лорх1аш хилара ца 1еш…
*   Наьха шоайла чам хилар гучадоал. Психологи чулоацамаш да тешамах хувцалуш д1адахача шерашка хьажача. Шоай ха-зама ма йий доттаг1ала: берий, кегийча наьха, къонахий, боккхийча наьха
*    Цар  цхьацца шоай тайпар белгалонах гуш хул. Берий доаттаг1ал ц1ана хул к1ийле йоацаш, х1аьтта а бер кхетамца кхедар хьажжа.

                234

*       Кегий нах хилар хьажжа, доттаг1ал уйлангахьа айданна хул кхал- наьха, ма1наьха шоайла чам хилара цхьацца дувца эздий романтиз- мах, дего д1адехараш совг1адоалаш.
*    Цхьа цаховраш ха г1ерташ сагото д1айоаккхаш. Кегий наха дотта-г1ал леладара, иштта кхыбола бувзам оттара эмоциональни чулоа-цам хилар совг1а безама хьалха хул ийдам (отнош-ие).
*   Дикка хьалхаэкх йи1игий безам к1аьнкий чул, маьрий яхар дагадоахарца, из хоам гуш хул, х1аьта к1аьнкаш шоай к1аьнкий дот-таг1ал леладеш.
*     Ха д1аяхача, дезал д1аболабалча наьха бувзам дифферницирова-
ни /бекъалуш дакъах/ хул, иштта керда хоадалараш (чувства) гуча-доал шоашца ма1ан долаш /безам, дезал, даь-наьна декхар, на-хац-ар керда бувзам оттар/ хьалага хьажжа.
*    Хьалха хинна дакъа доттаг1али босбов, из кхы ч1оаг1а халайишъ-яц яьха мог1ални дикале (кач-во) д1аяьле керда ийдам боалаш хул: дезалие, наьха юкъарлене, ваха-лелие.
*     Массадар д1адаьлча цу нахага хьажжа лел цар г1ула- кхаш, Дала хьаькъал далара, цхьаболчар д1ахьо доттаг1ал шек боацаш.
*   Ха д1аяхаяр аьнна доацаш доттаг1ала доаг1а дакъаловзар (роль) дийна хул, тешам болаш, иштта шоайла безаш, из гучадоал, цхьа х1а-ма иккхача. Низ ба оалаш, нах в1аший кхотабеш доттаг1ал даим маь-хедала социальни кхетама лерх1амаш хиннад.
*     Доттаг1ал хул къамашта юкъе, паччахьашта юкъе, г1алашта юкъе.
*    Цхьан къаьстта йолча юкъа моттиге оамалто (нрав-ть) махлуш дот-таг1ала йолаш я оамал беррига болача дагалоацама, иштта духьот-тарашта (принципы) а. мог1ални бокъонашка хьажача доттаг1ала чу-лоацам хул эздий тоъбоарамаш (нормы), адамий вахаргахьа сина1а-лашол (идеализм), иштта из йисса йишъяц тоаенна эгоизмаца, тий-шабелхаца, тешам байначарца.
*       Доттаг1ал кхетамче (пон-ие) хиларца ший чулоацамца къаьстта дола санаьхкашта тайпах в1аший ийдамбеш юкъара хьашти-теркош (интересы) хилара.
*     Иштта йола белгалонаш хул доттаг1ал долча, из да наха юкъе тешам хилар, дега дикалешца (кач-ва), х1аьта цунах бола маьха боарам (критерия) кхы а д1ахо бувца торо ей…
т)      Хьагар /Хьаг1/ (зависть) оалаш цхьа ма1анга кхоачаш, из да цабезаман хоадалар (чувство), цул совг1а дацарий дикакле (отриц-ое кач-во) хулаш саги оамал йовзитара. Цунах гучабоал сагаца боаг1а ийдам (отнош-ие), наьха толамашца, наьха торонашца, наьха сийлен- ца, наьха даржаца…
*    Хьагаро хьалхьобешбола низ ба, кхычул т1ехьа хила г1ертар, мас-садолча дакъангахьа, саги вахар чулоацаш, нийссаг1а аьлча «хьаг1» я цабезамах е кхерамах ена «яхь». Сага ловш т1ехьа хала цу цубезаме ваьннача сагал, из цхьа озал (объект) хулаш хьагара. Нагахьа цабезам болаш хилча, низ д1ацакхоачаш хилча, тийшаболх юкъебоал.

                235


*     Хьаг1 хилавр хоалур далар да хьагарца, х1аьта яхь хилар да хьал хьадиставалар низаца, хьаькъалца, воча-б1ехача уйлан- ца воацаш, цу тайпар доастамал шийгар гора кхераш, наха эсал лоа- рх1а аьнна. Доттаг1ал долча мара а хилац яхь ц1енача дегаца…
*       Хьагар да дацарий хьале хилар (сост-ие), х1аьта хьаг1 я дацарий хоалура (чув-во), цар шинне ца1 ма1ан долаш, цу цхьана кхетаман (предст-ие), шиъ торо йолаш - хьалае, хоалурае болх хул.
*      Эздело харцах1а лоарх1 хьагар /хьаг1/, саг динаг1а, эзделах эша-ванна. Кхыдар да белгалдоалаш цунах, иштта хьаст боал зуламаш хьадоладала. Цу даькъа бусалба дино д1адехар да эзделаца цхьанакхеташ, саг декхар воалаш, б1еха уйлах гаьнавала.
*      Дала шийна данначох, кхоачамбеш, хоастамбеш ший долачо, из хьаг1 дега хоаялача дехке воалаш, Даьла раьзахургволаш. «Асстофи-ралахь /дехкеваьлар/ со. Инналилахьи, ва иннаилейхьи рожа1уна» - оалаш.
*       Саги сатешарца (убеж-ие) деррига Даьлага долга ховш, из дер-рига юх Даьлага кхоачилга тешаш. Цунах ховш да бусалба дин до-ацача эздел хургдоацилга, из хьагар д1а а даргдац, саг Даьлах кхераш веце.
*     Аьла вале а, дог тийша веце, къаьстта Даьлах, - беха педачар хи 1оу- хаш мо, эздел д1акъасташ хул сагаца. Х1анза, укха кегаяннача демократен замах эздел мича хургда, деррига шайт1ан т1ехьадаьнна ла- ттача хана.
*    Г1алг1ай сакхетамца халадезар, ший корта болаш да, нага- хьа цох бусалба волаш, ший къамах волаш, саг хилар дезе, даьша лела-даь эздел хала доаг1аш кердача хьале мамезза.
*       Сага водар хилча дика хетар хьагар да, саги тоаданнар талхача бакъахьа хеташ. Иштта уйлаш хул лаьттангахьа 1оте1а б1еха-ирча хоадалара (чув-ва), массаг1а хул уж, нах бахача.
*     Царех масал долаш, дика боахам, дика болх сага хилча цадезар, из наьха ираз хилара, цу т1а г1олла моастаг1ал гучадоалаш. Хьагар /хьаг1/ хиларо дукха ирчал гу-чайоал в1алла дагадоацаш хинна инди-видага.
*      Х1аьта цига хьаг1у  ший тайпара б1арчча муг1арах харцахьа хета-раш гойт, цига кхычарна /цабезачарна/ водар де ловш, г1улакх телха хилача дезаш.
*   Цу уйлаца адамшта дагадоахаш воадар, кийчалуш юхете1а тий-шабелха, уж бехкбоаца нах д1атешаргболаш, хоза дувцаш, воча дегаца къайле йовзар духьа, т1ехьа «да дезар» дергдолаш.
*     Иштта б1еха болх бу къай (соглядатай) волчо, дезача доацар дув-ца, бехк боацача сагах моастаг1 а ваь. Далла, наха ца деза б1еха г1улакх, оал цунах.
*     Аламато (филос-фии) эгоизм йовзийташ, хьаг1 хилара кортабу гу-чахьа е къайла цабезам боалаш, из шин саги е б1арчча наьха юкъ толхаю хьал да.

                236

*    Ца1 эшавуча уйлан духьа, цавезар хьалак хилара, иштта хетадалар кепа мара дац, аьнна долаш, б1еха болх д1аболабалча, цунаг1а тий-шаболх хулаш да. Хьагара озалаш (объекты) хили меттиг хул, наха довзарте (позн-ие) хала, г1улакх доладалара 1овхье (явление) йоалаш.
*    Из наьха бахар хьал да, цар бахара кара хилара е тийша хилара, сазал (субъект) хиларца. Нах бахача хьаду х1ама массанена цхьа боа-рама дале а, къаьстта цхьана сага дац из села, х1аранена, ший кхета-мах леладу саго вахар, хьидда лелаш е вижа уллаш.
*    Цига цхьацца долча а, аьттув хилар е ца халар долаш. Из деррига т1ахьарчаш, кхоачамбеш хул, цу наьха торонаш к1еззига-дукха эрга хилара, цу к1еззига мара доацачо, наьха уйлан 1откъамбеш, цабеза-мах хьагар /хьаг1/ гучадоал.
*     Иштта хинна торонаш е халонаш дукхача наха д1аекъалуш хул, цо наьхаюкъарле хьал тишдеш мара тоадеш хилац.
*       Хьагаро д1алоацаш бола нах, чахка д1анийссадо шоай к1алби-салга ноахой /социальни/ нийссо яц оалаш. Иштта хул, уж д1адеха-хараш, 1аьдал карадолчарга «нийссо е»,- оалаш, пайда д1абекъара.
*    Из да рузкъа хьадоаг1а моттигаш цар бе хилара, хьакимаш шоа-шта аьттув болча дут рузкъа хьождара. Массала, рузкъа декъа мотти-гаш, белха т1ар г1улакхе моттигаш. хьоанал хьайоаг1а моттигаш, уж ерригаш къаман екъаш яц, нийссо яр ца дезаш хьал бедолача наха.
*       Къамий сийле ейна латт, из хьал довзара доацараш раьзабоаци-лга гучайоал. Харцоно наха дезе е цадезе а хьаг1 качйоал. Нах к1ал-бисара, из к1еззига мара ца хинна хьаг1 боламга (движ-ие) йоал. Нах бартболх 1аьдала духьал, шоайдар д1адехаш.
*   Из да паччахьакара революци йоаг1а сурт, къамашта парг1ато езар  гучадоал. Мисааш «агрессивная толпа» хулаш хьал доаг1а.
*       Наьха хьагар гуча хиларо боаг1аш пайда хилац наьхаюкъарлена,
х1аьта революуи хьахилача а доалаш дац. Из деррига дехар тоаде де- зандаь. Фу хилар большивикаш революци зуламан революци?
*    Духхьал сага е къама тхо да дийна нах алар мара, нах парг1ата байна д1абаханцзар, торонаш телхар, халонаш совг1аяьлар, нах къи-забаьлар кхы а: « хьо ц1е ва, хьо к1ай ва, хьо иштта вац, хьо моастаг1 ва»,- оалаш.
*     Нах шоай ц1ерах, шоаш хьалакбеш, из бар тийшаболх. Дикан е пайдан шортта ди мела доал реформаш еш къамаш барт долаш, нах шоайла безаш моттиг яьяларе дикаг1а хала мегар. Х1аьта ха доаг1а деррига Даьла кара долга.
*    Нах тоабалар да эггара дикаг1айола г1ойле. Наха шоаша барах даьр хиннад даим толажаг1а дар. ХХ-ча б1аьшерашка лаьтта Совет 1аьдал дохадир шоаш коммунисташ, цох пайда ца балара.
*    Хьагар /хьаг1/ д1ацадоала нах ба дуаш, Совет 1аьдал бедаьлла-раш, цар т1ехьенаш, х1анза кхы а дукхаг1а дуаш, мискаш шоаш мис-каш болача тайпар к1алхьа бусаш ноахой /социальни/ дно хьалдизза.

                237

*      Бусалба дино, хьагар дика лаьрх1адац. Бокъонца Даьлаца оаг1ув тохаш дог ц1андеш хилача мара д1аяргъяц хьаг1/хьагар/. Нах хьегар да, атто е хозал езаш, из-м саг къинга вугаш да.
*   Эггара дикаг1адар Дала данначо раьза хилар, Даьлага дика дехаш, къахьегарца. Цудухьа саго къахьега деза Даьла ц1ара хьадеш ше де воалар.
*    Из ший йола тор эшалургйоацаш, заманца д1атаравала ховш. Из ба хьагар /хьаг1/ к1езига хургйола болх. Сага ваха а, вала а везалга ховш хилча, хьаг1 /хьагар/ хургъяц.
у)    Кур-сонтал (зазнайство) я хьалха белгал ма ярра (сонтал, оалаш) дацарий мог1ални дикале я. Цунах хьагучавоал саг ший леларгахьа, шийгахьа кхоачам боацараш зер д1адаларца, шийха боаца махбеш, шийгахьа доаца денгал, г1улакх долаш мо сурт увттадеш.
*    Наха юкъе хьалсетташ белгалвала, х1аьта цунах наьха оаг1ув бо-адаш хул. Цул совг1а, цун лелар наха 1аткъаш хул. Цунгара 1оттараш ца езара, наьха нийссадар, наьха культура, вахар торо ирчаяккха г1е-рташ, х1амаш гучадоал цу тайпар сагагар.
*     Хьалха заманчухьа цхьацца тоалам гучабаьле, хулаш хиннай цар-ех сонталаш /сонтал йоаккха нах/. Цудухьа, х1анза хьанна гац шоана тхо аьлача мо, шоаш болга хьахьовкх цар. Царна шоайха цхьа аьлий хилча дика хеташ, хилар го.
*        Цхьа йолача хана нуг1арт лургдоацаш сонтал гучайоал сагагар, шийха доаккхал дечунца (чван-во) юххе я из кхетамче(понятие), ма- 1анга терко йича. Кур-сонтал йолчунга х1аг1 (зависть) хилар белгал- доал.
*       Из дацарий мог1ални дикале (кач-во) я. Цу моча наьха хоадалар
хул, тоам хиларца наьха ираз ч1оаг1а довра. Хьаг1аца б1еха дог хи- ларах хьадоала лазар да, эздел довш, харцонца вувлаш. Сагага кур-сонтал хилара кхоачамбеш хьаг1/хьагар/.
*       Саги к1езигал я из, миштта бесса сагага дикал хилача е аьттув баьлча хала хетар. Даьлагахьа кхераме доакъазал я дог 1аьржа хилар, къаьстта из кхоачаш да бусалба нахага, Саг мела эсал, ирча хиннавар аьнна,- «са ца хинна аьттув цуна хьана хиннаб» - аьнна хетадалар к1езигал я.
*   Цу сага ирчал в1алла д1аала йиш яц, саги х1ама хилча новкъа хетар юххе да хьаг1ала…
*      Цу дацарий (отриц-ый) мог1ални диклен юхь-сибат (образ) дул-лаж, масал хилча нийсса хургда, эггара талха куц хиннад Мефисто-филь хилар Г. Гете литературни персионаж долаш.
*    Цунах гучадоал духхьал зуламе ц1ай отташ. Из елбаз низбеш хил-ча г1аддодаш, наьха сагото, г1айг1а гуш цох тоам хулаш… Иштта кур-сонтал я курала, хьагара, хьа- г1ала юхе, цхьана муг1аре. Дала на1алт аьнна кхетамче я из…
ф)     Зудал (жеманство) да саги оамал, ше цхьанена везавалийта хьа- жар, увтаду сурт е кеп, къамаьлах латаш. Из мог1ални дикле (кач-во)

                238

я, шийгахьа г1орташ, коачал а йолаш, даггара хала хьожаш, дукха доттаг1а е наха везавалийта.
*    Цо ший нач1ал д1алуш оамалаш уттаю, з1амсаго йо1а е йо1о з1а-мигача сага, царех цхьанне леладе торало из ловзар наха хьалхишка ховалийта.
*     Зудал хулаш да в1алла д1ацадоалаш оамал хиле, цох сихалата зу-дал оал, иштта, из хала тарло. цхьа г1улакха г1одеш, цхьана аьттувна дакъаловзара (роль).
*    Х1аьта, цуна махбеш хиннад этиках а, г1улакхтех (этикет) а долаш, цун юкъедалар хьажжа дезача саго везавалийтар долаш. Нагахьа ма1асаг е кхалсаг юхег1ортара доаг1аш дале, цу эздело ца могадуча тайпара саг восталуш, т1аккха цох ирча лоарх1аш хиннад.
*     Из-мо оамалаш е д1алелар харцдеш гонахьарча наха сийдовра. Цу эздел дайнача г1улако гонахьар наьха эздела 1оттар ю, цудухьа иштта дола д1алелар наха соцаду, шоай сийдоадеш мо.
*      Зудала цхьацца бахьанаш е бахьандараш (мотивы) долаш саги д1алелара махбеш, мела эротиках лела наьха в1ашкаоттар, къаьстта ца доаг1ар гойташ хилча, маьре яха кхалсаго сийдоадеш, цунах ала а
дувца а дукхаг1а хул, х1ана аьлча, цунга хала доаг1а бокъонца дола эздел, г1улакх, ше ц1еннана хилара.
*     Кхалсаго ца доаг1ар гойтача, ч1оаг1а сийдовш мо х1ама дар, къаьстта мара; кхалсаго маьрейолаш коача оамал гойтар геттар ирчал я. Ца доаг1а къамаьлаш дувцаш, хьакхаштал гойташ, из кхалсаг мара кхетае еза, ший сий ца доадайташ.
*     Нагахьа цун ца гуш къайлаяьлча, цо из г1улакх леладой цун дас-нанас, маьрйишас е маьрвошас харцдар д1агойта доаг1а. Кхы из ца кхете марага д1аала доаг1а. Шиннахьа, из кхалсаг соцалуш еце хьалха из йолчарга д1ахайта, хьожа доаг1а цох фу хул, бокъонца ца тоалой, ца яхийта еза.
*      Дукха йолча болх-моттигашка (случай) бес-бесса хьашташ (потре- б-ти) дувлаш зудал оттаде, аьттув баккхар духьа лела хул саг /кхал е ма1а/, цхьа дагалоацам (цель) болаш. Цу даькъа этика торонех махбу цигар хьала.
*   Вешта, м1ача сагах дувцаш оалаш да гучахьа, наха ца езара ма1а-сага оамал: «т1ехках лата зудал да хьанаьхка»; «Зудала ваьнна вокха саг а сов ц1имхара лела з1амига саг а, - шаккъе а чамза ва»;
«Зудал ваьннача сага керта т1а шайт1а хов»; «Зудал баьнна лелача нахах /зовдамаш/ яьхад»; «Зудал доала ийрча йо1 сиха маьри йи- гай»; «Бераца безама маьрацар зудал товш да»; «Зудал доацача кхал- сага б1арахьажа а б1укъожбу»…
*     З1амига йо1а, товш дола зудал хул могадеш эздело, из кхалсаг наха езаялийтара г1о да, х1ана аьлча, цу- на маьре яхаезара, из маьрел лаха никъ болаш. Иштта дола зудал йо- 1а зене ларх1ац.
*    Зудал доала з1амига саг дика хилар дац, гучахьа геттар наха зе хул из, цу мочо кхалнахаца е исташца къамаьла шами лекхаш, ше совво-




алийта цо наха, е цуна къамьл ца дезхаш е дезаш кхалнах хул.
*    Цхьа боарам боацаш леладу г1улакх наха могаде хилац. Цунах хов масса- долча х1аман, эзделгахьа ший боарам хул оамалта (нрав-сть) махбеш.
*       Тхьовра заманчухьа г1алг1ай тараматал (языч-во) долаш, кхетам лийнаб жалти (греки0 мо гедонизмах, са парг1атадоаккхаш, сина то- ам барца дег1а тоамбеш.
*    Цхьацца йолча моттигашка барчмейлал (распушеннось) гойташ, цу гаьнарча ханар оамалаш яьхкай лоамаро- шка, царех я венача хьаьшаца, ший сесаг 1оюжаеш… Иштта ирчача 1а- датах йиса оамал хул зудал.
*   Гаьнарча адамашта «коммунизм» йийзалга халадоаг1а-кха из. Иштта Совет 1аьдал хьат1адоаг1а аьлча, оалаш хиннад: «боахамаш, истий юкъара хургба,..», цох ма1андоаккхаш (вывод), из гаьнар ха дагайохийташ къамаьл хиннад, аьнна хетало.
*    Юххера, оалаш зудалах, из мог1ални дикале(кач-во) я къовсама оамалаш йолаш, саго г1ортар гойташ ше везавалийта наха.
х)    Моастаг1ал (вражда) да наьхаюкъарлен (общ-ый) оамалтах (нрав-сть) йола кхетамче, дацарий дикалеца (отриц-ым кач-ом), ший-гахьа къоастадеш цабезам хилара, дов т1а д1аьнналга хьал е вахар. Моастаг1ал долалуш хиннад наха юкъе цабезама, къовсамаш дувл-аш, латар-тохар доалаш.
*      Х1аьта, цу къовсамах нах лозабер е боабар хулаш. Наха юкъе пхьенаш доахкаш, моастаг1ал къоаргалуш хиннад, цига машара мот-тиг хиннаяц, довна мара.
*    Нах д1а-х1а байнача моттиге, даим т1ом хиннаб, цхьаццавар коттвоалаш, нагахьа воале. Цига Даьла кхел хилча. цхьа кхетам а баь-ле, машарбе хьал доалаш хиннад. Пхьенаш дуташ хиннад, рету-ални г1улакхаш юкъе а даьле.
*     Цхьацца бахьанца наьха вахаргахьа халонаш гучаялара, царца ца-безам а д1абаржара къовсамаш дувлаш, довнаш хилара, нах байна  пхьенаш леладаьд, дукха ха д1аухаш.
*     Пхьа боалаш вахар, пхьа ц1абар, пхьа битар, из деррига ший ага-бокъонах (законах) лоастамбар долаш, наха леладаь х1ама да. Н. Яковлева яьздаь «Г1алг!ай», яха йоазув т1а, шерра белгалдеш гойт.
*    Цунах белгалдоал, мела хала даьхад г1алг1ай къам, г1алг1ай 1а-датаца диса т1ехьадиса г1улакхаш наха леладара. Цудухьа, кхетаде-деза бусалба ди цар хьаэцар мела г1ойле хиннай вахара.
*   Из бусалбал царца бокъонца доацаш бахар долаш, цу 1адатах даьхка г1улакхашца кегабаь бусалба ди. Халонаш кхы совг1аювлаш хиннай, наха бала хулаш…
*     Из деррига моастаг1ала хьадоала зулам хиннад, ца эша г1улакх-аш хилара. Моастаг1ал а доацаш доттаг1ал наха эшача, из наьха- юкъарле (общ-во) дег1айоалае.
*    Моастаг1ал, наьха барт эг1ар хинад къаман доаккхаг1адола зул-

                240


ам, Далла хьалхишка докъазал. Цхьа з1амигача х1амах ц1ий мехка-деш, хийлане фу хоададеш. Цхьа кхалсаго аьннача дешах е ж1алий човхадара зулам хьадоалаш.
*     Наха оалаш хиннад: «Ж1алехе, кхалсагае дикадар далац» Цхьа з1амига са ца тохаш, цу б1еха шайт1ан уйлаш зулам хьадеш. Цунах къаман хьал тшадеш, цига уллув дахача къамашта аьттув беш, барт бохара. Из зулам ца1 мара ма далар, ужаш-м даим керда хьадувлаш ма хинадий.
*     Къамах болча наьха доттаг1ал д1адаржарца, маьхка барт ч1оа- г1абаларга хьажжа аттаг1а хулаш хиннад г1алг1ашта баха. Цунга хьа-жжа къам а дебаш, цхьог1ога хьажжа аьттувнаш гучадувлаш, гона- хьар къамашта те1а ца дахаш.
*   Шина сага юкъерча моастаг1ало, цу шине ца 1еш наьха вахар доа-даьд даим; шин сеги доттаг1ало шин саги вахар тоадаь ца 1еш юрта пайда боалаш хиннаб. Цудухьа ала доаг1а моастаг1ал ноахой (соци-альни) хьалах йоала оамалта кхетамче (нрав-ое понятие) я.
хь)    Дорхал (гнев) я шийтайпара оамалтах даьнна хоадалар (чув-во),
эг1азвахара  саг, ловзаро корзаг1аваккхара ца1 халахеташ. Сагаца гу- чайоал дорхон реакци ч1оаг1а, шийна даьча халхетара, баьча 1откъа- мах, кхычар сийдоадеш е эхьдеш.
*    Иштта цу тайпар бохам хиларца. Саги дорхал духьаляьнна хул, дукхача наха е цхьана сага. Цхьаькха а хала йиш я, из вола нах, дика болаш, дика г1улакх доаг1аш, царех вала ца могаш. Иштта долче, ер ца1 во хиларца сатоха дезаш е ца1 дика волаш цуна бараш харц бо-лаш сатохадезаш.
*     Хьал доаг1аш ха хул, наха юкъе цхьацца йолача моттиге товра до-ацаш, из ца хиларо, гучайоал дорхал. Иштта из хьаялар да сага, цун психикаца беологера ехьах ийдам (отнош-ие) боалаш, сахоалурца (ощущение) керахьа парг1ато йоацаш, сакъувлаш ма могга.
*   Х1аьта а, цу цхьацца долча сина лазарашта юхе, психика хулаш-дараш индивидаца хул, массала сихал, са ца хотадалар, тохадалар ма хули эг1азвахача сагаца. Д1атахкача-м дорхал йолаш цхьанена б1арга хоялал к1аьда хул е лечкъа, наха цагойташ хилча г1ойле йолаш, оа-малта (нрав-сть) маьхе йолаш.
*      Фуннаг1а дувце а, из саг цхьа «спец» ший тайпа веце, цига керте-тера хьовкхам ба цуна темпирамент. Сагацар эмоци хул, гуш эггара хьалха, цунна д1ат1ахьажача дог парг1ата доацилга, гуш хул, оама-лаш къайлаг1а хилац, саг автоматах хувцало дорхалга хьажжа.
*     Саг геттара дорхваннача хана, 1аяха дукха уйлаш ера т1ера хилац.
Цига гаьнар хургдолчох, духьал чурхьаллелхаш цхьацца дараш хилар- ца корзаг1воалаш. Цхьавола саго шортта д1ахьож хул саготон бала наха  ца хайташ, къайлаг1а дедезачох уйла еш.
*    Эг1азалон дорха хили, индивид уйланга воада, ший сазала (субъ-ект) боалача кхетама, махбе ховш дикадаре, водаре хьадоалилга кхе-тадеш.

                241


*      Духхьал цхьа хоадалар (чув-во) гуш хала мег, цхьа тоъбоарамах (норма) сагага йолаш е йоацаш мог1ал эзделах, цо ший моттиг д1ала- царца, цхьа хьовкхалур долаш. Цхьацца болача бехкамах дорхал гаь- наяла йиш я, нах цабезарца, дорхал хилча хулаш да из.
*   Цу тайпар ирчал оамалта(нрав-ть) д1адовш, цох наьха безам бо-алаш моттиг хул, цхьацца долчох ч1ир лахар к1аьда хетийтаргдолаш, цига эздел, соцам хала безаш - корта болаш жаьд, аргдолаш из моллаг1адар.
*       Массадолчо кортаболаш хул, цигар мог1ални торо а из къувсача- рга хилар хьажжа, баррига наьха бола низаца. башха, эздий лерх1а-маш хилар хьажжа. Саг хилар да даим дике, нийссое езар.
*    Бусалба дино ювцаш я, цкъа мо дуккхаза, из дорхал хилар ду-кхаг1а йолча хана сагаца иман ца хилар да оалаш, сабар ца хиларо зула хьахулаш. З1амига долчо, эг1азухаш, дог дорха леладар да саго ший сина бу низ, из са парг1ата доацилга.
*      Харцон духьалваьнна, моастаг1 юхатоха е харцо ювцача т1аот-таш, дорхал гойтаяр аьнна эхьдолаш, наха харцдеш хургдац, наха ларх1ар мара. Низа духьал низбалар ца хилча нийссо йоаг1аргъяц. Х1аьта массадолча х1аман Дала ши-ший тоъбоарам (норма) баннаб.
*      Дорхал мог1ални хоадалар (чув-во) хиларца, сагаца хул дорхон сина алах (дух) лазар ч1оаг1а е мелаг1а хилар хьажжа, хьал долаш. Сага даьча халахетарах 1откъам хулаш, сийдоадеш е эхьдеш болх-мо-
ттиг (случай) иккхача, цхьа бохам хиларца..
*       Дорхал хулача бес-бесса хьал доаг1аш хул, из духьаляьнна хала йиш йолаш дукхача наха е цхьан сага, цхьаькха а хала тарло, саг вола нах дика болаш, г1улакх доаг1аш, царех вала ца могаш.
*     Х1аьта из ца1 во хиларца, сатоха дезаш е ца1 дика волаш, цуна гонахьбарашта харцон сатоха дезаш. Наха юкъе хьал доаг1а, цхьацца йолача моттиге товра доацаш, из тов- ра ца хиларо гучайоал дорхал.
*      Дорхал сагаца хилар да цабезам совбаларца, халхетар цхьане дара. Цунах хов дорхал цхьана оамалах хилар, саг эг1азвахарца, цхьа- нена бохам баккхара е эхьдара, безамбоаг1аш юхадекъа шийна даьр.
Дорхал д1аялац нийссхо ца яьлача.
*     Иштта хьаденад, бийна духьал бий тохаш, шалта духьал шалта, т1оара духьал топ-тепча, г1алг1ай 1адатах. Цабезам совбаьлча а са-тохалац, ц1ий пхаьначар тохалуш, дихка т1ар сим совбаьле, ц1ийца дегачу кхоач, дегага чехка болхбайташ.
*    Сим дегача кхаьчача, дегача йовхал йоал сина ала (дух) лоталуш, иштта цох шокъяр (страсть) хул. Саг вежачар г1оттавеш безамах е цабезамах. Арахьар белгалонаш хул бес-беса, саги сихалга хьажжа. Саг дорхавалача т1ера бос д1абода е ц1елуш хул, гонахьарча наха хоалуш. Оалаш хиннад: «бос д1абодачарех дукхаг1а кхера веза».
*      Хеталуш хиннад, саги бесага хьажжа дорхалах маллаг1вар кийча  хулаш мо бекхам бе, нагахьа саги аьттув ца баьлча халахийтта б1арг-ах хи 1одудаш.

                242


*     Дорхаваннача сага мотт деррига ший яхъача тайпар чакхдала деза, бекхам бар, цу даькъа моттигаш а хинний цуна хетар ца хулаш. Ца1 бекхам бе вена, кхы а эхь дахьаш венав. цудухьа кер- тера хин-над сабарца аьттув хьабар.
*       Цунах гучадоал сабарца ца даьр харцахьа хулилга. Дорхало ду-кхача даькъа дегабоалам мара бенабац. Дорхалах гаргало, юкъе хин-на чам е безам ларх1ац, цудухьа в1аший къаст нах.
х1)     З1амаг1ал (младшинство) да сага Дала данна хьал, оамалтах (нрав-ый) дола хьаьддадар (категорие) сакхетамгахьа д1алелара г1а-лг1ачо махбеш. Къаман эздела г1улакхте (этикет) хинна д1аехаш къа-ьстта йола чолх, саг д1алеларгахьа, цхьа нийссаяь кийчалашца (пра-вила).
*    Цигар оамалтах тоъбоарамаш (нормы) дуча д1адехарах бок-кхачарца г1улакх лоацаш. Сага хьат1адоаг1аш хиннад воккхаг1ал, из т1акхаьчачо дикан е вон хьалхаваьнна д1ахьож воккхаг1ал, цудухьа, оалаш хиннад: «Воккхаг1чунга шиъ валар кхоач»; «Воккхаг1чунга ийс пхьа боал»; «Воккхаг1чунца воккхаг1ал леладе, з1амаг1чунга з1ама- г1ал леладайта!»
*       Цхьа чоалхане хьал даьннача з1амаг1волчо шийна хьат1аийцад воккхаг1ал, массала ц1енда лаьца-вихка моттиг еча, ц1аг1а ма1асаг воацаш кхалнах мара з1амаг1волча вошас хьат1аэцаш хиннад доал.
*      Иштта болх бе боаг1аш хиннаб воккхаг1ачунга а, нагахьа ц1аг1а саг воацаш хилча, хьаьшашта г1улакхдеш хиннав з1амаг1а волаш мо, ший ц1аг1а волчун сийдар харц хинадац.
*    Цунна тара да, нагахьа воккхавар дикаг1а кхеташ болх хилча, т1аккха цо хьат1а эцаш болх д1агойтар з1амага волаш мо.
*     Дукха моттигаш хинний даьна е воккхавешийна хьалхар з1амаг1- вола воша, шийна дов хьат1аийца набахта ваха, из да бокъонца дола з1амаг1ал, цох денал ала доаг1а.
*   Дезалашта юкъе з1амаг1ал долча, из леладеш, воккхаг1ачо вок-кхаг1ал долаш цхьоаг1о хургья, нах хьогаш цар вахара. Цудухьа яьхад даьша: «Воккхаг1чун сийде, з1амаг1- соа хьехам бе».
*    Из яхилга да барт бе воккхаг1а ца хули, иштта дика д1адахьа з1а-маг1а ца хули, вахар к1алдусаргда. Иштта кхы а да г1алг1ай кица: «З1амаг1чун низдукхаг1а, хьаькъал к1езигаг1а; воккхаг1чун низ к1е-зигаг1а, хьаькъал дукхаг1а». Цунах хов ца1 шллаг1дар доацаш вахар доацилга.
*     Саги чам хул мела воккха вале а, шийна везачо з1амаг1ал де е ка- ракховда, дог хьосташ. Цу з1амаг1чун шийца дог-безам хургболаш. Хоза да з1амига волашехьа, найцас ший з1амига уствоша лаьрх1ача, иштта хоза да нанас мела з1амига вале а ший маьрвоша лаьрх1ача. З1амаг1ал е воккхаг1ал леладар наха юкъе, дог-безам совг1абалар хул.
хо)   Къонахчул (мужество) да дегара доаг1а хьал, из мог1ални дикале (кач-во) я.

                243


*      Ма1ача сагагар доаг1ар денал д, цох наха зе далац, х1ана аьлча, из г1онче воландаь, к1алвисача сага, Саг хилар дезе, из дикале (кач-во) эшаш я даар мо, цул совг1а къонахчул сина бола мог1ални кхоа-чам ба, наха тешам боалаш, ший сина1алашонца (идеал).
* Къонахчул долача саго бюекхам бу ший дег1а, шийгахьа доастамал, харцо ейча, наха го кхераш, иштта наьха харцон духьале еш, кхерама ца увзалуш.
*      Къонахул да хиннад, саги онк хиларца. Ца1 саго деш хилача т1а- таь1а юхацавоалаш, де доаладаьр кхоачашхилалца. Шедар нийсса долаш, т1ехьен пайдан хулаш, мела кхерам хилара, валар ца кхераш. *    Х1аьта ховш-бовзаш дег1агар низ, кхы а хьаькъал гулдаь, оамал д1атараяь дуча г1улакхашца, из шийгар хьал кхоацадеш, дагалоаца-ма халхардеш мо, кийча волаш са д1адала.
*     Къонахчул доаг1а дегар дикал хиле, шийца ч1оаг1о яхьаш, ший- гахьа халанза ца йоалаш, турпалал гойташ, цхьа ший тайпара сина ло-1аман белгало хиларца, санаьхк (личность) хиларца.
*     Из дувзаданна хул саги нигатаца (психикаца). Дуне хьадоладалча-хьа мог1ални, эздий кхетам хиннаб къонахчул даьллача сагаца, цу кхетама къаьстта ноахой (социальни) ма1ан а луш, хиннад цу кхета-мчена.
*   Кхы а мог1ални дикал (дост-во) йолаш, цига наьхаюкъарлен (общест-ый) г1улакх моттиг (ситуация0 оттарца, т1ом баьле ма хули, ца тоамаш ма хули, саги вахара кхерам т1атоссаш.
*      Къонахчул гучадоал сагагахьа, кхерилга д1адоаккхаш, иштта цхьа г1ожа 1овдалцар майрал а йоацаш дорхвалара, бирсвалара. Масса заманчухьа къонахчул далар, сага маьхе хиннад.
*     Из ца доалаш хилча дийша 1илманхо, 1аламхо, дика къонах, дез-ал да, веши воша, мехка да е во1 вац. Нах бахача, саг хул аьннар аьн-нача долаш, деша да ва оалаш, чакхъвоалаш хилча маьхе хуландаь
сага хьалхишка. Дингахьа, наьха оамалашкахьа къонахчул гойташ ов-лийяий, турпалий вахар хинад.
*      Къонахчул долаш волача сага низкхоач да отт, гонахарча наха, доаг1ар царга хьадайтаргдолаш, кхыча къонахий караг1адоалар хулаш шоашта доалдар мара кхы бехктокхам боацача хана.
*    Ма1саг хилар кхоачамбоацаш, цун къонахчул деце, х1ана аьлча м1ал т1ерадоале а, саг хилар т1ерацадоалаш. Г1алг1ай кицаш да къонахах доаладаь: «Къонах хала веза д1атехача бердах чакхваргво-лаш»; «Къонахчоа эхь хета доаг1а шийна т1атулача кийнах»; «Къо-нахчун дош отташ хала деза»; «Къонах дунен маьхе ва».
*    Цу кицаех хов, мишта халавеза бокъонца вола къонах: бердах те-хача чакхвоалаш хилча, мела онк, низ-денал хала деза цунга, къо- нахчо мара яг1ац кий тилла.
*    Из яхилга да мела эхь-эздел хилар совг1, мела хьаькъал-низ хала доаг1а цунга. Бокъонца вола къонах Сеска Солсие, Баьтаре хана, ший цхьаь 1елда волча ваха воаг1аргвар, т1аккха, цох аргдар бокъонца

                244


вола г1алг1а Сина Солта.
*     Г1алг1ай сакхетама вена хинавац, къаман скхетама масал дахьаш турпал, х1ана аьлча, г1алг1ай даьха толамаш хиннадац, ца1 къаман хьалхаваргволаш паччахьалкхе в1ашаг1йолла.
*     Г1алг1ай вахара эшашдар кхийна хинадац, уж цхьа з1амига бер-аш мо, барт хилар доадаь баьхаб. Сеска Солсийна а хайнадац къаман вахар тоаде, низаг1а ше яхар дайта г1ерташ, ший наха низбар мара.
*     Цо хьаькъалца доалде хьа-жаваларе, ца1 хила мегар, маьхка а, къаман а доглазаш. Г1алг1ашта эшаш хиннавар Сеска Солтийна мет-тал Сина Солта. Г1алг1ай мехка аьлал деш паччахьалкхе хургйолаш, из мела з1амига яле а д1ашере аьттув хургболаш.
*    Сина Солта яхилга хиннад сина шийдар сий-эхь долаш маьхка 1унал де къаман во1 волаш; маьхка дезар, г1алг1ашта дезар кхоачашдеш, ший турпала дегаца къаман торо сомаеш; цу в1алла доацачох Дар хьадеш хинавар Сина Солта.
*      Сина Солта яхилга хиннад, эрссий меттал эквивалет доалаш «Ду-ши Самость». Сина Солта хиннаваларе хьаькъалахе, цхьог1охе къам т1ехьа а долаш шоай аьттув баь хургбар, шоаш г1алг1ай к1еззига бале а. Сина Солто аьттувбар гойтаргдар.
*   «Шиъ саг барта хилча юрт яккхар хиннад» - оалаш хиннад г1алг1ай къоаноша. Шиънена меттал эзар г1алг1а т1ехьахинваларе Сеска Солсийна меттал Сина Солта а волаш, маьхка аьттув хинна хургбар.
*     Хьаькъалдолчан низ а, аьттув а хиннаб, цхьа г1ортар (старание)   мара ца эшаш. Хьаькъалдолаш, къаман во1 хинаваларе, из Сина Сол-та, цо кхыбола аьлашка ше лоах1ийтаргвар, мела хиннабале а – чер-ссий, г1умкий, гуржий, цо царца Кавказа парг1ато а оттае мегар.
*     Сина Солта г1алг1а а волаш бовзаргбар вайнах, силий, г1умкий, черсий, гуржий баха Кавказа дай болаш, т1аккха вайнах ца1 къам хила мегар.
*       В1алла харц мича дар, г1алг1ай къамо ший сигал к1ала йоаг1а моттиг 1алашяра, из Сина Солтийца, пана мохк би- та  лоама, чуте1а хинна вахар нийсса хиндац.
*    Г1алг1ашта эзар шу хьалха денна бийзаб, бита Пана мохк, Моалой баьхкача денна. Сина Солта хинаваларе Дала аьттув бала мегар, дер-рига Даьлага ма дий. Дала ма аьндий Аллах1а болх д1ат1абилла, диканга кхача а хьажа.
*      Сина Солта хургвар бокъонца вола къонах, къаман во1, т1аккха г1ал- г1ай бале а, вайнах бале а бе дацар онк хилчахьа. Мо вале а хинавалар из Сеска Солса Синасолтал довза г1ерташ, из эрссий Петр Алексеевич мо…
*    Из г1алг1ай сакхетамах хинна къонахчул, к1еззига хиннад Даькъа-сте. Барт бола эзар саго лоаме йита шаьре йоакхаргьяр, цу т1а говзал- ца ц1арац1ура увтадеш дунен дагадоацача. Иштта маьхка доалдар совг1а черсий аьлаш мо лоалахошта а доалде торо хургьяр.
*     Г1алг1ай, вайнах Сина Солтаца дийнаболга ховргдар, из къаман

                245


цхьоаг1он ла- зар д1адоажадаьдаларе. Ши-ший г1алг1а, вайнаьха саг г1алийча хайна «со ца1 ва, лакхе сигале а я» - оалаш хинадецаре.
*    Коммунисташ болаш мо, шоай пропоганда йолаш, вайнах лийна-бецаре е массавар аьла ва яхаш - из нийсса хинадац. Сина Солтас ший къаман баь ца 1еш беррига вайнаьха а кавкасиони а бартберг-бар.
*     Баьхий нах боацаш, къе нах боацаш цхьаннахьа хиннадац; уж нах акха барбарой(варвары) болача хана мара. Х1аьта г1алг1ай, вайнах лийнаб эздела уллув акхал леладеш, ше-ший ваьннар волаш, шийна дика къонах хеташ, цуна къонахчул уллув даьхача тайпашта, къама-шта ца гуш.
*     Мела лоаман лаьча хиндаларе а, лаьтта т1а мел дар гуш, къонах-чул сингахьа хьийзадаларе, хьаькъало болх беш, атта ха-м даьра хиннай шоай маьхка е Кавказа доалде. Ва къонахчул дола Сина Солта мичахь хиннав хьо?
 *      Иштта кхелъяр бусалба сага къа хала мегаш да, Дала даьчо раьза
ца хилара таралуш. Из къа халийта дац сахетама хьалхадоаккхар да, д1ахо г1алг1а1, ночий беррига вайнах безаш, цар сакхетамгахьа цхьог1о хилча дика хеташ дувц ер. Ва Аллах1, валахь вайнаха, Сина Солта, бусалба догдолаш, къонахчул долаш!
ц)     Зовзал (трусость) я дацарий кхетамче (отриц-ое понятие), боа-рама лоха мог1ални дикале (кач-во). Саг кхераш хиларо денал ца хи- лар гойт, цхьа вахар халонашка кхача цамагара.
*    Сага д1алелар довзийташдола онк дайна хилар, из да торонаш ца хилар, цудухьа дукхаг1а даькъа кхерам бувла цунгахьа, караг1адоа-лараш гойта, наьхаюкъарлен мог1ало д1адехача бесса.
*     Зовзал ирчал я, ше дуча г1улакха юхасоцалуш, денал д1адаларца, низболчарех кхераш, цар низ бале, беце а. Зовза хилар къонахчо уллув а дац, наха хьалхишка котам даькъага кхоач зовзал дола саг.
*    Кхераш хилар д1адовш хала тарало, сга ше везарца, эгоизмо хьех-ам беш, цуна бухахь уллаш хул лоравалар шийна зе-зулам ца де, хьа-боала пайда а гуш, дунен т1а къонахчул юхадоалаш латташ гора, замано д1адехар пайдабар долаш.
*     Изза морг кхерац наха аргдолчох, цига наьха эг1азло ялар кхераш е низ болача сагах, 1аьдалах кхераш.
*     Цу тайпар кхерам боал, нагахьа, шийгар дар довр ца дезаш /руз-къа, боахам, ахча е болха-така/. Зовзал гаьнар доаг1а хьал хала йиш я, цу б1аземах (воображ-ие) саги дух (суть) д1ахадаш мо.
*     Сага шийна дезача тайпара оамал хинна кхерам гуш е цуна хетара цхьа гушйоацача 1овхьенна (явл-ие) духьал кхетаме е кхетамз волаш наьхаюкъар- лен докъашхо вале а.
*    Зовзал хилар духьал цхьа индивидах белгало яц, психикагахьа маллаг1ач сага ноахой (социальни ) 1овхье (явление) я из.
*     Цуна бувзам хул эгоизмаца цхьа эсалал йолаш, ваха е духьал отта
низ д1ацакхачара, Саг хьало то1аваь хилар, из да торо ца хилар, мо-

                246


гаш ца хилар, нахацар гаьнаваьнна хилар, цу дерриганех хьадоал кхе-раш хилар, т1аккха саг зовза ца хилча валац.
*     Массех хул кхерар, цхьацца довзарца, 1аламо човхаваь е 1аьлало низбаь, наха хьехамах увзаванна хиннад бахьанаш зовзал гучайоа-лийташ сагага.
*      Деррига саг маллаг1ча хьале ва хайча ховргда бахьан из кхера везаш. Саг кхералуш хул дукхаг1ача даькъа, наггахьа мара хала йиш яц в1алла кхерацалу саг. Х1аьта зовзал йоацаш дукха хул нах, мела кхере а.
*       Бусалба динах ирчал я саг зовза хилар, къаьстта дина моастаг1ч- ох. Зовзало б1ехал гойташ хул, цхьа амог1ални караг1доаларашца бувзам беш: х1аман сагота ца хилар, д1атарваларца е шийгахьа духь- оттар (принцип) доацарца.
*      Уж кхетамчеш я саг маьхевоаккхар е воа- вер; нийссача наькъа т1а хилар доадеш, вона духьале ца еш.
*   Оалаш хоз дукха зовзал йолача сагах, дийца варгвоацаш: мо бол-лхало, мо халхаро, мо базархо,  х1аьта цу кхерачо б1ехадар гуш хьов-кхам бе йиш я, дикача г1улкхашца дустар деш дикан-вон.
*     Иштта вахар торонаш го тарало, кхераш вахе, денал даре гуш. Нах хул деррига хьал гуш, наьхаюкъарлен зембеш.
*    Г1алг1ай сакхетамах доаг1аш хиннад, саг з1амига волача хана  кхетаме кхеве, из саьрг т1аьдаболача хана хьовзабеш мо. эздел хилар совг1а, денал долаш, зовзалах дог кхоардадеш.
*   Цундухьа хьалха тараматал (языч-во) долаш, ц1увно кхетаме кхе-вар хьалхадоахаш, ший хьехамца  гармони халийта, санаьхк (лич-сть) х1инар долаш хургвола кхетам тийнаб «апелпейда»,- оалаш. Шира замангахьа дас аравоаккхаш хиннав во1, дунен хало йовзийта, берза вахар 1овшийта, зовзал гаьнадаккха.
*    Деррига эзделах доалар гуш къоанош кхелъеш хиннай яьннача ха-
лонех, енача 1овхьех (явл-ие), цига хоаяннача зовзалах, мелалах ни-йсса ма1андаккхара (вывод) оалача дешаех кица хулаш хиннад.
*  Царех да: «Сага зовзал - 1индарг1ах кхерар, берза моцал – ка-тохар»; «Зовзалах йола тоъал говзал, эшача вира дын нувр тила»; «Зовза саг ж1алена дика вовз»; «Зовза къонах сесага майра хул».
*      Цу кицашка массанахьа ма1ача сагах гучадоалар кхераш, хилар да. Моцаг1а Сулеманов Баудис ший илли т1а хозийтар: «Дог майра Юнас», цига дар-кха укха тайпара дешаш: «Ворда т1ехьа ваьлча, бер- зо вахьар кхераш, говра уллув ваьлча волрда к1алавахар кхераш, вена ц1акхаьчар, дог майра ва Ювнас».
*      Иштта белгалвоалаш хиннав маллаг1а саг зовзало лацара. Цуна синоним я «зовза пхьагилг», цудухьа цох саг таравеш, оалаш хул: «Зо-вза пхьагилг д1аэккхе гувна т1а яьлар алалехьа къайцлайоал».
*     Зовзал гаьна хиннай бакълувча сага, цо б1арга т1а б1арг оттабий д1аоалаш хиннад бакъдар, мела 1аьдал бирса хилара.
*    Иштта бакъдар дувцара д1акхаьхьа хиннаб Совет 1аьдало г1алг1-

                247


ай дикаг1абола къонахий, царех хиннаб дийша 1аламнах, 1аьдала болхлой, йоазунахой: Исхьакх молла, Зязиков Идрис, Хашагульгов 1аьла, Коазой 1ийса. Ужаш мо, хинна нах къаман историна бицлург-бац.
*    Тахан г1алг1ай вахаре дукха нийссалу эздел дицлуш, нах дунен хозанена т1ехьбовлара, цунах къаман оамалт (нрав-ть) лохалуш за зовзал юкъейоалаш, вахар саго лахарца.
*    Х1анза шевар говзалца, атта дезаш ба нах, цхьа хало ца езаш, къонахчула метта, зовзал гойташ. Уж нах, харцбовлдар да, из да зама ялар юхег1ертилга, адамаш шоай адамал дуаш, цунга хьажжа наьха юкъарле (общ-во) тишалуш, Даьла эг1азвахара.        (д1ахо хьажа  297 оаг1увт1а)
ц1)  Къизал (жестокость) я дацарий мог1ални дикле (отриц-ое кач-во), шийгахьа низ т1абахьар долаш, цхьа барбари (варвар-кий) акхал-ах цабезам лелабеш. г1алг1ай халадезача, эзделах дац цхьаккха ба-хьан саг бакъвеш къизалах, цо шийгахь оамалт доадеш къизала аьт-тувбара.
*    К1алвисача сага г1одар д1адоал къизал совг1аяьлча. Моастаг1 вале човнаш яь сага новкъостал да доаг1а, из лергвоацаш, иштта хилар маллаг1ачунца, Дала хьакхеллача дийналца (сущ-во).
*    Адамаш лоах1аш йола гуманизма духьален я къизал, ший акха оа- малца, цунах адамашта юкъера тешам д1абов. Х1аьта г1алг1ай сакхе- тамах белгалйоал къаман менталитет, из кхыча къамий йоацар я, цхьацца эргалонаш йолаш.
*    Духхьал кхыча къамий дар дале а е деце а, цу лоалахой дар гуш, кхетадеш, царца ца къувсаш, из шоаша д1ахьошдар шоай духьа лела-деш, ший тайпара вахар хиннад г1алг1ай къаман.
*    Иштта долча вахарца ц1ана махбеш эздий кхетамчешца (поня- тие), цхьа хаьдда, тешаме, шоашкахьа долача хьалах. Гаьнарчох лор-
алуш, цхьа атта махбаь дий-дац оала логиках кхел ца еш, маьхка кхе-лах мо дар озаш, ц1ана хала хьожаш, дунено дог кхоардадергдоа- цаш.
*     Цкъаза йолача хана авчол (наивность) долаш мо, хеталуш кхыча къамах болачарна, бераш мо шоаш безаболийташ. Х1аьта юххера г1алг1ай байзача, цар мог1ал, эздел, денал маьхе хилара ужаш беза- луш, дог ц1ана хилар  хьажжа.
*    Иштта уж берригаш аьлий сакхетамца  бахара, дог 1аьржа долчар, г1алг1ай ца безалуш хьаденад замашкахьа. Мела хала хилара, из да-ьша хьадена таьптар дицдана ваха венача г1алг1ачун вахар босбайна хулаш.
*  Юххера дехкевоалаш. г1алг1а хилар хьогаш моттигаш хиннай. Къа-ман мотт бицбалар, айцп да, цхьа моттбоаца хьайбал ирчаг1а волаш из саг, къаман эздел довр х1ама бедоацар хулаш. Цу мочоа фуннаг1а дича мегаргдолаш, ший къаман эздийча сагаца нийсса ца луш вахар, ж1алел да.

                248


*    Цу моча сагаца гучаювл дацарий оамалаш, д1адоал цар оамалт (нрав-ость), из деррига царга дар шоай болача аьттувна кийчабаь эгоизман сакхетам хул, царгар йоаг1а из къизал, зовзал, маькар гов-зал…
*       Х1аьта из деррига, х1анзар дар гуш, саги оамалт (нрав-сть) лоха- далара белгалде доаг1а, даьша леладаь эздел, цунца ховш, мишта кхетадаьд хьалхарча г1алг1аш эздел къизала махбеш.
*   Цар къизал лоарх1аш хиннай хьаькъалца йоацаш, цох саги к1е-зигал гучайоалаш, цо эздел доадеш, эхь довра, адамал (человеч-сть) довш. Иштта волача сагаца г1улакх леладар эхьдолаш.
*    Эздийча сага сатешара (убеж-ие) лерх1ам болаш хиннаб къизалга кховдаргвоацаш, саг эсал ца хилча. Цхьа кхерашвар мара, саго ца лоарх1ар мара.
*    Цох хов, къизал денала, мйрала уллув йоацилга; цуна гаргало хул зовзалца. Зехьа-м аьннадац кхоанош: «Зовза саг сесага майра хул»; «Къиза, са д1адаха меца г1онцал».
*      Зовзалах догкхоардадаьд даим саго, дукхача нахах йоал къизал, иштта доккха эхь децари «скенхедаш», оалача б1ехача наха Сан-Петербурге таджики йи1иг ера, мела зовзал, эсалал, къизал яр, из хьахаза. Кхы дов-тата де нах боацаш шоай къаман эхь деш, кхы а Ру- рика ханаденнат хьалдаьнна кегадалар.
*   Иштта эсалча, моча наха бер дуй а, циск кориг юй а бе дац, гу-чайоаккхаш шоашкар къизал, эсалал, б1ехал. Х1аьта царна к1алхь-арбовла г1оде кийчаболаш хулар хьакимаш, губернатораш. Иштта б1ехача сага полковник Будановна г1оде хилар гадаьхараш «покро-вителеш». Из 1аьдал зуламедалар да. Зуламе, къизале цхьана хулилга да мог1ал г1елъялар , наьхаюкъарле  къовсаме ялар.
ш)    Камоаршал (шедрость) я мог1ални башха дикле (кач-во), бел- галду саги кийча хилар дакъа де шийга долчох, г1одеш доацаш виса- чун.
*      Из доаг1а къаьстта даара-малара е дувхара; иштта ц1ена торо ца
хилара. Камоаршал белгалъяьннай хьаьша т1аэцара, г1алг1аш шоай долача деналах дикаг1адар оттадеш хиннад хьаьша, цуна лерх1ам хиннаб дезалае, ц1ендаье вахарах дола ма1ан го.
*     Догдизза кхетара (великодушие) камоаршал йолаш да бусалба дино д1адехар. Бусалба дин камоаршалга кхоачаргъяц из; декхар доалаш саг1а даларца, цунах камоаршал гойташ.
*     Г1алг1ай эздело д1адехар ца1 да, махбе саги кхетама, х1аьта саги дегачур ц1анлуш Даьла теш а волаш, камоаршал гойтар, саг1а даларца маьхаг1а лакха- г1а да чот яь варгвоацаш саг, Даьла ше воацар.
*     Нагахьа г1алг1ай эзделах декхар т1ерадаккхарца отташ хиндале, саго ший юхь юлаш, сага духьал е наха гойта. Х1аьта бусалба динах йола камоаршал дуккха а мах баь варгвоацаш ц1енаг1а, маьршаг1а хиннай камоаршал саг1а луш.

                249


*     Цудухьа камоаршал догдизара кхеташ бокъонца бусалба динца мара боаца кхетам ба,ший дегара дикале (кач-во) гойташ, лур моти-йта доацаш, Даьла ший духьа луш эшача.
*       Аллах1о т1адиллад бусалба сага, саг1а дала, цо из даларга хьаж- жа гучадоал динаг1а хилар. Даим  сага кхоачам ца хилар да каморша- ла саг1а даларца.
*     Къоран т1а Сийдолчо аьннад: «Лелахь гаргал сага цуна доаг1ар, къеча сага, наькъа воаг1ачунна, совг1адар ца доадеш - уж харцахьа доадераш Даьла моастаг1ий ба хьона».
*    Деха веначунна юхь йоагаер йоккха ирчал я, х1аьта Далла децац ирчадараш, ший лайгар къаьстта. Цудухьа Исламо т1ахьехар да даим догдиза кхеташ (великодушно), камоаршале хилар ц1аьрматал йоа-цаш.
*  Укха дуненчухьа яц е хала мегаш а яц нийсса тоаянна наьха-юкъарле, беррига нах кхоачаш хинна баха 1охайна. Царна эшаш хул цхьадараш шоаш мискаш боландь, из яхилга да, ца1аш къе нах, вож-аш хьал дола наха декхар долаш г1оде доацачарна луш.
*    Укхаз дац эздело гойта камоаршал гойта аьнна, укхаз хаьддадола декхар да Далла хьалхишка. Цунах хов дин доацар камоаршал юхе села ца г1ертилга.
*   Из мог1ал, эздел дайна хилча «светски» наха юкъе чоалх оттар хилча. Цудухьа эшашдар да адама, динаг1а хилар. Адама ираз хилар эш, нагахьа хьара сага кхетаде торо хули, саг вахалга кхетадеш, шийна ваха хилара, шийна эшараш кхоачашдеш Даьла къа- хетама.
*   Цхьаккха наьхаюкъарле (общ-во) дийнаянна д1аг1оргъяц, нах бар-
та хинна ийдам (отнош-ие) ца оттабой хьал хургдолаш, наха шоайла йоакхо ца йой.
*    Къел я сага синга йоала, ирча х1ет, цунах из даим дог ийша волаш, цун дикал йожаш хилара, нахаца чам-безам баа. Из ду- кхача нахага кхоачаш я, цунах дар довзаш, кулгаш, когаш хоабеш хи- лар цуна духьале ер, саги декхар да.
*    Хала хул го ший къел, из нахага гуш хилча а хала доаг1а дега вас. Дукха хьал ма доаг1ий къела дарзан саьнаш гуш, царна духьал бусалба сага сатохар да, Даьла диканга сатувсаш.
*      Ирча сурташ гучадувла дин к1езига долча, иштта вахар цхьа сурт гойташ Ф. Достоевскис «Карамазов вежари», яхача романа т1а. Цхьа моттиг хул Дмитрий Карамазовс ахчан лич луш, къе дезал болча кхаь- чача.
*    Сесаг-унахо уллача ц1аг1а кхаьчача, из кхелата йи1иг хьожаш наь-нага. Цига ше баьча боахама луш дар из ахча? Т1аккха воккхача саго дего ца вуташ хьорча а даь 1окхесса ког т1ато1беш хьовзабир, ца1 мара боаца из ког.
*    Шийна хьалха баь бохамах, из данна бехказал ца эцийта. Цунах гучадоал мела из ахча ийшадар аьнна, халхетар хинналга ч1оаг1а до-лга д1ахайташ, хоттийла хьорчабаь ахчан лич чуболаш когаца. Иштта

                250


да дунен хьал саги солтал (эгоизм) хоалуш.
*    Цхьанне лочкъадаь улла рузкъа, цу т1а 1от1адилла мара уйла йоа-
цаш. Дукха моттигаш хинний дуненчухьа, кхы а йолаш я; цунга хьаж- жа рузкъа к1езига мара ца эшаш, ца бовш, бала безам хилара, дукха хул нах.
*     Цу тайпара рузкъа тараду бусалба дино б1ехала; аьттув баьннача дохьаш тоха, чахка ка йоалаш ц1аьрмата саги кулга. Из да саги йоакхал б1еха хилара зулам долилга.
*    Наьха дегашка хьажача, гучадоал наьха йоакхале, каморшале гуш хилар. Ц1аьрматало зуламга  вуг саг, камоаршалос саг зуламах воакх.«Ц1аьрмата саг нанна а гоама хул»; «Ц1аьрматача сага мерче- нна к1ада теадац», яьхад деррига дайзача воккха саго.
*     Тамашъе да-кха из саго йоакхолца гуладаь шина нуг1арт совг1а д1ацадохийташ 1оадаьр, юххера наха диса хулаш дар. Нагахьа бусалба саго, ше 1оадаьр дунен т1а валача кхоачаргдеце сенна гуладаьд цо села рузкъа.
*     Гуладаьд къа ца хетачарна даа. Цох сага тийшаболх хул, къаьстта сага сина. Саги рузкъага кхачабезараш ба цуна гаргал нах, цар бокъо яв1аьхийча бусалба саго декъачох дакъа бахка.
*    Нагахьа юхе доацар волаш хилча (къе саг), цуна т1ехьваьнна д1адала даг1ац саг1а, цунах доацачун халхетар совдала кхерам болаш.
*   Иштта дукха да, уждикадараш камоаршало хоамбеш, цунах хьа-боала пайда бовзийташ бусалба дингахьа, из корта а болаш наьха-юкъарле (общ-во) дег1айоалае.
щ)      Сутарал (жадность) я саги мог1ал, эздел гойташ, дацарий ирча дикле(кач-во). Цох белгалвоалаш хул саг, ший г1ортарца рузкъанга кхача е дег1а тоамбе акха сутаралца.
*    Цу сагах оал, - «яькха саг ва», цхьаккха къовлар зе а ца ловш, харц-бакъ, ше яхар дичахьа кхы саго- та воацаш. Эздело бехкбоаккхаш г1улакхаш хиннад, сагагар гучадувлаш.
*    Сутарало оамалт (нрав-сть) йоаеш болх б1аргабайтача наха. Царех да талхараш: къаракъаш мелар, наркотик тохар, барчмейлал (распут-во), харц-бакъ рузкъа гулде хьажар, гийгое, т1ехкар эг1ен тоа-мбе г1ертар, иштта дукха я уж дацарий диклеш саги сий доадеш.
*       Ханаш хувцаяларга хьажжа наха маьхедараш (цен-ти) а моттига- шка хьал хувцалуш хул, тхьовра хьалха бехк боакхаш хиннар, тахан
наьхаюкъарленгахьа низам хувцадаларца, рузкъа 1оадарга саг хьа-жац, духхьал саг долаш хилчахьа, кхы бала боацаш цхьанне.
*    Тахан долчун мара сийдеш хилац наха юкъе шербанараш, ужаш дукха а ба. Х1аьта бусалбал долчар-м дац из агасурт (обра) гойта наха.
*   Дукхаг1ачарна сутарало чудоссадаьд лазар, даим ц1иймерг мо вакха моттиг лохаш. Цунцар наькъа т1а хилар да саг харц хилар. Х1а-нза цу кхетамчес (понятие) ийца маьлхеяьккхай, шийна тешаме бо-

                251


къо, дарий (полож-ый) хьалах хулийташ, харц яле а, маллаг1ача саги болх-г1улакх (деят-сть), харцо мегаш сутар наха дарий ма1ан доалаш.
*    Хьалха мо наьхаюкъарле (общ-во) тоалуча сутарал хилар ч1оаг1а могадеш дар Совет 1аьдал хана, х1анза «демократех» а да из х1аь-рдалар. Наьха яраш мо торонаш хилар дезаш, нах катоаха кийча ба, цу тайпара мот- тигаш лох цар къайла е гуча.
*     Зехьа доалададац г1алг1аша кица: « Сутар саг думе къамирга этта веннав». Цу сагах наха оаг1ув бодаш хул, х1ана аьлча цо шийна болча аьттувна фуннаг1а дагадоацар хьаде тарлундаь.
*    Сутар сага толам аьттув балар да. Аьттувна моттигаш лохаш хьа-жйоаха ж1алена тараверзаш ха йоаг1а цунга. Цо моча сага караг1а-дала тарало фуннаг1а б1ехадар, из кашар да хьаваьккха вохаргволаш кийча хул из цхьайолча хана.
*    Иштта нах дукха хинна зама яр, адамашта д1адарзаш лазар хул сакхетама оамалт (нрав-сть) д1айовш. Сутарал муг1ара уллув я цаьр- матале, яькхале, цар цхьана хилар да ужаш шоайла т1ехьоттар ма1-андаккха (вывод) кхоачамбеш.
*      Эздело, мог1ало могаеш яц сутарал, нагахьа саго г1улакхдар хьо-ждаьдаларе, саго шийна буча тоама, ший хадемогар (способ-ть) де-г1адоалде, наха айп  деш е хало яхьаш.
*     Нагахьа ший мехка, тайпа г1ойле гойта сутаралах, адамашта тоам хулаш, из наьха духьа даьр, гуш хилча, эздело лакха махбеш моттиг-аш хинний.
*    Цох таралу Аьдий Сурхос аьла Мусостагар лаьтта даккхар, миска-шта аьттув а беш. Ужаш мо масалаш дукха хиннад хьалха замангахьа. Наьха духьа, Даьла ду- хьа лелар цхьа сутарал а йолаш хилча, цох денал хиннад…
ы)    Сизал (бесчестность) я дацарий (отриц-ое) харцон дикле (кач-во),
из телхача дегар йоаг1а хьаж мо, мог1ал ейна кхетамче(пон-ие) хул, белгалвеш саг харц а, телха а д1алелар долаш, иштта царех хьадоаг1а  караг1доалараш.
*     Сизало толхаду саги д1алелар, цигар тоъбоарамаш (нормы) д1а-дахара, царца сий а д1адовш. Из ше ца1 хилац, цунца уллув болхбеш хул харцлер, тийшаболх, доаг1ар, цадоаг1ар дахьа г1ертар, кхы а хул уж сизал новкъостий.
*     Сизал саг ц1ана хул хьал д1адайналга да, цуна юхь-сибат моцала таралу, х1ана аьлча цунах саг велавалча баге кхоакъара йоалаш, акха дистмат гойтара. Х1аьта сизал, сутарал цхьана оар даьккхе каша сет- тал я-кха, наьха моттиг толхае, телха г1улакх гойташ.
*     Сизала духьалдоалар хул бакъдар, цудухьа цун эшац лоастамбар (порядок), цуна ма1ан да халанза яргйоаца з1ы бахьана хул, шоай т1ехьат1адоаг1арашца (следствие).
*     В1ашаг1кхийтта бувзам болаш, кхетаде дар-доацар наха эша ма1-ан хьадалара, х1аьта из наха цадеза ма1ан хулаш, цох сизал ялара лоастамбар доадеш.

                252

*    Малув из сиза саг? Цу моча сага белгалвеш ала доаг1а, из хац илар а совг1а ший ма хулла харцонца ший аьттув бе г1ерта саг. Кхы цу т1ехьишка карацайоаг1аш виса саг, аьттув баккха. Дуненна д1абовза цу тайпара сибат дайна нах.
*  Юкъерча б1аьшерашка Европе линнай инквизици, Дина даьшта ловш цар йоаг1а, ца йоаг1а 1азап леладаьд, цхьа харц тешалах дийна наха ц1ераш етташ нах боагабеш. Из ирча болх лийнаб бакъдар д1ааьлча та1зар а деш католически киназо.
*    Царна нийсса харцо агабокъонга (закон) яьккха, низболчо аьла е паччахьа бокъо луш хиннай Маккиавели хьехамах. Деррига д1адаь-лча, харцонца фашизм, коммунизм лийний дунен т1емаш доахаш, наха та1зар деш. Иштта низболчар хьагойт тахан а сизал, цхьаккха бакъдар доацаш цар болх-г1улакха (деят-ость).
ь)     Сухал (торопливость) я саги оамалах йола мог1ални дикале (кач-во), белгалбеш соцахоадам (решение), сиха ма1андаккхара (вывод),
цхьацца сага караг1доалачо (пост-ки).
*   Саги вахар, саги торонаш да г1алг1ай сакхетама (агахилар-суще-ствование) (халарче-состояние, торо) сага хилара, цунах латт г1алг1-ай сакхетам, философех цох ала мегаш Халарчех - хьалдизм .
*     Иштта йола халаче хьажжа сухал ялар хул дацарий (отриц-ый) хьала, ма1андар (значение) дарий (полож-ый) хулаш. Цудухьа сухал тайп-тайпара я кхетаде доаг1аш.
*    Г1алг1ай сухал я сакхетамца ц1енача уйлаца, дикаг1а, тоаме деш, из маллаг1а саго дер, къаьстта сага г1улакх деш хилча. Даима вахар-ца халанза яргйоаца 1овчеш (события) хул, шоай з1ынца, цхьаннахьа сухал бебезаш, кхычахьа шортта ца хилча нах беларгболаш.
*    Цу даькъа доаг1ар хьадеш, дахьаш, луш г1улакхаш ма хули, из ма-ссанена а юкъара доландаь. Цига халаезар оамалт (нрав-сть) хулаш, ший д1адехараш долаш мог1ал, эздел дийнадеш наьха сакхетамга-хьа.
*     Сухал юкхера дикале (кач-во) дикача хьале хилча дарий йолаш, харцон хьале - дацарий хулаш. Из з1ыагар(процесс) б1аргагуш нийс- са болхбара декхар а долаш, массанена, цу наьха юкъарленгахьа хьа- доаг1ар корта болаш да.
*     Х1аьта цига нийссабала хулаш ба цхьацца бараш, нахага дена хьал толхадеш, шоай болча аьттувна, ужаш ба дукхаг1ача даькъа бю-рократаш. Цига цар буча белхага хьажача сухалбеш, ца йоаг1ача д1а-йоада з1ыагар толхае, телхача царна атта хул кегарбалара, шоашта хетар хьаде, цхьанна х1аман сагота боацаш, шоай киса хьалдизача.
*       Цхьаькха да сухал ца эшаш, гонахьа дунен т1а фу хургдар хьож-аш, дикаг1 довза чоалхане хьал, дайза даьлча нийссаг1а шоай тий-шаболх чакхбоаккхаргболаш; шиннег1а хьадоалар да шоаш дедоа-г1ар бюрократаш хьацадар. Цига хала беза тоъбоарамаш  (нормы) ца гуш мо бахьанаш доахаш.
*     Дукхаг1адолча даькъа тоъбоарамаш хьожабаь хул шоай сухъалца

                253


ноахойе(социальние), боахамание х1инарал доалача, сагае, наьха юкъарлене, т1акхаьча халонаш д1аайе, нахагар доглелха хьал тоадеш.
*    К1алйиса торонаш юстаряха, буча белхашца, сухал хилар хьал харцдала, нийссалуш хул; цудухьа темболаш, диста г1улакхаш хинна, д1адехар кертера ма1анах да.
*     Г1алг1ай багаг1бувцамгахьа сийдола Сеска Солсас ший деналца, низаца деррига цхьана деш хиннад  сухалца ломе вахара белхаш, цудухьа мехка дас даь оалал кхетадеш хиндац, харцонцп лоарх1аш.
*     Цунах хетадала тарлу г1алг1ай фунах хинавий хьог1 из сийдола аьла. Оаламах из ваьха моттиг белгалеш хилча, г1алг1ай сакхетамца ваьха  г1алг1ай фунах волга. Дика уйланца даьдар аьнна цо дер мога-деш хинадац, цуна 1аьдал ца дезандаь. Сеска солса-м ваьха д1авахав г1алг1ай сакхетама.
*    Цу хана мо хетало тахан а г1алг1ай шоай аьлан духьала хила ловш хьанаб? Цигар сакхетамгар хьадоаг1аш дий хьог1а из? Эггара ч1оаг1а бахьан дала, сага кхетадала хул, шоай мехка дай къоабал ца бара, г1алг1ай даима хала хьале бахара.
*    Иштта жугатий а хиннаб шоашта Дала бахкийтача пайхамарашта барта. Жугаташ а ма дувци мела хала шоаш лийнаб. Из деррига уйлаеш хьажача дукха сина уйлан (мыш-ие) болх хьабаргбар, аьнна хет.
*    Аьлаш, имамаш шоай ца хилча бехаш ма хиннаб, кулгал де Бел вийха хиннав Вавелоне даьхача къамаш, Рюрик вийха хиннав эрссаш, Шамил вийхъа хиннав нохчаш, Дудаев вийха хиннав нохчаш, х1аьта г1алг1аш вийха моттиг яц цхьаккха, из шоай вар т1ераваккха мара…
*      Оалаш да: «Сухал шайт1ангар - сабар Даьлагар»; «Сиха даха хий фордах кхийтадац»; «Сихало са даьккхад, сабаро лоам баьккхаб»…   
ъ)     Мекъал (лень) я мог1ални хула дацарий (отриц-ый) дикале, бел-
галдеш саги вахар мелала кхийна, саг дучо т1ера ца хилар, атто езаш.
Дег1ах мекъал ялар сина бехк ба, из да, саги керахьа сина ала (дух) ца багар.
*    Сина ало меттаза-къора хилча яргйий шокъ (страсть)? Сина ала доал сазалар (субъек-ый) ехьаца (свой-ва души), шокъяр долаш чу-хьардар арадоалаш, цу сина алах (дух) шокъярца озалар (объек-ое начало) денача кхоач кхетам. Цудухьа наха оалаш да «догдаг1ац са» е «доглелац са», из яхилга да сага керахьа сина ала (дух) ца боагилга.
*      Сина алага (дух) хьажжа саги ло1ам д1абоал. Ло1ам (воле) ший долча хьалах массаболча боарама мукъа хул, цхьанна х1аманца соцабе йиш йоацаш.
*    Догдара (желание) керахьа сина ала (дух) боалаш ло1ам ма хи-лари, х1аьта ло1ам хиларца, саго дучох цхьа шиъ духь доалаш, ца1 шокъяре (страсть), шоллаг1а ардамае (действие).
*      Цунах хов сага шокъяре, ардаме цхьана д1абаьлча сагацар ло1ам д1абов, из сина ала (дух) хьалха д1абовра, г1алг1аша оал: «догдар

                254


д1адаьннад» (нет желание).
*    Иштта долача  хьале дего болх ца бара мекъалга воал саг, дучун-ца безам баьле е дуненах дог диле, цхьаннех догиккхк. Деррига хьа-доалар саги дог да, нийссаг1а аьлча саги «са». Сина торонашка хьаж-жа саг д1алелар хул, цунга хьажжа саги дег1о болх бу. Сина ло1амах з1амига гландаш (железа) болх бе йолалу, багар чам боалабеш, цунца цхьатарра догдар хул.
*    Т1аккха мекъал яьлла дег1 хьаг1отт дижа иллачар дехьа-сехьа доалаш болхбу догдоаг1аш хилара. Мекъал яр хул, саго дуненах догдилара, нагахьа саг вахар таьптарах хувцалуш 1ай.
*     Мекъал хилац цхьа бахьанаш доацаш, х1ана аьлча мекъача сага эггара к1езигах дола бахьан хул «безам баг1ац» е «дог даг1ац». Ме-къал я саго 1омаяь харц оамал, дацарий (отриц-ый) дега дикале (кач-во) гойташ.
*     Даима наха во лаьрх1ай мекъал, из йола саг белха т1ера хинна-вац. Дуне кхелчахьа саги вахар белхаца дувзаданна хиннад, болх бе безам, цхьаннахьар даар даккха дезаш, вахар тоаде доаг1аш.
*    Х1аьта халача вахаргар аттача воалаш хилча, дац из болх бе без-ац яхилга, мекъаванна 1овижа яхилга, из да кердача бехкамах вахар даларца, кердача хьинарца вахар торонаш д1анийсаелга.
*    Хьалха хала баьхача г1алг1ай лоаме хиннадац атта вахар, царна юкъе а хиннабац б1аьхий нах села мекъабанна ухкаш бийша, царга хиннадац шоаш хьацадаьр, жугаташта мо, сигалар даар (манны) 1очаихадац цхьанна къама.
*       Цудухьа даим мекъал хилар, саги сакхат да, айп гуш хилар, цхьа-ц- ца бахьанаш доахаш харцо гойташ болх ца бар духьа. Уж моргаш наха даьр дав т1ера хиннаб, лчкъадаь е дийха цхьа говзалца, даар молхаца.
*     Ший ков-картага ца хьожаш хинна къонах, наха вайи лаьрх1ав, ший ц1енюкъ ирча лелаяра, ц1еннанна сий дожаш хиннад, царех тилла ц1араш кхоачалуш хиннаяц. Саг ехаш хилча наьнага хьажжа йоалаеш хиннай йо1, даьга хьажа во1ага хаттар деш хиннад, наха юкъе вахача.
*     Г1алг1ай кицаш да мекъалах: «Мекъа саг х1ама даа хайча, маька-ра а хул»; «Мекъа говра вирал халаг1а хул лелае»; «Мекъало халаг1адар дите, аттаг1дар де оал - моллаг1а да аттаг1а- дар? - в1алла ца дар да».
э)     1овдалал (глупость) я мог1ални дацарий  (отриц-ое) дикале, сага сина уйлан (мышление) кхоачамбоацарах хьаькъал лоццлулга. 1ов- далца сага караг1доалараш наха аттадеш бехказлонна д1аихтад, кхы къахеташ, цуна г1оде хьожаш, нагахьа 1овдал саго зулам деш ца хил- чахьа цунах дувца доацаш.
*   1овдалал сагах доала скхат хиннад, 1овдалчунгар д1адеха жоп до-ацаш, цудухьа наха белам хиннаб из, Дала из къинаг1а а мукъавут-аш, хоаттам хургбоацаш, нагахьа цох тувлавалар доале

                255

*    Саго 1овдалал гойташ хиннай, цкъаза мела хьаькъала визза хин-вале а, саг г1алат валар доаг1аш да, - цу саго доалийта г1алат да из къа Далла хьалхишка.
*    Г1алатах ц1анлуш, наха хьалхишка, иштта къиношта ц1анлуш Далла хьалхишка. 1овдалах даьха дукха кицаш да: «1овдалчо к1алотт колд, хьаькъалдолчо айра нийсса оттар»; «1овдал саг вира а вовз»; «1овдал саг деша хоавича, юхевисар а эг1аву»; «1овдалчо керта теха къарт1о беха д1абахаб». 1овдал саг наха сакъердам бале а, из волачо бала ба.
аь)     Говзал (хитрость) я мог1ала торонех йола дикале, хьаькъала амалт (свойства) долаш нийсса амал (способ)боалийташ кхетама. 1илман наькъа т1а белгалъейташ нийссаяь кийчалаш (правила), кан- аш (методы), иштта торонаш хулийташ.
*     Говзалах никъ боал дий-дац оалаш, 1илман ма1андаккха (вывод), цхьа дагалоацам (цель) баьннача, хаддаш апостриори (болх баьлча) дала жоп доацача, гипотеза да ала, довзартех (позн-ие) мук1арал дара.
*    Сагага йолача говзалех дарий е дацарий хьал долаш хилара, мах-беш ма1андаккхара нийсса кхелъеш е харц кхелъеш  маькарала хьадоалар да шиндухьа. Ма хули дагалоацамо толхацаеш оамалтах (нрав-тах) бола тоъбоарамаш (нор-мы).
*     Цига  говзала махбеш, лоарх1аш хиннай дарийдаькъа (полож-ая часть), иштта дацарийдакъа (отриц-ая часть) а яла мегаш хиннай из тийшаболх /говзал/ юкъебаьккха лийнаяле. Цудухьа говзал къасташ я маькаралах, из саги дог ц1ана доацача мара лелац, ший б1ехача хьаг1аца, харц дагалоацамаш (цели) дувлаш, саги уйлангахьа…
*     Галг1ай багаг1буцам т1а шерра белгалбувл цигар турпалаш, ужаш го хул говзалце, маькаралце. Цар  коталон эздело д1адехаш г1ула- кхаш, д1ахьож ц1ана, деггар говзал е маькарал хинний ала дезаш, х1аьта харцонца, тийшабелхаца беш хинна болх котало ларх1а йиш йоацаш.
*     Цунах г1алг1ай сакхетамо баь мах хиннаб, цига маьхидараш (цен-ти) ц1енача дегачур дарга хьажжа, эздело ма яхха. Х1аьта а говзал дукхаг1а д1алосташ я нийсса доаг1ача хьалага, маькарло ду-кхаг1а хетало тийшабелхага хьежаш мо.
*     Маькара цогал ц1анача дегаца лелац, х1аьта тайжа, говза улла б1ехал а, хилац тешаме; иштта да цар харцонца лела агасурт (образ).
*       Багаг1бувцам т1ар масалаш дукха да доаладе, къаьстта царех хоалуш да къонахий 1ел баха, бийца къовсам, ужаш хиннаб Сеска Солсе, Баьтаре. Цар къонахчул гучадоал.
*     Уж шиъ къовсаваларах, хов юххера х1анга дукхаг1а да къонахчул, денал, низ, говзал, цар къонахчул шинне хиннад, хиндале а хьаькъал шоллаг1чун дукхаг1а хилара, цуна аьттув баьннаб.
*     Иштта хиннад низаца, говзалца Баьтарас г1аж атта хьайоаккхаш, из хиннад цуна сабарах, сихал ца хилара, из ше хьадешдар хьаькъ-

                256


алца дира. Цу масалах хов, говзал-хьаькъал цуна долга, из эзделца дегара йоаг1а говзал (маькарло), эздий хьала йолга.
*      Шина сагий къовсам хул довте (поединок) кхаьчи, цига ц1ена мо-гадаьча латара котало яккхар да, наха махбара масал лерх1ам а боалаш, цига хьал цхьаттара долаш е доацаш хул. Цхьанне низ дукха хинна е говзал йолаш латара, бе ца вара, дукха ма хули цу шинне торонаш.
*     Цига хинна говзал ларх1а доаг1а ц1енача дегара йолилга, цунца харцо йоацаш е тийшаболх боацаш. Латара кийчалуш шиъ саг е т1ема кийчалуш дукха б1ухой хьаденад.
*     Довтех (поединок) ларх1ац саг лакха е лоха ва, цар шине баьча хоржамах, лата кийча хилара, иш-тта да т1ема т1а шина б1ено т1ом бича а. Даим низ е говзал хиннар котволаш хиннад.
*       Цхьа тийшабелха дагалоацам (цель) а болаш саг тешавар харцо я, цу тийша 1ийначо деш зулам доацашехьа, шийна пайдана на зе хи- лара б1у ца кхожабеш, цунах тийшаболх оал. Массала, эрссашкахьа Мавроди яхаш «мошенник» хинав, цо мискача наьха ахча диад, иззал процентах ахча 1отадетлургда шоана яхаш.
*     Юххира «банкрот ва», оалаш, дика руцкъа в1ашаг1кхийтача д1а-лочкъадаь, суде а ваха, цига цхьа з1амига бехтокхам эза, юха мукъа-ваьнна ший тийшаболх кхы а наха хьабег1ерташ лийннав. Изза морг я б1еха говзал, цунца къовсам лоаттабе 1аьдал а дац, цу 1аьдал ийца-ндаь. Цу тайпара говзал лелаю «бизнесменаш да то»,- яхаш мела ле-лачар, цох ала йиш я Совет 1аьдалах юхедиса б1еха фу да из.
*      Говзал дика я шийна а, наха а юкъар пайда, хоадам болаш шийна доаг1ар хьаэцаш, наха доаг1ар д1алуш, Даьла раьза хугволача оаг1в- рахьа. Бусалба дино могадаьд динена юхе вахе а дешар, говзал 1омаде, 1илмаш довза, говзалца пайда бе шийна а, наха а.
а1)      Саондал (сила духа) я г1алг1ай сакхетамгахьа йола кхетамче (понятие), ший оамалтие, социальние хаьддадар (катег-ия) хилар гой- таш, белгалонашта фостдеш, хадемогараш (способ-ти) довзийта, саги торонашца сина ала(дух) болалга а ховш, саги онк цунах довза, мела саги кийчо я ховш, дег1ацар низ хилар совг1а.
*     Оалаш ма дий: «онда дег1аца онда сина ала (дух) ба»,- аьле. х1аьта массихана иштта хилац, сина ала  (дух) бийнаб дукхаг1адолча даькъа 1амача синге, 1амача дег1агие, цар халонех б1а ца тассара.   
*   Саги низ эшалга, шеко яц, кота- ло яккха моастаг1 эшавеш мо, вахар толамаш даха. Цхьайола ха йоаг1а сино г1о ца дича, дег1 д1ацадоадаш, нагахьа цар барт хилча Сизифа тарра, цо тарх лоама т1а боахаргбацар, ц1аккха а к1ордаца- деш, мела кхера чубадара.
*   Дика хьат1абаьккхаб-кха, аьннача хана, тар чубодаш ше иллача; т1аккха Сизиф хьацар д1адоаккхаш кхера юхе, к1ал т1а боахаш цхькхаза лоам т1а воалаш хиннав. Варгварий саондал хинецаре?
         Сагага дог ца дулийтар, саг воахавер, сага низ лур, сагах саг вер
саондал я. Цунах сага ло1ам (воле) боал догдара (желание), т1аккха

                257


дог-уйла (мечта) хул ший болхбеш а, ший дагалоацам (цель) хиле цхьанаотташ, дег1ага болхбайта ц1аккъа къарцалуш. Иштта духьотт- аш (принцип) Сизифо лакхебаьхаб къарт1о.
*    Из я-кха сина могашле, бокъонца йола ехь (свойство души), этика аьлча саондал, сина торонех лоаттаду онк, кхыча тайпар аьлча аламата (философина) сина ала (дух). Саг дийна мела ва боагаш хул сина ала.
*   Эггара мелаг1адола синош да, уж шоай ло1ам (воле) хиларах, цхьа къаьстта нийссаяь кийчалашта (правила) т1ехьяхийта ца мега- раш.  Цар мелал гуш бес-бесса шокъах (стрсти) шоайла духьаленаш еш, цхьа хоадам боацаш махбе ло1ам (воле) ба ала, из да сина ала (дух) мела багар.
*       Юххера д1акхача торо хул бакъдолчунга, из саондал хилара, цу-на нийсса махбе, цуна дакъаш дайза даьлча. Бокъонца дола саондал да ч1оагг1а дог тешар, бусалба дингахьа 1акъидат, оал цунах. Из ц1аккха кхоачацалу хьаст ба, в1алла кхоачацалу болх-г1улакх (деят-ть), шемадарра догуроттара, халонех чакхвала е кхерама духьаллат-та.
*     Иштта дола динаг1а тешар дегага кхаьчадале, кхы даха моттиг йоацаш. Т1аккха сина низбалара сина алаца (дух) хул сина торо саондала, саги диккахе (дела), карахдоаларахе (поступки) вовзаш саг, из бусалба хиларца.
*    Массадо эздел шийца долаш, из хул динаг1а ч1оаг1а хилар. Иштта волчо саго аьлча, ше тешаме хилар оалача дешаех, кхы цо ший болх кхоачашбеш хилча довза мара, дезац сага ший г1улакха ч1оаг1а во-лилга.
*     Из да саги саондал хилар, ший наькъа т1а ца1 кхоачашде лайча хов довза мара дезац цун дагалоацам (цель), ц1ана кхеташ болалга.
*      Сага, из ший дагалоацаме уйла (идея) тешаме волаш коравергва цунна. Дизза хьаькъалца, кхы хоалурца (чувства) волаш, дог дизза, цига шеко чуйижа моттиг йоацаш, цу ший дадезараш хьесташ.
*     Цул совг1а, нагахьа ала цунга хуле гонахьчарна, цо аргда: « … ардам бе шоай торонца! Аз ардам бу (действую), х1аьта шоана ховргда, хьанга кхоачаргда кхел хилар, из эсалвоаккхаш, иштта хьанга кхоачаргда да- им дола 1азап» /сурат 39, аяташ 39-40/
*     Из т1ахьехар да чудоаладеш дег1а, сина чукхеста кхетама д1акхи- йтача, 1аткъа ток кхеташ мо, из да ший мукъа бола сина ала (дух), диккашка(дела) а, караг1доаларашка (поступки) а, из да шеко йоац-аш, тийша хилар, ший г1улакха т1алатилга бакъдар гуш.
*    Иштта долча духьоттару (принцип) хьавеш цунах бокъонца вола эздий саг. Ший ийдам (отнош-ие) хул, цу моча саго ураоттабеш, нахаца духхьал ц1енача хьаькъалца.
*      Цу дер хул, цу даькъа, нагахьа цуна гуш хули, нах болилга нийсса-ча наькъа т1а. Т1аккха кийча волаш царна кулг кховдаде волаш. Х1аьта, уж г1алат боалаш, цуна гой, т1аккха юстарвоал из царех. Из

                258


да хоадам бе хар, дика-во довзаш.
*      Мела эсала саг ва дуне даа т1ехьваьнна, дика-во бедоацаш, мод-
ах дола 1аьдалца оаг1ув теха лелар, везе къу хургволаш, мела дукха саг толхавеш сина айпаш доахк: къаракъаш, наркотикаш, барч- майлал, нах 1ехабер.
*     Из деррига да, цхьа аьттув лохаш, бокъонца дола динаг1а тешар д1адалар е дуненах догдила фуннаг1а бе доацаш. Бокъонца Даьлах тешача саго ше б1ехвайтац харц дуненга, духьаллатташ 1аьдалашта, 1адаташта (традицешта), х1аьта Дала бусалба саг к1алвитац, ший лай воландаь.
*      Г1алг1а бусалба саг хиларца, цуна декхар да, ший динаг1а тешар, из ч1оаг1а лораде, шеквалар доацаш, харцонна духьале яра б1у ца кхожабеш, цхьа говзала деце моастаг1а. Саондал я Ислам дезар, ше тешачох шеко ца хилар, шайт1ан товра ца де хьожаш.
*     Бусалба сага шиндухьа да дуне духьал вахара аьлча: могадаь дуне, цамогадаь дуне, из да хьаьнал дуне даара-малара (хьалал), иштта хьаьрам дуне, диача къа хулаш. Цул совг1а дуне да вахара-валара долаш: харцдуне, бакъдуне. Из яхилга да деррига саги вахар Даьла вицволийташ да, харцдуне хилара; бакъдуне да саг Даьла кхелагахьа хила, ший мукъа воацаш.
*      Цу даькъа бусалба сага хьакхоачар дунен т1а вахаш могадаь дуне лерх1ар Даьла духьа ший саондал йолаш.
б1)    Хьаьнал (праведность) яр да саги вахара дарий дикале (кач-во) йолаш хьал (сост-ие) дар. Цо хьагойт могаяь торонаш  хулалга, хьаь- нал сага  ваха, хьаьрамлех  лоралуш дола хьал оамалт (нрав-сть) дий- налоттаеш, ноахой (социальни) хьала хаьддадар (катег-ия) хинна.
*    Сага ц1ана вахар да цо белгалдеш, Дала могадаьр даа-мала, ду-вха-дала. Саго ший къахийга хьадаьккхар дезаг1а долаш. «Ц1ана саг ва»,- оал г1алг1аша, из яхилга да, Дала могадаьр мара ца лела-дер, ца гулдер даара-дувхара-далара.
*     Иштта Даьлах кхераш къа хургдолчох гаьнавоалаш, маьл хурбар Даьлагар 1оадеш, цох «сунат да», - оалаш.
*    Саг б1ехача вахарах лоравалар, хьаьнал къахьегарца гуладеш ц1а- на рузкъа, из Дала ца данна ваьхийхалар ца дезаш, ший кертаца, ший кулгашца хьадаьр мерзаг1а хеташ.
*     Ц1ана баьча белхах доаг1а алапе эцаш, цох дезал кхоабаш, ван-нача-ваьнача водаш, саг1ийна луш, цу ший вахара доккхалдеш, Даь-ла къахетама шийга из кхаьчанде. Ц1ена  къахьегар маьха боарам (критерии) болаш хьаьнала.
*     Хьаьнал йолча соцаш хул мог1ал, цуна новкъостола оамалте, эз-деле хулаш лораде тоъбоарамаше (нормы), маьхедараше (ценности). Хьаьнал даьккхача рузкъан махбе оттабича дукха хул цуна мах, х1ана аьлча сина торонаш дег1айоаг1а цунах.
*    Из хьаьрам дар сингахьа хала  йиш йоацаш, динаг1а волча сага вахар ч1оаг1алу цунах. Бусалба наха могадаьд хьаьнала рузкъа да-

                259


дувха е сага дала…
*      Хьаьнал саг наха дала т1ера хул, къаьстта саг1а. Хьаьнал саги герз да саг1е, ду1е, из Далла дуча г1улакха т1акхувш хул, бусалба дина аьттув бе г1ерташ дика г1улакхаш, оамалаш д1ахьувкхаш вах, уж кхы динах нах шийха хьогаргболаш.
*   Хьаьнал хилар да нахаца та хар, наха эшача г1оде орцаг1а воадаш, хатар иккхача. Хьаьнал саго эггара хьалха лорадер хул ше бусалба хилара Дала шийна данна Иман.
в1)   Хьаьрамал ( неправедность) я сага ена дацарий (отриц-ый) дика- ле (кач-во), оамалт толхаеш ноахой (социальни) хаьддадар (катег-ия), цунах хьал (сост-ие) доаг1а, Дала-наха могацадаь б1еха вахар гулде саг воалаш.
*      Саго шийна аттона харц-бакъ бедоацаш хьадоакхаш даа, дувха, леладе, из далара т1ера хилац ц1аьрматала е нах ца безара. Цу сага мог1ал лоха хул, хьаьнал сагах велаш, догкхордадеш хул из. Бусалба нахаца дог 1аьржадолаш хул цхьабола нах, шоаш кхыча дин- ах хилара; цар царех ц1араш техк.
*      Еррига хьаьнала духьале ер хьаьрамал я. Цунца дер даа-дувха е дала мегаргдац. Аллах1 ц1ера урс хьакха могадаьр, хьаьрамле йола-ча на эшашдац. Цар дика даар-малар да  Даьла-нах раьзбоцача наь-къа т1ар хьадаьккха рузкъа. 1аьдало е наха х1ама ца элчахьа, лоч-къадаь-хьулдаь даккха йиш хьарамдар бедоацача наха.
*       Дунен т1а саги вахар д1аьха хилац, цу харц-бакъ дунен т1а хьа- даьр мара дац хьаьрам наха лоарх1ар. Ч1оаг1а кхетаде доаг1аш да нах бусалба ба яхаш хьаьнале, хьаьраме дараш къоастацадеш лела- дер, цхьа геттар доккхий къа дараш ца хилчахьа, иза а шоаш бусалба бац е г1алг1ай бац ца алийта мотийта бехказло еш хул цхьабараш.
*      Бусалба ва из е вац цу моча сага сингахьа хьажа торо ца хилара да мог1ал адамий талхар.
*    Хьарам да нах 1ехабар, кааш ийдар, тийшаболх лелабар, наха аькхахар, ший нах бохкар, къаракъ малар, наркотик тохар, дукха ма дий ужаш, деррига Дала-наха могцаду сг вахар, ший тоъбоарама (но-рма), цунца эттача хьала наьхаюкъарле тишлу, наьха оамалт (нрав- сть) д1айовра.
*    Наьха мода я яхаш б1еха вахар юкъедоаккх, шоаш башха культу-рага кхычача мо.
г1)    Аьлдат-йоахар - (злословие) да мог1ални лохара дацарий дикле (кач-во). Цунах мог1ал талхаш хьал доала наьхаюкъарленгахьа (общ-во). Нах баха зене йоал цуна дикале (качество).
*     Аьлдат сагах даларо хьагойт сагай йоала к1езигал. Цо дацарий хьалах оамалт(нав-сть) толхаю. Саг хилар долаш санаьхк (личность) торонаш тишью болх-г1улакха (деят-сть), цхьа воча наьха аьлдат-йоа-хара хоржам (выборы) бодаша, оппоненташ ц1и д1айоае, пропоган-дистски болх хул. Цар хьовкхамбу, агакепах (форма), харц махбеш цу-на вахара, шой цабезамца.

                260

*      Саги д1алеларгахьа гуш хул аьлдат-йоахар цхьа оамалашца, мал- лаг1ача саго цунца 1откъам баккха лаарца; кхычахьа хозача къамаь- лах харц хоамбеш е белам боаккхаш, гонахьарча наха сий доаде.
*      Цу к1езигача белхаца, цхьана сага е б1арчча къаман сийдоаде, ирчада-кха доацар дувцарца; юххера цхьа зулам хьадаьлча дика хеташ болча наха е сага. Иштта зулам наха в1ашаг1белла хул тийша-болх, ший духьоттар (принцип) долаш: «Пхоно ца1 мара вувц - метто ийс вув»,- оалаш хиннад г1алг1аша.
*     1аламате ирча, эсал ц1и я ма1а-сага «йоах- ардувцар». Аьлдат-йоахар цхьана дийнахьа хьадоаг1а кхоачалу г1а- лат дац, из оамал хул, 1омадаь во хиларца, синах кхийна лазар долаш.
*       Во д1адаьржача е цхьанега зулам кхаьчача, бакъахьа хеташ, б1е- ха дегаш хилара, моттигаш хулб1арчча чоалх в1ашаг1йолаш. Доацар нахах арадоаккхаш бехкбоацача нахах ца1аш кхычарех г1ертаргбол- аш, воча сага аьлдатах-йоахарах, барта баха дезали торонаш тишъеш, цу тайпара бехк беш, моттигаш хилар, б1арчча дола къамаш маьхках доахаш Совет 1аьдало Сталина хана, деррига дунен хьалхишка сий-доадеш хьалак хилар совг1а.
*      Цу моча аьлдатах-йоахарах бахьанаш лехаш, гонахьар лоалахош-ка тийшаболх в1ашаг1болийташ т1алатта 1аьдал г1алг1аште, нохчаш-те, царна цабезаман гонахье в1ашаг1йоалаш.
*     Зулама аьлдат-йоахар юкъедаьккха хиннад, цхьа т1ехьа т1адоа-г1араш хургдолаш, шоашта йола духьленаш, д1аяха мела зулам хургдале а.
Х1аг1 юкъеялар наха, къамашта, лоалахошта, хьакимашта, вежа- рашта, иштта дукха мадий. Уж масалаш, ца1 лакхвалар ца дезаш, хьа- лха заманчухьа елбазал к1езигах долаш, аьлдат-йоахар кхетадеш хи- ннад наьха вахаре оамалтах (нрав-ть) лазар да аларца санаьхка сингахьа.
*     Бусалба дина этико харцахьа лаьрх1а сакхат да аьлдат-йоахар дувцар. Ший бусалба вешийна-йишина халхетар даь саг, къемат дийнахьа боккха бехктокхам хургболаш. Бехк боацаш сагах доацар дувцар харц лаьрх1а ца 1еш, сагах доалар а, ма дувца,- аьнна т1ахье хаш да дингахьа.
*    Эггара Дала гешт дергдоацар да аьлдат-йоахара муг1арах латта, Аллах1ах новкъостий беттар, ца хов хабараш дувцаш динах.
*      Нийссайолча паччахьалкхен наьха бокъо хала доаг1а, боаца бехк хинна кхоллар ца дайта зуламе нахага, цу б1арчча бокъони чоалхах «диффармацина духьале», оал.
*      Агабокъонах (законы) цо буча болха духьале ер дукха мах болаш да, саги бокъонаш лорайира: харц ц1ияк- кхара, сий доадара, боаца бехк бара.
*    Юристи (юридич-кий) бокъонаш юкъеяьннача деоттама (практи-ка) хиларо аьттув ба маьхе хила харц кхоллараш наха к1езига дар-жийта, харцахьа сийдоаде аьлдат-йоахар дийцачун та1азар деш, баь-

                261
ча соцамах. Низам бакъахьар хиларо, гойт цу тайпарча юристи бокъо-нех соцам болаш, дукха моттигаш хул, кхол- лараш дучарна бехк а бий чубехкаш е г1од детташ, сий доадара.
*       Дала, наха, 1аьдало села харцахьа лорх1ашехьа аьлдат-йоахар
дувцар, х1аьта а д1адала ца тугаш дах сакхат, 1овхье (явление) хинна, во нах бебийташ.
*    Цу зулама духьал болхбе, доаг1ар наьха юкъара наха (общ-ость) кхетаме кхееш т1ехьа т1айоаг1а т1ехье, царца хала доаг1а динаг1а теша нах, 1илман дай к1езигах зуламаш даржаргдолаш.
д1)      Безам (любовь) ба хоалур (чувство) агакепах (формально) бел- галбе низкъала хилара, чам боаг1аш доготтарца. Из мог1ални кхета-мче (понятие) я башха диклеца (кач-во).
*    Цунца хьал доал сина, дег1а эшама, цхьоал ца езаш, ца1 шол-лаг1чунца ийдам (отнош-ие) боалаш дог-уйла лелара.
*     Безаман ший ма1ан хилар совг1а белгалонаш я, кхы а амалташ (свой-ва) хул, массала: дийнахьа-буса наькъа вугаш, дезар да оалаш, к1алвисар лаьттар г1оттавеш, г1онча хила, гаьнар новкъостала вугаш ца1, к1аьда, мерза безам ба.
*     Дуне даа безам боацаш х1ама дийна-далар хилац, безам боацаш, бена д1абоала, безам бац. Из да цунца дегахьа къувлаш дола ма1ан. Безам саг воахаву низ ба…
*       Безам я кхетамче (понятие), кхыча бесса аьлча, духт1е я, цо доа- цачунга доаладеш хоалур, в1аши чам хулийташ шин сага е б1арчча наха юкъе. Х1аьта цун хул шийтайпара белгалонаш, лакхал боарам боацаш, эмоци-психологех г1ортам бар совг1а, шийгахьа боарам боацаш «са» т1аг1ортарца, ца1 везара-езара д1а1амар дезаш, ийдам (отнош-ие) боацаш ваха ца могара, х1ана аьлча цигар бувзамах эггара лакхаг1а махбола лерх1ам хеташ.
*       Безам д1абовзар ше мабарра, шийгахьа низбенна цхьа кхоачам ба из, лаьца чуболла веча гомачухьа боллаш мо, мог1ални хьала, из  цу чухьа соцабе хала хургдар.
*      Х1аьта безам села ч1оаг1а хиларца, деррига вахар цунца гуш, цо доттаг1ал д1адоаду. Доттаг1ал д1адаьлча безам хул е моастаг1ал хул…
*      Фуннаг1-маллаг1 дале а веза-еза сона оал саго, хьажал ванаг1а цхьа аьттувна езе-веза даьра алац. Цхьанне алац безам къоарга дега- чухьар (интимни) хоалур (чувство) даларца санаьхк(лич-сть) гуш духьал да.
*     Наьхаюкъарле (общ-во) хиларца цхьанакхета: дезалца, тайпанца, юртаца, вахарца, валарца, сага ваха безам болаш. Геттара хьовкхам-беш безам хул, шин сага юкъе, - из агакеп (форма) хул сийрдачарех, хинна пхьа х1овзарца (загадочный).
*     Иштта безам д1абала йиш ца хилара из синах латтара, цох оал кхалсагие, ма1сагие юкъе бола безам, бувша-г1аттаро ч1оаг1абу.
*     Бокъонца дего т1аэцарца, къаьстта вола з1амигасаг/кхалсаг кхоа-

                262

чаву деоттамо (практика) х1ама довзарах лела махбеш. Х1аьта даккха г1алат ца хилара, баккха бехк ца хилара ийдамо (отнош-ие), цу наьха безам гойт шеко йоацаш, уж безалга массанена довза сурт дулаш.
*    Безама агакеп (форма) я наха юкъера чам цахилар д1адоаккха агакепах  ца1, цудухьа кортахилар лоарх1аш да ц1ена бувзам оттара наха юкъе. Цул совг1а лакхехьар 1от1ахьажача гуш хул, мела  кхоам боацараш да уйлаяра абстракцех мог1ала нахага, цунца нийссал йича.
*     Безам че белла е бе белла к1албитар де даг1ац, цунгар борал массанахьа довзаш да, цо шийна хетар мара цадеш меттигаш хул. Цу- духьа ха доаг1а цунгара хьал, нагахьа трагедийца доаг1аш хули а, х1ана аьлча наха юкъера эзделаш, мог1ал хул ше яхар д1адехаш, безамга кхаьчари, шоашта бокъо а езаш.
*    Иштта хул къовсам юкъебалар, безамах ший тайпара д1адехараш долаш. Хьалха трагедигар д1адоладалча, ираз довра гучадоалаш хин-над е вахар иразга кхоачаш хиннад.
*     Массанена дукха дайнад индийски фильмаш, цига юххера безам  низ кот а баьле, безараш ираз долаш гу. Иштта ираз доацаш лийнад адамаш: Кайсаме, Лайлае «Лайли Меджнун» т1а, цу бусалба наьха легенде.
*     Мела бала хиннаб Лайлайге, Къайсамге. Лайла кхычахьа маьре а яхийта, ираз доацаш бакъ дунен т1а йодаш, х1аьта Къайсам, цар айлахьа г1оккз волаш, саг ца йоалаеш, ваьхав. Къайсам каша т1а ухаш васах б1аргбелхабеш лийнав. Иштта хул е из дагадохийташ боаг1а мерза безам. Цунах яьзаь байт я ер:
          Лайли каша т1а
Ва лайли! Лайли! Лайли!
Деггара хьо сона йийзар,
Са вахар дус баленна даьнна.
Меджнун витар 1а Лайли!
Тахан хьо хано сох д1аехьар,
Г1окказ витар 1а тишванна.
    Ва Лайли! Лайли! Лайли!
    Хьа чурт латташ сона гора,
    Со ва гонахьа ха техка.
    Меджнун витар 1а Лайли!
    Сай б1арг белхабе, хулар товра,
    Хьа каша т1а бала бека.
Ва лайли! Лайли! Лайли!
Сай б1аргах идда т1адамех,
Лаьтта дошадаь баьлар хот.
Меджнун витар 1а Лайли!
Хьокхалуш хотилг са хачех,
Гораоттара хул т1аьда мотт.
   Ваа Лайли! Лайли! Лайли!

                263


   Каша т1ар хотилг бехьар аз,
   Из гон т1а гуш, дог дар делхаш.
   Меджнун витар 1а Лайли!
   Дуне дицденна вус хьа г1окказ,
   1е со г1ажаца къамаьл деш.
Ва Лайли! Лайли! Лайли!
Юртара божа т1ехьаводаш,
Хьо сигалара хул дагйоахаш.
Меджнун витар 1а Лайли!
Хул со хьежаш, раьзавоацаш,
Сай б1аргашта хьо ца гара.
   Ва Лейли! Лайли! Лайли!
   Дег1 та1аш, дог эшалуш латт,
   Ха д1аяхай кхы юхайоаг1аргъяц.
   Меджнун витар 1а Лайли!
   Сона мерза хул кашар хот,
   Села йийзар, йицяла атта дац.
Ва Лайли! Лайли! Лайли!
Со воаг1а вала хьоца хала,
Аз Даьлага даггара м адеха.
Меджнун витар 1а Лайли!
Аз дошлу, сай безам хьона бала,
Даьлага сайна даим Лайли еха!
            -----------------------
*     Безаман боккха низ ба, оамалта (нрав-ста) оаг1уврахьа наха ц1ан- бала, цигар бокъонашца мог1ални лерх1амашка а кхача, цар сина 1а- лашоно (идеал) дагалоацамга кхаьча, Даьла наькъа т1а хилар безам- ца тоалаша долаш. Безамах яьздаьд Платона «Эрота т1а»: «Наха кхе- таде доаг1аш цхьа дика да, шоаш бахаш ала х1ама доацаш е хургдоа- цаш, цхьабакъда гаргал нах, цхьаккха дарж, рузкъа, кхы а цхьаккха х1амо дуненчухьа нах 1омбергболаш, - дикаг1а х1ама дац безамал.
*      Сенга уж 1омбебезаш хиннаб из? Эхь долчох - эхь хеташ, доаккх-ал дара дикача х1аманга кхачаг1ерташ, из хьал а доацаш е паччахь-алке, е къаьстта саг, цхьаккхеш бац карадолаш, цул сийлахьа дика диккаш (дела) де.
*   Аз ч1оаг1аду, нагахьа мо везаванначо цхьа хоза «доацар» кара-г1адаьлча, ший заьлзалах д1авохийташ бохамбаьр, из к1езига дага-боалам болаш хургва, цига из гаьна, вовзача сага /ше мо з1амиг- сага/ е кхы маллаг1а кхычо, из сагота хургвац духьал цхьанена мара, из шийна даь эхь ца дайча - духхьал цу шийна езачо.
*    Иштта шийна езачох /везачох/ ца хийтта эхь, дац цунна кхычарех хета». Бокъонца бола низ лаха веча, саго карадерзаде доаг1а беза-ман хьал, саги дег1а ца могар сино хьадайташ, сина б1арг тулабенна дисача дег1о д1ахайташ безам бицбалар харцо йолалга. Из да безам хилар йоккха ч1оаг1- але йолга, цуна духьал болхбеш цабезам хул.

                264

*    А. Августин аьннад: «… безам хилар хьажжа. довзадезар довз вай-на!»  Из яхилга да безам халабеза вай г1улакх де, Даьла наькъа т1а хала. Лерх1аме довзартен (познания) хьаст хилар долаш хиннад  безамах хадемогарца (способ-ть).
*    Л. Фейербах яьхачох: «безамо х1амилда (предмет) маьхах хьал-айду духага кхаччалца, цу тайпара х1амилди дух (суть) мо  хьахул  оз-ал (объект) безама. Х1аьта бокъонца бола безам бий, ха ловш хилча, довза эш, из бокъонца бола безам дукхача духьах (сутях) бар Даь-лагар мара боацилга.
*      Аллах1а къахетамах бена безам кхелацар ба, из кхоачаш хул Даь- ла гаргалнахага, ужаш хиннаб овлийяаш, царна мара «ахьвал» хьа- делалац. Ужаш фу нах ба аьлча?
*     Ужаш ба Къахетамеволачун бакъдар гуш бола нах, укха дунен т1а чухьар вахар ца лоарх1аш, ца балал мара дунен т1ар х1ама шоаш-кахьа хьацахьокхдолийташ, Даьла духьа хознех лорабанараш, шоай нигат-уйла Далла д1ат1атовжадаь, Алла- х1а гаргал нах.
*    Цар наькъах «суфии», - оалаш хиннад. Х1анза укха шайт1ан замо д1аходаяьй цар лар. Массала Даьла вали (лай) хинна имам Бухари Мухьаммад Увайс (д.р.х.ц.) Цо яьхад: « Эггара ч1оаг1аг1а сагаца хала дезар, махболаш дар - цу саги нигат/ният/ да, х1ана аьлча, «ният» дагалаьцар дергда, аьлча эггара дезаг1адар бакъдуненгахьа да, харц дуненца доацаш.
*    «Ният» да б1арга са (нур), цудухьа  алапо «Н» - оалаш да «Аллах1а нур»/сет Божий/, алап «Й», - оал «йад Аллах1а»/рука Божий/. Х1аьта «ният» (дагалаьцар) - ялсмален мух ба.
*    Цхьана дийнахьа шейх Хаваж-Бахьаудин (д.р.х.ц.) хаттар ший нов-къосташка: «Ханаг1а хула шва факир (суфии)? Цхъьанне а жоп дана-дац. Т1аккха аьннад цо: «Факир ва керахь т1ом латташ, наха гучахьа машар гойтар».
*    Иштта Даьла везарца, шоай вахар д1аденна нах хиннаб овлийяаш, Даьла раьза хилалва царна. Суфии хилар доккха ни1мат хиннад ду-ненчухьа халкъашта, цар бусалба дина ца1 бола некъ д1агойтара, уж-аш д1абалара наьха доакъазо совг1аяьннай. Из хиннаб цар Аллах1а-цар безам.
*      Безам ба Даьла везар, из раьза вар. Цига маллаг1а дола амалташ (свойства) бес-бесса хилара, вахар д1ахьар цхьа дагалоацам(цель) болаш, цох безам оал, Даьла беркат.
*    Дала кхетам баннаб сага, из д1акхетавеш: «кхоана лергволаш санна валара кийчо е, в1алла лергвоацаш мо хьаьнал къахьега». Цох хетало, нах тулабе дувца къамаьл да из.
*     Дац из иштта! Из яхилга да: «хьайна могар де; 1а даьр хьа да хьона; Аллах1 раза а волаш ваха хьайна; Аллах1 раьзахургволаш деза хьайна, Дала данна дуне; хьайна из далара Аллах1а хоастамбеш; Да-
ла хьайна далара 1илма 1омаде, дунен говзал 1омае, дезал хила, си-нгахь Даьлаца парг1ата волаш, иштта цу боккха безамца Дала мога-

                265


даьр безамца кхоачашдеш»
*    Безам саги мукъарленга хьайоаг1а торо я, из саги дух (суть) гой- таш: «безам низаг1а сага д1аболла йишъяц, кхы а д1ат1аязбе йишъ- яц. цхьаккха тоъбоарама (норма0 к1алаоттабеш хьал хилац, кхетам болча сага.
*     Безамах эздела духьоттарца (принцип), из эггара махбола декхар
да, цунах безам баларца кхетам (представ-ие) гойта санаьхк (личн-ость) долаш.
*     Цунгахьа мукъле мела я, из беррига бола бехкто- кхам шийгахьа ба сага бусалбал долаш. Сага ваха безам хиларца, ду- не дуаш, валар дунено дагадехийтача мара дага ца дохаш волча хана, цунна б1арччо йолаш, дуне довза, Дала данача рузкъанца. Эггар толажаг1адар да Аллах1а къахетам хули, т1аккха эша кхоачам а хургба безам болаш!

з1)    Къахетаме хилар - машар безар (милосердие - миролюбие)
        Къахетаме хилар да мог1ални башха дикале (кач-во) хилар сага- ца. Маллаг1ача сагах е садолача х1амах къахетар, г1одар г1улакхдеш.
*       Ший болх-г1улакхаца (деят-сть) дезача, г1оде безамбар, кийча хилар низ ма кхоача. Къахетаме хилар кхетамче (понятие) я сагах доал эздел гуш, цуна мог1ал боарам бусташ. Х1аьта цуна в1ашаг1кхетар шиндухьах долаш - сингахьа, эмоцигахьа 1оаткъам хулаш наьха 1азап гарца.
*    Шийгахьа из бала болаш мо, цудухьа къаьстта г1улакхдарца, эшача сага (наха) цига е укхаза г1оде чам хиларца. Дагара уйлах къахеташ гучадоал мотийта лелалга «шийла фелантропи» хул цунах. Иштта цхьаннахьа г1оде чам ца хилар хьахьовкх дега пордув улилга.
*       Дуне д1адоладалчахьа саг кхетаме волаш, нахах доглазаш хин-нав, къаьстта ший фух, ц1ийх болча нахах. Цунах оамалта духьоттар (нрав-ый принцып) хьадолалуш хиннад, цу архозман тайпах в1аши нах т1аотташ хиларца, фуннаг1а даь а.
*      Ший саг къалхьарваккхар духьа, цхьана безамах бовлаш, рузкъа дале хьаэцар деш, цхьаккха ца кхоа- деш. Даим ший тайпан саг лоарх1аш хиннав, х1анад аьлча, нахачул из дикаг1а хинвеце а ший дикалех (кач-ва), дика хиннав из ший воландаь, вала йишйоацандаь, аттаг1аволандаь, деррига фуннаг1а дар юкъар хиннадаь.
*       Укхаз тайпан, тукхам яхар г1алг1аша ч1оаг1а лоарх1аш да, къаь-стта хало кхаьчача е бала т1абеча, цхьа эхь хургдоландаь, тайпан массавар орцаг1абувлаш хьаденад г1алг1ай 1аьдал.
*     Из дика 1адат да, из дицдалар да нах цхьацца йолча торонаш то-лхабаьлга, х1ара саг ший хих ваьлча кхы сагота воацаш, ханаш йоаг1а, даима саг (нах) вуаш йола эгоизмах.
*    Цул хьалха д1аяхача замано дитад цхьацца тахан а бос бовнза мог1ални кхоачам маьхе болаш оамалта (нрав-сть), х1аь- та цар модело цхьоаг1о хилар эшаш долга гойт.

                266

*    Цу тайпара хиннад, хьалхара вахар, наха къахетаме хилар, из г1алг1ай хиннар да наьха- юкъарле йолаш, наьха шоайла дар къахетам боалаш хиннад.
*       К1алдиса садоалача хьайбах, акхах, оалхазарах къахийтта г1одар  оамалто, дино могадеш хиннад, сагагар эздело болхбеш, мог1ални дехар кхоачашдайташ, из яхилга да, «саги дегахьа Даьла къаетам ле- лалга.
*     Нагахьа мо сагага дин дале, из Даьлах кхерара, доаккъа дика а долаш. Саги динга хьажжа мах беш, сагага къахетам ба ала. Далла лайча бахьан хиннад саг бусалба халйта.
*      Къахетам хилар е машар безар дукха дийцад динаг1а болча наха.
Цар оалаш хиннад: «.. саг ший уйлангар д1ааравоалаш(этноцентр) ба- лахьегаш, хало 1овшаш бола никъ мерзабеш, ше боккъонца дийнача
х1аманца духьотташ везача тайпара (универсал) хургволаш саг, ший вахара нахах д1ахаьда вахъаш.
*      Буддисти сина 1алашо (идеал) я ше ваьнна ваха саг, ше ваа д1а-луш, цу мецача лоама дег1 хьалдузадеш. Цуна кхетам, духьоттар до-лаш кхыча сага халхетар ца де, низ ца бе. Акха оакхарий, хьайбаш наха нийсса ду цар, дийнате синош долча садоала х1амай кхычахьа даха д1адоалх оалаш.
*      Кераста наха а оалар, шоай тайпар ма1андара (мотивация) хьех-ам боалаш, - «кхетаме хилар, саги ший безам ба  Хрестосац, из отташ мо х1ара саги метта, эшачунна, къахетаме волаш.
*     Цу хьале, х1ара динах тешачо гучайоал торо, г1оде къахеташ, ший Даьлах тешачо». Кераста наьха дин ч1оаг1адаьча И. Златоуста дий-цад: «къахетаме хилар кхетаме долаш, тамашйина х1амаш хьадоал, - саго ший ламазаца тамашъер хьахулаш, цуна совг1ат кхоач Даьлагар, къахетаме хиларца; цу хьале саг хулашвар ва Далла хьалхишка шеко йоацаш. Сина 1алашона (идеал) д1адехар да «ший» е «нах», - оалаш адам декъаргдоацаш».
*     Къахетаме хилар лакха махбе, йоаг1аш кхетамче (понятие) я, наха бес-бесса торонаш хилара. дукхаг1а мискабараш ба: пенсех тийша бахаш, хьабе болх боацаш, за1ап нах, дукха ма бий ужаш г1алг1ай мехка, царна новкъастал дар къахийтта, Даьла дагавеха саг1а луш вар къахетаме хилар да.
*     Машар безар да сагах йола мог1ални дикале (кач-во), кхы а поли- тике, мог1алие йовзара, духьоттар (принцип) доалаш. Цо шийгахьа, шерра хьайовзийт даридеш адами вахарах, хьал доалилга хайташ, ла- кхера бола ноахой (социальни) бакъахьар лерх1ам, машар ч1оаг1а-байташ, из башха г1улакх долга а хайташ, наьха сина 1алашо (идеал) хиларца.
*     Из деррига къамашта юкъ, кхы а паччахьашта юкъе хилар, дерри-га дунен эшаш болх болаш. Цхьана саги е б1арчча къами «саги бо-къо» (права человека) ларх1ар адамашта дезар да, цул совг1а дунен юкъера хьал тоадар да.

                267


*     Саги бокъо ларх1ар, цхьа къаьстта волча сагага яхьа г1елал гуш 1аьдало е низболча наха лакха мах болаш дунен юкъера хьал тоадар да, цига оарцаг1ваьнна саг ва ала «къаман эхь» (совесть нации).
*  Цудухьа зехьа аьланзар академик А. Сахоровах «къаман эхь» дола саг. Из цох алар х1ана дар аьлча? Из дар Совет 1аьдало лоттабаьча низа къамашта духьал, Афганистане т1ом бар харцо хилара, иштта дукха дар Сахоров харцо я оалаш.
*     Цхьа маллаг1а саг лоарх1вергвацар цо даьр де, тамашъе доаг1ар. Из дар ше кхоцавар, машар безара, нах безара, гуманизм йолга гуш. Ший дезалхочо де новкъостал доацача хана А. Сахорова кховинзар ше, ший 1илманхочун ц1и…
*    Низ бола боккхий паччахьаш бахьанаш а лехаш низ боацача па-чахьашта духьал агрессех кулг т1акхудаду моттигаш хинний. Харц зулам мискача наха ухаш, массала:  Афганистане, Ираке, Палестине…
*    Цул совг1а кхыча къамий экономика, рузкъаш карадерзадеш, ми-скаш шоайла летабеш. Из йоккха харцо лелаеш я, дунен кхерам т1а-тесаш я низбола паччахьалкхенаш. Цудухьа адамашта, мискашта ма-шар беза, х1ара саг сагота воацаш 1е торо йоацаш, х1анзар хьал гуш. Нагахьа наха из харцо теркалцайой, кхоана цуна ц1аг1а чуда кхерам болаш таьзет.
*        Иштта дувлача хьалах боккха т1ом хургбац ала мегаргдац, цуду- хьа деоттама (практика) духьал хила веза массавола ц1ана уйла йола саг.
*       Эггара хьалхар бовш бараш миска нах хул, х1аьта б1аьхий бараш ца бов хьожаргба, царга «бункираш» я къоаргга яьха. Коталон дог-дохилга хуле цу тайпар планаш хила мег низбарий. Паччахьаш цхьаккхеш бакъбац.
*     Цу хьале т1оам ца безараш духьал бовла беза г1аьрхошта. Низ-болчарга къайлаг1а бахьан да тайп-тайпара, царех да адам дукха дебар.
*     Т1емашца, з1амига паччахьаш шоайла лотабеш, къамаш лаьг1де хьожаш, из б1еха уйлаш я. Х1ара саг маллаг1ча т1ема духьал хила доаг1а, х1ана аьлча из зулам доландаь.
*      Къамашта шоай хоржамаьх лоттае еза паччахьалкхенаш, автон-омеш а, иштта болача белхах, къамий дикаг1а т1ахьожам хургба, цар харжараш боландаь кулгалхой, цох демократический хоржам оал. Цу юкъе машар безаро новкъостал ду наьхаюкъарле (общ-во) хьаллаца бартбеш, дег1адоаладеш къамаш, паччахьалкхенаш, культура, исто- рии, социальни тоабаш наьхаюкъарленна болхбеш.
*     Машар безар гез да т1емхошта духьал лоттаде, б1еха политикага массанахьа хилча, массанахьа машар безар духьаллоттаде деза ада-маш, къамаш.
*        Адамашта юкъе дуне кхелчахьа хьаденад мог1ални нийссо тол- хаю хьал юкъедоаг1аш, из харцо къайла-гуча лелаш. Наха шоаш а ле- лаяьй харцо, къаьстта шоай в1аштехьадаьлча, цхьа сина лата лазар

                268


цу хьаштех (потребность).
*     Цу солталах (эгоизмах) дийнача лазарах, саг вер хиннад, х1аьта из вийча юха пхьа лехилга а хиннад. Къаьстта г1алг1ай лазар хиннад из, х1анза а мехка дитанза пхьанаш да. Вийначо духьал саг вер духьот-тара (принцип) хиннад: вера духьал вер, тупа духьал топ, церга ду-хьал церг оттаеш мо.
*     Из акха бокъо хиннай, «та- лион», - оалаш, цуна низамо доккха зулам хулаш г1алг1ай къама. Бу- салба дино харцо еш, ч1оаг1а машарга т1ахьех бусалбаш, х1аьта а пхьанаш доахкаш моттигаш шорта я.
*     Дингахьа кераст наха а белгалъяь я «дошо кийчала» (золотое пра-вило), цунца саги оамалт (нрав-сть) дег1айоаг1аш болх хул: «х1ай- на ца дезар наха ма долда 1а». Цу тезисаца: «харцох харцо я,- оалаш -
наьха торо хиннай машар лелабе».
*      Библигахьа дайзийтад, сагага т1ахьехам беш, нах кхета безалга. Хьаране нийсса дикал (дост-во) йолалга. Из хиннад 1илмангахьа са- наьхк (лич-сть) бакъхилар долаш, сазал (субъект) халарца дагалоац-амца (цель), къайлаг1а ийдам боалаш наьхаюкъаленна, д1адехараш халийта, вахарца 1овхье (явление) гуш.
*    Социальни вахара: классие, тоабаше, къамаше долача антогон-изм гучайоаккхаш хиннай, бакъахьара оамалта (нрав-та) бувзам от-тарца хьашт (потреб-сть) долаш машар а безаш, шоай 1адаташ, оама-лаш лоарх1аш, даьша лелаяь.
*    Царех сакъердалуш, уж к1ийленаш а йолаш, цар т1а шоай культу-ра дег1айоалаеш, массала: хьаьша т1аэцар, эхь-эздел леладар, дика-во деча нах цхьана кхетар, хинна вахар довзаш.
*       Машар безар да сатохар; тешам гойтар; даьчох дехкевалар; къа- хетаме хилар нахаца, хьайбашца, 1аламца. Цу хьале, шортта ди мела доала наьха барта дикадар оалаш.
*     Иштта машара масалаш гойтад сийдолча наха: Л. Толстой, М. Ган-ди, М. Кинг, А. Сахаров. Х1аьта цар дагалоацаме уйла (идея) д1ахьож я дунен дукха наьхаюкъарлен орго- низацеш, наха юкъе машарбар сомадоахаш.
к1)      Цабезам (ненависть) ба мог1ални хоалур (чув-во), дега шокъах,
моастаг1ал леладуча наьха г1улакхашка хьажжа гойташ саго шийгар цабезам. Цуна хьабалар да сага уйла-нигат ца тар эттача хьалаца, цунах дикадар хьадалац, юххера къовсам мара , цох т1емащ, зулам- аш хул.
*     Безамца зоаданнара духьале йолаш хьабоаг1а цабезам, х1аьта а йоаг1а сагага ха, цабезамга хьажжа безам хулаш. Цабезам зулама лел, безам дикача г1улакха мо.
*     Арахьар т1ахьожаш зем бича, цабезам хьахоалуш ба цхьа б1арч-чал йолаш мо, д1а-х1а къостае йишйоацаш, шийчур чулоацамга хьажжа цунга чулоацам а бу.
*    Цабезам в1ашкаэтта, г1ортача моттигашка, массала: ца1 гоама

                269
хилар, наха зулам де лаар, ца везачо г1оде дог ца дар, цхьа боахама духьалвала лаара… Цабезам ц1аккха дикадардеш хинабац, цхьа тий-шаболх дагабеха моттиг ца хилча.
*   Цабезам болга гучадаьнна моттигаш хилча, т1ехьа дагадоацаш дикан г1улакх  гучадалар хуле, хоза дувцар хул, хьилала (лицем-ие) гаргга да из.
*       Цабезам дегара шийла шокъах (страсть) йоаг1а харцо я, Из мела з1амига мара бацар аьнна, - цуна ле магац 1оттор е зулам ца дича. «Цавезача сага ала эшац, везача сага дала эшац»,- зехьа аьннац кица а доаккхаш.
*     Цунах хов цабезам з1амига е боккха хилац, цуна дагалоацам ба цатоам бе з1амига е боккха. хиннача цатоамах хов цабезамах махбе. Цхьакха а да цабезам зулама духьалбалар, из г1айг1а йолаш, эшаш ба, дег1а доккха садаккха, бекхамбе аьттув боалаш.
*     Укхаз кхетаде деза, саго б1ехача уйлаца ца даьр, сина йола парг1-ато йоацаш, бала т1ера д1абалара. Цудухьа цабезам баг1ац г1айг1ан т1ехьа мара, бокъонца цхьа сазал (субъект) хилар долаш, халхетар д1ахьаш, зулам дахьаш мара даг1ац цунца хьал.
*     Укха дунен т1а хилац шемадарра бокъонца дар, цхьа з1амига а дикал (дост-во) йоацаш. Цунах хов цабезамо лоравеш хилча, зуламах хьадоалар, из да цо лоравелга диках а, цигар зулам дувзаданна хила-
ра, х1аьта дика доацаш хилар да, сина сакхат далар, цудухьа г1айг1а хул сингахьа.
*      Иштта цабезамо лоравара маллаг1а воча оамалах, цунца лораву цо цу воча оамали даьца, из-м во х1ама дац. Х1аьта ма хули, цу воча сагаца бувзам оттабара, цхьа къостам а болаш. Т1аккха пайда болаш моттиг хургъяр-кха, дукха моттигаш хул, цу тайпара хаь-дда цхьа боарама бувзам лелабеш хилча, пайда боалаш.
*    Из да масал, цхьа бусалба саго пайдан хьакха йохка оттар мо. Цох д1ахьокхавалар «нажас» ц1анадоацилга ховшшехьа, бувзам оттаба-ра.
*    Из хьакха ехка ваьлча, гучадаргда мела наха цабезаш хилар, цо баь пайда, цо ший моча бусалба наха хьалишка. Иштта да хьаьрам даьккха рузкъа, из хьакха ехка баь пайда мо, цунах ба воча сагаца от-табаь бувзам а.
*    Воча сагах хьокхавалар да, ший т1ехьат1адоаг1ар а долаш, хьо-кхаваннача мотте б1ехал йоалаш, ший лазарца. Из ба цабезамах хьа-боала болх, цудухьа оал, дунен т1а вахар валар мо хала да.
*       Цабезам болача хана, сага хьадоалар да, эггара хьалха уйла йол-аш сазалах (субъект) е х1амилдах (предмет) дегазал ялара. Цу хьа- ле нийссаву саг «сино», цунах дег1о болх мог1а беш е х1инарег1а ардам (действие) беш.
*      Цабезам бола сагага кхаьча хьалага хьажжа. Долча хьаькъалах, низ д1ацакхоачаш, болх хала мегаш бале цабезамхо соцало; цуна дег1 мелалургда х1ама а доацаш. Киса бий а бий, меттаца хоза дош а

                270


аьле, цига денна, цуна уйла хул, тийшаболх бе.
*     Кхы цхьаькха а да, цабезамхо х1инаре волаш, низа б1у ца къо-жабеш, цабезамах моастаг1ал гойташ, довна кийча волаш моттигаш хул. Т1ак- кха, хьахул халацадезар, т1ехьа зуламхо дехке воалаш.
*       Г1алг1ай сакхетамах хул цу тайпара цатоамаш, хулаш хьаденад, х1аьта физиалоги з1ыагар (процесс) чоалхане хьал гучадоал, цига уй- лано бу болх болаш, дог тохалуш, хано нервах хоам(сигнал) бохийташ
деррига дег1а…
*   Иштта дег1 лелар уйлан ло1ма да, сино болхбар, цу белхах дага-лоацаме уйла (идея) цабезама ч1оаг1аялар хул, из са уйланга доа-даш, ший къаьхьал-дирал йолаш.
*        Безаме, цабезаме хилча хулар фуд аьлча? Къаьстта белгалде до-аг1а. Безам са тохадалар да, цунга хьажжа дог а тохалуш. Са тохадалар да, сина ала (дух) лотабаларца, т1аккха сино «команда лу» дег1а в1ашаг1ийе х1амаца, сагаца, из езаяннар юхе хеташ шийна а…
*   Х1аьта цабезам а сина ала лотабалар да, шокъйоаг1аш, цу в1а-шагийнача х1аманца, сагаца д1адахьар дезаш, цун ший наькъаш ху-лаш хьалага хьажжа, цунах зуламдалар кийча доландаь. Из да беза- мое, цабезамое духьал болхбелга...
кх)   Ц1ано езар (пуританство): Ц1ено езарах ала доаг1а, вахара сага куц доалилга, болх-г1улакх (деят-сть) гуш санаьхка (личность). Из ез-ар саги оамалах хьадоала хаьддадар (катег-ия) да. цхьа мог1ала ди-кле (кач-во) а йолаш махбайташ.
*     Цун хьадалар да сага уйла-нигат хилара чоалх лелалга гуш, х1аь- та саго шийна т1ахьожар деш  ший дег1а, йоаг1а парг1ато а юхсоца- еш, аскетизм таралуш, цхьацца йолча х1амашта теркам беш, шиш хиларца ший дег1а.
*     Цунга хьажжа оамалаш, эзделаш леладар, кертера махбеш, цунца заман т1ехьвисар дале а сага. Хьалха хиннача вахара бакъахьле гуш, цул совг1а, ший дезал цу чолхоттара (система) бахар дезаш…
*       XV1-XV11 б1аьшарашкар хьайоаг1аш я Инглиз паччахьа кара из дина-политика, бухархуцало (родикальни) реформатори болам, ший ц1и а йолаш «пуританизм». Цу заманчухьа аьлий зама (феодални ва- хар долаш) ца езаш, керда зама хьаехаш буржуазис.
*    Керда капитализман ийдам (отнош-ие), оттар дезаш, цу абсо-лютизман духьал болаш болх-г1улакхаш (деят-ти) леладаьд наха ц1е-но езаш вахаре, ужаш хиннаб «пуристаш». Цул совг1а шоай пачча-хьашкар «англикански дина хьехам» д1абаккха яхаш, доладанна духь доацандаь.
*    Цу «пурити» этико д1адехараш хиннад рузкъа гулде, йоакхо е, хьурмат де яхаш, ч1оаг1а духьал хинний цар мог1ал рузкъа зехьа доадара, даза ц1ай хьалдолчар увттадеш; шиш безаш эзделгахьа, ци- гар тоъбоарамаш (нормы) д1адехаш хьара сагагар, из саги торо к1ала хургйоацаш. Цу заманчухьа, иштта махбеш хиннаб ц1еноезачар.
*     Таханарча дийнахьа наьха сакхетамгахьа бисаб цунах бола мул,

                271

наьха уйлангахьа. Из яхилга да, ц1ено езилга вахар ма1ан долаш, ший агакеп (форма) я х1анза цу кхетамчен (понятие), нийссаг1а аьл-ча, саги  вахар дег1адоаладеш хилча беза цунна кхоачам декхара тоъ-боарамца (норма); т1аккха из мо ц1ено эшаш я адама.
*     Замано д1адехаш да, дицдалийта йиш йоацаш г1алг1ашта, масса-ла бусалба дина тоъбоарамаш (нормы) ца дича даргдоацаш, царех да бусалба сага паразаш к1алдита йиш ца хилар вахар хьалхадаь-ккхъа.
*        Бусалба динаца пуританал хилар-м доаккха ираз да, ц1ана саг Даьла ц1араца, х1айре диканга кхача г1ертар саги доккха фарал да, из никъ лелабу нах х1анзар овлияаш ала доаг1ар, ужаш х1анзарча заманчухьа боацаш хилар йоккха докъозал я.
*     Ужаш хургбар, цар хилар д1адахьийта ловш зама яц. Из фуд? Нах заманца хувцабаннаб, берригача наьха цхьа уйла я баха, атта рузкъа хьат1адоаг1аш, хало хьойича корзаг1воал х1анзар заман саг. Цунга хьажжа сагага дегар лазар совг1адаьннад, сагий ший мара ца везаш, солтал (эгоизм) хи -ларца.
*      Замано бокъонца Даьла наькъа т1а волаш уйлангахьа дуне лаха аьттув боабаьб. Таханар замангахьа, дина дай да то яхараш, «мет -таца хьехам бу оаха, - аьнна мара, - дина наькъа т1а, саг заманца ба-рттар белгалдац, шоаш а цхьацца шеконаш гойташ, динаг1а боахка нах тоабаш хинна д1алелача.
*    Иштта хилар могадеш, бусалба саг 1аьдалца а, шоаш яхарца а барта хилчахьа кхы сагота боацаш. Дукха да дингахьа хетийта-моттийта леладеш, « ер бусалба дина агабокъо я»,- оалаш якъача оазаца д1акхайкадар тоаш дац.
*    Дезар дар, саги дингахье, вахаргахье барттар, иштта парздар а, кархьатдар а, сунатдоацар а белгалдеш заманга хьажжа, бусалба нах России бахилга а ховш аьттув хургбараш белгалдоре дика хургдар, цу пуританаш ц1ана вахар лохаш мо.
*     Массала, ахча, рузкъа, боахамаш, б1арг белабеш вахар гойт зама-нгахьа, из вахар шоашка хилача дезац аргдолаш молла хилац, иштта царна гонахьбараш а, из дар цар дикаг1а лаьрх1е мара.
*       Наьха вахаре бусалба ди а лелабеш, иштта дуне лохаш саго хала доаг1а наьхаюкъарленгахьа нахагар д1адехар. Х1анза Даьлаца а, ду- ненца а барттовш саг дукха хилац, цу тайпар нах халабезар кха дукха.
Даьла къахетам боккха ма бий, дуненах д1ацаберзе а дуне дезаш, иштта Даьлах кхераш д1алелар ц1ана леладеш хилар, дика дар-кха, х1ана аьлча сингахьа могашле хургъяр.
*    Даьла ца1веш ц1ено езар вахаргахь а, валаргахь а йоккха докъа-ле яр-кха. Цох хургдар эггара башхал йола сина хьал, т1аккха боахам-гахьа, эзделагахьа, адамаш то- адаларо хулаш.
*     Дуненчухьа саг вахаш, сгага кхоачар да, цу сага караг1адаьннар, саго дика - во дой а саго шийна деш Далла, наха хьалхишка. Цу къам-аьлах хаттараш дича, саг декхаре ва, нийсса уйла а яь, шийна гучада-

                272


ьнача логика 1илманца дусташ ц1ено лелае бусалба динца нийсса-вала.
къ)     Барчмайлал (распутство) яхилга да саго ший барча доал ца дар, эхь-эздело д1адехача бесса, нийссаг1а аьлча нахаца лелар, амог1ал- ни дикле (кач-во) гойтар.
*      Из кхетамче я вахар никъ гойташ, ший бухахьа т1ехьдаьнна хар-цахьа лелар долаш, тайп-тайпара нахаца вижар-г1оттар хулаш. Мо-г1ало (эздело) хаддаш хоадам баьб барчмейлалах, цхьаккха торо е бахьан дац из оамал бакъе.
*      Саго дег1а ду б1еха тоамбар да из, цунах хьадала мег бес-бесса вужа-г1отта хула лазараш. Саги эхьдовр, дег1аца эздел д1адалар, цу-нца малар, наркотик хала таралу. Из сина-дег1а сакхат хилар шеко яц. Эздий саг, цу сакхатах вадар совг1а, цунца цабезам лелбергба, моастаг1алца.
*      Наха дезе а, ца дезе а, харцваьннар сагота хилац наха хетачох, ший дегачухьа телха саг хилара. Уж нах хул къаракъ молаш, наркотик тохаш е хьаькъала т1ехьбисараш. Нахаца харцахьлелар, ирчал хиларца г1алг1ашта юкъе белгалдаьнна вахар дац из, цу телхача наха гучадоалийташ д1акхайкадеш.
*    Цхьаццабараш нийссабала таралу, торо хилча товрадергдолаш шоай дег1а гедонизмах уйла хилара, къаьстта къайлаг1а, ше садоа-лаш саг волга кхетадеш. Цхьа кица ма дий эрссаш доаккхаш: «Дезал юкъе цхьа сакхат доацаш хилац»…
*       Барчмейлал доалаш хилча, мотт к1алт1арцабаллал кхетам ба из, цу ирчала духьаллатташ я ц1ено. ц1ено хул шиндухьа: дег1аце, син-це. Дег1аца яр ца воалаш лелаю ц1енал я, торо хилча къинош дер- гдолаш, оалаш: «со са доалаш саг веце».
*    Гучахьа эхь-эздел лорадичахьа кхы сагота воацаш, ший аьлий фу-наг1а хеташ, заман т1ехьа волаш. Цох ала доаг1ар хьайбан ц1анал, чам хилчахьа кхы да къамаьл доацаш.
*    Синцар ц1анал я бокъонца йола ц1анал, цхьа дагалоацаме 1ала-шох (идеал) хула саги хьал, къаьстта Даьлах кхерачуна, цуна къадар гаьнадалара дег1агахье, сингахье. Уж мо нах к1езига хул, бокхонца йола ц1анолца, тешаме бола нах, шоашца Иман хилара.
*       Геттар харцахьалелар да ирча г1улакх ца 1абар, вужарах-г1атта- рах бола кхетам толхабеш, дагадоацараш юкъедоаладеш б1ехалца, 1овратарца ирчал гойташ, из да бокъонца дола барчмейлал (разв-рат).
*    Нахаца харцахьлеларах Шефтсбери, Дидро хиннад гойташ ч1оаг1а чам хилар совг1а, цу сакхетамах дег1а тоамбар ца то1аш, цхьа ший тайпар толхамаш юкъекхувлаш б1ехалла, цига «партнер, партнер-ша», - яхар кегадеш, шоашта дага мела дехараш юкъедоаладеш, де-г1а тоам бебезар хьадеш. Из б1ехал киночу, тиливизорчу а гойташ «секс» - оалаш, цох лелаеш коммерци.
*      Искусства да,- оалаш, цу харц вахаре наькъаш дохкаш, хьаенай ха

                273
гаьнарденна Эпикурагар йоаг1аш. Иштта: Дон Джуан Мольер; Рамай веши во1, Свидригайлов Достоевский, б1арчча муг1арах хул уж гойта харцахьлелараш, царех гойтаб ший кхолламгахьа де Садас а.
*      Тхьовра антични вахаре, Эпикура хана хьайоаг1а барчмейлал, из ирчон бух хиннаб цу кхетамчех (понятие). Нахаца харцахьлелар эгоисти хоам ба, саго шийна хетар, товра самукъле лелаяр, цо саго  лазар д1адоаржадар.
*       Наьхаюкъарле (общ-во) толхаеш, нах бачмейлала т1ехьбалар да цар дунегар (мировозрение) доадеш, гедонизм хьехам беце а, цуна лара нах лелаш. Х1ара телхача саго, шийна хетар леладеш, дикача х1амах ца тешаш, эстетика духьален, нах1ехбар (демогогия) юкъе-кхувлаш…
к1)    Яппарал (ругательство) да оамалт (нрав-сть) дайна 1оттараш еш бартбеттар, амог1ални агакеп (форма) я духьал е ч1оагг1а бехкбаьк- кха, цхьане си доадеш.
*     Атта доацача вахаре к1езига ха хул мог1ала, эздела тоъбоарамаш (нормы) д1абахьа, лорадеш вахаре цхьацца кхоачамбоацараш долаш ха хиннаяц, баха г1алг1ашта, эздий техье хьал- кхееш, х1ана аьлча лоаме баьде, къе вахар хинадаь.
*    Иштта хиннача торонашца наха юкъе бувзам боалаш нийсалуш хинад. Къовсам, халахетар доалаш яппараш д1а-хьа еш.
*     Яппарала болх-моттиг(случай) яьле, саги вахар тайп-тайпар хила-рга хьажжа, шийна т1ехьа къаьстта хоадам боацаш, махбе наха, юкъе цабезам балар совг1а, довнаш дувлаш, зуламага кхоачаш, хиннад хьалха а, х1анза а.
*    Б1арчча чоалхоттар (система) хиннад наха юкъе ийдам (отнош-ие) боалаш; эздий, кхетаме боккхий нах юкъебаьхке, г1ар-тата д1адуж-жадеш.
*        Х1аьта даим г1алг1ай вахаргахьа хиннад, наьха юхьа, маьхка ба-рта буташ пхьанаш, нах кулге бугаш, дегаш к1аьддеш  хозача дешаш-
ца, дина хьехамца, иштта хозача г1улкхаца лоттадеш пхьа боалачар. Хьалха наха эзача балех зулам хьахинна, уж довнаш д1адаьлча нах к1аьда хулаш, махбе хара, шоашка хиннача халонех, т1ехьа ларабала ховш г1арах-татах.
*     Яппарал д1адоаккхаш сакхетамгахьа, цох хьабаьнна пайда дага-боаг1аш. Барт, цхьоаг1о наха эшаш хиннай, цар уж ца хилча вахар д1адоадеш хинадац, цу хьале барт хилар, г1алг1ашта ч1оаг1а эшаш хиннад даим, къаьстта хала ха т1акхаьчача.
*   Вахар аттача далар хиннад къаман барт цатовра, кхы а парг1ат- баьннараш, шоайла къувса нийсалуш хиннаб. Из цабезам бенача мо-ттиге курал-сонтал, т1ехьтохам, яппар хинна, кхыча наха юкъмоттиг  толхаеш хинний.
*      Наха юкъе машарбар, эшаш хиннад хьал кхы а талхалехь; яппа-рал, цабезам ч1оаг1абалалехь. Дика наха зуламга д1ат1ацакхоачийт-

                274



аш, машарбеш хиннаб. Наха юкъе машар (маслахьат) бар бусалба ди- но могадеш,  хьаденад наха юкъе.
*      Цхьана дина бехкболаш хиннадац довнаш, г1алг1ашта юкъе, наь-ха бехк хиннаб динаг1а ч1оаг1а ца бахкара.
*      Яппараш е могадаь хинадац, къаьстта дезалашта юкъе, мара щий сесагага, уж яр, ирча хилар совг1а, из д1ахазача берашта, боахам баккхар хиннад, геттара керчу дужаш халхетар.
*    Халхетар массихана атта д1адоалаш хинадац, халахийте корта лазбалар к1еззига дола лазар хиннад, массах хулаш хиннад хьам а баьле саг вожаш, халхетар хинна.
*         Цудухьа бохам балар яппар хинна а ма хинадий, ма1андаккхар
(вывод) дезаш т1ехьа нах бахача. Цун ма1ан маххилар деце Дала аьн- над яхар: «Барттайнача дезалашта юкъе ва Со».
*      Саг з1амаг1а вар яхаш, яппар е эшац, бехкбаккхар эшаш хилар шеко яц, бехкбаккхар эшача, саго ше воккха волга д1ахайта, шийна дикадар хилча дика хетара.
*      Х1аьта з1амаг1чо ладувг1ар, цунгар доаг1ар да. Цига з1амига яп- парала воккхаг1чунга духьал ле даг1ац, цига воккхавар качвоаг1е а сатоха декхар да.
*     Ше фуннаг1а ла ма1асаг волга хайташ, т1аккха вок- кхачо а дика хийте дехкевала мег е дукхавезавала мег,сатохаш хилар.  Изза-м саги денал ма дий!Ма1ача саго наьха кхалсагага яппар яр геттар ирча болх ба, цхьанна сакхетамо мога ца деш, хилар совг1а, цу кхалсаг наха эхь хулаш хиннад, из яппар яьр бехктокхаме вугаш.
*    Цу кхалсаг вошас е мара нийсхо яхьаш. Цига довнацар хоадам беш моттигаш хиний. Иштта кхалсаг бахьан доладанна дов-т1ом гаь-набоалаш, наха ц1ий мехкадеш.
*     Воча кхалсагах е воча ма1асагах хьадаьнна зулам лоарх1аш наха. Яппараш кхалсаго а яь моттигаш хинний кхалнахага яь ца 1еш ма1ача нахага а, цунах дар цу кхалсага даьшка хотташ.
*    Во кхалсаг хилара ма1саг цунца нийсалуш хинавац, к1атта боацаш д1аводаш, вешийца е мараца дагаволаш, цу наькъа а цатоам е зулам дала мегаш хиннад.
*     Цудухьа яппар цхьанна сагага товш хинаяц, ший дег1аца эздел долчуна, ж1али оамале ма хули цхьабола нах. Иштта ши-ший тоъбо-арамаш (нормы) хиннаб эздело хоадамбеш г1алг1ашта юкъе.
ло)   Цхьанакхетар (единство) да наьхаюкъарлене (общ-ный), мог1ал- ние дола хаьддаьдар (категория), цунах наьха оамалах йола дикле (кач-во) гуш.
*    Цхьанакхетар да наха юкъе барт хилар, наьхаюкъарле дийнало-аттаеш, цига наьха сакхетам лакха хилара. Барт ца эшаш моттиг хина-яц шиъ саг в1ашаг1кхийтача а.
*     Дагалоацаме уйла (идея) хиннай бухехьа цхьанакхетара кхетамче (понятие) йолаш, къаьстта адами барт хиларгахьа ийдаман (отнош-ия) лаг1ашта: дезали, тайпан, айлахьа, маьхка. Деррига адамаш цхьа-

                275


накхетар да дунент1а машар хилар.
*      Цул совг1а юкъюхьара (межличностный) е юкъкъами (междунар-ый) хьал довзийташ. Цу цхьанакхетара йолча аналдах (уровень) халанза даргдоацаш хиннад, цхьана адамаш халонаш юстаряха. Наьха цхьа- накхетар гуш хиний, наьха хьашти-теркоех (интересы) наьхаюкъарлен (общ-ный) вахар долаш.
*       Эздела юхь-сибат дулаш хинад  цхьанакхетаро, цунцар торонаш д1акъесташ хиннай наьха бахара, х1ара сега из хиларца сага вахар х1инаре доалаш.
*     Из хиннад наьхаюкъарле дег1аяр, нах цхьана бахара, пайда кхо-ачаш массадолча ми1ингашка. Цхьанакхетарца лел наьха дикалеш (кач-ва), эздела дезарца, нийсса махбеш саги вахара. Диклеш хул: барт, къахетам, безам, доттаг1ал, вошал, бувзвм, иштта кхы а.
*    Наьхаюкъарле (общ-во) дийнаяларал совг1а, х1ара саги хьалче (бы- тие) ч1оаг1алу ший ларда т1а, пайда баларца нах цхьанакхетара. Наьхаюкъарлене, х1ара дезалаштие, айлание, тайпание, тоабание, халкъане ийдама (отнош-ие), бувзам мела боалачахьа, эшаш ба барт, цхьанакхетара нах отташ.
*     Барт болча моттиге, ца1 шоллаг1чо т1аотташ, гадоаккхаш хул, цунах, уж нах хилар, гучадоалаш деррига дунен. Нах цхьаноттара хало, т1ом д1абахьа аттаг1а хул, цундухьа ийшам ба дезала, къаман цхьанакхетара.
*     Цхьанакхетар эшаш да, эздела тоъбоарамаш (нормы) лораде, барт-цхьоаг1о йоахаер хул, пайданйоаца дагалоацаме уйлаш (идеи) юкъеювлаш халача хана, цудухьа х1ара сага е б1арчча къама барт-цхьанакхетар лорадар лоарх1амера г1улакх да дазадарех (из святых). *     Цудухьа оалаш хиннад деррига дайначар: «Наьха дикал - наьха дукхал, наьха котало - наьха цхьог1о цхьанкхетара», «Барт боаца де-зал - деха д1адаха ц1а», «Барт ийг1ача коа дикадар денадац», «Наь-ха барт тоабаьр т1ехьенах кхийнав, наьха барт бохабаьр даькъазваь-ннав». Хаьдда бакъдолча хьала ма1андаккхараш (выводы) да-кха уж.
*       Сенах латта цхьанакхетар,- аьлча?  Ала деза из наха лат вошалах,
доттаг1алах, дезалах, нах цхьанаоттарах, къаьстта из латт екъалуш кхетамчех (понятие) юхв1ашаг1кхетача бартах, наьхаюкъарлен був- зам ч1оаг1а болаш.
*     Цхьанаоттар долаш, нийсадала, кхетамче (поня-тие) я, белгал-галбалара боарам, цхьа б1арчча бола е лакха аналда (уро-вень) шо-айла бартдаха. Сазалашта (объектам) долаш 1аткъараш, бувзамаш,
наьхаюкъарленна (общ-ву) цхьа соцаходам (решение) беш, царца къаьстта халонаш юстаряха.
*    Цхьанакхетар доаг1а з1ыагар (про-цесс) долча, ц1енхашта соца-хоадам беш, халонаш а юстар йоахаш, сазалашца (субъекты) барт-беш, цхьа т1ехьт1адоаг1ар долаш мо.
*     Цигар фактах, 1овхьех (явления), д1а-х1а дувцара, в1аший духьал отташ т1асоцараш (позиции), хетараш бартадоаладеш, долче цул

                276

т1аьхьаг1а д1ач1оаг1адеш караг1адаьннараш полтические, юристие бартбарца, цхьацца декларацеш доахаш.
*       Къожамах (условие) деррига дунен кхерам болча хана, глобални холонаш ювргья оалача, цхьанакхетара хаттар доалаш бес-бесса по- итика, низаш хилара, йоккхарг1йола моттиг отт ма1андарца (значе-ние), дуне к1алхьардаккха, дунен прогресс дийнаеш.
*    Из кхетамче йолаш, цхьанакхетар чоалхане хилар да, цуна маь-женаш бес-бесса хилара: хьалхара цхьанакхетар да «х1амчера» (материальный), цуна аналда (уровень) долаш, из дег1адарца кхоа-ачами низашца, техналогица; наьхаюкъарление, юкъакъамие къа-хьегар декъалуча, социальни-политически низашца бартоттарцие, адами боламашцие, хьашташцие (потреб-ти), кхы а хьашти-теркош (интере-сы) йовзаш, садовзаш мо; шоллаг1а цхьанакхетар да дух (суть) хилар - из шоайла бола тешам ба наьха, бокъонца в1ашка-от-таш; сазали ийдамца, шоайла хьожаш е доттаг1ал леладеш; кхоалаг1а цхьанакхетар - чулоацам боалаш реални ийдама (отнош-ие) в1ашаг1кхета бувзамахе, шоайла к1алсацарае, цхьацца сазалаш хулаш ийдам (отнош-ие) бе; диълаг1а цхьанакхетар да агакеп (фор-ма) цхьанаоттара хулаш - къаьстта амалт (способ) долаш юкъатоабай организациех, юкъаклас- сови, юкъакъаман, юкъапаччахьи иштта кхы а…
*    Ма1андар (значение) цхьанакхетар латт дебара, низ в1ашкаотташ,
сазалаш (субъекты) тайп-тайпара хоадам беш, ийдама в1ашкаболаш, нах цхьа з1ыагарца (процесс) наьха юкъарлен цхьоаг1о гуш…
мо)    Футтардар (насмешка) да саги мог1ални дикале (кач-во) гойта сина торо, цхьа сага е наха шокъярца, ший кхетамах белам боалаш н кхычуна ардамах (действие) белам боалаш, эздело хьехарца д1абов- зийташ е д1ацабовзийташ.
*       Шокъаца (страсть) боаг1а белам, наха гуш хул, цох «юмор» - оал. Х1аьта футтардар да г1адвахара гучарех (вид), цабезамца в1ашаг1и-йна, цун гучаялар хул цига гучайоале маллаг1а сагага эг1азло хинна к1езига а. Нагахьа из, саг нийсса-г1аьхьа вале цу эг1азлон.
*    Иштта йола эг1азло ца езара, г1аддолхаш цунах, коравара ни-йссаванна цу эг1азлон тара из саг. Х1аьта ц1аьхха цу тайпара хьал доале, цуна дагадоацаш хул хьадалар, белама дола хьал, цаьцбалар а даьле, бахьан доалаш, наха г1ара бела «ахь, ахь!» - оалаш.
*     Наьха дегамаш тохалуш, шокъах г1адболхаш, 1алам гуш белама. Эг1азло я саг футтарвар хьадоаладеш, хала доаг1 ший боарама, нагахьа из села айданна хули, хета даг1ац, футтаре хетаяьчо села къоарга йоаг1ашяр аьнна.
*     Нагахьа из футтарвер ч1оаг1а к1алвиса веце, санаьхк (лич-сть) эхь-эзделах дацарий (отриц-ный) хьала ва оалаш е цунцар цабезам наьха а къоарга беце.
*        Хетар доаг1а, хьанаб нах г1ортар долаш, ца1 е х1ама футардара, шоаш халабезачул ч1оаг1а? Ховш ма дий, уж эздийбараш к1езигаха

                277


хулилга сина сакхаташ дахкара.
*    Массала ирчабараш, 1овдалбараш, гоама юхьмараш яраш, бу-кът1абаьннараш, астаг1бараш, дег1а геттара з1амига бараш, наха юкъе эхьдайнараш хул.
*    Бале а царех ца1 белама сазал (субъект) хиннар, наха юкъе гуча-ваккха ловш цуна, озал (объект) хьаеш, шоаш айпебараш бицбалийта ловш наьха белама, - оалаш мо, шоашца деррига адам беламага дига ловш.
*   Из шоай дег1а е сина айпаш дицдалийта, шоашкар хьал д1а-даьржача, дика хеташ кхыча наха, «е ираздовр массанахьа да шоана оалаш», наьха сакхет- ам толхабеш эздийдараш, башхадараш, сийдараш д1адоаде хьожаш.
*      Из да адами лазар, царга хаттача беррига нах шайт1ах хьабаьн-наб, деррига нах жожаг1ата баха безаш, цар наьха тешар доадеш Даьла къахетаме волалга ца дезара. Цох б1еха хьаг1 оал, сги пси-хологица юкъеяьнна наха дацарий (отриц-ный) хьал кхувл цу моча б1еха хьа-г1ах.
*        Юмар оалаш, ч1оаг1а юкъедаьккха хьал да дуне кхелчахьа хьа- доаг1ар, антични Греци ханаденна, цунах нах тоабанна моттиг хина-яц е хургъяц, ужаш футтар а ца беш битача дика хургдар Бусалба дин ома яхха, х1анза берригаш Райкинаш, Петросянаш халар дезаш ма бий.
*      Нах сингахьа е дег1агахьа цамогаш бале царна г1оде деза мох янна а е хоза дош аьнна а, нанас ший бера мо. Бусалба дино во мога- даьд сагах дар е доацар алар, саги айп зер, ца ховш б1арг ца кхете, зе ца доаг1аш сагий лакхал е лохал а.
*      Дала данначо раьза хилар да адами даькъал хилар. Далла хоаст-ам бар, ду1аца дехаш дикадар: шийна а, бусалба наха а, дерригача адамашта а, 1алама а.
*        Футтардар кхоачар долаш хул дукха нах, наьха сакхаташ гулдеш, цох бахаш, пайдан шоай юкъарле футтархой (юмористаш) хьакхолаш, наьха исторех д1адахар дийца ца 1еш белама паччахь вале а, малайк дале а диста хьожаш, таханар наха из дезе а, ца дезе а.
*     Х1аьта эза боараме саг футтарвар цхьа пайда боале футтарвечун е цуна дезаш из дале мегаргда аьнна хетало.
*       Сага пайда боалаш сингахьа ше бегваккхара г1алатех е во оама-лех кхы наха новкъайоаца пайдан масал далара мара; цох сакъерда-ме гойтар да оал дукхачар, эздий юмарах белар зене доацаш гона-хьарча наха, цунах цабезам балар д1адовш, т1аккха цига шокъяр (страсть) доацаш лерх1ам боалаш амала (свойства) эздий саг хила-рца.
*     Дикадар хилча дезаш ше моча сага, цига вар г1адвугаш, эздий са хилар хули эздийча сага? Наха-м цох сала1ар хулаш доккха, хьаь-къале футтарвар (юмор) я оалаш хьал доал наьха сакхетамгахьа.
*     Цунах гонахьар нах эзделга бугаш массанена тоам хулаш хули а,

                278


цу наьха сина торонаш г1елъю цу боламо. Сага тоам хилар деце, наьха лазарех цу наха пайда эцаш хилча солтал (эго-изм) дийнаеш, наьха лазамах доглазар д1адоадеш, кхы а къизал гучаялар моттигаш хьайоахаш.
*       Цига доккха психологи хаттараш увтт, вай дерригаш Петросянаш хала г1ерте а.
*     Цхьаккха ца доаг1ар хилац саг велаваларца, нагахьа цхьане бела-мбеш хилча ца1 футтарварца. Уж футтаргаш хала йиш я, укха тайпара, царех ца вийлача г1айг1а е езаш.
*     Х1аьта хулаш ма дий, саг шийха велаш а, дикаг1адар дар ца вел-аш 1ийча-м, цецвалар совг1а, шиха ше дувцачох кхы а цецвоалаш кхоллам ба ала ший дувцачох го,х1аьта из-м наьха духьа лела саг ма вий, шийга ладувг1ачарна хурболаш б1арчча сакъердам. Иштта дале-м дикадар дингахьа дила- ча, из яхилга да сина торо толхаеш болх бала мегар.
*      Х1ьта дингахьа доацар да, массала хьобе доаг1ар-кха бовзаш бо-ла футтархой: А. Райкин, Е. Петросян, В. Винокур иштта кхы а, цар футтаргаш кхоачам болаш я белама, нийсса уйлаейташ агасурташ (образы) гучадоах, бокъонца бола сакъердам д1акхачийта г1ортар дий хьог1 аьнна хетадала деза нахага, из шоай болх дикаг1а д1абахар мара уйла ца хилар шеко яц.
*      Из да цар догц1енал ца хилар, массавола саги дола лазар да из Даьла дагацавоаг1аш, аьттув хилчахьа фуннаг1а хиндара аьнна сагота боацилга ховргда, цар буча пайдах, цар харц-бакъ йоаккхача сийленца.
*      Царна дезар да нах шоашта д1ат1товжийтар шайт1ан сибате нах хургбар аьнна шек боацаш. Футтархой вахар шоаш д1абовзийтар да, реклама еш, дукхаг1а ахча хьадаьккхача кхы сагота боацаш. Цар дин тоалургдолаш болх биц, цар дина духьал болх бу, ужаш шайт1ан мурдаш ба.
*     Цар саг1а дана гургдац сага, Гал- кин бокъонца сагий хьиспе шай-т1а да. Цуна вахар амог1ални да, ший нач1ала дезе цо ше ма1ахилар хувца мегар, х1анзар лорий торонашка хьажача.
*     Цар леладер д1адийца вагвоацаш б1ехал я, ужаш безар доккха къа да дингахьа, уж футтархой (юмористаш) шайт1ай мурдаш хиларца.
*        Футтархой вахар къайленца хиларца, из къайле футтардар харц-бакъ дакхарца, наьха синош толхадеш, из Даьла дагавохар гаьнада- ккхарца. Цар дакъаловзар (роль), цар болх мог1ал к1езига йолаш, кхоллам ба ала доаг1аш.
*     Бусалба болача г1алг1ашта царех хьокхабалар 1аьрхьа хала до-аг1а. Царех критика хилча б1акъахьа дар, дина наха юкъеяьккхача. Оалаш ма дий: « нах дигахьар д1абийрзаб», бирзаб ца бирзача барг-бий деррига адами вахар футтаргаш хинна д1аэттача. Мичаб кераста, бусалба дина дай, дина нах?

                279


но)     Ц1аьрматал (скупость) я дацарий (отриц-ный) мог1ални дикале (кач-во) гойташ сина оамал, саг белгалвоаккхаш наха лучох, эза волаш, кхераш нахага д1акхачар шийгар товра, г1улакх, г1о, даар-ма- лар е цхьа нуг1арт.
*    Ц1аьрматал оамалта (нрав-ый) кхетамче я, хьал кхетадайташ, из дари (полож-ый) хьала йола каморшала духьал йоаг1аш  кхетамче я. Цар шинне ма1ан, шоайла д1а-хьа доадаш да, х1ана аьлча, царна торадалар эшац. Ц1аьрматал лоха махбу эздело, мегаргбола нах цунах гаьнабоалаш, каморшалга д1атовш, к1алвисача сага г1одеш.
*      Наьха сакхетамгахьа ц1аьрмата сагах, ший тайпара хиннаб кхет-ам, х1ана аьлча гучадоалаш хиннадаь: «Ц1аьрматачо шийна а даь-дац, нахага а дайтадац, юххера а дохкадалара ж1алешта кхаьчад хьаж яха»; «Ц1аьрмата саг кхыметтале нанна а гома хул»; «Цаьрмата сага ши б1арг яькха хул»; «Ц1аьрматача саго чо ахбаьккхаб»; «Ц1аь-рматача сага цогало никъ битаб». Из мела дар-м тоаргда белгалон-ашта ц1аьрматала махоттабе дацарий хьале цунах бола кхетам бо-алабе.
*          Ц1аьрмата дас-нанас сий далийтац дезала, иштта долача хьале дезал 1овдала хули даь-наьна хьехамга хьажжа, наха дегаз болаш, бахаргба уж, нахагахьа хьаькъали хули, шоай ц1ен мотти тоаеш, оа-мале хургба дезал.
*     Оалаш нийсалу: «Цу даь е цу наьна йо1, во1 дезаре йоалае-яхийта мегаргъяр из». Даим наха дийзад гаргалол е шоаш моча наха-ца е дикаг1ачарца. Цу массало, йоах наьха вахарах латилга  наьха-юкъарлен (общ-ный) мог1ал.
*    Цу даькъа г1алг1ай эздел сакхетаман к1ийле я, х1аьта дацари (отриц-ный) оамалаш толхабу х1ара саги кхетам (предст-ие). Ц1аьрматала саги ц1аккха сий хинадац, х1аьта камаьрша сага лела моттиг, сийдолаш хинний.
*     Сагага долаш хилча к1алвисачо далар каморшал я, х1аьта доаца-шехьа дала оарцаг1авалар, шига доацар нахага дийха, из догц1енал я, дехавенар везаш, цунцар г1улакх эшара.
*    Ц1аьрматача саго шозза д1алу декхара, цкъа мара дала ца деза-ча. Из я йоккха докъазал, Даьлагар а, нахагар а кхетама. Ц1аьрматача сагаца цхьана тховк1иле хила хала хул, цун 1аьдал дезилга да саг уй- лах х1аьрваккха, ший ц1аьрмата хьал юкъекувлаш.
п1)      Дегабуаме хилар (ревность) да дацарий (отриц-ный) мог1ални хоалур (чувство). Из дего х1атацаэца моастаг1ал хоадалар, шийгахьа шеко ялара, баленца уйла шиндухьа йоалаш, цу шийна юхерча е бовзаш-безача нахаца.
*       Х1аьта наьха толамаш гуш дола сий, иштта наьха аьттувнаш гуш, дог б1еха хулаш е б1еха доацаш а, цхьа бахьан хиларца, дух (суть) ца довзара. Ший чулоацамгахьа дегабуаме хилар да, саг кхачаг1ертар массо толамага, сий хилар дезаш, из нахага дар шийгахьа хилча дез-аш, из да нахал ийша ца хала г1ертилга.

                280


*      Мог1ало, эздело шийгахьа болча сакхетамгахьа во лоарх1аш хул цу кхетамчех (понятие), х1ана аьлча, наьха ийдам толхабара, наьха-юкъарленгахьа (в общ-ве) халабеза болх-г1улакх (деят-сть) тишдара. *       Иштта  балхагахьа, 1илам 1омдаргахьа, политике, - дегабуамал хьокхалуш хиларца солталах (эгоизмах),хьагарах, шийха доаккхал дара, цига наьха болча кхоачамах.
*      Яхь юкъеяьннача моттиге дегабуамал белгалбоалаш хиларо, наь- ха юкъар моттиг х1айре ерзаю. Цига сомадоалаш сомадаргдола хьал, саги ше везар гуш.
*     Къаьстта белгал хул дегабуам марае, сесагае юкъе, бувзам оттар г1еллуш, бувшар-г1оттар лаьг1алуш, цар безам хилар дайлуш, дегаш харц хоамбара. Иштта, уж шиъ шоайла болаш, эг1амо ший болх хьабу.
*    Цхьа тоъбоарамах (нормы) мог1ал, эздел гойташ хи- лар д1адаьн-на. Цу хьале оарцаг1абовла беза маре, сесаге, ца бовле а, ца1 х1аьта а бартбе, - из кхерам гучабалара шоайла ца1 д1акъастар ца дезаш. Из ба царна дегабуаме хиларах, хьабоала пайда.
*       Д1ахо цу дезала юкъе пордув оттар, ца дезачар гаргал наха оа-рцаг1абувл, шортта лоралуш, маьра-сесага моттиг кхы а толхацае, алар - дувцар хургдоацаш, водар хилар кхераш, шоайла в1ашкабига г1ерташ, цар г1алаташ д1адоадеш, шоай царех доглазара.
*     Дукха ма хули вахарца кхоачамбоацараш, цу юкъе цар цхьанне оамалаш, г1улакхаш ца дезаш а. Иштта, цар цхьанне шийга юхахьо-жаш, дезац аьннар аханега кхаччалца тоадеш в1алла дицдала ца мо-ге, шоай ц1ен (маьре, сесаге юкъ) ца йохае, атта яьча уйланца, шай-т1ан товра ца деш.
*    Иштта да г1алг1ай эздело д1адехар, ц1ена моттиг лораера. Цхьаь-кха да белгалде дезаш, - маьре-сесаге бувшар-г1овттар г1алат долаш хилча, царгахьа кхерам хургба, цхьан оагуврахьа марагар е сесагагар.
Дегабуамбеш, «кхычахьа сагаца бувзам отташ моттиг йий хьог1а» - оалаш, царех цхьанне. Цига сабар хилар, доккха х1ама да, дегабуа- мал хулача.
*      Цудухьа эздел хилар да, бакъахьар кхеташ хиларца, вахаргахьа чулоацам болаш, халадезаш, хаттара жоплуш, дезал болача хана хьал гучадоалаш, дезал этика долаш, довза, иштта наьха юкъарле йолача наьха цхьанбахар, этика долаш, харцо йоацаш, тешам болаш, хоза къамаьлаца б1еха уйла йоацаш…
*      Дегабуамал, шин сага юкъе дегамаш хийра далар да, цо даькъаз-воаккхаш саг хьал талхара. Дезали юкъ йоахаеш молхяра, иштта наь-ха тайна барт бохабир доккха зулам хул, саг даькъазвоалаш болх ба.
*       Юххера белгалдеш Р. Декарта аьннар дегабуаме хилара саг: «из гучаре (вид) я догдара, шийна т1ехьа халийта ираз-беркат маллаг1а дола, цун хьахалар ца доалаш, села бахьандара (довод).
*       Из дар довр кхерара, мела долача ираза мах айбанна. Цох мах-балар ларх1а отта-ву з1амига к1ийле хала шекон, шоаш цу даькъа

                281


башхал хинна д1аот- тавеш».
ро)     Ригоризм (геттар шиш хилар), из могални тайпах тайп да фор-мализм хилара, оамалти (нрав-ный) бакъахьар духьоттара (принцип),
шийгахьа белгало еш хадемогара (способ-сть), д1адехараш кхоачаш-де. Эздело г1алг1ай вахаре, ч1оаг1а кхоачашдеш массо, эздий тоъбо-арамаш (нормы).
*      Цига торонаш яр е яцар доацаш хул хьал, - духхьал, цхьа декхар харц хургда ца оалаш, хьашти-текош (интересы) наьха яр, яцар доацаш.
*      Геттар шиш хилар ийдам (отнош-ия) болаш хул, цунах гучадоал: фанатизм, аскетизм, ц1ено езар, цкъаза хьаьрваьннача сага а хулаш мог1ал, б1ехача дегаца хоза дувцаш е духьал ца1 дувцаш, къайлаг1а тийшаболх лелабеш.
*      Мог1ала босбовр хул, сов шиш хиларц дух (суть) доалача хьежа-ча, эздел юкъера д1адовш, ший чулоацамга хьажжа. Геттар шиш хиларо, яхар даьр, бокъо оттаяр мара кхы хулаш пайда боацаш.
*     Иштта сага шийна оттадаьча 1азапах хеташ ше лай волаш, шийгар духьоттар (принцып) ца довзара, б1аргаш доадаь хетар-моттара е цхьа дагадоаца, догма доалаш, ший мог1ални куц дайна.
*      Эггара дикаг1а дар хул, дизза оамалт (нрав-сть) хилар, цо д1аде-хараш довзаш, сабарца тешамбе хьожаш, нахаца дагавоалаш сов къайле ца лелаеш (вешийца, во1аца, даьца-нанаца). Ший хьаькъалца чакхвала ца г1ерташ, геттар шиш хинна шийца, нахаца цхьана хилар а долаш.
*     Т1аккха сага кортамукъле тешаме хургъя, беш бола болх, кхоллам дикаг1а дег1абоаг1гба. Цу эздий кхетамо (предст-ние), цох саг хилар кхоачашдеш, низ чубоссара, х1аьта  цун бол хат- тача баргба, мичахьа фу дедеза ховргда, маллаг1а халонаш т1акхачар аьнна.
*      Геттара шиш хилар, саго шийна оттабаь тоъбоарам (норма) ба, цу шийгар мог1ало д1адехар гучадаьнна. Цуна оамал хилар, д1анийса-луш, ц1ено езара, шийна доаг1ачох.
*     Мог1ал хилар, геттар гуш, шиш хиларах, дарба хинна «харц поселка» д1айоае: сабарца, тешамца декхар кхоачашде массихана чакхдалац.
со)      Валакийчал (рыцарство) я саги вахар агасурт (образ), цуна ший нийссаянна кийчал (правило) я, гучаяьнна бухахьа, иштта тоъбоарам- аш (нормы) долаш, эздий д1алеларгахьа цхьа «аьлий бокъонех», из хтннад аьлий (феодалы) хана Европе.
*     Цигар сакъердама саги бакъарлен бустам хиннаб валакийчал, цох «рыцарство», оалаш хиннад, наь- ха сий хоадаларца, эздел дег1аца гойташ.
*     Цу кхетама, шийх б1 ца къоажабеш д1аала моттиг еорайича г1ад-вахар мара, кхы уйла йоацаш, ший наьхаюкъарлено кийчаваь хила-рца, воаккхий веш. Эхь-эздел хиларо, никъ луш «бокъона», шийгар мог1ало сомавоаккхаш дикал (дост-во) гойта.

                282


*      Кхы а эхь хилар кхераш, валакийчала волаш, ше мела йоаккхача хана, сийдовр кхераш, кийча хиннав цу тайпар саг, эхь-эздел лела-деш. Саги валакийчал хинний, ший сий совг1адаккхар духьа (к1ант волаш г1алг1ай 1аьдала)
*       Саго даим дусташ «со» - ший дег1ах, цу т1а г1олла дикаш (дела) даь белгал ца воалаш, сий ца дайчахьа, нагахьа мо цо «хьадаьр», гу- чадаргдолаш хиннадеце.
*     Цунгахьа ха хиннад, села дикача г1улкхашта т1ехьаваьнна лела, дика водараш долаш, - цуна дикаг1адола г1ула- кхаш хиннад довте (поединок) лелае.
*      Валакийчаволчо дийзар хиннад низ, эздел диста ший моча к1ан-ташца. Цун бахьан долаш, ший аьлий, хетийташ, хиннав валакийча-вар. Нагахьа онк дале деш е деце валарах ца кхералуш. Иштта синга-хьа дарж леладеш заман к1анташ.
*      Царгахьа лоарх1ар хиннад денал, эхь-эздел, г1улакх, майрал, уж д1адалалехьа валар дезаш. Валакийали корта хиннаб «к1антий дош» аьннача долаш, лергвале а, юха ца вала дакъа дуларгдолаш. Дегачу уйлаеш, уйлано лелавеш хиннав валакийчавар.
*        1аламгахьа доаг1аш дола г1улакх маллаг1а да, нахагахьа е къа хулаш хиннадале а, валакийчаволчо  дош далча кхоачашдердац арг- дар? Изза мог лаха хала хиннад.
*     Х1аьта мозг1араш, церкви даьш царна духьале еш хиннай, шоай мукъале цар лелаяра, царех хиннаб ца1аш валакийчабараш (рыца-реш, тампилераш), кортамукъазле ца езаш, жоп телаш хиннад цар, духьале гойта хулаш.
*      Цхьа маллаг1адола къиношта ламазаца бехказло еш. Цо ламазо юхатохаргда доалаш къа. Католики дина дай, царна духьал хилар, ба-хьан хиннад кхы села динаг1а ч1оаг1але ца хилара «шоай мукъача уйлашца царгар зулам даргда»,- оалаш мозг1араш.
*       Из ха хиннай Ватикан духьал яьнна, уж чубехкаш, боабеш. Цхьа ха енай Европе тапилераш-рыцареш хьалакбеш. Дина дай кхераш хиннаб, цар кхеллача низах, цар вошалах, царгар шеко йолача динах. *     Уж нах ч1оаг1а бартболаш, денал долаш хиннаб, шоай дагалоа-цаме уйла (идея) бовкийчаболаш, т1ехьа масонаш оалаш хиннад царех. Цар уйла-нигатах, цхьог1ох, царех хьагар хиннад, цар 1аьдал д1адаккхар кхийраб дина дай.
*       Уж «рыцари» оалаш хинараш, кераста хилара, дукха белгалбаьн- на хинабац. Кераста динаг1а цар дукхаг1а леладаьр «жаргаш» лела- дар хиннад.
*   Иштта х1ана лелабаьб цар кераста ди? Из хиннад сингахьа кортамукъале хиннай, эхь, сий, яхь хилар маьхе деш. Цхьайола мот-тигаш хиннай цар бусалба дин къоабалдеш, цу кераста метте хилча новкъадоацаш, цудухьа бусалба нахаца леладаь г1улакхех, гучадо-алаш шоаш Ислам дина духьал ца хилар.
*       Шеко царца хилар, ца дезаш к1антий болча нахаца моастаг1ал

                283


гойтад Ватикано. Динца дистача, царгар доккха г1алат хиннад, царех яьлла курал-сонтал. Куралах айваннар, чутохаш хиннав Аллах1 даим.
Иштта отташ, хиннай Масони орден. Цар шоай барт хиннаб, шоай идеологи хиннай.
*      Цар оамалаш, бакъахьар г1улакхаш х1анза а культуро гойташ да, цхьа т1ехьлен 1алашо хиннай. Царгахьа хинна лерх1амаш, мукъале езар, г1одар лакха уйлаца, аьлий куралца.
*       Из деррига, кераста динца деце а е бусалба динца деце а, дунен вахар гойташ, шоай тайпар, дуне дезачар ч1оаг1а махбеш хиннаб. Ц
*    Царгахьа хиннаб культура корта, х1анзар ханага хьажача царех оалаш «законмоды». Дукха ц1ихеза нах хиннаб, цу к1антех хьахин-нача Масонех: Петр Великий, Вашингтон, Джефферсон, Ньютон, Куту-зов, Пушкин, иштта б1аьха мух хургбар цох, духхьал сийлахь нах яьз-бе хьажаш.
т1)    Дегалал (самолюбие) я сага мог1ални дикле (кач-во), саги оамалт (нрав-сть) лохаяларца. Саго лоарх1аш ший б1убенна низах, рузкъах е хьаькъалах деррига довзарца. Дегалал я сагага дакъах хьал кхачар, цох санаьхк (лич-сть) хулаш а кхоачам луш, наха ц1и яьккхача массанена вовзаш.
*   Дегалал, куррал цхьана муг1арах латт. Из мог1ални хоалур (чув-во) долаш, ший ларх1ийта уйла хиларца, ше санаьхк (лич- ность) долаш мо, цу даглоацаман (цель) бух болаш ший дикал (дост- тво) наха ларх1ар.
*    Дегалал хул, саго шийха махбарца, цунна хеталуш ше ца1 мо хинна, ше доаккхал де торо хиларца. Цунна лов ший сийле лораеш, цхьана боарама лоттае, цунах сакхетаман ма1ан доалаш…
*       Дегалал я сагага бола сакхетам ловзабалара, цо къаьстта йолча моттиге д1ахьожду караг1дувлараш (поступки), цига саго шийна доаг1араш д1алеладе лаара, из «ший г1улакх» тайна хилчахьа кхы сагот ца деш.
*     Дегалал отташ хул ч1оаг1ача оамалах, ший тайпар сага кхоачам-беш, цуна мог1ални дега дикал(дост-во) хилара дацарий дик- ле (отриц-ое кач-во).
*    Шийгахьа бахьандар (мотив) хулаш саг д1але- ларгахьа дикача х1аман т1ехьа. Цунгахьа цхьацца дарий дикале (по- лож-ое кач-во) хиларца цо г1одеш хул сага цхьацца кхоачамбоацараш д1адаха.
*    Иштта да сагага йола мелал, духьал болхбе, цхьа дагалоа- цам (цель) эздий болаш чакхбаккха, х1ана аьлча наьхюкъарлено д1а- дехараш д1адоал.
*       Дегалал юкъара кхетама дацарий дикле (отриц-ый кач-во) хул, нагахьа цунгар д1адехари ийдам (отнош-ие) балар. Шийгахьа бух боа- цаш куррал сага чуессача, нийссадоацар хул, ший къамаьлах тув-лавларца.
*    Х1аьта гонахьар наха аьннар кхетацадеш, - цу доаттаг1аш, вежар-аш, ший г1алат тоадергдолаш. Из мо дегалал дикал яц - ирчал я, - ала

                284


доаг1а.
*      Дукха хул, саг ший хьаькъалах шеквоалаш болх-мотти- гаш. Цига дунен хознес д1атувлавар а хул, «цох шайт1о тувлаваьв», - оалаш наха.
*     Саги хьаькъал д1ацакхачаро, дукха г1алат воаккхаш, саги 1ехава-ларах бакъахьар я ала йишйолаш дегалал, х1аьта нийссадолчох, саги г1алат сина лазар хиле, цуна б1азем (воображ-ие) телха харцонга вуг…
фо)     Кхычунна ло1аме хилар (смирение) да мог1ални хьал, ший хо-алур (чув-во) долаш шокъяр(страсть) 1ата1аш цхьа аьттув бовра, ва- ха  кхы моттиг йоацаш. Цунах саги ийдам (отнош-ие) бовра цатешар совдаьнна.
*        Цига гучадоал саго ший дикал лохаеш, эсалал х1агойтара, х1ана
аьлча сийдолча сага хьалхишка (муршид-мюрид е паччахьа хьалхи-шка лай) хиларца.
*     Аьттув хули дег1алвугаш саг цхьанена мутахьа хилара. Цига мал-лаг1а низ хилар долаш, т1аккха хургдолчо ло1аме хила, кхела раьза хиларца. Цу хьале волаш, ший ийшалга ховш, шекваьнна дикачох, иштта кхел хул есар кхаьчача сага.
*      Низа к1алсоцаш шийга яхачо дегахьа д1абарта вахар да кхычун-на ло1аме хилар. Даьлаца барта хилар, Цунна г1улакх дар, ший лай волга ховшдар сазала (субъек-ый) ма1ан доалаш хьал да.
*    Иштта саг бусалбал каралаьца д1авахар шийна ло1аме волаш бакъдолчо к1алсацар сакхетаме саг хилар хул озала (объек-ый) хьа-лага кхоачаш.
*      Сагага дукха кхоач, к1алсаца барта хала везаш г1улакхаш, из да саги бусалбал, дина наькъа т1а халавезаш, ший мукъа даггара Далла ло1ме волаш, ваха-вала кийчонца.
*      Из да саги сина хьал, кертера ларх1а дезаш кхычунна ло1аме хи-лара хьалхара корта болаш. Цу хьало 1откъам бу ваха а дуне лохаш, вала а Аллах1а г1улакхдеш.
*       Х1аьта вахара дар дувцаш белгалде деза. Дуне довзача хана, саг вахаш, социальние, историе бахьанаш хул, кхычунна ло1аме хилар чам, наха д1абоаржабеш.
*        Из бокъонца саги низ боацилга да, вахаре цхьана низболчунца е 1аьдалца барта вахавезаш,ший аьттувна е бокъонца дегахьа мут1ахьа хила лаьрх1а, цу саги хьала ший махболаш ийдам (отнош-ие) боал.
*     Цу хьала бес-бесса наькъаш хул, низболча сага е 1аьдала халхаро волаш е цхьа дукъ хьат1алаца болхбе г1улакхдеш а. Иштта 1аьдало яхардеш цхьа болх хьат1алацар харцо яц, ший Даьлаца баь мах цо бохабеш ца хилча, воала а воалаш, х1ана аьлча 1аьдал Аллах1а пурамийца отташ доландаь.
*     Цига кортабар да, Далла духьалдар ца дар, моге говзалца е опаш бийца а юстарвалар, в1алла деце ца могаш 1овижар, геттар харцдаь-ннача балхар д1авалар. Иштта моттигаш нийссалу теннарий халхаро

                285


ца хила.
*     Цхьаькха да довза дезаш, 1аьдало мисканг ши ткъама к1алавелла ваха-вала парг1ато ца лулга цхьа йолча хана. 1аьдало сага кхоачам хулийташ, из мискинг 1аьдала духьал ца хилча ваха вуташ ший уйла-нигатаца, ший вахарах кхоачам хулийташ.               
*    Т1аккха цо 1аьдала духьале ца лелаеш арахьар вахара, из 1аьдал хьаллаца деза болхбарца, налог яларца,эшача г1оде новкъостал деш, из 1аьдал хувцадалалца, иштта цхьацца декхараш даь ваьлч, парг1а-та хургволаш шийна оамалбе, дезалаш хьалкхебе, Далла г1улакхде, шийна безача нахаца волаш, шийна хетар д1аала мукхаволаш ший дезалга, тайпан нахага из маьхка ца кхайкадой а.
*   Деррига д1адаьлча 1аьдал бокъо яц, цуна сингахьа долчунна, «Ера фуд?» - цунга яха, ший безамбар хеталда сага, дехалда Аллах1агар ламазаца е ду1аца. Из саги бокъо я, сагае Аллах1ае юкъе саг е 1аьдал хоажаргдац.
*     Маллаг1а 1аьдал дале а, саг паччахьалкхена докъашо волга ховш,
цуна бокъонаш йолга ховш халаеза наьхаюкъарле а, 1аьдал а. Сагае,
наьхаюкъарлене юкъера бувзам болаш оттабаьча боарама кхоачам- беш, из доаг1а дуненчухьа харцонаш дукха хилара; торояраш ца1 е шиъ дакъа леладу, «кийтава (гражд-ин) ва со», ший оаг1ув хьаллаьца 1аьдал а долаш, х1аьта мискинг ца1 дакъа да хила ца могаш е ца ху- лийташ моттигаш хул.
*      Укхаз хилац Даьла е 1аьдала бокъонаш, укхаза хул 1аьдал харц наьха карадахар. Бусалба саг даим мискинг хиннав, х1аьта из хьал да мискинга бокъо йоаеш, цига кхычунна ло1аме хилар харцо я. Саг шийна могача тайпара цу 1аьдала, цу наха духьал хала доаг1а эш-шача метте волаш, ший вахар е къаман вахар толхадара лоралуш, ма хулла рациональни торонаш юкъейоахаш.
*       Цхьаькха да логиках кхелеш, довза деза, харцонна духьал валар харцахьа да, ше котваргвеце, юкъарча кхетамах, Дала а ма аьннадий:
«б1оаг1а а т1ехьааьтте лорале». Иштта т1аьха яла мега бокъо, яккха саг хургвац, бокъойоаккхар ванна д1авоале, из яккха вена, цо ше вий- те.
*     Цига, цу хьале, саго де дезар да, велха ца велхаш сабардар, Даь-лага болх д1ат1абилла, цхьацца аьттувна бахьанаш хьалохаш, Далла хьалхишка нийссаволаш.
*    Шийна могаргда аьнна хете, шийна бала хургбоацаш, ший мо наха бала хургбоацаш; цо ший дар бокъонца хьа- даккха деза, из харц низ б1ехабар, аьнна сагота воацаш. Из да харцо- на ло1аме ца хилар. Цига моча метте, кхычунна ло1аме ваха мегарг- вац, харцо ца езаш.
*     Дагадоаг1ачарна долаш да-кха коммунисти дунегар (мировоз-ие) долаш, цар дийцар т1ахьеха, духхьал цхьа оптимизма духьоттар (при- нцип) хала деза яхаш, д1атоташ юхера духьале еш.
*    Цо социальни оамалта доаг1ар, кхычуна ло1аме хилара, дагало-ацаман уйла (идея) къовсам лелабеш. Нийссаг1а дар да, сага Дала

                286


янна бокъо, ший бехка йоацаяр, дукха кхетамаш (предст-ия) да махбаь варгвоацаш.
*     Ший бокъо яккха, цу харцон духьале яь, шийдар хьадаккха, дага-лоацам (цель) болаш, харцонца к1ийле ца хулаш болх бе беза саго.
хь)       Цхьаннех доглазар (сочувствие) да нах безар агакеп (форма) йолаш. Из хул наьхаюкъарлен ийдамца (общ-ое отнош-ие), къаьстта, шин сага юкъе бувзам оттадалара, нийссача наькъа т1а, саги хьаштех (потреб-ти), кхы а хьашти-теркош (интересы) хилара цхьаннех догла- зарца.
*      Цу хьале сакхетамах хьахьовкхадаларца кхыча сагах уйлаеш, кхы-ча сага уйлаше, агакепаше, хоалураше (чув-ва) доаг1ача белха г1одароа, сага новкъостал де. Цхьаннех доглазар да саги мог1алаца тоъбоарамаш (нормы) долга, гуш к1алвисар наьхаюкъарленар дийн- ал (общ-ое существо) долга.
* Иштта догк1аьда хилар, нахаца хьаьнал гойташ дикача г1улакхаш-ца, к1алвисачун г1оде, уллув хала дагалоацам болаш, ший хьашти-теркош (интересы)йицйолийташ, мискинга эшар гуш…
*      Хьана ду саго сага г1о? Динаг1а волча сага хов, иштта хилар, Дал- ла дезар долга. Шозалаг1а, саг шийца дагаваьнна, шийна мишта хета-
ргда ховш, цу к1алвисачун когаметта хилча, цхьане шийна г1о дича.
*    Цхьаволача говзача саго-м юха шийна г1о дейта ду вошал, цу хьа- ли ши-ший моттигаш ювла, нах хьакъалдолаш ма 1амабий. Х1аьта, цу къахетаме наькъа т1а хилар саг шийца дагвоалаш хилар совг1а Дала даннача ц1анача дегаца хилар ма дий.
*     Цхьаннех доглазар е нах безар мог1ални башхал хилар совг1а, эз- дий агакеп я, наха юкъе барт ч1оаг1алуш ийдам (отнош-ие) оттара, цунга хьажжа наьхаюкъарле дег1аяр хул.
*   Нахага балакхаьчача юкъара вола саг, г1онче хала мог1ални декха-рга кхаьчар ва, башха дега дикал гойташ.
*  Цхьанех доглазаро д1адехар ду, сагага эздий г1улакхаш караг1-дала, айъяннача дега тактаца шокъяр долаш, куль- тура дег1ая хьал доалаш.
*       Дала к1алвутаргвац, ийшачо г1одаь саг, къаьстта дог деха, ийша венача сага г1улакх даьр, Дала дазадеш белгалдаьккхад к1алвисачо г1одар, маьл болаш.
*     Царех да бошта г1улакх дар, цамогаш за1ап на- хага хьажар, ишт-та доацаро к1албита нах нийссабалча, цар хьашташ кхоачашдар, ца-могаш уллача гаргал сагага хьажар, эшачо г1одеш. Даьлах бокъонца кхера саг, наха г1о эшача моттигаш мичахьа хургъ- яр, яхаш хиннав.
*      Ха доаг1а сина низ бакъдарца мара хилац, бакъдар дайзача хул цунах низ. Дунен т1а к1езига хул нах диканга дог ца доахаш, цула сов- г1а, кхыдола догдара шокъяро (страсть) т1аяьздер мара хьашташ доацаш а.
*    Уж бокъонцахьа шокъяр догдоахаш ца1 дикадар де к1алвисачо, села къахетара дог лазадоалаш хилара, хул сина низ. Синга-хьар хьал

                287


сина низ сина алаца (дух) бола.
*     Цхьана мотте сазала (субъ-ективный) хьовкхама долаш, цуна ма-1ан ца довзарга хьажжа. Х1аьта ма1ана довзартес (познания) махбеш хьовкхам баьлча, озала (объек- ный) ма1андаккхара (вывод).
*       Иштта долча хьалах, сина низ хилар доаг1аш бакъдар довзарца торонашка, хьажжа эмпиризмо ма яхха аналитиках а, синтетиках а. Сина низ бовзача теркамбе доаг1ар да аналитиках махбар, цхьайол- ча моттигашка доацаш да д1аалар (суждение) къаьстта ер белгалла хьадайтаргда ала.
*     Цига дукхаг1ача даькъа сина ала (дух) багарца, дог тохалуш, саза-ла (субъек-ый) хьала аналитика кхел е, цунца шокъяр нийссадале, белгалдала х1ама доацаш, «болх1омбар да» ала; цига эмпиризм хил-ар кхоачам хилац, метафизика хьалах кхел хулаш.
*    Атта уж д1аалараш (суж-ия) харцхулаш, цкъаза шокъах (страсть) доалаш; шоаш наха караберзабара ло1ам. Нагахьа шокъ йоацаш хилча къоастаде д1аалар, хьожаш царна т1ехьа хала, т1аккха д1аалар к1алсаци, саги д1алелара, ларх1а доаг1аш ло1аман (воле), ший герз долаш мо.
*      Кхы а кхетадеш, уж синош хулилга ч1оаг1аг1а е эсалаг1а д1аала-ра т1ехьа хала, торо хилар хьажжа е духьаллатта хулача шокъа духьалуллаш оамала.
*     Бокъонца бакъдар довза аттаг1а хилац, сина низ болга хайча ма-ра, кхы а да цхьаннех доглазар долаш, сага догдоаг1аш г1он- ча хала, цу сина низ оттара, долчо-доацачо махбе.
х1)      Сатохар (терпимость) я сага мог1ални дикале (кач-во), лакха    махболаш, дега дикал (дост-во), из кхы а оамалта (нрав-ый) оамал хул.
*     Цунах саг белгалвоал, сина торонца, шийгахьа кхы а мог1ални кхоачамаш долаш, иштта: къонахчул, денал, хьаькъал, сабар,.. кхы а кхетамчеш да цу муг1ара.
*       Сатохарах сага хьахул боккха пайда, наха юкъе ийдам (отнош-ие) баларца, цига хьашт-теркош (инт-сы) х1айреяьнна леларца. Наьха то-ронаш дег1айоалаеш, х1аьта сатох саго Даьлах тешарца, ший сате-шар (убеж-ие) долаш, 1адатаца, д1алеларца, иштта кхы а хул, саг хилар гучадоалаш.
*    Сатохараш, кхетамга кхача г1ерташ, агакепаш (формы) тайп-тайпара йолаш, хьашти-теркош (ин- те-сы) нийсаеш, барта т1аг1ортар доацаш, дика дувцаш сатешара…
*       Наьхаюкъарле тайп-тайпара боламах латтара: классаш, интелли- генци, юртахой, г1алийхой, динаг1а бола нах, иштта кхы а ужаш хила- рца, халонаш гучаювлаш ха хул.
*   Цу хьалах хул хаттар отташ адамашта сина парг1ато езара, ду-кхаг1ачарна  динг1а г1олла торо еш, саг хилар  санаьхкага (личность) кхоачаш амал болаш сатешарца, вахаргахьа дуне довзар гучадоалаш сингар хьал шемадарора (абсолютно) дуненга доадаш.

                288


*  Нийссаг1а аьлча сазала (субъек-ый) хинна Сина хьалах из д1а-довзарца озали (объек-ый) дег1а, хьал хулаш адами сакхетамца юкъ-едоалаш, докъашхо хинна сагах, наьхаюкъарле(общ-во) хьаллаца.
 *      Иштта да сакхетамгахьа сагагар д1адеха декхараш саг хилара; цу хьале х1аранега д1адехар да сатохар, сабар хилар, машарца къостаеш халонаш: къовсамаш, довнаш, машар барца ноахой (соци- альни) кхоачамбоацараш юстардаха.
*     Массала г1алг1ай-х1ирий къов- сам бола тоъал ха я, цига латар-тохар совг1а т1оам боалаш моттигаш хинний. Цу халонех духхьал къовсама т1асацар (позиция) нийсса хи- лац, х1ана аьлча торонаш яц кегийча къамий духьаллатта б1арчча йоккха политика.
*       Цигар хьал наьха карадац е хинна а дац. Россий 1аьдал ц1аккха хинадац ший кийтавашца (гражд-не) бакъахьар политика, тоамбе уйлайолаш.
*    Эрссий е кхыдола къамашца 1аьдало догц1ана политика лелаяьяц Московский княжество хьайолаялчахьа, мискай вахар тоадаьдац 1аь-дало, из ц1ока яккхар мара уйла а хиннаяц. Охлой наьха хьашти-теркош шоай хиннай, 1аьдала шоай йолаш.
*    Духхьал цхьана Бусалба паччахьалкхено, бусалба наха ма езза ди-на низам а долаш, т1аккха нийссхо хургъяр, х1аьта цуна халара даха дог дац адамашта, дунен-шайт1ан болх ч1оаг1а лел.
*    Совета 1аьдало торонаш дукхаг1а йолача оагувна аьттув беш, х1аьта шин къаман миска нах хиннаб еррига хало-1азап д1адехьар. Цудухьа наха сатохаш, сабарца, эггара ч1оаг1а сихацалуш къоастаде дезар-кха иккха хаттараш.
*      Наьхаюкъарленгахьа социальни духьленаш д1адехар да сатохар, наьха бартбар, х1ана аьлча харцон духьал низ баьккхача массанахьа хьакхачара зулам, цудухьа сабардар харцо юташ, машар бича, зула-ма духьал.
*    Маллаг1а вола саго уйла е доаг1а, з1амига дале а хал-хетар, зуламага ца кхачийтар. Барто во1-воши кхеваьв, т1емо ший ца1 мара воацар хувча хана.
*       Кераста наьха дингахьа да дувцаш этике, саго шерра харцона ду- хьале ма е, - яхаш. Цох низ д1абоабар лоарх1, из да машар бувцаш хьехамбар.
*      Х1аьта цхьа йола моттиг хул, сатехача дукхаг1 зулам даргдолаш, массала моастаг1чо «сага» фу хоададергдолаш т1ехьа «саг» дийна витара, халонаш хургйоацаш.
*     Цу моча моттиге валар кхоадедезац, цига «саг» велача г1ойле я из вувргволаш хилча, цох аханех-ах толам хул, ше цхьаккха доацачо ца вийта. Ше бувча хана да- хко а ма техайий церг.
*     Кертера дар да, хар Даьла кхел йоацаш, цхьаккха хургдоацилга. Из кхетадеш мо Дала янний сага бокъо, шийна бахьан лаха аьттув ца боабеш…
 *     Сатохар довзаш, хьаденад, саги вахара духьоттарца (принцип) са-

                289


тешаш, «саго» ше волчул е хьадер дучул дикаг1а хала догдоахаш, из да Даьлах тешар, къахетамга сатесаш.
*     Сатохар да сага довзарте (познание) далар, малаг1а санаьхк (лич-сть) бокъо йолаш хилар, дуне даар совг1а, шийгахьа эздий оамалта (нрав-сть) визза волаш.
*     Г1алг1ачунгар эздел ца даккхийтар, из телха саг е тувлаваннар ца хала дагалоацаме уйлах (идея) х1аране бокъо я. Сага ха доаг1аш ше тоавалар, ший волчул а декхар долга ховш.
*     Сатохаш хилар да цига кхыбола нах а сатохаш хурболилга, х1ана аьлча, цунна б1арахьажаш цун нах нийсалургба, бакъдар дезаш. Къа-ьстта лоарх1аме да нах тайп-тайпара динах бола моттигех наьха-юкъ-арле (общ-во) хилар.
*    Цига нах товш хилар доаккха дика долаш; х1ана аьлча уж, ло-алахой бахар сатохар долаш. Кертерадар да, цар динаг1а хилар, эр-гаш дале а товш бартвала.
*    Цига сага ховрда махбе шийна а, ший дина а, из машар ба духьале яр гаьнадоал. Х1ара сага шийна Дала даннар фуд ховш; ше динаг1а хилара хоза оамалаш д1агойта хулаш; кертера хул хьаг1 йоацаш шо-ай моттигашка нах хилар.
*       Г1алг1ай кицаш да сатохарах: «Дика лоалахо гаьнарча вешийла дикаг1а ва». Дика лоалахо хилар да барта хала хар, сабар, каморшал шийгахьа гойтара, къаьстта эшача накъавоалаш.
*  «Сатехар ха яьлча балех ваьннав, сацатехар сихха ванув»; «Са-тохаро ший дар даьккхад»… Массадола адам сатохаш хилча, цу к1ал-висачо г1одеш дика ма дари, дикача ц1енюкъе нийссалу ца1 цамо-гаш волаш…
*     Бусалба дино сатохара могадаьд сабарах кхоачамбе оалаш з1ам-ига сурат сийдолча Къоран т1ар: «Вол1асар» ма1ан кхетадеш: Къахетаме вола, къахетаме хинна вола Аллах1 духьа!  1. Деша ч1оаг1о ю сайре хьакхоачача хана, 2. бакъдолчох, саг даькъаза ма воал,  3  Даьлах тийша боацараш, дикаш ца даьраш Даьла раьзаве,, шоашта юкъ бакъдар ца дийцараш, шоашка юкъе сабар ца даьраш!  Крачковский т1ар баь таржам.
хо)    Шиш хилар (требовательность) мог1ални кхетамче (понятие)я, х1ара сагагар д1адехар долаш, цуна кхычарга мо наьхаюкъарлен са-
кхетама. Шиш хиларга хьажжа мог1ални декхараш хул адамий оамалт (нрав-сть) дег1адоалдеш.
*     Наьха юкъарле йолча х1ара сагагар д1адехараш, дахкара бехкто-кхам совг1абоалаш хьал отт. Х1аьта д1адехарий тоъбоарамаш (нор-мы) этиках хала дезаш, ший бустамаш хул, хьала махбе, саги д1але-лара (повед-ие).
*   Шиш хилар да саги ц1анача уйланца, шийна духьалдаьннар юстар-
даккхар шийгарча бокъонех, цига наьхаюкъарлен дезар хьахулаш. Саго эшача доазув тохаш, харцо диках д1акъоастаеш, цкъаза мотти-гаш хул, наьха торонаш харцдаьккхий саги декхар, цхьа шиш ца хи-лара, торонаш йоахаш, из хьадена вахар ригоризмага дугаш е

                290



скепсис хьалага.
*    Шиш хилар да хьаькъале ло1ам болаш, саг ардам (действовать) бе
могаш хилар, ший декхар долчох совг1а е эшаш воацаш. Из да цунгар хьал, х1аьта из яхилга да саги торонаш гуш цхьа агабокъонах (законы) х1амчера(матерал-ые) е динаг1а (дух-ые).
*    Цунах доаг1а халанза баргбоаца ардам (действия) болаш оамалта агабокъо (нрав-ый закон) хилара, декхар хулаш, шиш хила. Декхаро саг оттаву делостамбара (по-рядок) караг1даьнарга кхача, оамалта агабокъо лоарх1аш, мог1ални декхар кхоачашдеш, цхьа шиш хилара. *    Декхар мог1алахьалах дахаш, бехкам (услов-сть) боацаш нийса-далара да мог1ала бехкам боацача.
ц1)      Дегал хилар (тщеславие) да дацарий мог1ални хоалур (чув-во),
социальни, мог1ални духь долаш, бахьандарца(мотив) хьахулаш, къахьегарца сийле яккха, цига массане б1арга т1аоттара, нахага тер-кам байта, ший дагалоацам хилара г1адвугаш, наьха 1инкарло хи-лара. Дегал вола саг шийгахьа доаккхалдеш хул, бокъонца ший хьаькъалах а волаш, махбе ца могаш, ший дичох, цхьа наьха юкъара г1улакха.
*      Дегал волчо теркалдац наьха юкъара г1улакх ший аьттув хиларга хьажжа сийдаргдолча метте мара. Ц1анавоаца саг кийча хилац доа- г1ар, хьаде, шийна махбе караг1адоалача г1улакхъа, цун уйлангахьа хул наха д1ахозийта доаккхал, нахага тамашейта.
*       Дегал хилар да сага шийха аьла хетар, цун уйла хул нах цецбаха, ше нахал т1ехьволга гучадаккха г1ерташ. Дегал хилар ма1ан да гу-чадоалаш б1еха хоалур (чув-во) шийца долаш. Адамаш Б1еха, во лаь-рх1а мог1ални дикле (кач-во) я дегал хилар.
*      Хьалха антични хана адамашта довзаш, хиннад шира (къаьна) ду-вцар жалтий (греки) г1окказ Герострат. Цунца села ч1оаг1а хьашт хи-ннад ший ц1и д1ахазийта, цудухьа лотадаьд цо элгац, Артемида Эфесски из башха сийленг хиннад  ц1енош доттара.
*    Иштта хьадоаг1а сийдайна ц1ахазар. Наха из мо г1улакх ирча лоарх1аш хьадоаг1а, х1аьта цу сийдоврах яла сийле хилац докхалде. кхы а сийдайна дегал хилар 1овдал я, г1алг1ай да цу хьалах доаккхаш кица: «Ший ц1а хази- йта хьаста ц1ано яьр», - оалаш, к1еззига д1аоалаш хоза деце а.
*      Дегал хилар гучадоаккхаш да фуннаг1а даь а саго, шийна нахагар
баркал даккхар дезаш, цига ахчаш данна совг1ат даккха г1ерташ, нах увтабеш.
*     Цунах хов санаьхк (лич-сть) дегахьа ваьсса хилар, дег1аца эхь-эздел ца хилар, цхьа индивид ва аьнна, юхеваха таро йоацаш наха. Цу моча сагаца г1улакх хилар кхераме да, х1ана аьлча, цунгар зулам-далар юхе хилара.
ч1)       Сий дар (уважение) хул саги оамалах башха мог1ални дикле (кач-во) гойташ, сага д1алелар (повед-ие). Саги эздело д1адехачарех,
цхьа декхар гойташ ийдам (отнош-ие) балара нахаца, болх-г1улакха-

                291


ца (деят-сть), цхьацца диккаш (дела) гойташ ноахой (социальни) хьа-ле вахарца, наха белгалйоалаш индивида дикал (дост-во).
*     Наьхаюкъарлен (общ-ый), мог1ални сакхетам бахарца адамий уй- лангахьа, сий дар кхетамче(пон-ие) ларх1а хул, дикан хьовкхама: нийсохох цхьатарра бокъонаш, наьха хьашти-теркош (интересы) ча-кхъяха аьттув хилар - синошкахьа мукъале а хургйолаш, теркамца бувзам боалаш наьха сатешара (убежд-ие). Кхы а тешам нахаца хургболаш г1улакха, эздела. Из беррига сий дара боахам ба сина хозал йовзийташ.
*      Сий дар да лерх1ам хилар наха юкъе, г1алг1ай эзделах корта бо- лаш бизза чулоацамца. Саг декхар волаш сага е наьха сийде. Лерх1а- ма махбар хул саго сагаца лаьцача г1улакхаца. Цига даьнна декхар д1адоадар харцо я, кхы а сага низбар да, саги хьашташ ца ларх1ар. Саг парг1ата ца валийтар хул саги сий доадар.
*    Цуна беррига мухь ба наьха юкъарле хьал гойташ, цига сий дар (лерх1ам) да е «из деце деррига дац»,- оалаш дола сурт гойтар да, цунца гучадоал хьал наьхаюкъарлен (общ-ый) оамалаш нахаца йола.
*    Г1алг1ай эздело шерра юкъедаьккха леладу саги сийдар бес- беса
хул: Маьре, сесагие вахар шоайла ларх1арца уллуврча наха гучадоал- аш дезала къаьстта. Дае-нание барта хули беррига дезал а хул цхьо- г1о, кхыча наха сийдеш, цар г1улакх дика д1адоадаш терко хилара.
*     Сийдуча сага сий лохалац, цо лаьцача г1улакхо сийдар хул цуна а. Саго шийца г1улакх лаьцача теркал ца деш, из нийсса дац, цох наха «ж1алел»,- оал.
*     Изза мог наха гучаваьле, наьха оаг1ув бод. «Изза-м б1арга ма го-валар» - оалийташ хилча, цу дуар дине дац, лертт1а бол- ча наха хьалхишка.
*     Саго сийдеш ца халар да, цунца эздел д1адалар, из морг теркал ца веш хул наха, царга дош хьакхачийтац нах гулаба-нача, ужаш хьа-лхишка а бахац дикан, на1алта ца боахе.
*      Сий долча наха хов сийде из з1амига бер мара ца хилара, х1ана аьлча бер долаш саг д1а1омавича цох эздий саг хул…
*       Цхьанна х1аманга кхача йиш хилац сийдеш, лерх1ам хилара, цу- на маьха  мах лакха болача, иштта да: Аллах1а сийдеш,гулакх дар; эл- чане цуна уллувра гаргал наьхе сий дар; даь-наьна сийдар, царга хьа- жар, гулакхдеш; веши-йиши, дезала; 1алам кходар, доаг1ача б1арг
кхоабаш; карар белха доаккхалдеш ларх1ар, цхьа аттал лехаш цунца сий ца доадеш.
*    Саго сийдар да цу саги дега дикал (дост-во), цо наха сийдар хьажжа наха цуна сийдеш. Наьха сийдар да - саго ше ларх1ар.
*     Нагахьа саго лоарх1ашехь цуна сийдар ца хули, из вайлуш моттиг хул, из вайваначун сий 1одожаргдац, цигар сурт дайнача наха, из вайваннар дикаг1а лоарх1агва, цо вочо теркалваьвац аьнна доацаш. *    Шийга лерх1ам боацачунна-м маллаг1ачун сийде а ховргдац. Ма-
ссах нах хул Даьлах ца тешаш а, цу мочарна ховргдац нийсса лерх1ам

                292


бе. Бокъонца сий дер ва бусалба саг, цуна сий да лакха махболаш, х1ана аьлча цунга хул деррига д1аяьзде, мишта лерх1ам бебеза.
яь)     Эшачун г1о дар (филантропия), из къамашта юкъе баьнна кхе- тама (предмт-ие) ма1ан да.
*    Грекий меттал - саг везар, оал цунах Эшачун г1одар  долаш мог1ални диклеца оамл гойтар, цох доалар да саг е нах к1албисача хьаллоацаш, г1одар: ахчанца, торонца цхьацца доацар луш, бена ба-ла д1аайбеш, къелах-моцалах, 1аламца хул хатарах,  моастаг1чо к1а-лхьарвоаккхаш к1алвиса саг, гуманизма торонашца,  наха новкъостал деш деннабийсана.
*   Эшачун г1о дер, ца1 хилар мог1ални кхетама доккха дика да, х1аь- та, дукха хилар - Даьла къахетам ба, к1албисачарна г1о-новкъостал дуча.
*     Иштта арабисачарна, айпе наха, баха г1аддайнача наха чубуташ, царга хьожаш, цунах масал да нохчашкахьа т1ема байдабаьхка наха даь г1о-новкъостал.
*     Из дар нахах къахетар, дийна саг е хьайба хиларца, деррига д1а-даьлча сагал долаш хиларца, царна г1одаь нах. Цу эшачарна г1оде г1ирта наха юкъе, шоашта бола пайда лохаш а нах хи- ннаб оалаш дар цигар дух дайзачар…
*     Кхы а да белгалде, нахах кхахетар да кертера бахьан, эшачун г1о- деш саг аравалар, цунна корта болаш дар да духьоттар (принцип) гу- манизмах, цхьа дагалоацаме уйла (идея) хилара, адами вошал хулаш,
нахах доглазар (милос-ие), иштта нах безара болх-г1улакх (деят-ость)
хиларца юхерачунца.
*   Цул совг1а «филонтропист» хинна, карахул моттиг, эздела шийга-дар луш доацачо, хьал тоаде, к1алвисар ураоттаве.
*   Бусалба дино доацачо далар, ч1оаг1а маьл боалаш болх лаьрхьаб. Саг1а далар доацачун дезаг1а а долаш, х1аьта загат даккхар къаьстта ма1андолаш хилара, декхар хинна.
*     Даьла духьа саг1а далар, г1одар хиннад бусалба наха кортабол-аш. Цудухьа к1ай саг1а далар лоарх1аме хиннад, сагото кхаьча виса-ча 1уйрен малхаца саг1а лоалахошта е доацачун кховдадича, йоккха хало-бала юхтохаш болх хиннаб Даьлах тешачунна, дийхачо жоп дал-ар а хулаш хиннад даима.
*    Из бусалба наьха вахарца хиннад Даькъастенчухьа. Кхы а доккхий диккаш (дела) хул нахага кхача. Саг1 даккхарца Бусалба динах мога-деш, в1алла загат доацаш а лерх1аме хиннад, цунах дар дувцаш 1а-ламнаха къорргах дувцаш моттигаш хул, шоай бокъо хиларца.
*       Дуне хьадоладалчахьа хьадоаг1а к1алвисачо г1одеш, из да къа- хетар нахах, доацачо далар хиннад антични хана Греци, Риме, наь- хаюкъарле йолача саг1а луш, къеча нахага х1ама юийташ, кхоабаш, ахчаш дехкаш, элгацаш хьалдеш, наха эшашйола моттигаш хьалъеш: банеш, базараш, наькъаш,..
*    Б1аьхийча наха дешхиннад из наха товра, шоай халкъа, х1ана аьл-

                293

ча къебараш догдилла дуненах ца халийта е духьалбалар ца ловш, къааьстта «мукъа хинна кийтаваш*» дукха хилара.
*    Цу замашкахьа дин хиннад тараматал (языч-во), цудухьа б1аьхи-йча наха каракхувдаш даьр, динаг1а долаш мо, сурт увттадеш хин- над.
*     Бокъонца эшача г1одар саг1а далар совг1а Бусалба дино, хаьдда махбеш хьаденад, цу хьалха д1аяхача замашка къечарна г1одеш а, ца деш хиннадале а. Г1одар, доцачо далар декхара нийсса хинадеце а, гаргга «важиб» долаш, бусалбал сомадеш хиннад.
*      Х1аьта дунен уйланчаш а яьздаьд цу хьаькха, П. Лафарга: «Кхер-ам ба нанна наьхаюкъарле саг1а далар». Из доаг1аш хиннад кераста дина даьшта, цу юккъе кераста дин хьат1аэцийташ саг1анца хьалби - зарца керастал т1аэцаргдолаш, дина дика оамал я оалаш.
*    «Из ха д1аяьнний, - оалаш хиннад материалисташ, - мозг1араш саг1а даьха». Из хиннад Совет 1аьдали пропогандах, наьха динаг1а тешар лохаде г1ирталга.
*    Из къамал дагадухаш цар дийцад массадолча динаг1а, шоаш духьал хилар ч1оаг1аде, шоаша Даьла моастаг1ий хиларца.
*      Доацачо далар мела могадаьд  дино, гуманизмо. В1аьхийча саго, ший виззал мара дуаргдац, х1аьта цо 1оадаьр валача дусаш хиннад, юхебисачар къувсаш шоайла бовш.
*   Нах биза хилча шоайла т1ера хилара юхе хиннаб, паччахь ч1оаг1алуш, т1ехьар халкъ могаш-мегаш хилара. Эшачун г1одар наха шоай наьхаюкъарле (общ-во) езилга да, сага нахаца юкъар волаш вахар тешамех доландаь.
аа)    Догц1енна хилар (целомудрие) да саги мог1ални дикле (кач-во) йолаш дег1агахьа, уйлангахьа саг хилар т1ерадоалаш, цул совг1а социалние, оамалтие духьоттарца (нрав-ным принц-ом) сакхетамах хоадамбеш нийссача даькъа т1а соцалуш, саг гаьнаваларгахьа, кега- данача вахарах.
*   Саг хул шийгахьа кхетам хиларца ц1ено езаш, лерх1аме маьха да-задар дезаш, йо1ал нийсса леладеш, кхетаме дас-нанас кхеерца, маьре яхача южар-г1аттар везачунца, цхьана маьраца хургдолаш.
*   Иштта долача хьалах, сингахьа цу кхетамчех (понятие) боккха лерх1ам хеташ. Йо1ал долаш догц1енна йо1 хиннай дунен мах- болаш, из кхалсагага дегага дахаш, цуна дикал (дост-во) вахарца т1а- хьа д1адаржаш. Цу йи1и агасурто (образ) наьха уйлангахьа махбай- таш, из йоккха дега дикал хилара.
*        Йо1ал леладеш хиннад наьха сакхетамгахьа дуне кхелачахьа, из къаьстта сага синах йоала дикал (дост-во) хиний. Кхалсага доаг1ача даькъа дегачур 1овхье (явление) йоалаш йо1ах махбе, цунах кхалсаг
маьхе долаш.
*    Цхьацца торонашца кхетаме кхийналга гуш, адамаш лорадеш хин-
на 1адат бокъонаш йовзара, цхьацца йола къовлар (табу) юкъейо-ахаш.

                294


*    Ший къамо хьадахар лоарх1аш, из д1адаьлча бусалбал довзаш Аллах1ах тешаш, юххера вахар гуш йо1 маьре яхаезилга ховш, ц1анача уйланца кийча йолаш, дезал кхебебезалга ховш. Из хиннад йо1ал хилар, деррига догц1ена хиналга да, кхалсаг кхетаме кхийна.
*      Ма1асаге, кхалсаге таралуш бахар гучадаьнна хьал хиннад озала (объек-ый) ма1ан долаш, наха довза долчох, махбе царех: оамалца, х1инарца, бартаца, безамца, цу вахаре ийдам (отнош-ие) боалаш наьхаюкъарленца.
*    Из йо1ал харцахьа довра, наьха сакхетамгахьа зулам доалаш деррига адама, из цхьа йо1 хиналга дац из догц1енна хилар, из деррига адамий торо хиннай, кхетаме, нийссача наькъа т1а наха баха.
*     Догц1еннал йовр, саги синца лазаркхийтта деградаци т1аг1ер- тилга хиннад, нах бе-башха доацаш д1алела болалуш. Кхалсага йо1ал лорадеш мо, сага дегачухьа сина ало (дух) болхбеш, вахар хьал хин -над саги дикал (дост-во) гойташ: оамалах, эзделах, уйлах догц1енал- ца хилар кхоачам болаш.
*      Х1аьта йо1ал лорадар кхалсага сингахьа къовлар (табу) долаш, маьре яр аьнна доацаш, цу мара мут1ахьа хиларца, цунца мара уйла ца хиларца, ший дезали моттиг Дала дазадаьр хеташ, цуна духьа яха лаьрх1а.
*       Цунах бехкам белгало (условный символ) гуш, цига сага хьакхоа-
ча сина ехь (свой-во души) тоаеш, вахар дух дег1адолде духьа. Цу бо-
лча сакхетамах саг ваха д1аволалуш, цхьа юхь-сибат (образ) довзийт- аш.
*       Догц1енна хилар сина дикал хиларца, из этиках боарам ба наьха уйла дег1айоалаеш, цунга хьажжа наьхаюкъарле (общ-во) тоялар де- кхар хиннад. Йо1ал доадир харцахьа къа долаш лаьрх1ад, эхь долаш даима.
*     Из саги вахар б1ехадарца ший бехка, цох сагах тешамбовр де- над, цунах сага сингахьа б1ехал южаш, ший вахар тишадеш. Цу тайпа- ра цатешам шийха балар лоравала везаш х1ара (ма1а-кхал) саг.
*    Догц1енна хилар, бехкам белгало йолаш, кхалсагага кхаьчай, х1ета цхьана «йо1ало» кхоачашяьяц дега дикал; сине, дег1е хьал то-адедоаг1ача вахар наькъа т1а.
*    Ма1саг вар аьнна, цуна оамало, къамаьло, д1алеларо хьахьовкх цун догц1енал, из цуна сина «йо1ал» долаш, ший мах болаш. Саги эздело, эхьо, г1улакхо вовзийт саг, цун догц1енна хилар.
*       Кераста наьха догмах «йо1ал» доадар хиннад доккха къа долаш, цигар хьабоаг1аш ба хьехам «ма1ача сагах ца кхеташ, сагах Даьла веш хилар». Саг йоалъера духьал отташ, кераста наьха дин даьша до- взийташ хиннад духьоттар (принцип), м1ача наьха аханега адамах.
*    Цу  хьехамах кхоачамбеш юкъерча б1аьшерашка (сред.века) кхе-
там д1абарж къинош ца хилар, кераста дина г1улакх дучарех, цуду-хьа ч1оаг1ален дув буийташ «саг йоалаергъяц»,- оалаш хиннад, цох

                295


«целибат»,- оалаш.
*    Цунца саг ца йоалъер кинз дезаш г1улакх хиннад, цига ший политика хиннай церкво лелаеш, бола боахам б1екъа безар кхераш; х1аьта наьха харцахьалелар нийсса ца деш - б1ехал ца езаш дег1аца.
*        Эрссий меттаца догц1енна хилар (йо1ал) юкъедаьккха леладеш хул, из «йо1ал» яха дешама1ан (термин) д1адаржача ма1анца, шиш болаш эзделца.
*     Маьхе волаш з1амига саг йо1алдола сингахьа, ший башха уйлаш-ца ца талхаш вахаргахьа, дега дикал дийна йолаш. Дуне талха хилар гуш, къинош даржаш б1ехадуча наха юкъе, монахаш мо, дингахьа массала гойташ, г1улакх хиннад, из 1аьдала нах нийссабеш.
*      Эзделца лерх1амаш эшаш хилар, гучадоал ди денга мела доала наьха юкъарленгахьа, сингахьа лазараш совг1а далара, дунен нах а д1ателха хул. Иштта адамий синош эшалуш, гуш да «моралисти» б1а-
земгахьа (воображ-ие) догц1енна хилар доацаш, зама йоахар гуш…
бб)    Нах безар (человечность) я мог1альни дикле (кач-во), сагаца де- га дикал (дост-во) йолаш, гуманизмах духьоттара (принцип), нах бахача хула наьхаюкъарлен ийдам (отнош-ие) беш.
*     Цунгахьа юкъейоаг1а сага дикал, наха дикадар хилча, дика хеташ, къахетаме хоалур (чувст-во) долаш, нах лоарх1аш хиларца тешам боалабеш юкъе; сагага дена-ча вона орцаг1авоалаш, наьха халонаш гуш, ший кхо ца вара, вошал гойташ, эздел долаш, тешаме волаш дог-ц1енна хилара, из ва нах беза саг.
*    Нах безар кхетамче (пон-ие) хиларца, лелам хул шераг1а ма1ан долаш гуманизман, наьхаюкъарлен ийдам (отнош-ие) боала хьал гой- таш. Нах безаш хилар да цунах пайда балар, адамий оамалаш тоялар, боахамгахьа вахар дег1адеча, цига наьха торо лакхаг1айоал, фарал хилара.
*    Нах безаш хилара х1ара саг шийгахьа Дала данна беркат гуш, цхьацца долча х1амаш, дог тохадалийташ, дикача дакъалаца дегалоацаме уйла йолащш. Цигара керахьар са никъ лаха доалало. дикан нах безаш.
*    Цу дика нигат долча сага, шийна х1ама кхачац, духхьал наха товра дар мара, цига наькъа т1а к1алвисачун г1одеш доккха товра хул цунна. Бокъонца саг хилар т1ерадоал нах безара.

вв)     Фела хилар (чуткость) да мог1альни дикале (кач-во), шийца оамалти хоалур а долаш, из дега дикал (дост-во) я, саг хилар кхоача-шхулаш.
*     Саг вахаргахьа кхетаме волаш доаг1ачо е додачо, г1улакх де, кий-ча волаш феалца, ше вахача метте, бувзам лоттабеш нахаца, юкъ-моттиг лораеш, цох оал бокъонца йола дега дикал(дост-во).
*      Цул а совг1а наьха эшама оарцагвоалаш, г1одеш, уж хьашташ
(потреб-ти) ду- кха долаш, б1арчча ийдам баьле, ший д1адехараш долаш наха юкъе: хьашти-теркош (инт-сы), халонаш (проб-ы), хоа-

                297


лураш (чув-ва) дукха долаш, царех бахьандараш (мотивы) хиларца, кхы нах безаш, вошал леладеш феалца кхетаме хулар сомадоалаш.
*      Цу тайпар уйла-нигат долаш бола нах, шоай кхетам хиларца, наь- ха вахар довзаш нийсса бувзам лелабе гонахьеца. Наха юкъе ний-салуш йола дукха дега дикалаш, цига дацарий (отриц-ый) дика- лешца саги декхар доал цхьацца д1адехараш доаг1аш, х1ана аьлча, из деррига хьадоалар хинна юкъар духьоттарца гуманизм йолаш.
*       Феалца кхетаме хилар, д1анийсалуш да денна саги вахар-лелар долаш, из яррига цхьана лелача чоалхоттара (система), санаьхк хилар бакъдеш оамалти(нрав-ый) хьала, культура йовзийташ.
*     Фела хилар да саг дийна волаш, санаьхка (лич-сть) кхоачамбеш, шийгахьа д1айоаккх: энжел, шийха доаккхал дар, са ца тохадалар, тешам бовр, дий е дац аьннача хетадалар д1адовр нах бовзача.
*    Феал доалача саго шийгар г1о-новкъостал кийча волаш сагагар ба- ла дакъавоаг1аш вошалде, вахача дукха хатараш, зуламаш лелхача д1авирза ца хулаш, дакъа лоацаш оамалто (нрав-сть) д1адехарца.
*     Фела хилар цхьана муг1ара латт дукха дарий (полож-ый) мог1ал-ни кхетамчешца, саги культура белгалйоал цунца  донна долча ваха-ре.
гг)    Эгоизм (солтал, г1алг1ай меттал) - ego - «со»- оалаш. Цуна ма1ан да ше мара цавезар, из сагах доал духьоттар (принцип) да вахар наь- къа т1а.
*    Саго ше волга д1агойта хьожаш, цо мог1ални дацарий дикале (кач-во) гойташ, иштта цох харц дикал (дост-во) йолаш. Эгоизмах саги сина хьал довзарца, саг шемаварра белгалвоалаш наха, цигар наьха- юкъарлено (общ-во) цунах мах беш.
*     Д1ахо сага лоарх1амаш, ший хоржараш деш вахаргахьа цхьацца хьашти-теркош (интересы) гучаювлаш, цу наьха хьаштел (потреб-ти) хьалха ювлаш. Иштта ший индивид- уализм яха кхетамче (понятие) хьагойташ шемаярра.
*       Эгоизм даима хул махбаргахьа мог1ални дикале (кач-во) гойташ, сакхетамгахьа дацарий махбайташ, цунцар дега дикал хьалага хьаж- жа, лерх1ам боалаш, цунгар дика хул, саги д1алелар сомадаккхара.
*   Эгоизм кхетамче хиларца ях наьхаюкъарлен 1овхье (явление) хинна, цуна хьахилар хиннад, доалара боахам нахага юкъебаьлчахьа. *     Дукха е к1езига ца оалаш, из карара хилар (доалара боахам), цун-ца аьттув болаш, предпринимательства лелае, сага боалача пайда, агабокъонах (законы) ийдам (отнош-ие) боалаш, духхьал пайда бара. *   Цун мог1ал, этика, эздел хилар цхьана долилга дицлуш керахьа дагалоацам (цель) хилара сийленга кхача.
*      Эгоизмах дагалоацам ба массо саг шийна дезачо духт1а кхоача- веш, ший мара ца везара. Сагага йоаг1а ха хул наьхаюкъарленгахьа саг докъашхо волаш, ший сийле яккха.
*   Д1ахо цар новкъосталца хьакимал ваха, депутатал, мэрал, губер-наторал е президентал, иштта ба дегачура ц1ано ейна болх, цу сага

                297


ше везара.
*   Иштта политиках къовсам лелабе безаро эгоизман куц-сибат хувцало, т1аг1олла хоза дувцаш, ший планий духьа. Дуне кхелчахьа хьадоаг1ашдар да, ший г1улакх чакхдаккха саг хьожаш б1ехача де-гаца.
*    Цу солтала (со аьнна хилара) духьоттарца хьадоаг1а тхьовра Адам во1о ший воша вувж. Цох гучадоал сага дезаро, мича саг кхоачаву.
*       Цхьацца йола ха хиннай эгоизмах духьоттара болхбеш, прогрес-сивни наькъа т1а дакъаловзар (роль) долпаш. Цига хинна хьехам ли-тература, искувсства, аламата (филос-ия) хинна эгоизман безам ший-
гар шийна кхоачаш е х1аране бокъо (право) ираз хиларца эвдемони-змо, гедонизмо маяхха.
*     Йолача торонех сага кхетама (предст-ие) цар къаьстта дакъалов-зар (роль) даьд, наьха уйлаш мукъайоахаш.
Цу баьде яхача заманга, юкъерча б1аьшерашка (средние века) лаьт- та. Мела халахалара. замаш наха д1акхоахьаш хиннай, шоай вахарца, из яхилга да адам ла дезаш долга.
*    Наьха сакхетам хиннаб 1илмаца, динца бувзам хилар хьажжа. Х1ара саго кхетадарца, ший хьашти-тер- кош (интересы), ший бокъонца да г1ертар иразагахьа толам боаккхаш.
*       Боахам дег1абоалабар, капитал в1ашаг1тохар, ц1аккха нийссача наькъа т1а хиндац, из рузкъа 1адужаш хиннад, цига 1ехавергвар 1е-хавергвар 1ехаваь ваьлча, конкуренци хиларо дохкадаьр (товар) дай- далча.
*     Иштта кредит лакхача процентах йоал йоахаш, наха т1ера ц1ока йоаккхаш. Из деррига леладер эгоизман чоалхоттар долаш, цох бусалба дино махбу б1ехал лоарх1аш, ший кизгах къаьга кизгал хи- ларца.
*     Дикан могаяь мегаргйолаш базар хул, нагахьа шиъ саг: лушваре, дехашваре раьза болаш пайдах, цар къастар хули лазар доацаш, шоайла чам болаш. Изза-мо азар берката хулаш, бохам юкъе боацаш.
*     Эгоизман ший кхетамче (понятие) хилар совгш1а гносеологис ц1и а белгалъеш «эгоизман теории», -  оалаш, из я этикан концепци дов-зартен болбеш, мичахьа саг мегаш хилар кулгалде, дуча г1улкха, цхьа  йолача хьашти-теркоех, лерх1ам байташ.
*    Цу хьехамо эгоизм хьалхайоаккхаш махходабуча духьоттарца, бакъахар лелама. Т1аккха шиндухьадолаш кхетама хьал: аламатан (филос-кий) хьехамах «саги 1алам», (природа человека)дувцаш саг вичахьа, шийна тоамбар дезаш, х1аьта маярра халонех к1алацависа г1ертар, г1айг1а йоацаш, вахар дезаш, сага ший хьашти-теркош (инте-ресы) йовзаш.
*    Иштта, шоллаг1а да мог1ала, хьехамах нах декхаре отташ, шоай мог1ални бакъахьар болх-г1улакх (деят-сть) хьажабезаш шоай хьа-шти-теркошца.
*   Из яхилга да цу хьехамах - саг ва эгоистал доалаш, ший 1аламга-

                298


хьа, вале а цунгар хьадала хул, цхьа маллаг1адола оамалт(нрав-ть),
эздел. Тхьовра заман антични аламатхой (филос-фы): Демокрит, Эп-икур, Сократ, Платон Арестотель дувцаш хиннад дукхабараш эгоиз-мах.
*     Из цхьа харцо я оалаш мо, из бокъонца бола низ болга тидам ца беш саг х1инаревеш, ший вахара йоакхо яра. Х1аьта, цу хангар, цох дувцаш хьакхаьчад хьехамах аламати (филос-кий) бакъахьардар, оамалти (нрав-но) дунегара (мировоз-ие) д1аоттам (устан-ка) болаш эгоизман хьашти-теркоех д1аг1ертараш (тенденци) хьалхадоахаш, х1аьта наьхадараш б1аргацагуш.
*     Иштта хьайоалаш цу уйлах геттара бердаюстара (крайний) сагага сина1алашол (субекът-изм), цу даькъа белгалвоалаш хадемогара (способность) индивид, санаьхк (лич-сть).
*    Цига из д1ач1оаг1алуш ший мукъа, кхетам боалаш бакъахьарлен бокъо ца йоае, ц1аьрматал гучаяьнна г1орташ, шийдар карарцада-лийта..
*      Укхаз кхетаде, дезар да цу тайпара д1аг1ертар (тенденци) да, бо- къонца сагах доала сина лазар, хьагойташ цуна психологи, торо хилар ший мара саг ца везар, довзийташ, из да эгоцентризм сагах ялар, деррига дуне сагагар д1адолалуш. Цунах латтилга гучадоал экзистен- ци йолилга сага, из хьахинначап метте.
*      Эгоизмах шерра дувцаш хилча, дагадоха дезаргда дукха довзарт-ен (позноват-ые) хьехамаш. Цох к1езига оалаш,- эгоизман синоним хулаш «ше везар», «солтал».
*   Укхазар альтернатив а я, - нахацар безам, нахбезар хулаш маьл болаш, сги дикадар хилара, дале а безам «ший- ца» хилача сага къа хулаш.
*    Мела духьале я, из духьоттар (принцип0 долаш гучадаьннад Кальвина динаг1леца (теология), цунах гучадоалаш, - из, саг ший ду-хах (суть) эг1азваха а, низбайна а гу.
*     Сага магац, кхыча фаралга (благо) кхача ший низаца. «Вайи дац воашта доалахьа, цудухьа вайи хьаькъало, вайи ло1амо доалде да-г1ац, оалалдеш (управлять) уйлашкахьа, караг1доаларашкахьа (по-ступки)» - аьннад Ж. Кальвина.
*    Д1ахо цо укха тайпара дийцад,- «вайи дац воашта доалахьа, х1ана аьлча, вайца лоарх1аш воех дагалоацам беш хьалхадезачун, г1ойлен, воашта дег1о яхачох, Вайи дац воашта доалахь, цудухьа воашта ма-могга дицдала хьожаргда вай, вай долга, вай долчунца.
*    Вай Даьла доалахьа да, цудухьа цунна дехаргда вайи, иштта лергда вай. Из ца дой сага «у» доаг1аргда, валар дахьаш, нагахьа цу- на йиццалой, ший керара оаз.
*     Цу даькъа ца1 мара дац сага к1алхьа- рвалар, из да ца ха а, ца довза а, цхьаккха шийна хетачох, Далла мута- хьа хиларал совг1а, вайна из деррига духьал латташ доландаь…»
*      Цунах хов саг мела махбоацаш ва дуненчухьа, бокъонца долча

                299


хьала, из хьал кхетаде, саги уйла ца хула мара. Из дац писсимизмага
кхача веза яхилга, из да саг ший йолача торонех, дар нийсса кхета-деш, ший саг хилар т1ерадоаккхаш хала везалга, эшача рационализм йолаш, эшача прагматизм йолаш, Дала шийна даннача хьаькъалах, торонех вахаш хоза-дика, наха а, Далла а.
*      Иштта ца хули  «У» доаг1аргда, оала Кальвина, из деци бусалба дино яхар а. Цу наькъа т1а хьехам хилар да кхетадедоаг1ар, цу эгоиз-ман ма1анах кхийтта, цхьа вахар нийссадана, гуш саг уйлан д1ач1о-аг1ацалуш.
*     Из эгоизм, йовзар кхоачам боацаш вала-ваха, цунца воддожехьа шайт1ан уйланга кхоачаш, дунедезадалара тувлалуш, х1аьта эгоизм, йовзар дакъилг мара доацаш вахара, из юхедисар Далла могадаьр долаш, нийссавала «хье» саг хилар т1ерадаккха.
*     Саг хилар, сго т1ерадоккхе цунга «У» доаг1аргдолаш, «У» да харц вахар: къаракъаш, наркотикаш, барча доал ца дар, царца даржаш лазараш, довнаш, т1емаш, мог1ал д1айовр, нах хьайбашта тара бер-зар, рекламаца нийссалуш, из дунен кегар (хаос) д1аболабалар.
*   Адамо ший кулгашца 1охьаш адам, цига оал, лаьтта хадар, Саддоме Гаморре, уж дерригаш наха шоашта лоха «У» долаш. Кема т1ар цицкхолгаш фордуча лелха ди долаш из.

                ( ДИЪЛАГ1А ДАКЪА)

                БОЛХ А,  БОАХАМ  А  ЛАРХ1АР
                (отношение к труду и собственности )

а)   Кхоадар (бережливость)  я адамашка кхаьча мог1ални башха ди-кале (кач-во). Деррига дикаш(дела) да цунца ийдам(отнош-ие) беш, цох хьахьовкхалуш наха оамалтах дикал (дост-во), из да х1амах кхом-бар, з1амига мара деце хьурматдаь лорадар.
*    Саг декхар ва Дала хьаданна беркат, 1алам кхоаде, из зехьа до-адучанца къовсам лоттабе,«сона ба- ла бац», - аьнна ца 1еш. Боахам болаш вахача саго х1урмат доацаш е ца ховш, ца ховш къахьегаш хилча, из юха т1акхоачача волаш д1ахьехар саги догц1еннал я, цунах к1алвусаргвац из, царна шиннена г1овле ялар хургда.
*   Х1ама кходар да, ваха г1ертача сага сина 1алашо (идеал) я, тхьовра кукли ханаденна, хьаькъал долача наха, хестадеш хиннад, цунцар саги барттайна вахар.
*        Бокъонца кходар хьадоал болх безарца, саго къахьегар да, ший белха йоакхояр, цу белхах валар кхераш, ший долашдола хьаькъал-ца, г1орташ декхар кхоачашде.
*    Юххера саг шедар кхоачашдаьваьлча, воаккхий а хили, парг1атта садаккха мегаш хул, цунна хов ший къахьийгар, мела халонца кхаь-чад.
*    Маллаг1а рузкъа, торо е боахам хул сага карабоаг1аш, хала къахь-

                300

               
ийга, ха йоаяь, из карадоалдаь беркат; т1аккха мела лорадеш, кхоад-
еш леладергда саго, шийга кхаьча дика хеташ.
*     Цо эггара хьалха Далла хоастам бергба, шийна беркат далара,т1а-
ккха Даьлагар деха доаг1а, шийгар из д1ацадаккхар. Иштта доаг1ача декхара, бокъонаш йолаш, лорадеш беркат; х1аьта цунах пайда эца, уйла а йолаш, 1ергва таханар заманца д1атар даь бусалба саг. Из да шемадарра х1ама кхоадар.
*     Цунах хов, хала къахьийга даьккхар маьхедар (ценность) долга, цудухьа сага декхар да шийга кхаьчачо х1урматаца кходар. Цунна ха доаг1а, цуна атта нийссаданар, сигалар 1очудежа дале а, цуна мах- бале, из мела наха хала кхоач, ховш, цуна декхар да кхоаде. Из ца кхетадучо, атта доадеш, болх хинна, моттигаш хиннай.
*       Цу хьалах наха оалаш: «атта хьаденар атта д1адода» е «Даьла раьзавоацаш гулдаьр, хайра доацаш даьадаьнна хул». Рузкъа доадар хилац, нагахьа цо цо к1алвисача сага лоай, из парг1ата ваккха, цох зехьа дайнад ала йиш яц.
*    Саго даь г1о-новкъостал довргдац, из д1аийцачунгар баркал ца хули а, наьха сакхетамгахьа дахаргда цо даь г1о, из маькха чегалг мара еце а. Саг нийссалургва из дагадоха, из историна д1аяьзде, цу- нах т1ехьат1айоаг1ача т1ехьена масал хургда.
*     Атта кхоачаш маьхедараш хул, массала, дагадоацаш ч1оаг1а лата сомий беш, цунах хьадаьнна беркат хул ше къахийга а е юкъа беркат декъаш нахага чуэцийта а. Иштта кхаьча беркат хьаьнал да, цунах х1урматде доаг1а.
*       Капитализман чоалхоттар (система) хьаяьлчахьа лоах1аш хиннад  рузкъан х1ама кходар мог1ални башха дикале (кач-во) йолаш.  Хьал-
хара рузкъа(начал-ый капитал) гулдеш, къаьстта пуритани этиках дар, цхьа шишболаш хинад наьха сакхетамгахьа.
*     Цунах хов, кходар кхетамче (понятие) я мог1ални чулоацам бо-лаш, ший бахьанаш долаш, ийдам балара, саго хийгача къинца. Цига наха декхар дож, нийсса кхомбеш лелабара наьхаюкъарлен (общ-ый) боахам, из ба Дала наха банна къахетам, цунах хов наьха фарал йолга.
*     Г1алг1ашта йола фарал я цар мохк, из 1амига мара беце а, цуна лакха махболаш. Х1ара саго ший ц1а, юрт-г1ала, фу-тайпа, ший коа йоага лампа лорацайой, х1ур- мат ца дой, Дала долчох ваккхар кхерам хул.
*      Саг массанахьа кхачаве- залга да цуна декхар. Кодар мах боккха хиларц, мог1ални дагара ди- кал (дост-во) йолаш, лерх1ам ба доаг1а, 1аламцар, экалоги, лорайича наьха бахар беркат хургдолаш. Иштта да хьал саги сакхетам нийсса, тайна халабезаш кходарах.
*     Саги оамал хинна болх хул х1ама кходара. Из да х1аман хар мах-бе, из лораде, мела из к1езига мара ца хилара. К1езига к1езиг ло- рацадеш хилча доккхачох х1ама дисац. Из дац рузкъа д1адахийта даргдоацача юхаозале яхилга, из да зехьа е пайда боацача ма доаде,

                301


нуг1арт мара деце а.
*     Рузкъа доадар хулаш, саг1а даларца, из к1алвисар дийнаве е д1алучун ца пайда хургболаш, сага хьаькъал хиларца нийссадар д1адахьа.
*      Саги дикале (кач-во) хулаш дер е д1алур экономнег1а хулаш, ла-ралуш харцахьа г1алат ца далара, цу белха хьабола пайда хилар гуш. Саги эгоизмо вугаш саг кодаргар ц1аьрматалга е эза волаш наха хинна ца 1еш шийна кхоачамбе а.
      Малаг1а хул уж кходе дезараш:
а) юачо, молачо х1урмат дар, даар-малар толхаргдоацаш, миччахьа из леладой а, складе ялат, сом, холодилнике даараш, лармача корт-ол, доача хьажка, иштта кхы а;   
б) саго т1адувха барзкъа;
в) болхбе хула декхоачам (инструмент) лорбар, доалдеш; болх йис-тебаьлча г1ишлона д1адода х1амилда (материал) хьагуляь, д1аотта-яр; ший унаг1ц1ено лораяр, цамогаш хилар кхераш; коа-карта дехар тоаде тоалургдолаш дале саго ше е тоадуча мотте; цхьанега лораде д1адалар боахамца леладу х1ама; лорадар гонахьар 1алам; саго ший сина е дег1а онк лорадар; саго вахаргахьа делостам (порядок) лелаб-ар, иштта дукха хул кходара вахар наькъаш.
          Сае, дег1е кхоадар (бережение души и тела) долаш нах шоашка хьожаш хала деза. Х1ара саг ший меттае, т1ехкарал лохача моттигае доалдеш хала декхар да. Ший баген доалдаьча саго, ший са лорадаьр волаш.
*     Дукха дича къамаьлах шеконаш йийний. Хозахета дийца къамаь-лах валача жоп тела дезаргда аьнна да дингахьа, ший дешаех бехк а бахьаш, цу ший дешашца бехк хулаш мо хургья сага кхел.
*       Философаш шоай хана махбеш моттигаш хинай кходара. Х1аьта Аристолель лоарх1аш хинадац кхоадар села башха «дика» да оалаш, из Спартера кходар юстара долаш мо, цуна дукхаг1а камаьршал лар-х1а хиннай, х1ана аьлча цо юкъера моттиг лелаяьнадаь ц1аьрмата-лае, из х1ама цакходарае. Римахоша лаьрхьад кходар экономи йол-аш мо дикан, белгалеш цуна арахьар аттал, эза боацаш нах.
*    Буржуазии хьайолаялача г1оне, кходаро ши моттиг д1алаьцай са- кхетамгахьа. Цох фарал лоарх1аш, хьадоаг1ачуне, д1адодачуне дага- гарде лоарх1аш ахча е рузкъа.
*    Цу хьаькъа Джон Локкас аьннад аьнаьнчадолача (джентельмен) саго лелайойла ший бухгалтерии. Адам Смита раьзахиннав Аресто-телца, кходар юкъера да оалаш ц1аьрматалае, х1ама ца кходарае. Ге-рмане Ф. Вильгелм 1 волача хана лор- х1аш хиннад  кходар «прусс-кий дика» оалаш, цудухьа нимцашта хов рузкъа кхоаде, кхыча къа-машта юхе.
б)      Бюрократизм (каьхаташца болх сецабар) я кхетамче (понятие),
цхьа чоалхоттар долаш, наьхаюкъарлен торонаш йовзийташ, цо пач- чахьа юкъара бувзам е наьха г1улакхаш эшадара, цу каьхаташ яьзду-

                302


чара болх толхабеш, цунах набхаюкъарлен хьал мелалуш.
*    Цул совг1а мог1ал толхаеш адамий. Из х1анад? Да, лаьррх1а г1у-лакхера наха юкъедаьккха хьал долаш, шоашта т1ехьт1ахьажар д1адаьккха, оттадаь, кхайкадаьдоаца низам леладар.
Цу торонца бюрократизм д1аяр-  жаш мукъамотта (простр-во) хьаллоацаш.
*    Социальни этика бюрократигахьа хилар, белгалонаш ювл, ший-гахьа 1аьдал бедаларца, наьха торонаш лохалуш, г1улакхерча наха лоарх1аш хул 1откъамбе.
*    Цар прфессиональни белхаца торонаш йолилга гойташ шоашка-хьа. Цу хьалах социальни ч1ор хьаеш, д1ахо ший эшаш йолга хойташ, наьха юкъарлен.
*    Чиновникашта бейоалаш яьзензайола бокъо, 1аьдалца 1откъам лоаттабе, цигар социальни з1ыагара (процесс) т1акхоачаш хила наь-хаюкъарлен (общ-ный) рузкъа д1ахьаш, ший тайпар хьашти-теркош-ца бюрократи йолга хойташ.
*       Паччахьалкхе хьахаларца лаьттара т1айоала буц а тарайолийташ гушдоаца хьал доалаш, цу хьалах шоай бокъонаш лелаш бюрократи. Цунца цхьаькха да, из маллаг1ча 1аьдалца хула кхетамче (понятие) я, цхьаккха «политический режим» хилац из йоацаш.
*      Цо дер да аьттув   боацари кхы а аьттув боабе хьажар, ший кулга-хьа дукха 1аьдал доландаь. Иштта каьхаташца бокъо, д1ацаяхийтаро дер да, ший оамал хиларца, цхьа наьхаюкъарлен мог1ал, эздел гйтар. *   Из наьхаюкъарлен хьашти-теркош (интересы) бюрократигахьа хи-лац, цуна ший хул, уж эгоисти тоабай, доккха хьашташца (потреб-ти). *    Бюрократи агакеп (форма) йоккха хул, из гургйола б1аргасиношца хьажача, цуна ма1андар (значение) да наьха бала, паччахьалкхен ба-ла боацаш, ший хьашташ кхоачашде, цу шийгара дагалоацаме уйла (идея) лохаш беза аьттув.
*      Г1улакхе сага чудоалар, ший долаш, арахьар дар бюрократи дух (суть) тайп-тайпа долаш, наьхаюкъарлен (общ-ый) боакъувнашта му-тахьа йолаш мо, шийгар, адамий дукхама1анех сакхетама башхал я ала торонаш; хьожаш цхьа формализма нюхе те1аш, аьттув баьннача. Бюрократи хул, 1аьдал гулакха лелашйола социальни тоабаш, цу наха наьха хьинар доаду, ший метте кхааш ийдеш.
*    Х1аьта цар г1улакхерча наха шоайла новкъостал деш, чакхдоаккх деза каьхат, проект дукха рузкъа доаде, цига лакхарча хьакимо, лохе-латтар лоравеш шийца бартавенар.
*      Наьхаюкъарлен (общ-ый) рузкъа карадолаш хиларца доаладар а д1адарж массайолача мотте. Бюрократий, ший статус хиларца, къай- лаг1а тоабаш хул, 1аьдал бедерзаде, ший «къайлаг1а законаш» дол- аш, ший мог1ал йолаш.
*   Наха хьал доаладеш, юкъара адамий мог1алах куц дилла, ма1ан-доаладеш хилча, къасташ цар оамалт (нрав-сть) наьха юкъарлен мо-г1алаца даима ца1 йолча. Ший чухьар агабокъонах (законы) ч1оаг1а

                303


хул бюрократи, цхьацца цхьог1о йолаш, шийгар лаг1аш т1а лоархьам
болаш, цхьа «патрональность» йолаш, психологи а йолаш.
*      Цуна болхлой лаг1аш т1а даржах лакхалуш з1ыагарца (процесс) иерархи хулийташ, лакха мела хила «деловой лоид» даькъа т1а кхоа-
чаш бюрократ ший «дега дикалешца»(кач-ва), х1аране лакхера хьа-кима товрадеш, эшар кхоачашдара. Болх хой-цахой товра хилча- хьа лакхелаттачун.
*     Бюрократес леладу эшача хана, ший толама дацарий (отриц-ый) д1адерзараш, цига цхьацца гучадаларца наьхаюкъарленгахьа оттача хьала.
*     Х1ета, цо наха юкъе урхоазаш хьал оттаде г1ерташ болхбу, цу- нах наьха сатешам (убеж-ие) боабеш, цхьа «дика» хургдий хьог1 аьнна хетийташ.
*     Эггара кертерадар да бюрократина лаар, коррупций юкъеяккха, уж зуламаш ду нах юкъебоалабеш, иштта шийгахьа 1аьдал бедол цо, цу наьха уйла-нигата доалде.
*    Цу хьале 1аьдала идеологи сакхетам бюрократица д1атов, цхьа суртехьа дагмотизма, демогоги юкъейоаккхаш. Даррига хьал бюрок-ратица хилара, наьха вахара боалабеш цхьа дагалоацам (цель) хул, доал бедолла оалалде (управ-ять).
*     Х1ара сага йола бокъо, ший тайпар еш, социальни торо хулийташ, са- наьхка (личность) метта охло везаш, мог1ални дикал (дост-во) д1аяьна…
в)       Рузкъа лахар ( корыстолюбие) да дарий-дацарий (полож-ый и отриц-ый) мог1ални дикле (качество) хилар, цунах саг вовзар, доала рузкъа саг т1ехьвоалаш.
*     Саго шийна д1атарадеш караг1доалараш, бувзам лоттабе нахаца, духьал шийна болча пайда. Наьха хьашти-тер- кош (интересы) ца гуш, ший моттиг тоаяр гучадоал сагах.
*     Из ч1оаг1а йола эгоизм я, сагаца хилара, рузкъа дезарца. Цуна социальни (ноа- холи) ма1ан да абсолютизаци (шемадарра) еш т1ехь-сага х1амчера (матер-ый) хьашташ хиларца.
*    Рузкъа лахар е цуна т1ехьвалар хул наьхаюкъарлен (общ-ый) пси- логи хьахиларца,1овхье (явление) йолаш мо. Из доалар боахам наха лелабарца.
*     Кхы а, из кхетамче (понятие) керте йолаш, д1аяхар нийссало кер-тера низ хинна, наьха вахаре, гонахье (сфера) хиларца, цига болх-г1у-лакх (деят-сть) леладу чоалх (механизм) мо леламбеш…
*    Мела дика я, - алара наьхаюкъарле (общ-во), сага лазар д1адалац, х1аьта из чудахьа г1ертар, доалавала г1ертар, синах хьарча оамал хи- ларца. Цига наьха к1езига дар, дукха хеташ, психологех сурт отташ, догц1ена ца хилара, б1арг т1алатташ.
*      Цу моча сагах, мела долаш вале а, кхы а наьха дар дезаш хул, «из наьхадар мишта карадерздергдар хьог1», - яхаш, из Дала хьалмавуз-варг.

                304


*     Иштта чураваьнна рузкъа дезаро, сий доадеш моттиг хул, из къаь-
стта хьагучадоал, цхьа сага ирчал йолаш, кхетам хиларца вахаргахьа, хало иккхача метте наьхаюкъарленгахьа, цо б1еха болхбеш шийна болча аьттувна, наьхачо катохаш. Из да рузкъа лахар, адамий куц шийца доацаш.
*     Наьха бахар торонаш к1езига хиларца, цу рузкъа т1ехьваьнначун кажбена кхелах. Х1аьта Даьла кхелах аьттувна нийссалу рузкъа т1ехь- валар, цул совг1а наьха юкъарле (общ-во) д1анийсалу т1аийцача бо- къонца, къаьстта кризисаш экономике хилча, цигар «рыночный» ийдам (отнош-ия) баларца.
*   Иштта, къел дийнаяларца, наха болхбе моттигаш ца хилара, ин-фляци, реструктуризаци, дефолт хулаш ха йоаг1аш… Из деррига к1алдиса хьал хул мискашта, х1аьта бюроуратина аьттув хиле, б1еха бувзам лелабара, рузкъа т1ехьбовлаш хул.
*      Бюрократашца барта болаш, ираз лохараш хул: ца1аш мафиоз-никаш, б1арчча зуламан дай, шоай б1аьха мазаца, ахча даккхар мара кхы дагалоацам (цель) боацаш.
*     Атта рузкъа бе дола мафина, бюрократина чулаттараш, цхьа хьа-жйоаха ж1алешта таралуш; царгахьа ший ийдам (отнош-ие) болаш белаш хул: къул, реклама, барчмейлал, проституци, из ахча хар-бакъ хьамелдоаккха белаш леладеш цигар наха; царех хул нах 1ехабераш, полтесараш, мошенникаш…
*    Адам харц-бакъ наькъа т1а даьнна, из рузкъа лахар дохьа, эздий вахарах а хаьда, амог1ални болх-г1улакха (деят-сть) т1ехьбовлаш хи- лар да наьхаюкъарлен (общ-ый) хьал тишдар.
*    Цудухьа, из некъ гуш ала доаг1а, иштта рузкъа лахар дацарий (отриц-ый) хьал да адамашта.
*    Саго е наха ц1ена къахьегарца, ший кулгашца хьадучох сакъер-далуш, ц1ена дохкадаьр (товар) долаш д1аэцача наха б1арг бизза хилара, цу нимцаше, японцаше мо дика хьадара.
*      Т1аккха цох ала доаг1а цу наьха къахьегар дарий дикале (полож-ое кач-во) я. Деррига дунена цар сийле д1айовр ца хулаш.
*       Бусалба дино могадаь да ц1ана рузкъа хьалахар. Саго къахьийга, цунах баьча маьхах, шийна доаг1ар беделла, ший ц1енгахьа верзар саг, башха мог1ални дикале (кач-во) йолаш.
*     Дала цол даьчох беркат а лургдолаш, доацачо дала дагадохаш, шийга хьежа дезалашта, товра деш Цу башха белха саго Далла хоастамбеш.
*    Цол хозаг1а г1улакх хургдий? Цо из болхбара даар-малара хало-нашта к1алхьарбовлаш цуна дезал, цуна беза нах. Доккха дика хулаш цунах.
*    Иштта Даьла Элча Мухьаммад (с.а.в.с.), гаьнна базара дахкадаьр ийце водаш хиннав, ц1ана наькъа т1а дохкар-эцар деш. Из да масал, бусалба саг ваг1а йиш ца хилар, болх ца беш хилар къадолаш долан-даь. Бусалба сага т1адилад 1илманца говзал 1омае, ц1ена къахьегаш

                305


боахам, паччахьалкхе ч1оаг1ае; Далла ду г1улакхаца къахьегар тоа-
деш, бусалба наьха паччахьалкхе ч1оаг1лургйолаш, дунен т1а моа-стаг1 воаг1е духьаллат- та кхоачам хургболаш.
*      Иштта сага, ший хьал тоадалар хул, наьхаюкъарле дийнаялар…
г)  Дуийтал (потребительство) я мог1ални кхетамче (понятие), соци- альни торонашца цхьанаотташ. Х1ара сага хоза-мерза леладарца чам
болаш, ший дагалоацаме уйлдах (идея) нийсадалар, гулам болаш, дог-безамца вахар-лелар никъ гуш, х1аьта чам хилара, ийдам боал-аш.
*    Дуийтал хилара болх-г1улакха (деят-сть) г1орташ хоза-мерза лела-де даар-дувхар. Цунца дикаг1а чам буаш хьаьнаг1а-мерзаг1а даарца, цу наьха уйлангахьа хул, даар каралеладе мамогга, из «потребитель-сво» езаш.
*     Цу уйла нца социальни тешам нийссабанна, иштта мог1ални кхе-там (предст-ие) боалаш, цхьа хьехама, хьовкхам луш философис, со-циологис, шоай концепцешкахьа, дуийтал чам бовзийташ х1ара сага вахаре.
*     Дуийтал дух (суть) д1адаржара, новкъостал ду наьхаюкъарлен (общ-ый) торонаш, х1ара сага ваха боарам айбаларца; цуна ц1аг1ара чена комфорт тоаяларца, сала1а ха хиларца (культура йовза, нахаца бувзам лелабе, парг1атон са мукъадаккха).
*    Атта вахар довзаш, цхьацца бувзаман з1ы (связь) лелае, комму-никаци маьхеяларца, цу хоза-мерза леладучанца, шокъ (страсть) йо-аг1аш.
*     Цох цига кхоачам боа- цаш, саг хьалвиза, сингахьа дин д1адаьле, цу шийла ч1оаг1ачарца хьаг1 яьле, нийссавала г1ортар хул, еррига мог1ал-эздел д1адовш, ч1оаг1ачарца нийсавала хьожаш.
*    Иштта дин д1адаьнна саг хьалвизац, из цхьана валаро мара юха-тохац. Далла духьал г1улакхаш леладу цу наха, цигар х1ара саго ше-ший хьалхавала г1ерташ говраш хохкаш мо, цар мела дар Дала яхачо, духьал долаш.
*     Хоза-мерза даар, лакхвала лелабу чамо, хьалъю экономикан фун- кцица, додайтар (стимул) луш «дуийтала» эшаш хиларца рузкъа гул- деш (накоп-ие), т1аккха боахам совг1абаккха (воспроиз-во).
*     Дукха хьехамаш да 1илмангахьа юкъедаьнна, царех хьехам ба Ге- донизм, таханарча хана ханчухьа д1аторлуш модификаци йолаш. Цун хьехамо, сагагар д1адехаш да дезарашта т1ехьвала,- оалаш, - чаме долчох юхкхетар д1адоаккхаш, дино яхар д1адоадеш. «Умеренность ма лелае»,- оалаш мо.
*    Иштта саг, ший дагалоацаме уйлах (идея) воак- кхаш, сина б1еха бола дуненцар чам тоабеш, кхы а саг ший торонех лохавеш, динах хилар совг1а, цкъаза хьайбал ирча волаш.
*   Цу наькъа т1а ваьннача саго харцо лелаеш, ахчан, рузкъан белха-ца, кхы а царех да малар, наркотик, вер-ваккхар. Цига харц сага дуне
да дин д1адаьн- на, дуне духе а 1аьдал бедолла хьожаш.

                306

*     Из хьал шерра д1адаьржача, наьхаюкъарленгахьа (в общ-ве) мал-лаг1а дин оттадергда ха халадац. Наха лелабу сакхетам конфор- мисти торонашца, х1аьта наьхаюкъарленгахьа хетар-мотар доаг1а, цунца х1ара сага индивидулизм дег1айоаг1аш.
*   Х1аьта адами мог1ал-эздел хала дезача, бакъахьарлен дегума-низаци д1айолало, берти низам юкъедоалаш, зама кегаяларга д1аотт.
*    Цига нийссаг1а аьлча низам оттаде, цхьацца харц мог1ални дик-леш (кач-ва) йола кхетамчеш: аморализм, динаг1дар д1адалар, са-наьхкал (личн-сть) д1адовр, тийшаболх юкъебалар, жуккаргал, иштта кхы а.
*     Ц1ана д1аваха, г1ерта саг воавеш, динах белаш, шайт1ан товрах дин деш, ханаца адам д1адугаш, б1еха мара ц1ана реклама ца гой-таш, цо ахча дикаг1а ду яхаш.
*       Дуийтал йоаг1а, хулаш, гушйола 1алашо мог1ал-эздел д1адоаде, цун низо къовсам баьккхаб оамалтае (нрав-тае), экономикае юкъе.
*    Вахар тоадаларо мог1ал эшало, нагахьа Даьлах тешар деце ший боарама, деррига ахчано леладеш. Рузкъа доаду (затратни) эконмика чоалхленаш хиларца, оалал (править) деш, цига дохка даьраш (това- ры).
*    Дика деце а совг1а долаш зена, экономико ч1оаг1ъю «фетшиза- ци». Х1аьта арахецар (произ-во) цигарча пайдан леладар (потеб-ие) зене хулаш.
*     Г1орг1а шиш болаш «диктат» отташ, х1ама дохка дича (производ-тель) долаш, пайда леладучун зе деш. Иштта наьхаюкъарле хиларца паччахьалкхе йовзийташ, уж дохкадаьраш (то- вары) эшало, х1аьта из хало (проблема) импарто а д1аайъеш…
*      Нагахьа паччахьан торонаш ца хилча, импорт чудаккха, из нийса-луш хулар, планови экономика хилча, - дохкадаьра (товар) дифицит долаш, цунга хьажжа «1ийнера - теневой экономико» болхбе бола-беш,  харцахь-бакъахь дохкар-эцар болх ца беш; х1аьта цхьабола нах цига, шерра б1аьхий хулаш е дукхаг1абараш къелга болхаш.
*    Иштта хилар Сове 1аьдал д1адоалаш, Росси экономикага хьакхаь-ча хьал тишдалара. 1аьдал дехача приватизаци харцахь-бакъахь еш, ми- скашта «прихотизаци» ца юсаш, из дар тохачо ка тохаш, аьттув хилар хьажжа…
*     Цига юкъеяннар б1арчча «мошеничество» яр, нийсса йола харцо, коммунисташ, из деррига бедалара  д1а-х1а декъаш шоашта, наьха- юкъарле гораоттаеш, из 1аьдал-юкъар боахам караберзабеш. Цига цу хьалага хьажжа мог1ал а хилар д1атарлуш.
*     Воча наьха мог1ал яр: ду- кхаг1а лочкъаде, 1ехалур 1ехаве,- яхаш. Цунах ц1итилла хилар «Дики капитализм», 1аьржа болх хьабир, инфляци йолаялар, нах къебалар доаг1аш, даар-малар эца торонаш д1айоалаш. Нах хала бахар пенсех, пособех кхоачам ца хулаш.
*      Цу хьалха хиннача къиза-эззахинача ханах, маькх, шекар, даьтт

                307


толонех долача хана, наьха очердах латташ дегаш г1еллуш 1олегача хана, цу перестройках, «застойни коммунизмах» хьогаш хулар миск-аш.
*     Нах даар хилчахьа кхы долчо бе-башха доацаш бар. Йоккха дез-комфорт ера Росси баьхачарга, цхьа болчарна  ялсмале ера, из харцонца торонаш яьчар 1аьдал беделар.
*    Цул совг1а т1емаш даьлар къамашта юкъе, къовсамаш совг1аду-влаш. Иштта хьал даьлар наьхаюкъарле тишлуш дуийтал торо д1айо-алаш.
*     Из дуийтал чам караберзбарца никъ лоацаш халар да наьха хьаш- таш (потреб-ти) хилар дукхаг1а кхоачашдеш, кхы а декхараш хьалхи- шкалатта духьоттарца социальни нийсо эшарца…
д)   Дердайнарал (праздность) да саги вахара никъ, деш х1ама е беш болх ца хилара; цунах хьагуш дацарий оамалт (нрав-сть), ший мог1а- лни дикале (кч-во) йолаш.
*     Цу сага (наьха) д1алелар (повед-ие) долаш социальни торонех тоъбоарамашца (нормы), царех хьабоаг1аш хаде- могарца (способ-тью) къахьегама духьотташ овсарал муг1, мукъален мог1ала.
*    Дердейнаралца йовш торонаш, эздий оамалтах гойта, цун хьаялар хьадоаг1а тхьовра аьлий (феодальни) ханаденна башха эзде- лах болх хестабаь аьлий д1алеларах.
*       Иштта боаг1ача кхетаман, ший д1алелар (повед-ие) долаш, деш х1ама доацаш, лакха уйла-нигат долаш, цхьа сигалар эздий оалхазар шоаех хеталуш, хиннаб уж сийлен дай.
*     Цу айбанача наха, аьлий бале-беце а, царна хеталуш дуненах лер-му1а, шоаш яхар хилача, кхоачам хеташ саги вахарах. Царех тараде доаг1а Сеска Солсие цуна наьртхойе вахар, цудухьа безаш а, ца без-аш а гу, ужаш г1алг1ай багаг1був- цам т1а.
*    Сеска Солса маьхка да хулилга дезаш хиннав из, эшаш саг хин-валаре дика дар,х1аьта а из сийлахь Сеска Солса хиннав, иштта г1алг1ашата тара ца хетара цун башха г1улакх д1адахадац.
*    Шиндухьа гучабоал цох бола кхетам г1алг1ай сакхетамгахьа, х1ара г1алг1ачо ше аьла хеташ хилара, аьттад из хьал. Цига гучаяла хьож е таралу сина1алашох дердейнарал (идеальная праздность), из х1анзар дердайнари уйленгахьа лела кхетам ба аттача вахарах.
*     Дердайнарал саги кхетаман (предст-ие) ма1ан хила доаг1аш да шиндухьа:
-   хьалхардар, нагахьа дукха къахьийга песионераш е за1апнах бале, шоаш дергдар даь баьнна, кхы онк доацаш бисара, из яха ха дага-йоахаш, из шоай кхонал къонача т1ехьен хьехамбеш, гойташ ай- янна уйла хилча оамалт доалаш хул мог1ал-эздел д1ахьеха т1ехье кхеташ кхее;
-  шоллаг1дар, нагахьа хьаде х1ама а долаш, из дер дайна лелача на-ха, цар сина1алах (идея) махбеш кхетамгахьа, атта дуне даар духьв, цхьацца харцо йолаш гонахьарча наха д1агойташ, цхьане торонех

                308

д1алелара (дас, вошас е сесага лелавеш, и Олдам), т1аккха цун дер-дайнарале, цун уйле аморалния, цунца мог1ал-эздел хилац, цхьа ва-хар телхача (да, воша е сесаг) д1алелача ший г1анда т1а 1оховеш хул. Из Даьла кхел я…
*     Д1ахо цу саги оамалаш йовзаш беррига нах цхьатарра ца хилара из кхетамче (понятие) хиннай, наьха дар даа чамболаш, из юххера жугарг хиле. Цу хьалах, даима кхийна хиларца «паразит» уйлах ца1 линнав, х1аьта к1алвисача йовсар хиле д1аводаш хиннай моттигаш…
*     Бюрократаш, карьеристаш, дер дайнараш, цхьа тоаба еце а к1ал- бисача юхаотта тара хул, ужаш моргаш дукха хиларца, из дешдола къаман продукт д1а-юха хьожавеча, цар катоха уйла хул.
*    Шоех, ца1 мотийта къамаьлах, ч1оаг1а лакха уйла йолаш, нах хин-наб дердайнараш, царга хаьттача, ужаш аьлий ба, аргдолаш док- кхий къамаьлаш хиннад, царгар хаза, царга мара мара бакъахьар уйла яц, царга мара эздий дикал (дост-во) яц аргдолаш.
*     Ужаш Сеска Солси дезал ба аргдолаш. Дердайнарашкъоастабеш хьабийцаб, царех 1овхье (явление) гуш, социальни хьалацар социолога Т. Верблена, ший йоазон т1а «Теория праздного класса».
*   Деш х1ама ца хилара мадарра хьдайзитад: хьовкхам беш дер-дайнарал даьллачарех, цхьа декхара кхоачам болаш тоъбоарамаш (нормы) е бокъо йолаш, нийс- савеш даа-дохка харцахьа.
*    Ц1ера дуъ алийта, шоашта да дезар ду оалийташ, из дика-во (эз-дел-эхьдайнар) къоастадеш. Деш х1ама ца хиларо, хьаю ший тайпара социальни ч1ор; х1ама деш йоаца класс йолаш (чулаттар долаш кхоачар наха), г1улакхдеш чулатта, везача ца1 накъаваккха.
*     Деррига вахарах юхь-сибат (образ) долаш хьагойташ, ахчан бокъо хилар, из халарга хьажжа, махбайташ, наьха вахар боарамах, дика ва-хар, чамах кхетарца е хьаькъал хиларца.
*     Дердайнарал махбеш сага, беррига лерх1аман эквивалент долаш «праздный» куц луш вахара, ахчах лерх1амбеш, цунах кизга гуш, мах оттабеш, наьха вахар хозадеш б1арга го.
*     Философаш хестяьдац дердайнарал, из социальни то-рони лазар кхетадеш, цунца бувзабанна оамалта (нрав-ый) кхетам хилара наьха-юкъарленгахьа, цхьацца дувзалуш цунца, амог1ални д1алелар: наьха чотах ваха г1ертар, сибарит хилар, инфантил хилар, к1алдиса лочкъ-адар, шийгшахьа дуийтал йолаш…
е)   Болх безар  (трудолюбие) я мог1али башха дикале (кач-во), саги сазала (субек-ое) торонаш йовзийташ, санаьхк (лич-сть) хилара эзде-
ла лакха боарам гойташ, цунца белгалйоал саги дикал (дост-во).
*    Саги болх-г1улакха (деят-сть) зембича, хул дукхале е дикале (ко-лич-во и кач-во), наха пайда баларца. Болхбезар гучадоалаш сагагар, белхагахьа хьинар гойташ, саго дешдола х1ама, ц1ена, тешаме, болх-беза оамал гуш наха.
*     Болх беза саг духьал хиннав белха т1еравоацачуна. Сага белхацар чамо наха юкъе бувзам оттабу, цхьог1о хулийташ, цунах наьха торо-

                309

наш дег1айоаг1а, цо къахьегара, лакха махбе хьашти-терко (интерес) йоал дикле(кач-во) гойта.
*     Цунга хьажжа, культура сомайоал, наьхаюкъарле дег1айоаг1а. Из оамал я Далла вийзачо кхоачаш, изза морг наха а везаш хул.
*   Болхбезача наьха хургда ц1ена вахар, массадола беркаташ шо-ашца а долаш. «Ч1оаг1а къахьег» оалаш белгалбаьннаб: нимце, япо-нцаш, китайцаш. Цу къамаьлах дац из , из да цар къахьегарца, царна беркат совг1а доаладаь. Цунга хьажа я цар култура, цар вахар а.
*      Къахьегарах доал беркат, саги психологи план хилара: хьашт хил-ар (потреб-ть) долаш, болх бе оамал йолаш, цунах сина тоам хила- рца, сакъердалуш, лостамбарца боарам оттабеш, цхьа график е план яьзъеш.
*   Цу тайпар деотам (прак-ка) болаш, болх безара, саги культура лакхлуш, вахар а тоалуш, пайда хиларца, из ший кулгаца даьр беза-маг1а хулаш, эшачо дала е дита.
*    Ц1ана къахьегаш волча сага сйле даима лакха хиннай. Цо даьр наха дезалуш, беркат дикаг1а хулаш..
*        Цхьаькха да болхах лаьца, болхбезар да духьал гуш, цу низаха байтача белха, из низахбайтара зулам доалаш мотигаш хиннай, х1ана  аьлча низ болчо пайда боалаш, из мискинг ца воалаш, бу болх болан- даь.
*    Шоллаг1чун унаг1ц1ено йовш, доаг1а ахча хьацакхоачаш, беш- бола болх хиларца, зулам доал. Цу тайпар къахьегаш наьхаюкъарле хилча харцо я, цига хала ца дезар хул, нах г1овташ харцон духьал…
*      Наьхаюкъарленгахьа болхбезараш хули, дарий (полож-ый) хьал доаг1а, къа мела хьегача низаг1а доацаш, цигар хьал, т1аккха сага ва- харцар дагалоацам нийсалургба, заман эстетика ог1онца, наьха юкъ- моттиг тоалуш.
ж)  Жукаргал (тунеядство) сагах доала амог1ални г1улакх да, да-царий оамалт (отриц-ый нрав-сть) хилара. Цох гучадоал къа ца хье- гаш, наьхадар  даарца, из сина сакхат дола саг ва.
*    Цу кхетамчех (поня-тие) гучадоал саги вахара куц, даьсса къамаьл-ах бехказло еш, пайда бацар аьнна.
*    Жукаргал доалача сагагар хоалу цабезам къахьегарца, наьхаюкъ-арлен пайда бекъача хала лов цунна, хьожаш, къахьегамхошца оаг1-ув боацаш, уж гома хиларца.
*   Цо догкхоардаду, шоай хьа- царца бахача нахах, ший дегахьа ла-кхаг1а волаш мо, уйлангахьа, ший- га, цхьа аьлан дакъа кхаьчача мо.
*      Тхьовра, шира замах, нах аьлий болаш, дукхаг1а бараш, лай бол-
аш, адамашта юкъе яьржа кхетамче (понятие) хиннай из. Х1ама ца деш, наьха дар дуашвар хул цкъаза ц1ае, ц1оге доаца аьла. Цу  тхьо-врв замангахьа лийнна черсий, гуржий аьлашта тара а хеталуш…
*    Цхьаккха ца деш вар, базар яь а е дохкача-эцача теш хинна а, цхьа нуг1арт пайда бе ца хьожар харц саг ва, синах лазар доалаш. Цу моча сагах «жукарг» (тунеядец, паразит) оал, из социальни (ноахой) 1овхье

                310


(явление) я.
*   Цуна хьаялар моттиг хул классаш яьлчахьа, нах бекъабаларца б1аьхийе-къее нахах. Б1аьхийча наьха кара боахамаш, рузкъаш дол-аш, къечар кара х1ама доацаш; цунга хьажжа б1аьхий- чар шоай уй-ла-нигат долаш, къечар шоай.
*    Дукха бараш, хьаьнал къахьегарца бахаш; х1аьта цхьабараш къа-хьегар ца дезаш, б1аьхийча на- ха халхарой болаш, истола гонахьа кхесташ, белама таникал леладеш. Иштта теннарий халхар дича, г1ойле хеташ, къечарна юкъе ца кхеста.
*     Баьхийча наьха рузкъа б1арахьежаш, аьттув баьлча ахчах-рузкъах
катохаргйолаш, хьалдолчан хьалхаудаш, оттабара чулаттараш хулаш, цавезаванар д1авоаккхаш.
*      Хьалха хана наьха сакхетам эрга хиннаб х1анзарчул, м1ан долаш, х1анза наха т1абихкабац, сингахьа ала хала е ца хала мукъа ва х1ара саг.
*     Цудухьа, х1анза, ший аьттувбар хьадича д1ахо уйла е хилац саг, цо ше хьаваьр ва, Дала шийна даннача хьаькъалца.
*     Х1анза жукаргал леладуча наха, дукха парг1ато я, шоай дег1ама-шта дай болаш, аьлий хана атта лийначар, агасурт (образ) духьалух-аш, даьсса, даьсса вахарехьа, миха духьал т1оам беш мо, сийле йоа-ца мара, из сийле шоа-шка кхоабаш хьадоаг1а.
*    Из тиша, даьсса вахар да цхьанех догдоахаш, ца1 белгалвоалаш г1оде (спонсар) - да, воша е сесаг кхоабараш, цхьа бахьана. Цу шоай баьннача аьттувна х1ама ца деш, цхьацца бахьанаш доахаш, дегахьа болх гоама болаш жукаргал (паразитал) леладу цу наха.
*    Жукаргал кегаде даг1ац, даьсса вахарца х1ама ца деш, цхьа «аь-лий этнос» да ала духьа. Х1аьта мукъа вахар жукаргал леладеш, духьал дилача, гаьна къахьегара.
*    Даим декхар доалача чоалхоттара (истема); цул совг1а низаг1а буча белхал, вахара хьаст боалаш. Вахаргахьа дохкар-эцар (производ-ство) хьадучв, наха юкъе, гонахьа бизнес д1айодача шаьра мотте, жу-каргал дола саг нийсавалар хилац, цигарча хьало юхеватац «тунеяд-ец»,- оалаш воа айпе саг.
*     Из да, тхьовраденна, капитализм хьайолаялчахьа пуритани этик-ах садоалаш, белха т1еравоацача сага дацарий (отриц-ый) махбеш.
*    Из жукаргал гуш, таханарча денна Россиер хьал да геттар ший тай- пар, укхаз капитализм а я ший тайпар, кегар болаш. Из иштай,- аьлча?
*   Из я, хьаде могачо, фуннаг1а хьадеш, х1аьта ца могар те11а 1евезаш, ший социальни пенси е пособи хилара, доаккхал де дезаш, цунах хац из маллув - «тунеядец», е «бомж» е зуламхо ва.
*    Гобаьккха болх боацараш дукхаг1а хилара, цу социальни халони хьала, ц2имхара сагото еш, чоалхоттар (система) яц.
*     Цох ала доаг1а бокъонца дола социальние, экономикае дола кри-зис, 2013-ча шера, дунен кризис йолаш, Росси хьал талхаш да шортта, ахча дайлуш, къахьегамхой хала бахаш, нефте, газе д1аэцар доажаш

                311

Европе а, Америке а, из лоцца ц1а йоаккхаш мо мара дац цу хьалах дар д1адувцаш, из хьал Росси экономика 1ат1кхаж да, кхоана фу хургда ца хара.
*     Хьалха энергетикан ресурсах яьха Росси, хьал халадоалаш бюдж-ет юхалоарх1аш. Х1аьта торонаш ювцаш наьха «социальни бух» (дно) яха мискаш болаш бахар тишлуш доаг1а, инфляциса тоъабеш нах.
*     Безза бос болаш ба Росси «социальни бух»: жукаргаш, къаракъ мелараш, наркоманаш, мошенникаш, саг1адехараш, х1амаш лечкъе- раш, полтесараш, барчмейлаш (простетутки), сексуальни тоабаш, бер- ригаш бийца баргбоацаш.
*    Кхерам ба цох дола хьал кхы а талхар, дагадоаца лазараш д1адар-жар. Цу социаьни бухе болаш нийсалу дийша нах, болхбу моттигаш д1акъувлаш арахецар (производ-во) эшалуш, дукха интеллигенци я кхыча паччахьа кара д1аухаш.
*   Д1аух нах къебараш, иштта б1аьхбанараш а харц руцкъах. Жу-каргал хилар да социальни хьал талхара.
и)  Доаккхал дезар (честолюбие)     /хьажа 158 оаг1ув т1а/


1.                ДЕНАЛА  ДИКЛЕШ  /волевые качества/

Сатохадалар (выдержка); Эсалал (кротость); Къонахчул (мужество) /хьажа 228 оаг1ув т1а/; Сабар хилар /самообладание/; Майрал (сме- лость); Зовзал (трусость); Сина ампал (величие души).

а)  Сатохадалар (выдержка) да саги оамалах йола дикал (дост-во), ший мог1ални дикле (кач-во) йолаш башха оамалт довзийта саго, ший санаьхк (личность) хилар д1агойташ.
*     Сатохадалар да Дала данна ни1мат, ший дегар дикал(дост-во) йо- лаш, цунца сага гучадоалаш къаьстта дола беркаташ, шийна доалде- хара, из оамалт (нрав-сть) куц да.
*   Т1аккха хов санаьхка, мах болга, оттабаьча дагалоацама (цель), ку-лгалдеш болх-г1улака (деят-ть), могаш, д1адаха духьалдаьнна ца-тоамаш, халонаш, кхы а хьалага хьажжа, б1арглокхаш ший хоалура (чув-ва).
*    Цул совг1а, эг1азло совяьлча сатохацамогар то1дара корзаг1аца-волийташ, цу наькъа т1а тешам бовр нахах чуцадоаладеш шийгахьа, гонахьа харц нах ба алара.
*     Сатохадалар да сина хьал, ло1ама бола хьовкхам бар, аьнна саги тоонаш гуш. Из кхетамче я бухан метте гуманизма ийдам (отнош-ие) боаккхаш нахаца, х1ана аьлча наькъа т1ар къовсама гуманизм езаш,
уж нийсалу духьленаш юстаряха.
*     Сатохадалар да башха г1улакх, наха б1аргагу деррига мог1ални психологи, бехкам балара эзделца, дика д1алелар долаш, цхьа
кхераме моттигаш йолача.

                312
*    Бусалба дингахьа мела хоза дийцад сабар хилар, сатохадалар, иш-тта саг декхаре ва сатоха, ше д1авохийташ хилча д1аваха везаш: ирчал, г1ожал, б1ехала къовсам ца боаккхаш, къаьстта мархий бетта.
«Са бага марха да,- оалаш».
*    Иштта мела дегачудужаш хьехамаш да сатохадалара Бусалба дин-гахьа. Ер муг1араш гаргга да сатохачо:
               Эг1аз ма г1о тха бусалба воша,
               Сатохадалар хул хьога тайна -
               Дуненна нийсса хьо волаш харша,
               Далла везларва - даькъал ве лайна!
*      Сатохадалар да сингар хьал, цун тоадалар, цун ч1оаг1адалар хьа-гойташ, сина ший низ д1агойта ха еза. Из д1адийна ги-ганирг хьа- т1адаллалца сатохаш. Иштта сатохар, сабардар, диках во д1акъастал- ца, хул сатохадалар.
*      Сатохадалар да нахаца тар, саго товра даьдар, аьнна сиха ца луш, цо товрадергду оаг1ув хьалахар. Из сина дикале (кач-во) я, сина торонаш гойташ, сага таралу дунен халонаш совялар.
*      Х1аьта х1аранена т1а да дар е хургдар д1акхетаде, шийга долча хьаькъала, т1аккха белгало ялар тарало халонаш д1айоалаш, Даьла къахетама фарале, сийле яхьаш.
*      Иштта да саго хьалкхоабар, дунен т1а вахаш, уж халонаш ловра, т1емаш го дезара, лазараш лайна; наха го из хилара, - халаци турпал-ах турпал?
*    Массекх тайпар хул сатохадалар: ладувг1арае, къинош ца де мога-рае, хало т1аеча сатоха харае. Саг новкъосталга кхоачаш, хала веза сатохарце, Даьлагар дехарце, мела халадале а.
*      Сатохадалар къиноех лорвалар долаш, воча х1амах юстар хулаш, мела мерза из дале а. Цох да къаракъ, наркотик, барчмейлал (распут-во),.. юхакхетар.
*   Сатохадаларца хьадоаг1а динаг1а тешар, из белгало я ч1оаг1а-даннача бусалба дина. Дала кхеллав саг сатоха, сатохарца зе хул саг, цунгар Даьлах тешар гучадоалаш. «атохар сердало я» - аьннад Муслима.
*      Зехьа алац, г1алг1ай кица т1а: «Сатехача салтечох эпсар хиннав».
Г1алг1ай сакхетамгахьа бизза тембеш хинад сатохадалара, саги де- г1аца сабар хиларца, эшкал ч1оаг1а лоархьаш сабарца саги дола де- нал.
*     Цо лоравеш хиннав ирча, б1еха белхах, цхьа уйла ца еш дучунга хьажача, саг сихвалара. Саг эздий хилар хьагойташ хинад сатохадалар хьажжа, цхьа ж1али оамал ца гойта.
*    Саги хьаькъал, цугар кхетам, деррига цхьана долаш сагах гуча-доалаш хиннад хьал. Цо из лакхавоаккх- аш, нахага лерх1ийта, цох бокъонца санаьх (лич-сть) хилар гонахьена белгалдоалаш.
*     Цу мочох наха хоржашхиннав, шоашта хьалхаваккха воккхаг1а саг
(старший, вождь). Цига з1амигача моттигера д1аволавале вовза хул-

                313


аш наха.
*     Эздий д1алелар лоарх1аш хиннад, нагахьа саго ше даьчох дехке вала е ц1евала ца везаш хилча, цо даьр нийсса хин- на массанена пайдабоалаш.
*     Саги караг1адоалачох махбе хиннай цуна гонахье, цуна мохк. Цар
сагах санаьхк веш хиннад, наха хьалваьккхар хьалвоалаш, наха чуто1- ваьр д1авовш хиннад даима.
*     Цудухьа нахага ше ларх1ийта эшаш хиннад хьаькъале, денале, сабаре. Хьаькъал дале а денал е сабар доацаш нах халамегаш хиннаб, - цунадаьла дизза хьаькъал хилар хиннад, уж кхоъ кхетамче шийца хинна сега д1алелар (повед-ие).
*      Цу моча сагах г1алг1аш лорах1аш хиннав эздий саг, эздий аьла, эздий къонах, х1ана аьлча цунца г1алг1ай эздел хиннад. Эзделаца деррига халадо- аг1аш хиннад: сатохъадалар, денал, хьаькъал, ужаш еррига башха ди- калеш (качества) шийца йолаш.
*    Эздий сагаца хинадац г1аръеш, барт-беттар, ца доаг1а ц1аг1 хьекхар, из наха дезаргдоацар д1адувцар доацаш. Эздий саго ирчал гойтаргья аргдолча, хоза-к1аьда дешаца оа- лаш хиннад, наьха дегаш дошдергдолаш.
        «Хозача дешаца лакха лоам бошабаьб», - яьхалга, эздий сагаца хинадаь. Эздий саг аьла лоархьаш хиннав. Эздий саго ший низ болалга белгалдеш хиннадац, из наха хьоабича а, из болалга ца гойташ.
*      Эздий саг ший моастаг1чунца а хинав эздий 1аьдала нийссон да, из чувхаве ца г1ерташ, шийна хьагойта ирчалах велакъажаш. «Сога 1а аьнар-м гаьна г1оргдац хьона, вай из ла къонахий да хьона, х1аьта хье лорлелах 1айха аьнначох».
*      Мела сатохадалар да цу кхамаьлаца, цу нах хов эздий сага мотт, ший эзделца наха бовза хиннаб, цох нах кхетаме хулаш.
*    Эздий саг корзаг1воале, корзаг1аваккха оалаш хиннад ирча къа-маьл моастаг1о, х1ана аьлча корзаг1ваьннар к1алвита аттаг1а хиннад, мела ч1оаг1а мара ца хилара.
б)  Эсалал (коротость) я саги мог1ални дикле (кач-во), шийца даца- рий (отриц-ый) торонаш йолаш, сина дикал гойта. Саг эсалалах бел- галвоал денал ца хилара, сина ло1ам (воле) мела хиларца санаьхк (лич-сть), индивид ва ала.
*     Цунах гучадоалаш хул, шийна дезар, чакхдаккха ца могар. Х1аьта эздела е оамалта (нрав-сть) духьоттараш леладара, саго ший вахаш тешарца, цуна царца ка ца ялара, хиннай цунга мелал, кхерар зулам далар, доаг1ача е ца доаг1ача.
*    Наьха эсалал хул белгаляла, наьхаюкъарленгахьа нийссхо йоац-аш, бокъонаш цхьатарра ца хилара нах бахача е торо ца хилара, сага гучахьа, цхьа х1ама д1адоаладеш, шийгар хьалхале йовра (иниц-ва).
*    Иштта хулача хьало, из маллаг1а йола наьхаюкъарле (общ-во),
нийсса йоацилга гойт, х1аьта нах халонга кхоач. Цига г1ожа низ лакхе

                314


а баьле, наьха йола бокъонаш йоаю, - харцонах зулам доал эздела, ду- хьалар оамалт (нрав-сть) д1айоаеш.
*   Иштта зулама духьал бекхам хилац, нагахьа цунга хинна духьоттар (пинцип) е бакълер мискинга духьалдоал. «Мискинг ше волача 1е веза» - оал, шина бала боацачар.
*      Цу тайпара хьал (полож-ие) долча моттиге, из шемадарра (абсо-тно) хьахулар ба бехкам (условия), д1аяьнна торона духьоттара (при-нцип) мукъале луш вона…
*  Нахагар д1айоал хоалур (чув-во), бехктокхама, ший даьчох, ка-раг1даьнначох, низхилар тешара, оамалта духьотарца (нрав-ым при-нципом); цула совг1а, ший торо хилар да, - уж духьотта- раш вахаре сага гуш.
*     Денал ца хилар долча, эсалал хул. Сина ала (дух) ба, д1абайна оа-
мал маьлхе боала, торо еш. Низаца, авторитарни наькъашца кхетам (сентенция) луш, дезала юкъе е наьхаюкъарле йолча (общ-во), цу хьа- ло санаьхк (лич-сть) йоаяь д1айоаккхаш хул.
*     Цхьабакъда, этта хьал дале а, баь хьехам бале а, саг бехках ваккх-ац, цунга эсалал хилара.
*      Саги мог1ални декхар да, хьадоалаш сага денал хиларца, аьначо т1ера ца валар, ший данна дош чакхдаккха хьежилга, наха лоарх1аш дола дикадар д1агойтар.
*    Цигар оамалта (нрав-сть) сина 1алашо (идеал) тоаеш. Эсалала антипод хул майрал е денал. Укха муг1араш дагадохийтаргда эсалал ялара:
        Сократ, ше вар оаламча волаш,
        Денал дадар, кхерамах сомвоалаш.
        1ами юхвера кхоакхаррч лихка,
        Форд т1абаьлча, денал хул мяхка.
        Кхераш сингар п1хьагилг ядар,
        Латтар ца1 вар, бехке-матар.
        Дунен хало гонех яр хьирчар,
        Эсалал д1аяккха 1а керчар.
        Орцаг1вала  дина воша,
        Вовзийташ хье дунен маьрша!

в)  Майрал  (смелость) я сага мог1ални дикле (кач-во), белгалдеш саги хадемогар (способ-ть), духьалвала кхерама. Из эсалал д1аэккха- еш болх бу цо.
*      Майрал маллаг1а дола шеквалар доадеш я, коталон ца дезара из хьал, кхардаш, холонех в1алла б1а ца кхожабеш, фуннаг1а хургдале а.
*     Майрало хетийт сага, наха мо, хьажавезаш мо болх-г1улакх(деят-сть), цо оттабаьча дагалоацама, нийсса болга ховш, хьаийца никъ бо-лаш е духьоттарца цабезама болх-моттиг (случай) хинаяр яхаш, кхы-
ча наха.

                315


*     Эшача нахага д1аалар духьал шийна хетар, хугдолчох ца кхераш, из д1аалар (суждение) наьхачо тара хург мичад, - аьнна. Къаьстта къовсам хилар ца дезаш е низах кхераванна ца увзалуш, шийга 1аь-дало янна бокъо яц, - оал, барттовр доацаш харцонца.
*     Къаьстта гучадоалар хул, ший ма1ан дола кхетамче(понятие), ший ма1ан дола кхетамче (пнятие), шийна тара г1улакхашта, караг1даьн- нарашта, шийгар дагадеха кердадарашта.
*    Майрала ийдам боалаш я мог1ални диклешца: кхерамгахьа са хи-ларца, ший ч1оаг1алца, ший яхачо т1ера ца воалаш, уйлах ца вохаш шийна доалдарца кердадар довзийташ.
*     Караг1адаьннарех (поступки) майра г1улакхаш гуш, кхы а оамалта
 (нрав- но) махбеш, къаьстта социальни чулоацама, сага вахар тоада- ла. Мог1ало, эздело белгалдеш, караг1даьнна дикаш хилара, лакха маьхе майралца хилара.
*    Харцо духьал яьлча саго гучайоакх, чухьа са доаца майрала. Го-нахьа атта хьал доалаш ардам(действие) хала йишйоацача тайпара. Цига юкъар моттиге, мотийта деш г1улакхаш долаш, бунтал йолаш анархийца, нигилизмаца, авантюризмаца кхы а д1ахо.
*      Майрал езача моттиге, нах к1албисача хана, ший са ца кхоадеш, Данко агасурт (обоаз), ч1оаг1а духьал отташ хул М. Горькис, яьздаьча дувцар т1а.
*    Данко хьахьовкх, ший хана га доаккхаш, к1албиса мискингаш бо-дончур арабоахаш, цо дог керара ийца, цунна сердалца никъ боак-кхаш.
*   Цуна караг1даьначох села махбаьваргвоацаш, цу мочох «турпал»,- оалаш. Иштта, цу тайпар эздий г1улакхаш, шортта хиннад наьха вах-аре.
*      Майрал йоаг1а, сага, ший даймохк ч1оаг1а безаш хилара, ший гаргал нах, дезал, эйлахой, маьхкахой бахар дезаш, ше лай а, безар-аш бисача дика хеташ.
г)   Зовзал (трусость, духьга (начало) хьажа 230 оаг1ув т1а)
       Кхераш хилар да саги зовзал, дацарий (отриц-ый) мог1ални дикле йолаш, саги д1алелар довзийташ, цуна шийгахьа торо ца хилара, де-нал гойта, караг1доалараш белгалде; цига наьхаюкъарлен мог1ало д1адехача тайпара, иштта ирча г1улакхах юхсоцвала ца могаш эздий доацараш гойташ, амог1ални наькъаг1а волаш. Из деррига денал ца хилар хулаш, къовсама, т1ема духьалвала онк доацаш.
*     Зовзал д1адовш хала тарло, кхетама кхоачам бале, х1аьта кхерар сингахьар лазар долаш. Цудухьа зовзалах валар хургда, т1ем т1а ду- кхаг1а лоттаваь саг, из кхерамга варгволаш.
*    Сага, ший везарца, цох эгоизм хулаш хьехамбеш, ше д1акхетавеш, бухахьа уллаш лоравалар, шийна зе-зулам ца де. Кхы а кхераш наьха эг1азло ялар, увзалуш низ- болчарех, х1аьта ба из кхерам, шийгар беркат довзар ца дезаш.
*     Из гаьнар боаг1аш кхетам болаш,  цхьа зим овлагар (ген роста),

                316


саги дух хьадоалаш мо, сага ше-ше дезача тайпара, оамал хинна, кхерам гуш, кхы а гушйоацача 1овхьен (явление), духьал волаш кхетама е кхетамза хилар саг, наьха юкъарленг доакъашхо вале а.
*      Зовзал духхьал цхьа индивидуальни белгало яц, психика махбеш, маллаг1ча сага, из я социальни «1овхье» (явление). Цуна бувзам хул эгоизмаца (солтал- самость) саг шийха кхераш, низ д1ацакхачара, торо ца хилар, нахах гаьнаваьнна хилар, кхы а саг кхераш, цхьацца довзарца, 1аламо човхаваь е саго хьехамца, дешарца лохаваь.
*     Дино ирчал лаьрх1ай зовзал, саг кхерара зулам де тарало, шийна гонахьарча наха ца 1еш, ший вахар толхадеш. Зовзало саг хилар доа- ду, б1еха-ирча сакхаташ гйтара оамалгахьа, цхьа амог1ални хьала бувзам лелабара.
*      Иштта вола саг, х1аман сагота хилац воца-дикаца д1атарваларца духьоттар доацаш, дайна хилара. Саг хилар д1адалар да, саг нийссача наькъа т1ера валар, вона духьале ца еш.
*      Оалаш да кхераш, волача сагах, дийца варгвоацаш дукха: во бол- хало, во халхаро, во базархо, из деррига саг кхераш хилара, саг хилар д1адовш, цунга хьажжа сийле а йовш.
*     Мичара хьадоал саг кхеравалар? Кхерам хьабоал, сага бахьан да-
ларца вахаргахьа хулача болх-моттигех (случай), ч1оаг1а тамашеш цецвалара, шийна хьалха хийтачох, шеквалар нийсадалара, цаьхха кхетам хувцаболийташ, торонаш б1аргайовра.
*     Иштта тийша шеквалар, ший сакхетамах сагага денал хала доаг1а, ший сакхетам лорабе, нагахьа цу шекох вала безамбале, саго де доа-г1а сабарца тембар, кийчалуш мела кхерам мара ца хилара духьал отта, фунаг1а хургдале а.
*    Даьла яр мара кхел йоацилга ховш. Цунах хов зовзале, кхераме цхьанкхеталга.
*    Зовзал хилара, дакъа кхоачаш духь т1а вала, из дувцаш хилча, кхе- таде доаг1а саго ше, цу Даьла кхелах, 1аламо луш шокъяр (страсть), маллаг1а яле а болх-моттиг (случай) хьажжа, шийгарча ма1анах во- нга кхоачаш, эхьдайна, цхьаккха диканга кхача ца хулаш ер дика да ала.
*     Х1аьта зовзал я, йовза кхетамче (понятие) дакъакхоачаш, т1ахьо-жеш мо, ца1 де. Новкъостал деш сага гаьнавала т1аба мегача ба- лех; нийссаг1а хьажача из да мегаш хинна во села кхераме доацаш.
*    Деррига д1адаьлча зовзало , са 1азапах доаккхаш, цо кхы а г1ул-акхдеш дег1а, соцабеш сингар алаш (духи), харцахьа дег1о низ боа-бергбоацаш. Даим долаш ма дий зовзал зена-зулама йолга, х1ана аьлча, сина ло1ам (воле) сецабу цо пайдан г1улакхашта.
*      Цига гучадалар хул, зовзал хьаялар да, тешам ца хилара е догдар (желание), сацца д1адаьнна, цудухьа сага эш догдаре, тешаме, из зо-взал гаьнаяккха, саг хила.
*      Зовзалахе, кхерарахе оалаш хилча, из духьалулаш, хьал даьннача
майрала. Саг майра веце, наха зовзаволга тешалдеш, х1аьта мела-

                317


лое, бе-башха доацарое, новкъале еш сина, ший доаладаь дика ча-кхдак- кха.
*      Зовзало даьккха хургдолаш, са сецадаьдецаре, шокъяра саг цец- валарца. Х1аьта кхерам е унзарвалар (ужас) духьалдоалаш майрала, ларх1а даг1ац, цхьа бе-баш доацилга, кхы а царгар го хул, цецваларе, корзаг1валаре, сингахьа торонаш йоаеш духьаллатта вона.
д) Сина ампал ( величие души) да сино нийсса болхбар, сага саг хилар т1акхоачадеш. Торонаш хиларца, хьахул бокъонца дола сина ампал сина алах (дух).
*      Нагахьа цо бокъо лой сага, ше ларх1а, цу кхетамах, цунна гуча-доалаш, ший карара дола догдараш (желание); ше мукъа хилар доаладеш, бакъхилара.
*    Иштта сакхетам болча, саго кхетаду, мишта хоаставар е бехк-баккхар долаш, саго леладар, хьажжа, ший бокъо хилара, дикан е вон духьал монипуляци лелае.
*      Иштта вола саго, кхетаду, шийгар хаьдда бола хоадам, хилара, нийсса лелае, ший бокъо, саг хилар, т1ерадоалаш, безам болаш, ши-йна доаг1ар хьадаккха бакъдолчох, из шийгар болабаь никъ кхоа-чашбе, эздий г1улакхаца.
*      Шийга эздий сакхетам болача саго, ше саг хилар довзаш: «ер я ала дикал (дост-во)». Гойташ мо, атта сатешадала торо хургья, цига
маллаг1авар вале а, декхар хулилга, цун шийгахьа, лаха сингахьар хо- алур (чувство).
*     Х1ана аьлча, цунца дац, цхьаккха цхьаннега хьажа, тийща хала. Шийгахьа из, хоалур долаш вола саг, цхьаннег1а догкхордадергдац; каст-каста гой а кхыбараш, шоай мелал г1алаташ дувлийташ.
*     Цига кхетаде доаг1а, бокъонца дика г1улкхашца бола нах, шоай эзделца дукхаг1а г1ерта хул бехказбовла, бехкбоаккхачул нахах. Цар т1аяьздац, кхычар мелал яле а, хьаькъал дац, - оалаш ларх1а де- кхарах е дикача уйланца хинабац ала, нах дика хилча, дика хеташ.
*      Цар ларх1ац шоаш лакхера г1анда т1а бале а, цхьа дукхаг1а дуне лерх1ачарел, йоккхаг1а торонаш яр, - аьнна е шоай сий дара наха ду- кхаг1а, ца кхераш кхыбараш шоайла хилар а н наха хозаг1а ба,- аьн- на лакхебар ца кхераш.
*    Х1аьта нийсачох, догц1анначар ларх1ац шоаш т1ехьлакхаг1а, бале а массадолча хьалах, х1ана аьлча, ларх1ац цар цох къоарга ма1андар (значение).
*    Цхьа дикача г1улакха юхе, саго шийгар хьададезача декхара, эз-дий синало1амца (добрая воля), цхьа диклех (кач-во) мара ларх1ац цар, шоаш ларх1а мегаргболга, из х1ара сага доаг1аш да, из я сага сина ампал (величие души).
*     Мишта кхоач саг дика г1улакхага? Саг дикача г1улакхага кхоач, кхетаме кхеварца, эздий белхага кхача. Из кертера кийчал я, шокъа духьал.
*     Сага чухье тохаяларца, дукхаг1а, х1айре хул индивид,  шокъярал,

                318


кхы а дукхаг1а низбеш оаладарца сага, унзарвалар шокъяра, чухье 1откъамех хулаш хьаллара.
*    Цудухьа да, сина торо хургйолаш, духьаллатта арахьарча цатоа-машта дог тохалуш, са хьалкхоабаш, цуна доаг1ар да шийгахьа гулье, чухьар товра (тоам хилар).
*    Т1аккха арахьа лилха цатоамаш, халхетараш цунна зе дергдац, нагахьа товра ца хуле, ший диккаш (дела) де, низ д1акхачара, чухь-ено амардара, эздий г1улакхаш даха.
*     Сина торонашца, сина ала (дух) боалаш, х1аьта сина ала баларга хьажжа, эздий г1улкхашта саг оарцаг1вувлаш, из сина ала, сингахьа багара. эздий г1улакхаш чакхдахар, си- йле хеташ Даьла кхела белхаш цох лоарх1аш.

2.                МОГ1АЛНИ  ХОАЛУРАШ (моральные чувства)

Дорхал (гнев) 225 оаг1.; Курал (гордость)300; Хьагар (зависть) 220 оаг1; Безам (любовь) 246 оаг1ув; Эг1азвахар (негодоание)303; Цабезам (неновисть) 253 оаг1ув; Дегбуаме хилар (ревность) 263 оаг1; Дегал хилар (тщеславие) 273 оаг1ув; Дегалал (самолюбие) 267 оаг1ув; Цхьанех доглазар (сочувствие) 269 оаг1ув; Хало 1овшар (страдание); Кхерам (страх); Эхь хилар (стыд); Доаккхал дезар (честолюбие) 158 оаг1ув.

а)  Дорхал (гнев) хьажа 225 оаг1ув т1а - духь т1а
б) Курал (гордость)  да мог1ални хоалур, цунах хьагучадоалаш лакха мах хилар ший е наьха караг1даьнари, кхетадеш цар нийссадала хи- лар маьхедарашца (цен-сти).
*     Куралах го хул саги дикал (дост-во), цунгахьа из яле, иштта вол а махбайташ; цул совг1а, даь диккаш, толамаш, дика г1улакхаш караг1-даларца Даьла духьа е наьха духьа…
*   Нагахьа саго ц1енача уйланца, кхахетамеча дегаца, курал яра, ший бусалба хиларах доаккхалдеш, цунах хьабала пайда гуш, иштта йола курал хала декхар да - тайна курал.
*    Т1аккха бусалба саго декхар долаш, шийна цох оамалта (нрав-ста) к1ийле хьае, из лела моттиг эздий хургйолаш. Иштта йола курал наха гуш хила даг1ац, маллаг1а курал гойтар товрадеш хуландаь.
*    Цох курал хилар да, саг Далла хоастам бар, ше бусалба кхелла, могаш--маьрша ший мехка ваха Дала хьаданачох, кхоачам болаш. Иштта са мукъадалар да саго шийгахьа ц1ана кураляр. Цу тайпара куралца боаг1аш хиннаб Даьла гаргалнах - овлийяаш.
*    Уж кийча хиннаб дуне дита, цар Далла г1улакхдеш шоай вахар д1адала, цу кхетамца цхьацца никъ хьалаьце адамаш Имане хург-долаш болх-г1улакх (деят-сть) д1ахьош Аллах1а духьа.
*     Иштта дина никъ д1абахьар сина 1алашо (идеал) йолаш. Иштта хиначар дегахьа Даьла духьа курал еце а, Далла хамбара, лакха маь-

                319


хе хиннай.
       Д1ахо дуне бахьандолаш хинна курал мела з1амига мара ца хила- ра, саг валача хоттаме вугаргволаш я, дино  ма яххар. Дала на1алт аьннад харцлера, курала,- дуненцар курал харлерца д1анийссаяний, валарца курал хилац, дега ц1анал мара.
*     Харц дунен т1а бахачарна ва- лар дицлуш дукха эш, цудухьа саго шийна хьадаьр хул накъадала е духьалдала. Саго ше ваьр хул, Дала шина банача хоржамах диканга вахар долаш, иштта вонга а водаш.
*   Курал халаезар-кха из хулаш хилча нийсса наькъа т1а, Аллах1 везарца. Цой ох куралца Аллах1 веза йишйоацилга. Валар гуш мала-г1а курал юсаргъя саги уйлангахьа.
*    Юххера хьакхоачар валар хилча, цига д1адахьа ца1 х1ама ца хилча, цхьа мерчи доацар: дуне дус, цуна бийзараш бус, цуна боахам бус. Сага шийна дусар да дуненах д1ахадар, цу бакъ наькъа т1а валар. Хинна курал, мичаяхар, ала саг хургвац.
*      Мишта хьаенай г1алг1аша курал 1адаташца бокъо хулаш, эздело бой болхбеш? Курал мог1ални хоалур (чув-во) хиларца, ший оамалта (нрав-ый) кхетама, хьало кхоачавеш саг эздий, нийсса дикалга (дост- во).
*     Саг д1алеларца цу хьале кхоачашхинна мог1ални тоъбоарамашца (нормы). Цунах кхоачам хулаш, духьал долчох, эздий бувзам оттабеш
наха юкъе.
*     Х1аьта т1аг1олла, аьлий эздел леладеш, чухьардараш миштта тайпар хила мегаш хиннад, нийсса дин доацача. Из эздел ле-ладеш хинна нах, боккъонца аьлий хинабоацаш хилча, бокъонца дола эздел хинадац, харцо хиннай. Дуне дезаш, кхыдар ца гар харцо я…
*     Х1анза д1акегаданнад г1алг1ай эздело дийцараше, бусалба дино д1адехаре, тайп-тайпара юхьигаш белгалювлаш хилара.
*      Моттигаш хул, наха дита ца могаш харц-бакъ хулараш эзделаца да оалаш, ца1 д1ат1акхохьаш, «ер эзделаца да, иштта бусалба динца а да», - оалаш.
*    Дукха болчарна магац х1ат1аэца бусалба динах дар, шоашта товча тайпара цхьаццадараш д1анийссадеш, дуненахе, 1аьдалахе ца боал- аш. «еррал мара дино-эздело яхар де торо яц са», - ца оалаш, х1ара саг дукхаг1ча даькъа базар (спекуляци) хьае хьож, из ше деш дар ма- ра бусалба динахе, эзделахе дац, ала хьожаш.
*      Саго ше хьадер хул бусалба дине, г1алг1ай эзделе. Дезача дин-гахьа хургдолаш, дезача оа- г1ууврахьа хургдолаш, цох кегар хул…
*      Х1аьта хьож вай даьша леладаьча эзделах курала мишта махбеш хиннад. Г1алг1ачо даим доаккхал даьд, дай эздийча г1улакхех, из гу- чадоал багаг1бувцам т1а.
*    Шерра гуш да, г1алг1ашта йийзай лоамех хинна шоай наьче, из цар уйлаш хиннай наьха юкъара маьхедарех (ценности), нийссаг1а
аьлча, царна дийзад  доаккхал де, цу з1амигача вахарах, курал гойта низ а боацаш, гонахьар къамаш низболаш хилара.

                320


       «Ер х1амилда (предмет) да»,- оалаш мо, хьаийца д1агойта то- ро ца хилча, курала т1ехьа-хьалха белгаляла, цхьа къаьстта е б1арчча цивилизаци ца хиларца.
Иштта да-кха даима, наьха д1агойта хьов- кхам ца хилча курал яр доацаш, логиках уйла йича. Х1аьта а г1алг1ай вахар хиннад шоайла чухьерчарца д1ацадовш дийна латташ, цу шоай даьш хьаденар дезаш, цох бала ца могаш.
*      Из хала вахар хинадале а, г1алг1ай къамах хиннача наха, чудаьл- ла уйл-нигат, ший тайпара хиларца, цар дог ца дулаш цхьацца кхол- ламах белхаш д1агойтад.
*     Г1алг1ай сакхетамгахьа нах эрга хинабац, классаш хулаш, хьовкх-ам гойташ, царгахьа дар хиннад курал ца езар, из аьлийла даьллар массанена ца везаш, из аьлал шоай дегачухьа х1ара г1алг1ачо лочкъадеш.
*    Мела нах дика е во бахаш хилара: эздийбараш а - оахлой, къе-бараш а - оахлой. Цу наьха ноахал хиннай дегачухьа массавар курал йолаш, сага хьоствалар е лохе хилар ца дезаш.
*      Цул совг1а гонахьа тайп-тайпар динаш т1алоттадеш гаьнар, юхе- ра къамаш хиннад6 жалтий, хосрой, гуржий, персяьнаш, 1арбий, тур- кий, эрссий.
*     Мела цар бахьа ди 1аткъар аьнна, г1алг1ашта шоайдар, дицлуш хинадац, шоай тараматалах болаш хьабаьхкаб г1алг1ай, уж оарстой хьийнабецаре, г1алг1ай лоаме баьхахургбар, тараматал а леладеш.
*    Г1алг1ашта юкъе кхы а хургбар Хутий Элмарз мо къаман къоной. Царна шоай таьптар т1ар бовла атта хинадац, лоаме цар вахар долаш, цох бух лоарх1аш, байдда к1алхьарбала ца безаш, цигарча вахарца баха а, бала а кийчаболаш.
*    Тахан ц1ув-бацой ба цу хьале, шоай  вахарарах байлача, бовр ца дезаш. Валар да-кха кхыдола вахар!
*     Цигара хьайоаг1а, из боккъонца г1алг1а ваь «Сина Солтий курал»,
из да «г1алг1айл» е «лоамарол». Цу з1амигача курало лелабеш хьабаьхкаб г1алг1ай.
*    Х1аране, из Сина Солтий курал, шоашкахьа йолаш «солтал» (са-мость), шоай «г1алг1айл е лоамарол», шоашта мара ца довзаш. Из хьал шоашта хайча, кхы сагота боацаш баьхаб г1алг1ай, наггахьа лоалахоша е халача вахаро 1аткъар дича, корзаг1бала кийчаболаш.
*   Цу хьала т1а соцалуш хинний г1алг1ай сакхетаман торонаш, цу торонаш белгалью г1алг1ай къаман менталитет а.
*     Г1алг1ачо, ший торонех, ший доханах, ший г1алах куральеш хина- яц, дегахьа доаккхал даьдале а, гучахьа айхьал(скром-сть) гойташ.
*   Цунна масал да-кха Колой к1ант, мела тайна, хьаьнал, айхье хин-над цун вахар, боконца вола доалахо (хозяин) из волаш, вахар агар-долаш (налаженый), хьал тоаданна, ший ца1 вар, аьнна доацаш.
*   Деналах, низах г1аьрхой ца лоарх1абеш, цунга хинар курал йо-аца,къонахчул долаш. Бокъонца вола лоамаро ший метте волаш, ший

                321


вахара доал деш. Иштта болча наха эшаш хиннай г1алаш, х1аране ше саг хилар лоарх1аргдолаш.
*    Цу сакхетамца хьадолалуш хиннад г1алг1ачун агасурт (образ), шийна аьла волаш вахар духьа, наьха 1ийне ца лела.
*      Г1алг1ачун психика кхоачамбеш хьал хиннад: ший г1ала йолаш, лоравеш, «лакха е лоха я» ца оалаш, езе буро а йолаш, езе г1ап а йолаш; ший доахан е жа долаш, боахаман к1ийле халийта.
*     Цу вахарца хинадац эсалал е мелалал юхеяр. Хано хьагойташ хин-над, вахарца йола парг1ато ше-ша ца йоаг1илга, цуна никъ маьршабе безаш хиннаб, цунна вахар д1алуш, цига эшаш хинад г1алг1ачо эзд-еле, г1улакхе.
*    Из доалачох г1алг1а ва, из доацачох, атта лоамаро е к1илло ва, - оалаш.
*     Саги сий лакхаг1а мела хула, наха хьалха айхьех хилар къонах- чунца хиннад, из хиннад гонахьа наха саг хетало агасурт (образ).
*    Цу сага хиннад нахага де къамаьл, дезача ший веши г1алатах бехказва- ла а ховш, наха хоза-дика дийца, наьха са ц1аналургдолаш эг1азала, из хиннад курал ца езар, цох лоравалар.
*     Иштта хиннаб бокъонца бола г1алг1ай, мела халахиндар, аьнна ца бохаш. Уйлаш ц1ена лелаеш, г1улакхаш аьлий дар дезаш, саги эздела лакха махбеш.
*      Масал да г1алг1ай турпал илли «… Аьди Сурхохи аьла Мусостахе дола илли». Цу т1а гучайоал аьла Мусоста курал, г1ожал: «Ахургда аьннар ва хинна ма даьннад, Аз хургдац аьннар ца хулаш ма даьн-над,
*     Оша сиха хьаялаш т1айоаца ва йоал!» Из я-кха курал, курача сагий къамаьл, нах шийла лоха, эсала, ца ларх1ара, хьайбаш мо мара, аьла Мусоста гой- та эздел. Цох ала ма даг1ац, из эздий аьла ва ала.
*       Х1аьта кхыча тайпар гучадоал, бокъонца эздо хинначун агасурт (образ), из да Адий Сурхо гуш, цуна эздел, цуна айхьал, цунгар кийчо наьха духьа са д1адала:
    «Шо маьрша доаг1алда, х1ай юрта тхьамадаш!
    Шо доккхий дар-кха, со з1амига вар-кха,
    Эхь-бехк хет вас она, шо хьалг1овттал шоай,
    Дег1ара мерз аса оаш сога ва дехе,
    Аз шоана д1аделар дег1ара мерза са,
    Дог раьза ва даь, х1ай юрта тхьамадаш,-
    Оалаш хьалг1айттар, уж юрта тхьамадаш,-
    Белхабел оаш сога кертара балаш,
    Мажара топаца аз кадай айбергба.
    Елхаел оаш сога керара г1айг1аш,
    Диткъача тураца аз кадай айергья»,-
    Оалаш, ле ма ваьлар Из Аьдий ва Сурхо.
*   Укхаз гучадоал Мусостаца ца хинна Аьдий эздел, г1улакх, деррига саг хилар, санаьхк (лич-сть) волаш х1анца хиннад. Нагахьа аьла Мусо-

                322


стага ца йоаг1а курал хиннаяле а, цо ший аьлал доадеш, охлой нах ца хеташ, цу охлой сингахьа уж аьлий хинналга дицданна.
*    Х1аьта Аьдий Сурхо хинавеце а ц1ийоаккхаш, цунгар эздел, г1лакх хиннад цох аьла хеталургволаш. Иштта къонахчул б1арчча долаш хиннад цуна, миска- ча наьха бокъо яккха.
*    Юххера Адий Сурхога хинаяц курал, цуна метте цуна айхьал, эздел хиннад.
*    Цох хов курал мог1ални харц хоалор (чувство) хьахула, дацарий (отриц-ый) кхетамче хулалга, д1алелар гучала(вид). Курало сийле яхьачул сиха, 1ехь дахьаш моттигаш хиннай, саго ший ког мичахьа лу-вза ца ховш харц оамал гойтача. «Курача кхало а, вирб1раз яь моттиг хин- най».
*     Шийга цхьа сийле хеташ догайлуш, шийха х1ама хеташ сага кур- ал гучайоал. Из сина сакхат да, шийга бух боацаш шийха ца боаг1а лерх1ам бе.
*     Эггара аттаг1айола курал - шийха х1ама хетар, цунах хов со шийха доаккхал делга. «Эй, къонах! Хьо б1убенна ма ва. Хьадувцал хьайга кхаьча доал».
*    Цига из д1адувца отте а, мела из доале вале а, цуна сийле ай-лургьяц. Цудухьа г1ойле хургьяр-кха сага, нийсса корта лелабар, ко-рта юхбаха е чубаха воацаш хилар.
в) Эг1азвахар (негодование) да оамалта (нрав-ый) г1айг1аяр, из дор- хала махбайташ кеп я. Цуна бухехьа сахьовзар улл, ший хоалур (чув-во) долаш, айлуш мог1ални нийссхо езаш.
*   Эг1азбахарех хул, белгалбувлача наха юкъе: индивидаш, санаь-хкаш, тоабаш, социальни цхьанакхетара бола нах е б1арчча наьха-юкъарле (общ-во).
*    Эг1азвахар долаш, махбеш наьха, цигар сагах, санаьхках мог1ални дикале (кач-во) а гуш, 1овхье (явл-ие) йолаш гонахьен (сфера) хула дика е во белгалде.
*   Саг маллаг1ачо эг1азводаш хул, из нийссон духьоттараш (прин-ципы) д1адаьна хилара.
*     Аристотель, ший хана лаьрхьа хиннад из хоалур (чув-во) - «немес-
ис»,- оалаш. Цуна мах лакхача хьале боадаш оамалта (нрав-ть), мог1- ални низ луш.
*   Озал (объект) хул эг1азвахара агакеп (форма), гучайоалаш къаь-сттача наьха. Массала, сага ца дезар хулаш, из ца доаг1а ираз кхачара кхыча сага, х1аьта цох хул масал, дале а, наха социальни юкъедоаг1а хьал, иштта наьха юкъарлен эзделаш совдалар е ца да- лар.
*    Наха юкъе ийдам (отнош-ие) бара, эг1азвахар чудоссаш хул, б1а-рчча халкъа, цхьа дог-безамах (настр-ие).
*     Массала, паччахьа каранаха ца деза «болх-низам» юкъедаьк-кха-ча, нах г1овташ хул: митингаш, демонстрацеш, хьайнача наха духь-
алдар дохадеш, из хьал нах эг1азбагара отт.
*    Саг эг1азвахача дорхлуш ма нийссалой, цудухьа эггара дикаг1адар

                323


да, наьха къовсам бартаца къоастабар.
*  Еррига паччахьалкхен хьа1айна халонаш, д1аяхара ч1оаг1а па-йдалуш хул, цхьа къаьстта эг1-азлонех иккхача хатара, къовсамах духьаллаттар д1адужадар.
*    Иштта цхьа з1амигачох доккха зулам ца доалийташ наьхаюкъа-рлена. Б1ехача наха хьалоттадара (ситуация), шоай б1ехача  дагало-ацамах (цель), пайда эца хьож, цундухьа 1аьдало а ший ханнахьа  бо-лхбе доаг1а, авантюристаш юкъе бахкалехь е кхыча.
*     Массихана эг1азло йолча даим къовсам латт, цунах хьадоалар, цхьа зулам мара халац, х1аьта къовсам болча моттиге, дикаг1а йола оаг1ув гуш ца хилча.
*     Машара духьал хабараш дувцараш дукха хул, т1аккха хабараш а толхаду хьал, из хургдоацар дийца, хургдолчох боалаш нах. Иштта ху-лкха даим позитивни болам лелача, ц1аьхха провокаци тийшабелха, цу б1ехача низо.
*    Цу хьалаца къами торонаш тишло, мискаш хьалакхилар доаг1а, цакхоачалу сагато йоссаш. Цуна масал да 1арбий-жугатий къовсам латтар; х1анз-х1анза машар хургба аьннача хана, юха т1оам д1або-лалуш.
*      Нагахьа мог1ални эг1азло д1ацайоаккхе, къамашта юкъе машар хургбац, из доаца оамалт (нрав-сть) хургдолаш болхбе деза, нах шо-аш сихлургболаш, эздий хала, цудухьа сабаре воацар соцавеш.
*    Наха, къамашта эшар кхетаме хилар да, эг1азвахар д1адоаккхаш х1ара саго, кхетаде доаг1аш, массаварг ваха везалга, Дала янна ха яккха. Ирчал  я  эг1азалонна  кхы а цабезам т1абеча.
*     Эг1азвахар - цабезаман е дегазхетара гучал (вид) хул, ужаш сага кхоачаш халхетар е зулам цуна дара. Иштта доагдар хьал доал, во сагага кхоачадара, х1аьта из догдар ший шокъ (страсть) йолаш хул, цу сина алах (дух) хьабаларца.
*     Цу эг1азвахарца гобоаккхаш маза хул дацари (отриц-ый) хьал гой-таш. Догдарца (жел-ие) хулаш шокъяр, цкъаза тувлаю хьаг1аца е цуна таррчунца.
*    Х1ана аьлча, эг1азухандаь, уж доацараш ца1 дикадеш воалаш-хилча, в1алла халхетар де ца доаг1ачо, деш моттигаш нийссалу, цхьа б1еха хьаг1 хилара.
*      Сага ца доаг1а халхетар дар, цунгар фарал йоаег1ертар, доккха во да, дингахьа йоккха докъазло йолаш. Цудухьа хьаг1 хилар, доккха сина сакхат да, цунах хьагар хулаш.
*      Сага эг1азвахар цецваларца а д1атовш хул, х1ана аьлча, саго ше лоарх1аш массадарг хулаш мо, дикаг1а халадезача тайпар, цунга хат- тача.
*    Т1аккха д1ахойодача хана, цу сага хийтача тайпар ца хилара из цецвоаккхаш хул. Эг1азвахар цхьана г1адвахарца нийссадала таралу,
шийна т1ехьа г1айг1а хули а.
*       Цига гучадаьлча, ца доаг1ача воно 1откъам бергбоацилга ховш,

                324


иштта из водар сага де а ца ловш хилча, т1аккха из во даьсса хьадара,
т1ехьа зулам доацаш. Цига тоам хиле товрах г1адвода саг, из сагага вонна духьал ена шокъ, беламга а яьле сакъердам хул.
*     Пайда боацача х1амаех эг1азахар хул, ч1оаг1а хул тамашелла ни-йссадац цох дар, цох саго ше к1алвитар хул, сина торонаш толхаеш.
*    Дала данначох, сатохаш саг хилар, сингахьа из ч1оаг1а волга да, иштта бусалбал нийсса леладу саг, эг1азвахара т1ера хургвац. Сага хала-м хул сатох, нахагар б1ехалла, х1аьта сатоха ховр сингахьа аьла ва.
г)  Хало 1овшар (страдание) да сагага е нахага 1азап оазийташ доала хьал. Цун халар да даим хулача хангахьа, юкъ-юкъе сингахьа, дег1ага- хьа долаш 1азап, из саги хьалче (бытие) халонга ялар, цхьа этико да- царий (отиц-ый) хьала чулоацам гойташ.
*   Хало 1овшарах, сага кхоачашдар да саго т1аийца декхараш, ужаш маллаг1ача «кодексах» дале а, цун кийча хилар хьажа, цига д1адеха-раш кхоачашде.
*    Цу хьале сага- гар (нахагар), нахагар д1адехараш хул цига г1улкха, цига х1ама ший е шоай са д1адаладезаш, цхьа сага луш мо. Цу тай-пара инициатива хилар, хьадоаг1аш да, нах цхьанабахаш мела болча хана, ца1 шоллаг1чо т1аотташ, цига са ца кхоадеш.
*   Хало 1овшара, ший юхь хиларца, саг вахара д1адехаш хул тоъ-боарамах (норма) д1алелар. Сага ха а дезаш  хул, х1ара ког мела боккха, б1аргаш дайначар г1аж 1отташ мо, вахаро д1адехараш довзаш.
*    Саго хало 1овшарах, синга парг1ато кхоачаш хул, ший е наьха бе-хках 1азап довзара; цига хинна харцо д1аялара товра доалаш, ний- ссо вахаре юхметтаотт.
*     Укха пайпара хулаш хиннад, саго 1азап оазар, Дала янна ха чакх-йоаккхаш, цунца сина парг1ато йоаг1аш, х1ана аьлча мог1ало д1аде-хараш цо кхоачашдара. Из да-кха сага бахьандар (мотив), эздий, ба-къахьар оамалаш сагаца хилара.
*    Лазар е вехкар хулаш, хьадоаг1а саги хьал, цунца цхьацца деоттам (практика) хиларо сина парг1ато гойташ.
*      Из хул харцон духьал саг волга ховш, иштта эт- тача  хьала декх-араш д1алуш хьавенав саг. Массала, сага, ший наьче езара, даймохк безар сомадаларца, из а хало гучаялар да дега тоам хулаш. Кхы а ни-й-ссалуш да, мискал лелаеш, хало 1овшара, цхь доккхий г1улакхаш а.
*     Массала кераста дингахьа 1ийса пайхамар, ший боацача  бехках, адами 1осал хилар  гуш царна, адама хьалхар 1азап бехктакхар даьд яхаш, цу динах болача наха.
*      Х1аьта бусалба динах, из  1ийса пайхамарга Дала оазийтац.1ийса пайхамар Аллах1о шийгахьа сигалешка хьалэцаш, из 1азап эзар  кхы вола саг волаш…
*    Пайхамара хьалхара 1азап такхалга хала дезаш Даьла ло1амца, лакха мах болаш, цу сага караг1даьнначо. Иштта хиннад дола г1ула-

                325


кхаш сийдолаш, уж г1улакхаш караг1адулаш Далла бийзачарна.
*    Из яхилга да, динах тоавалар сина торонаш тоаеш, из дин леладер е ца леладер нах хулаш. Адамаш халонаш лелаяьй дукха, ша-шоай замашкахьа ц1и а йоаккхаш.
*    Иштта хиннад дуненчухьа т1емаш хилара, лазараш ахара, фор- даш т1адувлара, лаьтта агара, моцал яра, къамаш мехка доахаш, къа- маш есарал дугаш, атомни бомбаш легаеш, атомни электостанцеш леаш, из а кхы дукха дайнад адамашта, 1азап оазача даькъа.
*    Цул совг1а Хало 1овшар да б1аьхийча наьхие, къеча наьхие ле-лабаь цабезам. Уж къебараш чулатташ е лохера хьалхьежаш хилара. Цу б1ахийчарна  цхьаккха бехктокхам боацаш, хетара лийнача цабе-замо хало 1овшийташ дукхаг1ачарга.
*   Деррига д1адаьлча, шин сага юкъе а узабезам боалаш, шоаш-кахьа совле ца хилара эг1азухаш, хьаденад даима. Моттигаш нийс-салуш цхьане шоллаг1чо сатохаш. Сатохар хьаденад Хало 1овшарца, х1ара саги сингахьа лазар кхоачаш - эгоизм, хилара оалалдеш.
*    Цу лазара духьле хиннай даим бокъонца бусалба дин леладеча сагаца, из дин нийсса доацача линнай эгоизм е дуне дукха дезар ге- ттара ч1оаг1а.
*   Из дин котбалар кхераш дукха ба нах, къаьстта керасташе, иудаше. Цу наха дуненчухьа котялийтар коммунизме, фашизме, царех хьад-аьнна хало 1овшар дерригача дуненна довзаш ма хиларе.
*   Из беррига тийшаболх Бусалба дина духьал болхбеш хьадоаг1а, из
Ислам коттдалар кхъераш. Нахага хало 1овшийта, адамий онк тишде, в1ашаг1акхийтача жигатий аьлаий хиннаб, шоай сионизма болам ч1оаг1абе.
*    Шоай «сионизм» хьехамах, деррига дуне дай халабезаш. Гулабан-набаьг1а жугатий аьлаш, Анна тхьамада волаш, шоай хьехама д1а-кхайкабеш, цо аьннад оалаш яьзду нимци аламатхоша. «Дер- рига дуне римлянашка хьадакхийта хьажа деза вайи, ужаш дуне даь- ккха бовли, из дуне царгар хьадоаккхаргда вай».
*    Цига б1ижа г1анда т1а ваг1ачо  аьннад: «Вайна мичахьа енай ле-гионаш, вайна мичара бенаб ишттал низ?» Т1аккха Аннас аьннад: «Вайга легионаш еце а, низ беци а, вайга да дохкар-эцар, вайга я жуг-атий лавкаш, вайга да 1ажаг1а дошув.
*      Из римлянаш яьккха котало, царгар хьаэцаргья вай, цар вайга из дуне хьадохкаргдолаш хьадоаккхалд».
*       Дунен т1а ц1аккха хинаяц нийссхо, х1ана аьлча из я даиман жу- гтечун лираг1айола моастаг1, дуне дезаш беха къаракъа мо, т1ехь- байнарашта езац из ниссахо, къаьстта Бусалба дино яхьаш хилара.
*     Нийссхо езаш, из ца хилара хало 1овшаш нах хиннаб даим, х1аьта цуна духьал хиннаб харцо йийза, наха 1азап леладе лаьрх1а нах а. Цо йох харцо хилар - хало 1овшар, нийссхо хилар - сина парг1ато, Далла
мара да г1улакх доацаш саги вахаргахьа.
*      Х1аьта хало 1овшарах, уйла гаьна йоалаш хиларца, цхьа низ ло-

                326


хаш, толам лохаш дийцад, махбеш эрссий динах хинача Иосиф Воло-
цкий, ший уйла нийсаеш дийцад: «Хий 1одеттача д1а-юха додаш хи- ларца, ший мукъа; х1аьта низаг1а хьагулдича, низо турбилгах лакха айдеш хиларца, хино еза кепе хилар гойт, из мо уйла хилар да сгага хьал хилар, из уйла мичча ми1инге халийта сага, ше вахача е ца ваха- ча а. Х1аьта саги хьал хул цунгар г1айг1а, сагото гойташ, цунна эшам а бовзийташ».   
*      Эггара халаг1а дола хьал кхетаме волача сагага да, эггара аттаг1а дола хьал хоттийла улача хьакхийга да, х1аьта саг валавезаш, хьакха а ялаезаш болх хул.
*      Х1аьта дуне дитача хургдар Далла мара хац. Фуд хьахулар сагага хало, хьакхийга атто йолаш? Кхы д1ахо кхетаде саги саготоно аргдар, хьакхий аттоно цхьаккха ца оалаш, цу юкъе хоттараш а хилац, деррига дух т1а кхоачандаь.
*    Цига вахар т1ахеттача го хургдар кхыдола ма1андаккхар (вывод), х1аьта а хало 1овшар доаг1аш. Из саг хьакхийца веррига нийсацавеш, сага саг хилара т1ахьожавеш, из хьа- кха хулилга диццалуш.
*     Сагагар хало саг хиларо хьалдузаш, х1аьта хьа- кха хиларо хьайба хилар хьалдузаш. Иштта саги вахара хул шиндухье.
*    Сагагар саг хилар д1адоал, цуна ато д1аялача, уйла е ца езаш, х1а- на аьлча саго лорадедоаг1ар  ший сий да, эздел гойташ. Атто яро хьа- доалаш да саг хьакхийга кхачар.
*     Деррига кхоачашхинна 1охайча, цуна дагадох хьайба хила, хьаь-рвоалаш хьаразвалара, цу хьайба дергдацар цуна дагадохашдар.
*  Дукха да сага дагадоха б1еха, ирча дола, хьайбан дагадоха ца мо-гар. Цу г1улакха-м саг 1имаьшк мадий, из-м п1илхьа артист волаш, массарел котвала хьожаш. Из никъ ба Даьла воацача наьха хулаш бар. Деррига дайзача динаг1а болча наха хьа- т1аийца д1аяьхай саги мискал.
*     Хало 1овшар ма1ан довзаг1иртари мах бовргбац, цхъьа маллаг1а синтезаш мара ца хилара дингахьа, вахаргахьа. Х1ана аьлча, адами дукегар (мировоз-ие) совг1адоалаш хиннад 1илман довзарте (поз-ие) хулаш, цига халадоаг1ар да: х1ама х1адучан да е дац? - аьнна хаттар- ца, сага шийна атто е хало йолаш.
*    Юххера хьакхоачар да хало 1овшарах - 1азап оазийташ дола хьал, шийгахьа лазам болаш дег1а е сина. Сага хургдар масийхана ца ховш, дий-дац ала хоадама ца могаш, г1айг1а йолаш, дог хьувзаш дола д1алеларо саг к1алвуташ.
*    Из деррига сингахьар 1откъам хул, саги вахар хьалче (бытие) толхаеш. Цигар молх хул Даьлаца са парг1атадаккхар, цудухьа Ал-лах1а хоастм беш хинаб бусалба нах, из дунен хало ялсмаленга бода никъ болга ховш.
*       Хало 1овшаро кхоачаву саг дунедовзарга, из ца1 дайза ваьлча,
цуна ког лакхабоал лаг1а т1а, дага хулаш г1анда т1а 1оха, из сина ам-пал (величие души) хулача. Эздел леладаьча г1алг1ачо хайнад  мича

                327


сец из сина сало1ам, сина ампала кхета.
г1)  Кхерам (страх) ба сагага кхоача мог1ални хоалур (чув-во), цунах ва- хар х1айре доалаш. Кхаь тайпар хул кхерам: хьалхар кхерам ба лаьр- х1ар чакхцадалар шеко; шоллаг1а - лаьрх1ар чакхцадаларах бала е 1азап дарга хьежавезалга;  кхоалаг1а - деррига д1адоалаш валар хьакхачар.
*     Керам сагага кхачар да лоацача хана дега хоам болаш, 1отъамца е хувцам боаца хоалур долаш, цхьа хетара е бокъонца долча бахьанах из 1обоасбеш.
*     Сага кхерам боссар хул, цхьа психологех 1овхье (явл-ие) йолаш мо, цуна хилар бахьанаш индивидага хьадаьннад вичахьа долаш е социальни торонаш ца хилара.
*   Цуна хьагуш хилар да саги сатем бовр, г1айг1ане вахар, кхерав-алар е унзарвалар долаш. Цул совг1а вицлуш дагадоацар караг1а-доалаш, кхерам д1аайбеш тувлавалар  оамалашца.
*    Керамга кахачара, саг ший доалар воалаш хул, эздий г1улакхаш дицло, оамалто (нрав-сть) д1адехараш дайна д1адоалаш.
*   Ишттача хьалах мог1ало (эздело) «кхерашвар»(трусость),- оал; из мог1ал йовр цунца нийссалуш сакхетам а хул, лоха мах болаш.
*     Гонахьа кхерам боссаш моттиг нийсалуш хилча, из бохабеш хилар къонахчул да, - оалаш хиннад. Из беча д1ацабоалаш саго е дукхача наха лелабеш хул, из д1абаржар еррига наьхаюкъарленга кхоачаш х1ама да, масала, т1оам балар, мохк агар, лазар дар.
*    Кхерам дукхаг1а хул, саг баьдег1а мела хула сакхетамгахьа, из деррига довзар-м, фу дедеза  ховш, цунна гаьнавала хов. Нах мукъа боацаш бахара, халоно то1абара боадо хул гонахьа, царна халаг1а хул лорале.
*    Саги вахаре, кхоана хургдар ца довзаш хилча, цу адамашта дай-зача хьала, царна вахар хилац жоп луш, кхоаненга догдаха. Вешта хургдолчох, сакхур Даьла воцар вац, цу адамашта е 1илмо ца дайзар довзаргахьа.
*   Х1аьта дуненгахьар вахара йола юкъ хадар, хьакхоч сагага да-гадоацаш, шийца кхерам бахьаш. Укхаз атаг1а дар да-кха масала, саг могаш д1алелаш, ц1аьхха вожаш моттиг йоаг1аш, из волча дагадоа-цаш кхерам ба- хьаш, села из везара, эшара.
*     Иштта цхьайолча хана дагадоацарца боаг1а кхерам а. Хьана хов-ра, саг теша тагацар Совет 1аьдал хувцалург- да истола т1а, - аьлча.
*     Кхоана хургдолчох, кхерам боаг1аш ханаш йоаг1а, цхьа истори хантилгах (моменты), из массихана хилац. Ха хиннай нахага ена, бо-льшевикаш боаг1а яхаш, хийла наха хьоадеш, фу хургда ца ховш; иш-тта хиннад фашисташ т1абоаг1ачахана, бакъдар ца хара, геттар вай-нах х1айре лийнаб маьхках боахача хана.
*    Х1аьта, уж хинна 1овчеш (собы- тия) историгахьа юсаш, цхьана ха-
на хиларца, замаш д1аяхарца, хано йицйолийташ; 1аьдал 1аьдало дицдолийташ, саги вааьха ха, кердача вахаро д1адоадеш, мела хув-

                328


цамаш хинад хангахьа, ше-ший зама хьа- йоалаш ноахола (поколе-ние). Х1аьта, цу хьат1айоагача хано, ший кхе- рам бахьаш хиннаб сага мо деррига дунена а.
*         Х1анза зама ХХ1 б1аьшерашкахьа д1айоадаш, наьха сакхетама,
1илма, аламата (филос-ия) довза да, сага кхерамах - мишта мах отта- баьб ха уйланчаш.
*   Массала, тараматал (языч-во) д1адоалаш, цун метта кераста ди хьат1абар, цуна ма1ан дашхардеш, адамаш уйланга кхоачаш кхерам боссара, къаьстта баьдеча наха.
*    Цу тайпара хоамаш деш хиннад, цхьацца болча аламатхоша: Шопенгауэра, Ницще, Кьеркегера, Шпленглера, иштта кхычар а.
*     Сагаца кхерам бах гучабаьнна уллув юкъабоалаш, цуна бола мот-  тиг я букът1ехьашке, ше болга ца хайташ. Х1аьта из ба, сагагар даккха йишйоаца дувхар хинна, ца хилча мегаргбацар, - оал уйланчаш. Из да-кха сагага хула «ма дола» (естественный) хьал, аламатхош дийца-чох.
*    Даим тембеш уйлаца, иштта долаш хул бакъдар саги вахар да ала, цига кхерам бецаре, хьано соцавергвар саг, ший мукъа витача.
*   Эггара боккхаг1абола кхерам ба сага, цуна хетар кхоачаш ца хилча, юхедусар хул валар хьат1адоаг1а хьал.
*   Х1ара саги уйлангахьа 1очухьажача, цуна уйланах кхераванна мискинг венна д1аваллал б1ехал гургьяр. Цу уйланца баьхаб-кха: Ле- нин, Сталин, Гитлер, Пол-Пот,.. ужаш хинаб-кха дажалаш.
*      Иштта хьабоаг1ача кхерамах, дажали хьехамаш гобаьккха хилар- ца, мисканг цецвала ца кхоавеш. Цу хано сагах хьайба де торалуш хи- над, шийна хьокхаргдола урс б1аргагуш. Иштта къиза замаш а ейний адамашта, цу кхерамо ший болх хьабеш… Сага кхерам хилар доаг1а, саг хилар ца довш, из кхерам хул цуна динаг1а хилар.
*       Дуне дукхадезар да, дуненга саго 1ехавайтар, шайт1о ма яхха. Сага Даьлаца уйла хуле, кхелах тешаш, т1аккха сага хилац кхерам, дуне довзарца маххулаш, кхерам д1айбе.
*    Дуне зуврга кхоачар хиннад Н. Бердяевс яьхача тайпара: « кхерам лелаш хул бухе, снаьхка (лич-сть), вахар даьккха, иштта паччахьал деш хиларца».
*    Цу тайпара яьздаьд Хайдегера а: «…ер ма йий, аьнна яц х1амилда (предмет) кхерам, из цхьаккха йоацар я».
*     Цхьа уйлангахьа лела унзарал еш, ер ма йий, аьнна ц1и яккха йиш йоацаш, ший саг хьахиларца, дуненчухьа, эсал хилара, х1амаех ца тешара, «х1анз-х1анза фу хургда хьог1а»,- оалаш.
*    Иштта, ший 1индарг1ах кхерара, ца1 нийсса ма дий, - аьнна хьа-ийца декхаре отта ца вахьара;цига ший юстархилчахьа, кхы х1ама ца эшаш.
*     Ма доакъазло хул сагага, дуне дезаш, цу дунено шийха т1ехьа ца
кхийташ, ший да ала, торо ца хулийташ. Кхерамца, ч1оаг1а бувзам хул, хало 1овшар долаш, бехк хиларце, эхь хиларце, догкхоардадар-

                329


це, эсал хиларце, деррига кхерамца хулаш, шоай моттига.
*   Наьха шиш болга хайташ, цига х1ара индивид д1алелар нийсадеш, иштта 1аьдал долга а хов зуламхоша оаг1увуза та1зар дар кхераш.
*        Коммунисти мог1ал йолаш пропогандо, ший болх хьабир наьха сакхетамгахьа - динаг1а бола кхетам то1абеш.
*    Цар дийцар дар, Даьла тешар харцдеш, нах шоай утопиех лерх1ам байташ; цар дин бегдоахар, динаг1а вола саг 1овдал хетар, х1аьта шоайчох цу дин когаметта лаьтта «материализмах» х1ама алийтацар, из дика я ца аьлча хало 1овшийташ.
*     Коммунисти дии нахага низаг1 качбехкар, из дар сагага шийна низаг1а дайта дика. Бусалба дино низаг1а бусалба мича ваьв саг ц1а-ккха, д1акхетавайташ хилча д1акхетавар мара.
*    Х1аьта коммунисташ бусба динах эггара баьдег1 ди ба оалаш дув-цара. Малаг1а дика да из низаг1а дайта дика, малаг1а тешар хулаш хиннад, низаг1а тешийтар.
*    Бокъонца дола дин хиннад дегар   доаг1ар, из саг ший мукъа вол-аш е ший ца1 волаш, ший Даьлаца.
*   Кераста наха низаг1а кераста берзбеш моттигаш хиннай дукха, иштта: Испани баьха 1арбий, низаг1а ди хицитаб, Америке баьхача индийцашта из болх хьабаьб, Казани баьха татараш Ийдалчу д1ачу-лехка кераст берзабаьб, хала ца тигар хила очуводаш.
*     Иштта дукха моттигаш хиннай харцо йолаш, наха кхерам т1акхо-хьаш…
*       Сталин хана беш хинна низ, нах шоайла тешаргбоацаш, ца1 шол- лаг1чо фу леладу хьежаш, хиннар дар х1ара саг к1алвита, ца1волаш цунах дикаг1а 1аьдала лай хьаве.
*    Цига хинар бар бокъонца кхерам, наьха юхьмараш т1ар бос д1аухаш. Цу заманчухьа в1ашаг1аийдар дуненахе, партехе тешар, х1аьта адамаш шоайла цатешаре, кхераре со- мадаьлар.
*     Из дар 1аьдало сага низбар сингахьа, дагадоацача дег1а. Мела саг тийша дег1авахавар аьнна доацаш, эггара тийшача хана сага цатешам духьалбоалаш из ве е ваккха. 1аьдало оалаш мо дар цу ханар хьал: «эггара вай тайнача хана сох ма тешалахь!»
*      Юххера ала доаг1а, кхерам в1алла ца хилар ч1оаг1а во да, кхы ч1оаг1а доацаш. Сагаца кхерам боацаш, шиш боацаш хилар харцо хи- ний.
*   Боаг1а агабокъонах (законах) кхерам, кхерам хилац, наха дола беркат хул, адам кхетаме дерзаш, х1ара сага ший декхар довзаш. Бо- къонца бола кхерам хьабе беза саго ше Далла декхаре вола, ц1ана ваха-лела.
*    Дуне даа, ваха кхеллав саг, цудухьа саго сингахьа шиш лелабой, динаг1а волаш, Даьлах кхераш, из мара кхерам боацаш, хул бокъо-
онца йола нийссхо.
д)   Эхь  хилар (стыд) да моаг1ални хоалур (чув-во), цун хьахилар хул бакъахьара сакхетамца индивидах, санаьхк (лич-сть) хулаш. Цу оам-

                330

алтах (нрав-сть) болча кхоачамо хьагойт, мела махбий хьожаш ший ар- дама (действие), бахьандара (мотив), кхы а мог1ални диклех (кач-ва), эзделца ваха везалга ховш.
*     Сага сакхетам хилара индивид, ший мукъа волаш, эмоциех агакеп (форма) хилара, кхетадеш мела  харцо я мог1ал, оамалт (нрав-сть) са-гаца ца хилар. Саги из кхетаде безам ца хули из кхера везаш гона-хьарча нахах, цар аргдолчох. Эхьан антипод хиннад эхь ца хетар е курра хилар.
*     Индивида белгало я эхьаца хоалур (чув-во) хилар. Наха юкъе во- лаш, саги гуш хул цуна ц1евалар е к1айвалар, из да нийсхо езар, на- хагар мо шийгар а. Цунах хов, цо хьашти-теркош (интересы) лораелга.
*      Саги кара боахам, рузкъа хул е наха вовзар хинна, ийдам (отнош-ие) баларца наьхаюкъарле (общ-во) дег1айоалаеш, шийгар г1алат да-лар, дезац цуна, шийна эггара хьалха. Нагахьа маллаг1а вале а, цхьа аьла волаш мо, ший эхь-эздел а лораде доаг1а саго.
*     Санаьхки (лич-сть) кхетам го хул, мела харцо наха дезар хули, эхь хилар цига доацилга, цох хул адами сина 1алашонца (идеал) д1ани- йсавалар, маьха боарама (критерий) хьала д1алеларца.
*     Саги вахъар тайп-тайпар хилара, ши-ший ханашка цивилизацина, эхь хилар маьхах цхьатарра хинадац, из массанега хиндар аьнна, х1а-на аьлча цунгар сакхетам баш-бащха боалаш.
*   Массала, цхьана къаман оамал я, саг валача ма1анах белхаш, х1аь-та цар лоалахошта цу оамалах эехь хулаш, б1арга хъий т1адам бай-тача.
 *     Мог1ални тоъбоарамаш (нормы) нийсадаьд саго, наха хьадер, дохка арахецар (товар), дале д1а-сх1а хьожадеш д1акъоастадаьд, ши-ший боараме хилийтара, цхьацца бахьандар (мотив) долаш, цига саги д1алелар, тоъам болаш хиннадац, эхь хиларо а д1адехаш хин-над, эзделах дараш.
*    Ший саг яхье ваьнна, г1ерта болх хилча, цхьанена эхь хилар долаш, хадаш хиннад даим, х1аьта эхь хилар, кхетадеш хиннад тайп-тайпара. Цу хьала тохкамбеш хилча, йовза еза ха-зама, къам цуна оа-малаш, кхы а дукхадараш.
*     Цига гучадоал тохкама, адами дола ший тайпа (специфика мог1ал йолчахьа, ший тоъбоарамаш (нормы) долаш, цул совг1а маьхе хул, лоарх1аш хилара къаман оамалаш а.
*      Цхьана заманчухьа геттар наха эхь хулача хана А. Данте т1ахье- хам баьб: «..1айха лахача наькъа т1ар ма вала, наха-м дукха дувцарг- да хьона хьох», -  кхетаде доаг1а, цу замангахьа лаьтта хьал, цу наьха
динаг1а махбеш, гучадоаккхаш, нийссаг1а дола г1улакхаш.
*    Харцахьа саги бехкбоацаш, эхь хулаш, моттигаш нийсаялара. Х1а-нза а нийссалу, цу тайпар болх-моттиг (случай), эхь хулаш, доаца эхь
юстардоаккхаш, г1абаш д1акховсадеза, эхь хиларах мукъавоалаш, къаьстта бусалба саг.
*    Далла хьалхишк, иштта наха гарга а саг мукъа халавезаш, низ

                331


д1ацакхоачача, цхьа Даьла кхелах хинна х1ама дале, дар д1адовзий-та, цуна бехкбеш, цхьаккха мог1ални кхел ца доаг1аш. Дала хьаданна мискал, кхел е дег1а лоха хилар, массаг1а хулаш да вахача, маллаг1а Дала даннар дика да, бусалба саг цунах хоастам беш, хала доаг1а…
*     Наьха юкъ-моттиг тоалуш хилча, цхьа эздий г1улакхаш юкъе даьн-на, саг ц1евалар хул, эхь хетар дика оамал я, х1аьта хьало дер-доацар гучадоаккх, нагахьа хьалах, наьха б1арга хьулде торо хинна- чун аьт-тув а баьнналга ларх1а доаг1а.
*    Из бусалба сагах Дала баь къахетам ба, саги кхоачамбоацар къа-йлахьож. Динаг1а нах боацача, цу тайпар хьал эттача, къовсамаш хи-ла тарлуш, наьха дацарий диклешца (отриц-ые кач-ва), уж нах хул, наьха хьакъах бахаш, ц1аьрматал йолаш, хьагар долаш, энжи болаш, даржах хилар хьогаш. Из эхь дар довза уйла йоацаш.

3.                МОГ1АЛА КЕРТЕРА ОАГ1УВНАШ
                ( основные стороны марали )

МОГ1АЛНИ ХОРЖАМ (моральный выбор); хьажа 312 оаг1ув т1а
МОГАЛНИ СНАЬХК (личность моральная); хьажа 316 оаг1ув т1а
ОАМАЛАШ (нравы); хьажа 317 оаг1ув т1а
1АЬДАЛ (обычай);  хьажа 317 оаг1ув т1а
ШЕКХЕТАВР (самовоспитание); хьажа 320 оаг1ув т1а
МОГ1АЛНИ БОЛХ-Г1УЛАКХ (леятельность моральная); хьажа 321 оаг1
МОГ1АЛНИ Д1АЛЕЛАР (поведение моральное); хьажа 322 оаг1ув т1а
ДОШОХ НИЙСАЯЬ КИЙЧАЛ (золотое правило); хьажа 323 оаг1ув т1а
ЛЕГАЛИЗМ (д1адайзар); хьажа 325 оаг1ув т1а
ЮСТАРВАЛАР (девиатное поведение); хьажа 326 оаг1ув т1а
КЪАРАКЪ МАЛАР (алкоголизм); хьажа 327 оаг1ув т1а
НАРКОМАНАЛ (наркомания);   хьажа 329 оаг1ув т1а
КЕРДАДАР ЦА ДЕЗАР (нигилизм); хьажа 330 оаг1ув т1а
ПРОСТИТУЦИЯ (дег1 дохкар);   хьажа 331 оаг1ув т1а
БАРЧМЕЙЛАЛ (распутство);  хьаж 256 оаг1ув т1а
ШЕВЕР (самоубийство);  хьажа 332 оаг1ув т1а
ЖУКАРГАЛ (тунеядство); -  хьаж  292 оаг1ув т1а
СИЙ-ЭХЬ ДОВР (цинизм, бесчестие); - хьаж 156 оаг1ув т1а
КАРАГ1ДАЬННАР (поступок);  хьажа 334 оаг1ув т1а
МОГ1АЛНИ АРДАМ (действие моральное);
АГАДЕР (деяние);  хьажа 337 оаг1ув т1а
МОГ1АЛНИ КЪОВСАМ (конфликт моральный); хьажа 337 оаг1ув т1а
БАХЬАНДАР (мотив); хьажа 338 оаг1ув т1а
УЙЛА ХИЛАР (намерение);  хьажа 340 оаг1ув т1а
Т1ЕХЬА Т1АДОАГ1АР (последствие);  хьажа 343 оаг1ув т1а
МОГ1АЛНИ  СОЦХОАДАМ (моральное решение); хьажа 344 оаг1ув т1а
МУКЪАЛЕН СИН-ЛО1АМ (свобода воли); хьажа 345 оаг1ув т1а

                332


ДАГАЛОАЦАМ (цель)   хьаж - 101 оагув т1а
а)  Мог1ални хоржам ба мог1ални болх-г1улакх (деят-сть) леладер, цуна ма1ан даларца, саги автономни бокъо хулаш, вахаре цхьацца хьал д1анийссаде ший бесса. Цул совг1а, х1ара сага хьамсараг1а до- лаш хул, цхьацца дола маьхедараш (цен-ти).
*    Цудухьа цуна духьоттар- ца (принцип), сина 1алашонца (идеал), кхы а хул хадемогараш (спо- собности) саг д1алеларгахьа е къаьстта караг1доаларашца.
*        Этикаца шиъ гучабоал никъ, кхетабе мог1ални хоржам: саг ший-на хетара мукъа ва оамалт (нрав-сть) ц1ана йусаш, харжа караг1до-аларех (поступки), торонаш еш мо; из хьалха д1адоладанна хьал 1а-лашде,цхьа эггара лакхаг1а дагалоацам болаш /из Аристотелца, Локкаца,.. дайза да/.
*      Шоллаг1а бола никъ - ма дарра оамалтах ма1ан долаш бац, ца1 мог1ални хоржам мара /мог1ал хилара/, цу эггара лакхаг1ча дага-лоацамах - «ший мог1ал хилара», из Кантаца, Гегелца мо кхычарца а дайза да. «Еррига бокъо хьаштдолаш яц, харжам бе дикан-вона юкъе.
*     Села торо йолаш мо харжам беш хьашт хала» - яхъаш яьздаьд С. Кьеркегерас. Д1ахо  таржамбеш Канта, Гегеля уйлашта. Бакъдар кхе-талу тайпара хьажача, из дашхар нийсса хетало, х1ана аьлча, нах ду-нен т1ехьбаьнна хиларца, бахаг1ерташ, наьха вахарга хьажжа, хье- хам хул цунах, кхы а дингахьа узам беш е духьал, цхьаккха хеталац.
*   Саго мог1ални баь хоржам болаш, Даьлах тешачо, ший тешам бо-лаш, цхьаккханех ца тешачо, цхьаккха тешам боацаш, саг вари ала. Цула совг1а филоский хаттар хул, дика дашхар деш, хьовкхам хила-ра, мог1ала ма1ан хиларца.
*   Из хоржам бар оамалтаца мог1ала бокъонех, деоттам (практика) боалаш, мог1ални хоржамах сакхетам дег1абоаг1аш, сага вахар никъ лорабе.
*     Мукъале йоаг1аш мог1ални сакхетамца, культура мог1ални хорж- ам болаш, хоадам бе. Х1аьта цигар саго е наха духьал караберзабеш никъ, мог1ал (эздел) йовза, цунца сага ше нийсса ва е вац, хар дезаш. *      Цу мог1ала бокъонаш ма яхар. Цунца-м болх1омбар (опыт) дол-аш, кхы а ардам (действия) хулаш, къаьстта хьал даларца; дикадар вочох д1акъоастадеш шийцар е наьхаюкъарленцар (общ-во).
*    Иштта вахар хьал гуш, саг хала, из хьал доаг1а мог1алах тоавала, шийгахьа «критика» йолаш, цу чоалхане духьале йолача социальни хьала. Саг наха юкъе волаш къовсам куца, х1ана аьлча декхар да вер-завеш, дезар до- вза.
*     Таханарча дийнахьа хьадоаг1а, наха хетара, мог1ални хоржам бо-
лаш, дух довзарга хьажжа, маьхедараш (ценности) долаш, нийссаг1а дагалоацамаш (цели) хилара, цхьа маллаг1а деоттама (практика) со- цам хиларца.
*    Мог1ални хоржама т1аэцар хул, карара (индивидуаль- ни) башхал

                333


а йолаш, цхьацца йолча халонашкахьа, къаьстта саги саз- ал (субъект) йовзаш, сина 1алашон кхоачараш дувцаш.
*   Иштта, шийгахьа  маьхе юхьсибаташ (черты) долаш мог1ал хилара. Цу наьхаюкъарлен хоржама, лакхаг1а болга довзаш; цигар тоабан, тайпа, коллектива хьашташ (пот-ти) лакхаг1а гуш.
*    Мог1ални хоржам бара мела мах хиннаб мог1ални кортамукълен санаьхк (лич-сть) гойта, ший сина уй- ланца (мыш-ие). Иштта из волча наьхаюкъарлен пайдадар довзаш, нийссаг1а соцам беш ардама (дей-ствие).
*      Эздий караг1доалараш хилара, башхал я, ала саг декхаре воал, мог1ални (бакъахьар) ларх1а хоржам, цигар хьала нийссахулача бес-са, мог1ални духьоттара (принципа), кхы а гуманизмах, цига эша торо- наш хоржаш.
*   Т1аккха саг, кийча хул шийгахьа торонаш йолаш, дага- лоацамаш долаш, кхоачамбеш цхьана наькъа т1а вала, юххера цхьана го хургдараш бахьандарца(мотив).
*     Къаьстта белгалбоал мог1ални хоржам, къовсам баьнача, нага-хьа санна къовсалуш хуле сагие, наьхаюкъарлие (общ-во), шоай хьа-шти-теркош хилара. Цу хьале чоалхоттар (система) го деза, саг гуш, из наьхаюкъарлен торо йоккхаг1а хиларца.
*    Х1аьта диц ца деш саги эхь-эзделе, сатешаме хилар, мог1ални бо-къонах махболаш долга кхетадеш, цига компромисс эшаш хул, цхьа-цца духьоттараш (принципы) долаш, сага кхетаде, из наьха бо-къо ч1оаг1а хиларца.
*     Иштта дола хьала довзаргда сагагар д1адехар, цига къаьстта бола бехктокхам болаш. Дувцараш дукха хиларца, саг хьажа г1ерташ хул, ший оаг1ув нийссабеш д1абовзийта, цига цхьацца нюансаш гойт.
*    Кхы а харц  тешахьож (ссылкаш) а деш, цхьана маллаг1ача лакха авторитетага хьожаш. Иштта паччахьа бокъонех е бехказло (прици-дент) лохаш, цох адвокати къовсам хала таралу. Цох демократи бокъонех да оал, мог1ал вахаре яларца.
*   Цу торонца хилар, доаг1а Далла духьал хилар, хала- мегаш наьха сакхетам телхача метте,  цу телхача саго, шийна мегача «Даьла суде» т1авехаргволаш. Из да вона е зуламан бокъонаш села ч1оаг1а йо-ацилга, цуна духьал болхбе дика хиларца.
*       Сага г1ойлеяр да, ший ханнахьа бокъонца бола сатешам (убеж-ие), бух болаш хилар мог1ални хоржама е кхычунна  соцам халабез- аш юкъерча духьоттарашкахьа.
*   Мог1ални хоржам, оамалта (нрав-ый) кхетамца хулаш, цхьана х1а-ман керда тайпа деш бакъахьар ардама (действие), шийгахьа бел-галъеш, сингахь йола автономни мог1ални сазал (субъект).
*    Цунна шийна кортбе хара, мукъале йолаш, бувзам оттача, эздий маьхедарашца (цен-ти). Кхы а хадемогарца (способ-тью) маьхалдо-аккхаш караг1доалараш (поступки), из да саг д1алелар.
*     Цу кхетамчех (пон-ие) ма1ан дича, сага парг1ато гойташ мог1ал-

                334


гахьа, цхьаццадола чоалхоттар (система) маьхе ялара, шийгахьа маь-хедараш (цен-ти) хилара маьхашхадола хьаждовзар (орентация), сага т1асацар (позиция) гуш.
*   Цудухьа халаци, мог1алгахьа волаш саг, эздела лерх1амаш гуш е мог1ални кхетамца нийссаг1а дар деш, болх1омбар (опыт) духьа толама, шийгахьа йолча хьашт-теркошца(интересы), пайдашца?
*        Сага бух болаш, кхетамче хиларца, цо гулаеш шийгахьа еррига,
вахаре уйла маьхе йола санаьхка, цхьа агаметтех (установки), белгал- йоалаш бакъахьар оамалтах санаьхк (нрав-ая лич-сть), цунгар бахьан- дараш (мотивы) долаш д1алела.
*    Нийссаг1а аьлча мог1ални хоржамо хьовкхам бу бакъахьара (эз-дий) соцамца, д1адехаргахьа цунгар болхг1улакх (деят-ть) гойташ, хоржам болдаш караг1доалачох.
*    Т1аккха из, саг хиларца бехкама (условно) д1адехараш долаш ший мог1ала, цу хьале нийссаг1а хиларца в1ашаг1тохаш бакъахьдар оам-алтах духьоттарца (принцип) дикаг1а-ча торонех хьахоржаш, шийна кхоачамбе барта караг1дувларашца.
*     Халанза даргдоацаш, бухе улаш ба мог1ални лерх1ам, из болча караг1доалари башха ло1ама (добрая воля), из хул эздий, догц1ена,
тешаме саг хилара.
*    Цул совг1а, тешамевар хул, шийна пайда ца лохаш бахьандар (мо-тив), доацачар хьал хьаде хьажа, х1аьта, иштта хилар гаьна хул, эг-оисти леламга хьажача, цо пайда беш доаккхалца.
*   Х1аьта кхерам хиларо д1анийсаде йишъяц, саги д1алелар; мо-г1ала логиках, цунах хьакхоачашдар да, цу тайпара д1алелари дар, ца довза эзделаца оамалта хьала (нрав-ое сост-ие) тара ца хулаш. Кхы а халаг1а гушхул, хало нийссон т1ехьа хилара е мог1ални маьхе караг1даьннар хилара.
*    Цхьаккха башха дагалоацамаш (цели) е уйла хилар (намер-ие) юхдухьалдаьле нийссхо д1айов, цига бахьандараш (моти- ваш) д1адаьхьад вахар, оамал хинна прогресс я оалаш; из дингахьа харцо я Даьла вицлуш. Тешамеча наха цу тайп мог1ал ца эшаш болх хул.
*     Мог1ал хул а, хул босбайна, цхьа пайда бувцача моттиге, иштта аьннад цох: «..дагалоацамо кхоачашъю торонаш» /цели оправдыва-  ют средства/.
*    Вахаре цу тайпара болхомбар (опыт) миччахьа вугаш е бугаш хин-наб нах, истори т1а хьажача гучадоал. Массала, Иезуиташ дийцар да: «дагалоацамо бехказйоах торонаш», - из постулат бухе дижад бехка-ма (усл-но) б1ехача политика, уж дешаш хинна д1аэттад къайлаг1а б1ехал д1айоаржае дуненчухьа, х1ана аьлча И. Лойолай мог1ал йицъялар гучадоалаш болх-г1улакхаш (деят-ти) б1ехадар д1адоаржа-
де къайлаг1а.
*    Харцон духьале яр, маьхе г1улакх хиннад, мог1алгахьа хаттача е хьажача. Х1аьта мог1ал д1аяхьа, торо йолаш, саг хилац харцонца по- литике бувзам хилара.

                335


*     Из эрссий меттал оалаш дола духьоттар да «непротивление злу», яхача постулато аьттув бар мара г1ойле яь моттиг яц: коммунисташ, фашисташ, империалисташ, сионисташ, нео- колониалисташ шоай безам бар хьадеш.
*   Г1аьрхой хиннаб, кхы хила лаьрх1а кийчонаш а ю низаца дай хин-на, шоаш дезар адамех хьаде, из мог1ални хоржам ба цар баь. Толстой, Ганди дийцачох белаш г1аьрхой, шоай безамбар дунен т1ар нахах. Тахан доал дер Америка, России йолаш хьал д1аэттад.
*       Иштта харцонаш хьайоаг1а дуненчухьа этика бокъонаш каьхата т1а йиса. укхаз в1аши духьаллаттача шин кхетамчех (понятия), ца1 харжаезаргья, мог1ал йоаца низе, духьоттара низбоаца мог1але.
*    Мог1ални хоржам булургбий сага, нагахьа мо хоадамбеш хилча, дагалоацаман духьле еш хилча низо? Из да-кха пастулато хьадайзит- ар: дагалоацамо хоадам ца беш, шедар низо хьанийсадеш хилча.
*    Сага, ший вахаре санаьхк хилар, гучадоалаш сингахьа, цхьацца кхоачам болаш; шийгахьа дика сина ло1ам (воле) болаш. Саг ший эхь-эздел (соввесть) хиларца, Даьлах кхераш, харцон хьакхача ж1ака т1ехьа ца воалаш, нийсса мог1ало яхар деш, дикача х1аманга догдоа- хаш хул.
*     Дикане, воне юкъе долчох, дика хоржаш мо, мо1ални хор- жама, цу хьалхар наькъа т1а хилара, ниссхонга вугаш саг, деггар ший духьале еш харц дунено.
б)     Мог1аони  санаьхк (личность моральная) я сазалали (субъек-ый)
индивид хиларца оамалта (нрав-ый) эздий г1лакхаш леладеш ше д1алеларгахьа. Санаьхк хилар озаш хилча, лерх1амгахьа гучадоал саг оамалта бакъахьар волга.
*    Ший хана ловш дик хила, кхы а мут1ахьа во- лаш нгаьхаюкъарлен д1адехарашца. Сага шийна махбе харца, чулоацамег1а, лерх1амег1а хулаш, эздий дагалоацамах (цели), са - наьхк  хулилга гуш. цох цуна сийдеш.
*    Цунгахьа хул хьадедезачун торо е кхетам, дезача кхычарга г1о дайта ховш, нагахьа г1одераш боацаш ца лаара, т1аккха цунга, ший торонаш хулаш доаладаьр чакхдаккха. Цу юкъе даьннача г1алаташта махбеш гонахьарча наха дер гуш, цига ше кхевеш дуне довза.
*     Этика хаьддадарашта (категория) юкъе маьхе йолчарех я кхетам-чемог1ални санаьхк, ший шерра болча ийдамца (отнош-ием) кхыча кхетамчешца (понятиями), халонаш (проблемами): декхар, бехкто-кхам, сакхетам, эхь-эздел, шийна махбар, тешам хилара.
*     Дуне довзар, вахарца белгалдаьнна дух довза хьал, ма1ан тохкаш мотигашкахьа, сагага йоаг1а халонех, мог1ални санаьхк декхаре я, Дала данначох кхетам д1анийсабе наьхаюкъарленгахьа, шийга дол-
чох, эздий г1улакхаш карадерзаде.
*   Дуне латтар д1атарадича, из хоздеш, дегахьа торо хул. цига шо-ртта корта чубелла, водача сагал, ший никъ за зувш, халонаш хиняр яхаш, шийна Дала денначох кхоачамбеш, иштта хоастамбеш.

                336


*     Т1аккха дунен рузкъага кхача аьттача, сги кхетамчех махбе кара доацаш хул… Цу хьале дунен 1овхьеш (явления) гуш, цхьа рузкъа юкъе, ший моттиг йолаш, сийлахьа санаьхк (велик. лич-ть) хиларца.
*   Дала уж «сийлахьа санаьхкаш» яхкийтара хиннад, цхьацца дола бахьанаш историна цхьана бесса д1аг1оргйоацаш дунен процесс. Х1аьта цигар хьало наха довзийташ да ханачухьа агабокъол (закон-ность) йоацилга. Иштта сага цу з1ыагара (процесс) юкъе х1ама доа-цаш торо хувца.
       Историгахьа хиннача хувцамашка, цхьа з1ыагар долаш, хувцамашка хьажача, тара я бай т1а д1а-схьа кувсача бургаца, дукха- г1а йолча хана дагадоацараш хьахулаш.
*      Маллаг1а йола агабокъол я из т1аккха? Иштта хул аьнна, дунен т1а доадача з1ыагарашка хьажа, санаьхка кхетаде доаг1а, Дала т1адилла параз хилар вахара, сакхетама, дикана, вона бахьанаш ле-хадезаш, сина хьал ч1оаг1адеш, харц хилар д1адоаккхаш.
*   Из яхилга да, саг кхелалга ц1ана ма1анца хила, акхан тара хург-воацаш. Далах тешаро юхедитац харц хилар, саго ше яхар кхоачаш ца хилча, дагадеха хьалолавале вала мегаш, из Даьлах ца тешара.
*    Даьлах ца тешачун дуне хилац цунна б1аргагур мара, д1ахо дар «фаьлг лоарх1 цо». Цуна сигахьа цхьаккха торо хилац, из метафизках махбеш хилац цуна хьаькъал. Мог1ални санаьхк из ца хилара.
*     Адамашта доккха масал деце, Дала нахах баь къахетам, саг бусал- ба кхоллар, цу динах цена вола саг ва-кха сийлаха санаьхк, эздий ва- хара-лелара юкъара волаш. Цуна сина торонаш я-кха мах лакха бол- аш, Даьла лай из хилара…
в)    Омалаш (нравы) да эзделаш, шоашкахьа оамалтах(нрав-тях) ма-1андар (значение) долаш, маьхедарах (цен-тях) хиларца, наьхаюкъарлено могабеш т1аийцара мог1ални ийдам.
*    Оамалашка доаг1аш да эзделаш дикаг1адолча даькъа, иштта 1аьдалашка доаг1аш хул, мал- лаг1а дола 1аьдал а, ший эзделга гаьнадоалаш, оамалто (нрав-ть) д1адехар лоха хилара.
*    Нийссаг1а аьлча, оамалаш (нравы) да наьха 1аьдал, шоаш баьнна, хангахьа 1омадара; шийгахьа эздел долаш дикача наьха е доацаш воча наьха; цу наьхаюкъарлен оамалтах (об- щест-ая нравст-ть) дола хьалага хьажжа.
*    Оамалаш да сагага дохка г1улакхаш, юхьсибаташ (черты), оамал- аш, белгалонаш (признаки), белгалолаш (особенности). Ужаш эздий духьагар (начало) йоаг1аш хул эздий, бакъахьар саг хилара. Иштта вона духь долаш   йоаг1аш хул зуламе сагагар.
*    Цудухьа цар махбар-м хул, наьха торонашка хьажжа е ца боалаш, вахаро саг наькъа т1а д1анийсавара. Дукхадолча даькъа, оамалаш
хул, саги гонахье яхара, ший мог1ал йовзийташ.
*     Оалаш да: «йо1, ший наьнага хьажжа хул, х1аьта во1, ший даьга хьажжа хул»,- ца1 децаре даьша аьнна хургдацар из. 1аьдалаш хилар да, нах декхаре бугаш, хадемогар (способ-ность) белгалдеш, наьха-

                337


юкъарленгахьа (общ-ве) лостамбар (дисц-на) д1алела тоъбоарама-шта (нормы).
*      Оамалаш леладар наькъдоал  нах гулбанача, уж махболаш дале, цига нах бовзаш хьаькъалах, уйлах, безамах, во-дика оамалах, юхьси- батех (черты), иштта нах къе е б1аьхий хиларгахьа, шоайла товш хиларгахьа.
*    Цул совг1а, сагах доалачох (дик-во) хов цуна хьаваьнна моттиг, ший овлаца. Саг, ваьхийчун д1агойта дукхаг1а хул, цу къечул. Наха юкъе саг ше маварра гуш хул, гуш дард1ахаттача, цох нахага хьа- гучадоалаш, гушдола бакъдар.
*      Цига товшвар наха везало, товшвоцар ца зе хож нах. Х1ара саг вовзар, из б1арччал я мог1ала торонаш гойта.
в1)  1аьдал (обычай) да наьхаюкъарлен лостамбара кеп, Дуне кхел- чахьа хьадоаг1а наьхаюкъарле (общ-во) лоттаер наха д1а1омадер до- лаш, ардам (действие) юкъебалара, цхьа агакеп (форма) хьиспе, ший тайпара юхкердадулаш ардамбара хьалага хьажжа.
*     Социальни вахар халонаш халарга хьажжа товш, цигар чоалхоттар (система) белгаляйташ хул, цхьатарра гучаювлача ситуацех керда-керда, х1аьта хьало д1адех нахагар д1аомбалар дезаш цхьатаррача г1улакхашца, караг1даьнарашца хала.
*    Наьха вахар д1анийссадалар да, царна шоай дадезачо лостамбар оттадича, цу вахара кийчалаш йолаш. Эггара кертерадар да наха шоай наьхаюкъарле (общ-во) ч1оаг1аяр, шерра ийдам (отнош-ие) баьнна чухьа-ара, наха дин леладеш, гулакх-оамалаш лорадеш, вахар аьттув бара.
*     Цу яррига наьха торонех, сакхетам дег1абоалабара, - 1аьдал дол-аш наха. Наьха дика 1аьдал хилар, наха аьттув болаш парг1ато я, цунга хьажжа болх-г1лакхаш (деят-ти) д1аюхдалар хул агакепах (фор-ма), берригача наха  эздел-г1улакх долча сагагар.
*   Цу хьале керда т1авенар чахка д1а1амаш болх хул, иштта кхетам- бар хиле, наха шоайла бувзам сомабу, цунах ийдам юкъебаьккхе, - 1аьдал хилар д1адовзаш хул.
*    Наьха бартах т1аийца сакхетама низам ч1оаг1а беркате хул, х1ана аьлча, цигар докъашхой, х1инаре оарцаг1- баьнна хилара шоай моттиг хозае, дег1айоалаер эшаш.
*    Маллаг1а ца1 нийсслой, цу тайпар юкъар вахар а ца дезаш духь-алвала г1ортача, цхьа шийна болча аьттувна. Т1аккх из юстарвоаккх, цу мочан сийдов моттиг нийсалу.
*     Наьха 1аьдал дохадаь саг тешаме вац, из наха гомлу, эсал лоарх1. Наьха ва1ад йоахаяьр, саг вийначар. ирчал гучаялийтар кхыча мот-тиге ваха д1авода.
*    1аьдал д1адолалуш хилча, цигар эздийча нахагар даьле, шортта г1абохаш мо, нахага дода, ший мукъа ардамбеш (действовать).
*    Массала, хьэц наха 1аьдал хиле, д1аотт коллекиво, тоабо болх буча моттиге, наха аьттув болча тайпара, цу вахара новкъост хиле;

                338


иштта къахьегаш болха график оттаеш массанена, т1аккха из йохаер наха юкъера воаккхаш хул.
*   Цуна ма1ан да из наха юкъедаьккхар, наха д1аомадеш болх хил-арца, наха из эшаш хулаш, цунга берригаш д1а1амаш.
*    Из да наха т1аийцар, юкъа баьча соцамах, массане къоабалдеш, массане белхаца (1аьдалца) хьашташ (потреб-ти) кхоачашхулаш, цу ва1адаца хул наьха дола 1аьдал.
*     Иштта наха 1омадаьраш, наха кхы а тоацадой толхадац, цунца наьха культура дег1айоаг1а, нах дикаг1а гаргаболх, цаховчун ховчо д1ахьехаш; цхьанегар эздел е г1улакх наха дезалуш, цунга хьажжа кхычар а из юкъедоаккхаш.
*     Эздел дег1адоа- г1а болх наха хьат1аэцаш, иштта керда 1аьдалаш юкъедувлаш, хана- заманга хьажжа.
*    Наьха 1аьдал хилар да наха шоай вахара йоакхо яр, наьха эздел совг1адоал 1аьдал леладарца, из да наьха барттар, нах х1инаре хул, цу шоай моттигах доглазаш, шоайла т1аотташ, цигар наьха мог1ала мах айбанна хул, цу наьха вахарах дуне хьогаш.
*    Деррига д1адаьлча, наьха болхбу моттиг тоалу, къаьстта цигар арахецар (произ-во) конку- ренцех нах кхера ца безаш, х1ана аьлча ц1ена дезаца даьр дов хала- доландаь.
*    Цхьацца 1аьдал хул, къаьстта, эздий да аьлча нийссадолаш, ши-йгахьа этикет е тоъбоарам (норма) хиларца, хаддаш махбара; цунна масал да-кха японцаш, нимцаш дохкадер (товар), мела лоаст- ам гойт цар шоай белхаца.
*     Цу тайпара юкъедаьнна 1аьдал, шерра болам болаш къаман оам-ал хулаш, цунца техье кхетаме кхееш, цар шоай къахьегарца, ваха-рцар уйла еш, х1инар хургдолаш, ц1ийца дахьаш шоай вахар, из цар-гар 1аьдал да, цо ужаш дийналоттабу, деррига дунена х1агар доа-г1аш.
*    Цу тайпара адамаш, т1аийца 1аьдал, наха лорадар совг1а, пач-чахьо доаккхал деш лораду, цунцар болам дика д1аг1оргболаш, кер-да агабокъонаш маьлхейоахаш.
*     Х1ара сага декхар хулаш, къамо къоабалдаьча нахбахар тоъбоа-рамаш (нормы) ларх1ар, мог1ални ийдамах (отнош-ия) нийссабанаб аьнна доацаш.
*  Уж 1аьдалаш, дай 1адаташца гарга хила мегаш, къаьстта мен-талитет йовзийташ ший тайпара. Иштта дола вахар да, х1ара саг, ший моттиг лораеш хул, цу 1аьдалашца, оамалашца, эзделашца, х1аьта цу ший къаман сага юхь-сибат (образ) гойташвола сагах санаьхк (лич-сть) хулаш.
*      Мела халонаш т1акхачара, ший къаман сакхетамца саг кхетаме
кхевар декхар долаш, иштта кхийна саг кийча хул халонаш хьалла, ший са д1адахалца. Цу моча саго шийгар 1аьдала духьал къовсам лелабу харцонца, шийга къонахчул долаш, тешам-сабар хиларца.
*     Вахар халонаш дукха хилара, мог1ални д1адехар хаьддадолаш,

                339

саг кхоацавеш моттигаш нийсаяла тарлу. Из бувзам хилар да, къа-хьегаш кховевезилга т1аийцар кхоачашде, лерх1ам хилара, сага декх-ар долаш, цудухьа саг даим г1ортарца, белха декхар д1адала, иштта кхоаварца цу ше кховеш, доаг1ар д1адала белха мо шийна а.
*   Цунах сага культура хулаш - нимце, япони, эрссий яле а, ший ц1а йолаш.
*      Х1ара замангахьа наха юкъе ийдам оттара, бувзам д1ач1оаг1аб -еш, новкъостал хул, наха эшача мог1ал хулаш; 1откъамбе наьха сакхе- тама, къаман торонаш йолаш, дакъалоацаш; х1ара сага дегачухьа си- на ала (дух) лотабеш, из къаман торонаш дийнаейташ сага яхь хилар, сага дагалоацам (цель) боалаш.
*    Цунах дар ха, тембича гучадоал, цхьа го (круг) болаш мо, сингар хьал дег1ага кхаьча, т1аккха дегагар вахарга доадаш, цига ма1ан-даккха (вывод е), юха инга кхоачаш.
*   Х1аранахь хьал ший зыагара (процесс), сингахьа цхьа торо йолаш з1ыага, массанахь ши-ший тайпар болхбеш, гобох сагацар хьало, цох сага вахар ала деза. Из гобахар д1адаьлча, сага дийнал(жизнь) а д1адоал.
*    Сага дийнала вахавезача, цхьа моттиг дийнаю 1аьдало, оамало, г1улакхо, сингахьар декхар а хиле.
*       Наха деза хьал долаш паччахьалкхе хилча, из паччахьалкхе тол- хаеш хул революцеш а, авантюристаш тийшаболхбеш б1арчча къама- шта.
*     Цига цхьацца бахьанаш лехаш дола-доаца, юххера кегар хул, уж наха юкъе даьха, эздий 1аьдалаш, г1лакхаш, эзделаш, оамалаш, ду- кха дикадараш дохаш, наха шерашца дегашкахьа хьалкхедаь, ц1ана- даь, хестадаь - юххера дохадеш, б1ехача наха б1ехал д1амерзабеш, ц1аьхха нах хьайбай оамале бугаш, «цу шоай ц1ара ху- ла дика болх ба»,- оалаш.
*    Юххера коммунисти 1аьдало нах цхьаттар лоргаш мо, цхьана хьай т1а д1аоттадеш адами-хьайбаш, дика-во къостадар ца дезаш. Харца-хьа в1ашаг1аеллача России, вахар тоаде лаьрх1а, низаг1а «ер дика да хьона хьанаьхк, ер мара ма дувхалахь!»
*     Оалаш, цу г1ожа низаца лоттаду 1аьдало ший низам. Харцо еце из? Хьажал мела парг1ата бах нах Европе, цхьа Депардье воацар вай- цига ваха венав оалаш саг хазавац сона, России бараш а д1аухаш лат кха.
*    Нах бахача вахар тоалургда, нагахьа цар шоаша леладаьр даьш- кар  хьадоаг1араш е шоаш т1аийцараш лорадеш, сингахьа шишбар- ца. Из да сина торонаш хилар, наьха сакхетам дег1абоалабеш.
г)  Шекхетавар (самовоспитание) да мог1ални башха дикле (кач-во)
хилар, цунах саго ше дег1авоалавеш сакхетама; ший д1алелар (по-ведение) ц1ана, беркате дар духьа.
*     Оамалта (нрав-ый) декхар долаш моттигаш 1алашъю, саго ший вахаргахьа; цхьа никъ боалаш кхетаме кхеве, из цуна кертера декхар

                340


да болх-г1улакха мог1ало мах- беш.
*    Саг хьахилар да, индивида даима тоадешхиларца динаг1адола ха-демогар (способ-сть), цунца вахар сибат тоалуш. Кхы а саго дикадар лохаш, ший йолча торонашца, эзделашца, ший дар этика тоъбоарам- ашца (нормы) нийссабеш ма могга.
*       Эзделаца, ший 1алашвар гучадоал сага, безам хиларца, сийдол-аш хила, Далла везаш хуландаь, иштта хала доаг1а саги сингахьар оаг1ув.
*    Саг хилар да, цуна хьашт хилар а харц дац, шийгахьар дагало-ацамца, х1аьта шийга санаьхкал долаш, декхаре отташ индивид хин-на д1ани-йсавала, пайда хурболча наькъа т1а ваха-вала.
*     Цу наькъа т1а хилар да ваха 1амар, ше саг вога а ховш бакъ-харц белгалде, из санаьхк (лич-ть) хилар цуна дагалоацам болаш. Иштта волча саго шекхетавар маьхе долаш, мог1ални хоржам бе, эздел хилар долаш г1алг1ай са- кхетама.
*       Шекхетваро саг соцаваь болх бац, цуна бакъахьара сина 1алашо (идеал) толхае, х1ара санаьхка торо хул Даьла къахетамга догдаха, х1ана аьлча, сага дина торо дег1айоаг1аш.
*    Шекхетавар да, саго ший 1алашвар, цхьа ийдам (отнош-ие) боа-лаш, наьхаюкъарленца тайна хила, цига шеквалар хулаш. Цул совг1а цига, ший 1алашвара нийсадаь хул цуна кхетам луш хьехамца, цхьа тоъбоарамах(норма).
*  Из сага 1аьдал е уйла-нигат д1ахьорчадар хул, цу мотте хул санаьхк (лич-ть) белгалдала, шекхетвара, ше 1алашварца, хьалхавала е т1е-хьвиса хул, кхетамгахьа, цига цунгар бабезам бала таралу.
*    Моттигаш ма хули бюрократаш, шоай оамалаш д1а1омае г1ерт-аш, нах декхаре увттабеш, из во да зулам Даларца, цига мог1ални хоржам хала боаг1ар.
*      Сага дезе-цадезе, ер дика да, - оалаш, дика д1ах1орчаде г1ертар, нийссхо яц, х1аьта низаг1а дайтача диках баркал хинадац, цудухьа сагага шийга хьаллацийта доаг1а, ший къоабалбу никъ, шекхетара махбеш.
*     Санаьхк йола торо я, хьаькъал хилар ше1алашвеш, из я цуна дик-ал (дост-во), вахарах тоалуш. Миштта тайпар сага довзарте (позна- ние) хулаш, сакхетам дег1абоалабеш индивид хилара, юкъар бувзам бовзаш.
*   Сага шекхетавар хул, из шийгардар наха ца дезаш хилча д1адо-аккхаш, дикаг1а эзделаш довзаш, массанена везийтар духьа. Цу хьа-ле саги д1алелар наха юкъе новкъа хургдоацаш, нахаца таралуш, нах безаш из да саго шекхетавар.
*     Шекхетвар дика мог1ални оамал я, сага нахаца д1атаравала, наь-
хаюкъарлен докъашхо хила, цига шийна доаг1ар хьаэцаш, иштта ши-йгар доаг1ар д1а а луш ваха.
*     Саго шекхетавар хул, башха кхетаме кхевар: даь-наьна во1 хала, дезали да хила, къаман во1 хала, ше бусалба саг хиларца.

                341

д)  Мог1ални бол-г1улакх (деятельность моральная) да этиках дола хаьддадар (катег-ия), цуна новкъосталца белгалдоалаш сага д1алелар (повед-ие).
*      Цу тайп-тайпара деоттамах (практика) лела наьхаюкъарле (общ-во) къоасталуш оамалта (нрав-ый) оаг1уврахьа, мела дукха дог- уроттараш цига дара, ший хьашташ долаш, хьашти-теркош (интересы) йолаш дикадар де чам боаг1аш, декхар дарца дагалоацамаш чакхда- ха.
*      Сага бувзама з1ы тоссалуш х1инаре хургволаш болх-г1улакха (де-ят-сть), ший агакеп (форма) йолаш гонахьар озала(объек-ый) дуне- нца, цхьа дагалоацам болаш, вахар довза.
*     Болх-г1улакхо караберзбу: дагалоацам, торо, т1ехьт1адоаг1ар (послед-ие), хьашташ потреб-ти) долаш; ший агакеп (форма) йоалаш цигар з1ыагара.
*     Цуна кертера белгалонаш хулаш, хьал довзийта. Бокъонца дола мог1ални болх-г1у- лакх да наьха юкъарленца юкъардолаш, даима д1акхоачаш кхача де- зача, еззача моттиге, вахара толашхо е.
*      Дукха агакепаш (формы) хиларца болх-г1улакха, цу торога хьаж-жа йола моттиг хул х1ама хьаде, цхьа эргам болаш:  арахецара (товара), х1амчала (материала), дина, белха, болх цабезара.
*   Цул совг1а болх-г1улакха хозне кхолла эргаш хул дакъаловзара (роль), из къаьнадар юхдувцаш репродукивни хьала. Х1аьта къона-дар маьхе оттадеш (продуктивни).
*   Болх-г1улакха ца1 довзара духьоттараш (приципы) хиларца, тох-камбеш х1амилда (предмету0 д1адовзийта.
*     Цига цхьацца хул «х1ама шийна» е «х1ама вайна»,- оалача мет-таца философски довзарте (познания) хьехамах хьал довзаш.
*      Болх-гулакха дух (суть) халара духьотташ мо, к1ийлен кхетамче (понятие) йолаш, шийгахьа хьалотта чоалхоттар (система) в1аштехь- доалаш, т1ехь-т1ехьа болхбеш концепцица духьал факташца, дашхар да торонаш йолаш, цхьанна х1аманца бувзам бац, - аьнна хетара.
*     Болх-г1улакх д1ач1оаг1адалар духьоттарца, цун кхетамчес кхета-ма хьалхадаккхар деш, цу нимций классика аламатаца (нем-ая клас. фил-фия) кхоачам хилчахьа довза болх-г1улакха, культура бух болаш мо.
*   Дукхаг1а д1адаржар хилар, духьоттар (принцип) долаш цу кхетам-чех Г. Гегель аламата хьаяьлчахьа, цига кертера моттиг лоацаш, кхе-там луш, кердадар юкъедоаккхача белха, вахара сина торонаш гуш.
*   Болх-г1улакха духьоттара Г. Гегелес дукха маьхе кердалаш (фено-менаш) йовзийтай сакхетамица болхбеш культура. Цуна духьоттар долаш массанена оамал хилара, анализ йоаккхача хана, маллаг1ча
1овхьех (явление), цига сагаца бувзам болаш, йола х1инаре сазал (субъект) йолаш мо.
*  Иштта да болх-г1улакха духьоттар хилара махболаш, соцам оттаб-еш аламатие, социалогие, психологие халонех.

                342

*       Болх-г1улакх духьоттарца къахьийгад методологера дакъаловза- ра (роль) дег1адоаг1аш, массек социальни 1илмаш да. Массала, культура-историцар концепций  Л. Выгодский гойта.
*   Цо сина уйла (мышлие) хьагойтай, цхьа юххера хьакхоачар долаш мо, арахьадар саго шийгахьа (чухьа) кхетадеш (интериоризация) болх 1омабеш, деоттама (практика) ардамца, цига доаг1аш долча логи-каца.
*        Болх-г1улакх (деят-сть) сагацар д1адаккха йишйоацилга бакъда, цунах саго тохкамбе торо хул х1амилда (предмет), из кхетамче йов- зарца.
*      Цунгар торо йоккха я, сагах тохкам бара, цхьа хадемогар (способ-ть) долаш санаьхка хьалче (бытие) йолга ха наьхаюкъарленгахьа.
                (хьаж 97 оаг1ув т1а духь долалуш)
е)  Мог1ални д1алелар (поведение моральное)
      Сакхетама чолхане мухь ба мог1ални д1алелар, цхьа в1ашаг1-кхийта караг1дувлара гулам болаш. Шийгахьа оамалтах (нрав-ый) махлуш, сага вахар довза, дукхача хана (из мела ваха) хувцалуча бекхамах.
*    Нагахьа мог1ални д1алелар кхетамче (понятие) белгалйоалаш, ду-ххьал нийссача наькъа т1а йолаш, кхы а эздела бахьандарца (мотив) ардам (действие) болаш.
*     Т1аккха цо хьаллоацаш деррига караг1доалар, цхьа мог1ални мах лургболча, сагагар хьала бахьан ховш, лаьрхх1а е лаьрхх1а боаца мах боалабаьлга а ховш.
*     Сага д1алелар наьха 1аьдала, 1адата юхе дагахулаш, цхьатарра караг1доалараш гойта дукхача наха. Иштта д1алеларо хьахьовкх тайп-тайпара караг1доалараш (поступки), цхьана сага е тоаба, колле-ктива, дукхача  наьха гучайоахаш эргашха оаг1увнаш мог1ални ваха-ре эздий оамалашца.
*      Цу хьале маьхе йоал кхетамче ца1 йолаш, цох оалаш «д1алелар никъ» (линия поведения). Цо хьагойт хьалхара-т1ехьара бокъо д1ата-раяларца бартбеш, къаьстта караг1доаларашца, уж хьадовзийта, цига белгалонаш йолаш болх-г1улакха (деят-ть), цхьа сага е б1арчча кол-лектива.
*      Мог1ални д1алелар да юхера лерх1амца цхьанега озалар (объ-ективный) хьовкхам, цунгарча бакъахьарча куца, цуна мог1ални дик-лена (кач-ва), кхы цунца бахьандар (мотив) долаш, сага д1алелар довзаш ца эшалга хойт цо «чураре, араре» хьала, цхьа д1алелара сакхетама.
*   Уж кхетамчеш в1аши духьал оттаяр харцо йолаш, цхьана оаг1ув-рахьа, нийссаг1а аьлча, саг ца воалаш ца дийцача шиндухьа, мог1ала
новкъале еш, зама хала халарца.
*     Бакъдар дувце, саг эздий хулаш, Даьлах тешаш, шиндухьа дувцар дита Даьла духьа. Т1аккха мог1ал цунца хургья, - цо нийсса дувцаш чур-керахьдар динца да яхаш, арахьадар дуненца, харцонца да яхаш

                343


нах 1ехабаргбац. Ужаш нах хала ма безе,- бий ужаш?
*     Мог1ални д1алелар саг хилар гучадоалаш да цхьана кхеетамчех (понятие), из сага уйла хилар (намер-ие) да. Цу хьаькъа Имам Г1аза- лечо аьннад: «Уйла хиларо хьагойт бух хилар ардама» (намерение является осново действия).
*     Аардама ца хилча ца йоалар уйла хилар да - ше уйла халар беркат хилар совг1а, ше из ца1 юсе а халар башхал
йолаш. Дала нах в1ашаг1тох, цар уйла хилара: «дикадараш, водараш караг1адоалаш; иштта Даьла наьха дегашка хьежаш ва , х1ана аьлча цига наьха уйлаш хиларца»- яхаш дийцал Даьла лайс (д.р.х. ц.).
*    Цхьа духьленаш д1аяларца сага, х1аьта бол-г1улакха, хьашташ ху- лаш, цхьана оаг1урахьа, уж наьхаюкъарлено д1адехараш, вокха оаг1- уврахьа б1арчча долаш, из этта хьал д1адала йишъяц аьнна да, цу даькъе д1алелар белгалдоалаш хьовкхам к1еззигабеш мо оамалта (нрав-та).
*   Из хало сагае, наьхаюкъарлене д1аяккха йиш яр, наьха дин ч1о-аг1адолча, беррига наха бар, Даьла ло1ам ба, цудухьа бахьандар (мотив), агадар (деяние), уйла хилар (намер-ие), иштта сага диккаш (дела), г1улакхаш цхьана гуш, да вахар довзаш хилча.
*   Бахьандараш долаш, саго кулгалдеш, цхьа бахьан гуча ца доалаш, ший дучох то1амбеш юкъера наькъа т1а, цу сага д1алеларгахьа, йоаккхача хана эргаш болча бехкама.
*   Нагахьа эздий оамалта ма1ана, д1адехар хьала соцашхинна ца-бовзаш хиннача, т1аккха массанена бовзаш хулаш, ци- га бахьандара кулгалду саго, ший малув ховш, шийна е гонахьена.
*      Дунен т1а меладар дувце-м гонахьарча наха торув хул довза ке-рахь доалар, из к1алхьарк1ийле яле а, сина къайле хиларца, цу саго леладер гуш е сакхувш, караг1даьннараш дайзе, махбеш. Мог1ал хилар е ца хилар наха кхетадеш, из да саги «д1алелара никъ» товш боацилга наха юкъе.
*     Сага д1алелар нийсалуш хул, Даьла наькъа т1а волаш, саги дог ц1андалар цунца хул, мог1ални д1алелар да ала.
ж)  Дошох нийсаяь кийчал (золотое правило) я саг башхал, цо саг хи- лар терадоакх ший даькъа йолача торонца. Цунца сагагар тоъбоарам- ах д1адехар (норм-ый требовании) хул.
*    Дуне кхелчахьа дака, во довзаш хинача сага, тоъбоарамо (норма) д1адехараш хулаш белгал- даьнна д1агойта, беррига адамех бола оамалта (нрав-ый) чулоацам.
*   Цу д1адехара кхетамчеца кодекса кхетам хул. Массала, ер да царех массанена довзаш дола постулат: «Хьайна дича мегаргдоацар, наха ма делахь!»
*     Дошох нийсаяь кийчал мах болаш я, ший оттаеш, хилара, хьахьов- кха товш, мог1ални нийссонца массайолча сазалах (субъектах), кхы а ши-ший бехктокхам болаш д1алелара.
*   Иштта дале а, цуна магац хала чулоацамца, маьхе боарама (крите-

                344


рия), оамлта (нрав-ть), мог1ала,- х1ана аьлча, к1алоттаде мага тара-лундаь, мог1алага дилча, д1алелар долаш.
*    Массала, цу хьале энжи волаш, кхетаме воаца саг, нахаца лер- х1ам ца бара; атта дегахьа бартва торало шийца а, иштта харцахьа кхелъяр ца дезаш.
*    Цудухьа дошох нийсаяь кийчал, эшам болаш хул д1анийссаяь шийгахьа, дар (ховр) чухьадоаккхаш; кхы а д1ахьовкхаш, цига лерх1ам бергболаш, сага дийнала (жизнь).
*   Из масал дика д1акхеетадаьд И. Канта, хьабелгалйоаккхаш, «хаьд-дадарах императив» (катег-кий импер-тив), цунца бовзийташ сагах бола цхьа дагалоацам (цель) мо, мог1ални лерх1ама д1алелар.
*     Саги вахаргахьа шерра яьржа хиннай дошох нийсаяь кийчал, цхьа тайп-тайпара къамашка, культурашка гучаяьнна хиннай из: Конфуци хьехам; индий «Махабхартехьа»; шира ханар жалтий «Одиссей»; Би-балгахьа.
*    Кхы дукхача къами багаг1бувцам т1а, г1алг1ай сакхетама маьхе долаш да даима, цунах оалаш, кица доаккхаш: «Хьайга аьлча, хьайна  ца дезар, наха ма ала, ма де».
*   Х1ара къаман сакхетамгахьа нийссалу из «дошох нийсаяь кийчал», камай сакхетамга хьажжа, чулоацам болаш вахара. «Х1айга аьлча ха-лахетаргдола х1ама нахага ма ала», - яха мог1ални кхетамче (поня-тие) г1алг1ай эзделах махбу моттиг я из, кхыча къами мо сакхета-мгахьа.
*    Лерх1ам бой а, ший тайпар амалаш (свойства) болаш, ший тайпар белгалолаш (особ-ти) йолаш «дошох нийсаяь кийчал», хинна сага оамалт (нрав-ть) хулаш г1алг1ай менталитет гойта.
*    Къаьстта г1алг1аша ловш хинадац, совг1а аьнна дош, нагахьа цу дешах сийдоадеш моттиг нийсаялача, мела оалаш дола дош, дай хилара сагий сий е эхь лоацаш хилча дезалуш хинадац, моллаг1ача сага.
*    Цу даькъа, з1амига кертах баьккха ч омара беце а, наха гуш 1о- кхосса, из бахьан хулаш хинад, цабезам д1аболабала, цун 1акхоссар, оамал къовсамга хьежаш хилча.
*    Вешта г1аръер, техьтохамбеш, «даь- на-нанна, вешийна-йиши-на», - оалаш моттигаш хилча, т1аккха юхалар совг1а къовсам хиларал кичча дов хулаш хиннад.
*      Цунах наха юкъе ийдам (отнош-ие) боалаш цабезамах, къовсам-ах дола вахар хулаш. Г1алг1ай хала баьхаб, шоайла довнаш леладеш, д1а-хьа пхьанаш доахкаш.
*   Цу тайпар вахар къаьстта белгал хиннад лоаме баьхачарна. Х1анза ХХ1-г1 б1аьшераш д1адоладанача хана, пхьанаш доахкаш х1ара тайп-
ах нах нийсалу, хьаьта пхьанаш дуташ цадуташ нийсалуш моттигаш я.
*    Саг д1алеларгахьа кхоачамбеш, тоъбоарамаш (нормы) да г1алг1-ай эздел, мог1ал хинна, декхаре вугаш. Х1ара саг г1улакхаца хала,
шийна ца дезар, наха ца де хьожаш, сабар-сатем хиларца.

                345


*    Наьха барт, цхьог1о, тешам бохабар, къаман ду зулам да, машаре вахар хургда эздел сагаца хуле, цу эздела торо я из
«дошох нийсаяь кийчал».
*     Цу кийчало саг декхаре вуг, саг хила, ларалундаь, шийна ца дезар наха ца дала. Цунах дог-уйла (мечта) а ц1анлу сага, эхь-эздела моттиг юташ керахьа.
*    Иштта саги оамалт (нрав-ть) дег1аена, саг хул цунах, из мог-м наха лоарх1, сийду, цунца гаргалол ю. Уж мо нах дукхаг1а хилар къаман ганза я, алар нийсса да.
*    Дошох нийсаяь кийчал, мог1ала оаг1ув ба, цунца хоттадана эздел-ца дола: сабар, г1улакх, тешам, безам,- деррига да ала хул, из дика мела дараш.
*      Юкъерча б1аьшерашка Кераста дина этика цхьацца кердадараш юкъедаха хьожаш болхбу, цу «дошох нийссаяь кийчал» хилара, духь- оттарца (принцип) дингар мог1ал дух гойта г1ерташ.
*     Цул т1ехьаг1а этике яьхкай ханаш «дошо кийчал» гойташ кертера бокъо йолаш мо, оамалти д1адехарашца, цу тайпар болх баьб: Т. Гоб-бса, Д. Локка, И. Гердера кхы дукхане а. «Дошох нийсаяь кийчал» хьаяларо тешал ду наьха сакхетам, наьха гаргало соцаялар хиннад, наьха бехктокхам д1абаржара, из адамах дола ма1ан нийсалуш, дагалоацам уйлах (идея) нийсхо езарца.
*    Лакхаг1чарех, ца1 хул оамалта (нрав-ый) бувзамах, хьал доалаш, шеко йоацаш, нах шоайла тайна болаш, мукъа халар дезаш: «Кхычо ма делахь, хьайна ца дезар», оалаш моттигаш а хул, адамашта из «дошох кийчаяь кийчал» йовзара, наьха барт товш, наьхаюкъарле д1ег1айоалае.
*    Цунца дувзаданна деце, г1алг1аш оалаш йола кхетамче (понятие): «Хьайна дика дича мара, хьо дика ца хули, т1аккха из хьа яр-м дикал мичай, укхаз-м ж1али а 1а т1ехк кхоссе, ц1ог лестадергда хьона, доттаг1ала». Иштта дукха хул-кха уж кхетамчеш «дошох нийсаяь кийчалца» цхьана муг1ара йолаш.
з)    Легализм (д1адайзар) хул латини меттал «легалис» - бокъонца; цун кхетамче (пон-ие) я этика историгахьа белгалдеш саг д1алелар (поведение).
*  Цунах наха чухьар къоабалцадеш, арахьар мара мог1ални д1а-дехараш агабокъоно (закон), цудухьа цу нахаца доацаш, бокъонца йола оамалт (нрав-ть). Цу тайпарча наха деза, шоашца адамаш ни-йсхо лелайича.
*    Х1аьта шоаша цалелайича а мегаргйолаш, из нийсса харцо я. Цох оал: «Вайи аьлий деце, нах силий беце». Наьха сакхетамга хьажжа, оамалт ма1ан а довзаш, из легализм кхетамче йолача, бувлаш хин-наб тайп-тайпар чулоацам, этика хьадоаг1ачар…
*    И. Кант хьожаш хиннав, легализм хилар ший бокъонах, саго цхьац-ца ардамах(действием) г1улакхдеш, цунгар д1адехарга хьажжа.
*    Х1аьта цу юкъе, оамлто (эздело) яхар ца деш, цига мог1ални бахь-

                346


андараш (мотивы) юстьардоахаш цо. Массала, саго ший да дезар хьа ца деш, цунга декхаро ма яхха, х1аьта хьадер нахал т1ехьависаркхе-раш, из «дика уйланца волашехь», наха дикадар дергдолаш.
*    Из да оамалт (нрав-ть) хилар е ца хилар хьалан моттигашка, цхьа кертерадараш дичахьа оамалт-м  хьахургъяр оалаш, (т1ехкаш хилча-хьа дулх-м хьахургьяр оалаш мо).
*   Х1аьта сага вахача-м дулх а, эздел а, сина торо а ма дезе. Цу тайпа-ра уйлаш юкъейоахаш хинний Иезуиташ, цхьана хана, шоай б1еха уйлаш кхоачашъяр духьа.
*       Неопротестантизмо легализмо махбу г1орташ в1ашкабига сина- ала (дух) Христос мог1ални хьехам хаьдда хулача васкеташке, духот-тарашке, из наьхаюкъарленга даха мегаргдолча тайпара.
*    Цу наьха д1адехараш долча, «бокъонза» йола оамалт (нрав-ть) хила д1адехаш сагагар кхоачаш ца дар къаьстта дола д1адехараш вахаргахьа деоттаман /практической/ болх-г1улкха(деят-ти), духьал уйла хилча тоаргдолаш.
*      Кераста дино мела яхар де дезац оалаш, де уйла хилчахьа кхоач-ам болаш. Неопротестанташ дийцачох саг мукъавоалаш дина декхар-ах, из 1аьдал бокъонца дола оамалт д1адехаш сагагар, къаьстта болх 1омбуча (где опыт) моттиге болх-г1улакха наьха чам хиларга хьажжа, ца1 шоллаг1чох къаста хьала.
*    Шиннег1а ца1 хоржаш, дилема  хулаш, легальни-мог1ални хилара кхетам, гучайоалаш царех ца1 йола хало маьхабоарама (критерий), мог1ал йолаш ардама (действию), къаьстта ардам нийссалуш, хала йиш я, мог1ала д1адехар долаш.
*    Х1аьта хала йишъяц, мог1ални караг1доалараш (поступки), х1ана аьлча, из бокъонца утилитарни доала хул /цхьа бахьанчох пайда бе г1ерташ/, конформизма боарама /нахаца юкъа хала хьожаш, хьаькъ-ал д1ацакхоаче а, цхьа духьал ца воалаш е ца волаш мо.
*   Арахьаргуш, дезар чакхдоаккхаш, дучарга де оалаш. Из дар /х1амилда, ма1ан/ д1адехара кхетаде йиш я хьалхара, - из дар юхьа долаш, бакъахьара хулаш, оамалт (нрав-ть) тоалуш.
*  Эзделах тоавалар, хьаькъал хилара (созн-сть) е духьоттара (прин-цип) кхыча нахаца ийдам (отнош- ие) балара, цхьацца вахара доаг1-ар-доадар тоъбоарама (норма) е маьхедара (цен-ти) хьал къоаста-деш.
и)   Юстарвалар (девиатное поведение), из да латини меттала «деви- ато» - дехьвалар, юстарвалар.  Х1аьта ма1андоаладеш саг д1алелара, мог1ала хьал отташ, саг наькъа т1ар валарца.
*   Юстарвоалаш д1алелар да мог1ални дикле (кач-во) гойтар, ший-гахьа дацарий (отриц-ый) ма1ан доалаш. Кхы а цо хьовкхам бу, сага д1алелар харцахьа долаш, тоъбоарам (норма) ца лелабеш, хьадучо гаьнавала хьожаш, шийна хьалхар кхычо дича бакъахьа хеташ, цхьацца баханаш доахаш.
*       Цхьаболча неопозитивисташ махбу «девиатни» историн духьал

                347


латтарца, духь дацарий (отриц-но) д1анийсадеш, харцахьа д1алела- ра. Цуна масал да зуламдар, иштта  д1алелар гучадоалаш, историга- хьа, нийссадолчун духьален е хьала эшаш моаг1ал хилара.
*    Саг д1алелара махбеш, декхар т1адул моаг1ала, цхьа берригача тоъбоарама (норма). Цул совг1а, сина 1алашона (идеал) а. Цудухьа юстарвалар мегашдац деррига д1ацаларх1а.
*    Уж да караг1доалараш (поступки), цхьана гомача ца дувшара мот-тига , мог1ални хьале, х1аьта царех сина 1алашон духьалъяраш мара.
*      Цу тайпар тоъбоарама (норма) наькъа т1а валар да массаза, доа- г1ача дезара, ваха боарам лакхлуш. Кхы а шийгар д1адехача диках (почины).
*   Цул совг1а, д1алелар хьал тайп-тайпар хилара, хул майралца ка ялар (подвиг), цига дукхадараш хул, цунах дарий (положи-ый) ма1ан долаш т1ахьожама, цигарча наьхаюкъарлене (общ-во), оамалт був-зам оттарае, тоадалар дезаш, цига юстарвалар нийссадоацилга ховш.
*    Юстарвалар юхьйолаш дийза д1алелар да, вахаргахьа къоаргга духьоттарца, цар тоъбоарамаш (нормы) довзара санаьхка (лич-сть), язача мог1алаца лартт1а лелае ца хар. Халонаш хиннача моттигашка цар цхьатарра йоацаш хилара, эздий наьха культура.
*    Юстарвалар бартадоаг1аш да, дукха ма1ан хилара, хьахулача пайдах /дика е во/ долаш социальни, цигарча з1ыагара (процесс): урбанизаци, автомотизаци, кампьютеризаци, нанатехналогица, ужаш мо кхы а пайда лелараш дег1адоаг1аш (ростом потреблений).
*     Цар цхьана ч1оагъеш наьхаюкъарле торонаш, иштта наьха эздел-ах сакхетам, уж хьагучаювла халонаш, ший тайпар йолаш мог1алга-хьа. Наькъаш т1а воалаш юстарвала д1алелар да пайда лушдола диккаш (дела), уж юкъедахарца.
*    Цу наьхаюкъарлен чоалхоттаргахьа саг кхевар долча, иштта хьале ч1оаг1ъеш массо оаг1увнаш, наьха вахара цхьанкхетар (един-ва) ду-вца, болхбара, культура кхы а дуккхача аспектах саги болх-г1улакх (деят-сть) леларгдолаш.
Ваха-лела атта даьра дац,
Наьхаюкъарле хьалла магац.
Саго девиатни халхар деш,
Мог1ало беза мах бар цабеш.
Юстарвоалаш телха наькъа т1а,
 Дикал ца гуш, отташ даькъа т1а.
Вена кхаьчар саг дуне диа,
Доаг1ар-доадар гуш хул, кий теха.
Доккха дуне цун з1амига да,
Дуненна доалдеш адам да.
Тайжа бувца сага мотт ба,
Дегар уйлаш цун б1ехъеш ба.
Доттаг1о ца1 даьра цо дувц,
Наха юкъе из шаьра бувц.

                348






Т1оам баьлча, лаьтта аьгача,
Из сагота вац мегача.
Ший яхар хинна, хий юхдайта,
Къонах ва, аьнна б1аргавайта.
Наха, мерза дийца, оалал де,
                Адамаш - нувхаш, теркал ца е…
й)   Къаракъ малар (алкоголизм) да социальни телха дикале (кач-во) хилар. Къаракъ мела нах хилар - наьхаюкъарлен (общ-во) доала айп а, лазар а цхьана, цохъ наьха торонаш талхаш.
*    Цу харцбаьнначар никъ хул д1алеларгахьа, дацарий юхь-сибат (отриц-ый образ) дулаш; кхы а, из б1арчча патологи хул. 1илмано халаг1ача лазарех лаьрх1ад из лазар.
*     Къаракъмолчо даим кортабохбер мерздара, дег1а амал (свойст-во) боабеш, хьаькъал толхадеш, гонахьарча наха соввоалийташ, юхх-ера чахка цу лазарах валар хьадоаг1аш.
*    Молаш нах хилар, шира ханацар хьадоаг1а во да, нах в1аша-г1кхийтача хьаденад дукха къами малар ша-шоай 1аьдал долаш.
*     Эггара хьалха малар (спирт) хьадаьккха, из п1ег1ача деттар, цун-ах хий а техар, 1арбе ва. Из,хинад алкаголь,- оалаш 1арбий дешаг1а «алкогл» (мазь), х1анза из кхетамче йовза дуненчухьа - алкоголизм, оалаш.
*     Деррига дунен т1а д1адаьрж- ад  из лазар, къаьстта къаракъ мела наха гулбанача ц1ай а деш, валар хинача (поминки), цул совг1а, социальни адамаш 1ехалуча дагалоа- цамах (цель), дог айдеш е корзаг1вала моттиг ийшачо моттиг хулаш.
*     Малара боарам лелабеш хиннаб хьалха, наьха цхьа 1аьдал дол-аш, х1аьта саги хьаькъал талхаш хилар, даима ирча лаьрх1ад, цунах ший духьоттар (принцип) долаш, мог1ал бокъонах.
*   Чхьаг1арца корта хьовзабу, хоам балар, цунца динаг1а тоалу, оа-лаш мозг1араш.
*    Чхьаг1ар «даьла» ц1ий да яхаш, дино оргиастици-змах, къайлен духь увтадеш, ужаш ханий «къайлаг1ар тоабаш, шира-ча хана в1аша-г1кхетар долаш, ц1ай деш, даарца, маларца чхьаг1арах ц1ий детташ, цхьа ший тайпр п1ег1ача.
*    Цар хиннар е дер динца да,- оалаш, б1еха «вок- ханали» ц1ай хиннад дагадоахаш, цунах дувцар аьннад, Лута пайха- мар хана, - «Саддоме Гамморе»,- оала куц.
*     Из вокханалий д1аяьлча, цуна т1ехьа енар алкоголизм хиннай, из наьха мо малар юкъедоалаш моттигаш хул, цхьацца долча къами цу тайпар бувзам оттар лаьг1даларца, вахар хьал тишдаларца, уж цхьа-цца дола кхоачамбоацараш наьха вахаре, маларо д1акагдеш, юх- едиса хьал - во 1адат хулаш.
*     Ткъоллаг1ча б1аьшерашка малар юкъедоацаш  советски вахарца хинадац истол т1а ваг1алга, миччахьа саг мара ца хилара. Маларца хоаставича, башха лоарх1аш хиннав саг.

                349


*    Цига в1алла тхьамада а воацаш, з1амиге, воккхе, аьнна доацаш - малар юкъедаьнна хиннад «кхетаме» нах да тхо. ала хьожаш.
*   Таханарча дийнахьа алкоголизм я, социальни лазар дахьаш, цунах наьхаюкъарлен хьал толхадеш латт, шийца кхы а лазараш хьатеха: наркомани, проституци, иштта дукха да уж.
*         1аьдало цу тайпара лазарашца къовсам лелабара, пайда хинна
моттиг яц. Духхьал бусалба дин 1аьдал ч1оаг1а долча наьха сакхетам хилара къовсам лелабе аьттув хул, уж паччахьаш к1езига ба.

Б1арчча шуша ше д1аманна,
Г1аттар ткъамашта ц1окъа лоам.
Лакхе байра думел тенна,
Баккха бердах, цо кхеран дум.
Багабеллар толг, цергаш легаш,
Багар ц1ий дар, лоама мехкаш.
Б1аргар дайдар, менначун сийгаш,
М1араш каглу, «к1анта» са дехкаш.
Малар кертах доали шортта,
Му1а яр, дына чоабола.
- Кхы пела сона 1о ма дотта,-
Оалаш ваг1ар цхьа циска молла.
к)  Наркоманал (наркомания) да греки меттал «нарке» - лоацавалар, мания - /шокъяр/. Укхаз мог1ал ювца а яг1ац, из саг харцахьар тайпа а долаш д1алелар да, ала. 1илмано кхетаю из кхетамче (пон-ие) лазарах саг валарга кхоачаш.
*   Наркоман вахар хилац, шийна дезар хьаде мара уйла йоацаш, цуна хьовкхам хул вахар, цхьа бахьан д1але- лара, даим наркотик етташ, узаш. Цу тайпар саг дукха ца говш воча хьалага кхоач, ший  де-г1ачухье тишъярца, дегродацига кхачара.
*   Эггара хьалха наркотикаш юкъеяьхай медецине, сагагар лазар к1а-ьддар духьа, халхетараш, стресаш д1аайъе, сага т1ера кхерам д1а- баккха, - лакха айъенна уйла чуйоссийта, динаг1а дог уротийта, иштта кхыча дарбанца хул дагалоацама.
*    Бусалба дино могацадеш: «гашиш» узаш хиннай, корта хьаьрбак-кха малар-озар дохкар къовсам лелабеш.
*     Из гашиш озар 1аьдал долаш, маьхкаш хилара 1адатах, цудухьа озар соцадеш хинадац малар мо. Иштта Китай кара нахозабаьннаб, арахьар опиум чукхохьаш.
*     Ткъестлаг1ча б1аьшерашка Европе, Америке ч1оаг1а юкъеяьнний наркотикаш. Геттара уж наха юкъеялар хиннад Дунен Шоллаг1а т1о- ам баьнначул т1ехьаг1а.
*     Х1анза деррига дунен бала хинна д1аэттай из наркотик. Т1еххьа-рча хана, из зулам д1адаржар да, геттара совг1адаьннад, адамашта кхерам т1атосаш.
*    Цунца хьадоладанна лазараш да, къаьстта СПИД Африке, цуеах

                350




хьанзалехьа ткъаьпхиъ миллон саг д1аваьннув, цу лазаро дарба а д1ат1аэцац.
*      Паччахьаш къовсам лоттабой а, наркотик д1аяржар совдаьннад, къайлаг1а контрбанаца д1акхоачаш нийссалу, кхы а къайлаг1а хьаю синтетиках наркотик.
*   Иштта квазинаркотик юкъеяьнна хьал аьттад дунен т1а, уж я:
галлюциноген, психоделик, психотомира, стимулянташ, кхы а токсични торонаш йола «таксикомани».
*     Къаьстта ч1оаг1а кхераме г1улакх да, къона т1ехьен юкъе наркот-ик яржар, из да дуне б1ехдалар, наьха мог1ал д1айовр.
*       Къаьстта ч1оаг1а та1зар доаг1ар, из зулам д1адорждача наха, из наркотик кхеючарна, царна духьал къиза т1оам лоаттабе эш. Цхьацца йолча пачахьалкхенаш, шоай политика лелаю наркотик д1а-хьа хьож- яра, масала Англи яхачох, - наркотик еттара зулам хилар шоайла хьо- жаш дац, - оалаш, - цига наркоман вале е веце а, зулам дара бувзам бац.
*    Цига т1ахьожам шераг1а хиларца, х1ара наркоман учете волаш. Паччахьа 1аьдало бебеза болх барца, хьал дикаг1а да. Иштта цхьац- ца дарба дагадоахаш моттигаш хул.
*     Наркотикага чамбола нах, ший аг1уврахьа д1ат1абаржар долаш, оамалт-психологи оагуврахьа д1атарца, царца бабеза болх къаьст-къаьста болаш.
*   Царна а юхе да вахарах, нахах цатешар, лерх1амаш цадезар, эз-делаш дег1ацар д1адалар, цхьа ший тоабах болча нахаца мара г1у-лакх ца леладар, ше леладучох махбе ца хара.
*   Таханарча дийнахьа дунен т1а, доккха зулам хинна д1аэттад цунцар хьал. Наркотик йохкачарна та1зар де доаг1аш, из еттачарна, озачарна дарба деш, - наьхаюкъарлен торонаш тоалургъяр.
л)  Нигилизм (кердадар ца дезар) да мог1ални духьоттар (принцип), сага ийдам (отнош-ие) боалаш белгалдеш вахар оамалта маьхеда- рашца.
*    Кердадар юкъедоалаш наьхаюкъарленгахьа (общ-ве), ма1андак-кхара (вывод) керастидеш, деррига адаман юкъара мог1ални тоъ- боарамашта (нормам), духьоттарашта (принципам) е сина 1алашош-та (идеалам).
*     Цу даькъа ма1ангахьа юхег1орташ я из релятивизма (хетара хул-чо), геттар айъяннача кхоачаш д1аалара (суждение) амог1алилиз-мага, сага мук1арал ца деш цхьанна сийдолчо.
*    Сага вахаргахьа 1омадаь, дезаданна г1улакхаш хинна, ший оамал- ашца, дезарашца доаг1аш, нах баьха вахар. Ужаш дика синах кхий- нача хана, зама хувцалуш, цу керда талг1ено къаьна хозадар д1оха- дайташ болх боал.
*    Къаьстта къона т1ехьено д1ахьаш кердадар, хиннача дуненга е баьхача нахага ца хоатташ, цига баьхача наха ца дезар доаг1аш. Ишт-та шераш д1адахарца, т1ехье хьахиларца, хувцамаш доаг1аш мотти-

                351


гаш хул сага вахаргахьа.
*    Сагага ше 1омадаьраш дицде оалаш, керда т1ехьенца керда г1у-лакхаш дувлаш, ший уйлашца, оамалашца хьагучялар хул, цу тхьовра эздий, мерза нахаца хинна вахара, духьале хулаш. Цу тайпара аьтта хьал да даьшта, къонгашта юкъе аьтта бувзам гойташ.

                351


*     Кердадар ца дезар мог1ални даькъа хоалурашца (чув-ва) хилара, ший духьоттараш (принципы) долаш, белгалбеш сага оамалта (нрав-ый) лерх1амаш, наьхаюкъарле йовзийташ. Кердадар ца дезар гуча-доал историгахьа тайп-тайпара хьовкхамах, шийгахьа эргаш социаль-ни ма1ан долаш.
*    Иштта И. Тургенев «Дайе, бераше», оала жай арадаьлчахьа «ниги-листех» лаьрх1ар ц1а яккха, царех революци ер сингахьа, эрга интел-лигенци я оалаш.
*   Цу наха (разночинцаш) керасталдир «помещики вахара», ца де-заш. Иштта духьале еш крепостнически мог1ал д1аяккха яхаш.
*     Шоай торонех цу кхетамца хиннача наха прогрессивни болх бир, наьхаюкъарлен (общ-во) социальни торонаш дег1айоалаеш, из бар оамалта (нрав-ый) климат маьршадеш.
*       Таханарча дийнахьа, наьхаюкъарленгахьа раьза ца хилар (проте-сташ) юкъедоахаш къовсам лелбеш моттигаш хул дуненчухьа, дох-кар- эцаро (торговля) низбара наьхаюкъарле йолча.
*   Адами лерхьамаш бесбесса доалаш, т1аккха духьалдоалаш, мо-г1ал шиндухьа яьле. Цу мог1ало нийссадаь вахар хувцаш, кердача на-ха шой керда мог1алаца, саг аьргача дунен т1ар (иллюзи йолчахьа) вадда д1аваха г1ерташ, эскапист волаш.
*     Цу тайпара дика е во бе доацаш, хьашташ (потреб-сти) хилара, цадезаш «квиетист» волаш, иштта юххера цуна кхачар релятивизма-га хиннад.
*   Духьал дац, аьнна, массадола дунех хаьда хала йишйоацилга хай-на да. Цу тайпара вахар а дац е культура а гойта йишъяц, алар харц доал.
*    Наьхаюкъарлен (общ-ый) бувзам отташ хилча, гучадоал духьоттар (принцип) долаш харцлер хилара шерра доладанна, цига молх малар лазарал харцахьа доалаш.
*     Нигилисти бахьандараш (мотивы) шерра гуш дар наьхаюкъарлен- гахьа Совет 1аьдал долача хана, (застой замангахьа), цига дувцаш-хи-ннача къамаьлах нийссайоацаш наьха торо. Из яр харцо, б1еха уй-лаца т1аг1олла хоза дувцаш зама.
м)  Проституци (проституция), из латини меттал «prostituo» - харцахь- лелаш хьовкхам бе, эхьдоадар. Из кхал саго лелабу амог1ални харц никъ, ший дег1 дохкаш ахчах е кхыча аьттувна, маьхахьа харцахьа ле-

                352


лаш, ший дег1а дохкадаьр (товар) деш; цу дег1 эцачун тоамбеш йи- жар-г1аттара.
*   Маьхах харцахьа лелар болх (ремесло) болаш, ший болхбеш, цу йижар-г1атарца, чам эцарца хьакъоастаде дезарца, цу белхаца д1алелар дац адамаш могадеш, дац маьра-сесага бахара та- ра а.
*     Шира замангахьа Малбоалехьа маьхкашка даьржа хиннад маьхах  дег1 дохкаш харцахьа лелар, дингахьа г1олла. Цига элгаца (храм) кхо-хьаш хиннад шоай йо1ал кхалнаха харцахьа лела, саг1ийна «даьлаш- та» оалаш цигарча цуврашта (мозг1арашта), иштта элгаце баьхача на-
хае шоай дег1амаш д1алуш.
*     Иштта саги чам т1аг1оргболаш моттигаш лелаеш хиннай цу хана. Цхьа ха хинний цу тайпара лоарх1аш «социальни кхийна хилар кхал-сага» гучадоалаш, маьре яха езалга, элгаца яха йо1ал т1ерадаьккха-чул т1ехьаг1а.
*    Цунна нийсса д1адоладана хиннад хьаьша т1аэцара хинна кхал сага южар-г1аттар хьаьшийца. Цу наьха шоай 1адат хиларца, хьаь-шийна вижа моттиг хилар совг1а, яа х1ама йоацаш южаеш хиннай маро ший сесаг а, цул совг1а далараш совг1ата (подарки) хулаш моттг хинний.
*    Из акхал линний Европе цхьацца йолча моттигашка, х1анза а лелдеш да оал из 1адат. Росси Х1Х б1аьшерашка кхаччалца леладеш хиннад из патрихальни 1адат, цу тайпара хоза доаца сурт лийннад Кавказе, Сибарег1а, Къулбаседе.
*   Паччахьа кара дохкар-эцар д1адаржарца эрссаш «постоялых» ц1е-ношка леладаьд цу тайпара эхьдайна г1улакхаш; 1аьдал да оалаш, шоайболча пайдан, шоай кхалнах чубохкийташ хиннаб хьша волча. Цу хана реклама ца хилара, наьха хьоашалбаха дог хургдолаш.
*     Совет 1аьдал даьнначул т1ехьаг1а ХХ-ча б1аьшерашка, низ т1абе- хьаб «проституцина», гучахьа из ирчал д1айоаккхаш, кхы метел мот-тигаш хиннай эрссий маьрдаьца 1айижача мара во1а нускал д1а- цакхоачаш, х1аьта цу ханаденна къайлаг1а хиннаб, из б1еха болх.
*    К1еззига низам меладелча юха а цуна ми1аш гучаювлаш моттиг-аш хул, цунца «валютни проституци», «притонни проституци», «доро-жни проституци» оалаш моттигаш хиний, ший ц1а а долаш «путаки».
*     Коммунисти 1аьдало д1акъайла хиларца наьхаюкъарлен сакхета-ма (общ- ому сознанию), т1аг1олла хоза а дувцаш, шиш лелабеш, тийша белха нах боахабаьб, йиш йолчан йиш яр хьадеш.
*     Х1анза маьхах харцахьа лелача г1улакхаца къовсам лоттабар маь-
хе г1улакх да, цул совг1а, из 1овхье (явлени) геттара 1илмангахьа 1омаеш къовсам лелабе доаг1а, х1ара цун уйлайолча саго.
*   Цу наькъа т1а тохкам баьча социологаш дувц, социальни статус йолаш, мог1ални махбарца, проституци бувзам болаш, хилар наьха-юкъарлен латта хьал, гушйолча хьовкама кепах «дезал болаш».
*     Саг йоалаелехь /маьри яхлехь/ вижар-г1аттар къайла долаш, цун-ца кхал саг ц1ана хилча, маьхе лоарх1аш хиннад сакхетамгахьа,

                353


къаьстта эздийча наьха.
*   Ма1ачанаха юкъедаьккха моттигаш хул кхал- сагах кхетар проси-туцеца д1анийссадеш; цу юкъе къайлаг1а моттигаш хулаш прости-туцина моттиг луш кхетама, шоай сексуальни хьашташ (потреб-ти) хилара…
*      Дуненчухьа нах бахача, кхалсага цхьацца халонаш нийссаяле, цу ирчача  вахаре йодаш хул, цун бахьанаш хьадоаг1а мог1ал-психологи торонаш эшаяларца.
*    Цхьацца даькъа т1а кризаш хулаш, халонаш нийссаяларца, цу кха-
лсаго шийха махбарца ба ца боаг1аш бола мах. Из «со» яхар, меттара даьле, дикача, эздийча вахар кепа кулг лостадеш мо.
*   Б1аьхача саг вахара наькъа яхара, шек ца йоалаш, цо шайт1ано яхачунга ла а дег1а, проституци наькъа т1а йоала кхалсаг. Из никъ д1абахьа денал ца то1аш е дегахьа йиса бакъахьара оамалта (нрав-ый) торос новкъале йий, проституци болам лелабаь ца 1еш алкаголь, наркотик хьат1ийце боккхаг1а кегар бу ший яхаре.
*  Цу тайпар хинна кхел, наха юкъе нийссалуш хул, ше ялар кхо-ачашдеш, х1ана аьлча цу б1ехача вахаре довза дезаш х1ама хилац, духхьал цхьа дег1 хахка к1аьддар совг1а, тишдар мара, иштта д1а-лелар халадоалаш.
*    Из я цунна хул суд, ха лоаццаеш, цхьа ялар кхоачаш. Наха шоаех дувцараш ховш, шоаша даь «дикаш» а гуш, оамалт (нрав-ть) д1а-довра, хала мухь д1абахьар хул цу вахаре. Цу моча кхалнаха шоашта кулг айдеш дунен т1ар д1аболар духьа.
*      Проституци хилара, ший «микросреда» хьакхоллаш болх бу, ший тайпара вахар цигахьа долаш, ший мотт болаш, из ахча даккхар, б1е- хачох оаг1ув ца оазар, фуннаг1а а хилча сагота ца хилар, кхы а дуккха оамалта (нрав-ый) айпаш гучадувлаш, цу зулам хьалеладуча боньга юкъе йоадаш кхалсаг.
*     Проституци эггара б1еха, ирча саги агакеп (форма) я, из саги гума-низм д1айоаеш. Цудухьа проституци кхетамгахьа эггара дацарий (отриц-ый) ма1андара (знач-ие) я, мог1алгахьа хьат1а ца эцаш, наха
дезар дац цунца, дегаз хилара.

н)  Барчмейлал (распутство)  хьажа 256 оаг1ув т1а
о)  Ше вер (самоубийство) хул ше шийна теха, хьалоллаванна е дохь- аж манна валар, юстарвоалаш девиатни д1алелари никъ болаш.
*    Из хул сага шийна лаарца, дуненчухьар д1аводаш 1елагахьа; из да индивида вахаргахьа керастал дар, ший болх-г1улакх чакхдоаккхаш валара наькъа т1а, цу ший дагалоацамах.
*   Дуненчухьа замаш, культураш, динаш, къамаш дукха хиларга хьа-жжа, цу кхетамчех (пон-тие) эргаш махбеш хиннаб. Къаьстта Товрат, Бибал, Къоран леладуча наха, доккха зулам лоарх1аш да, саго шийна кулг т1адахьар.
*    Эггара ч1оаг1а цун махбаьб Бусалба дино, из шийна кулг т1алаьца

                354

саг, даима жожг1ате вала везаш, х1ана аьлча, из Аллах1 кхела раьза ца хилара, Далла духьале саго яра, шайт1анга 1ехавайта.
*     Х1Х-ча б1аьшерашка Франци революци яьнначул т1ехьаг1 керда- дараш дайлара, ше шевераг1а саго, из даима хинна, дацарий (отриц-ый) кхетам хувцаш, махбеш 1овхье (явление) хилар «самоубийствах),
цунна ма1ангахьа дилча санаьхка бокъо йолаш, ший мукъа «вала» е «ваха», цхьа бухан бокъо йолаш сага яннар.
*       Къоргга анализ яь хиннай, цу 1овхьег1а (явл-ие) Э. Дюркгейма.
Шевер маллаг1а йолча наьхаюкъарлегахьа хулаш я социальние, оа- малтие оппозици, цхьа таралуш сага ше везара мо, сага нах безаш, са д1адала кийча волаш.
*    Х1аьта уж шиъ кхетамче (понятие) нийссалуча хана, шевалар кхе-рам болаш дац, боарамал араялар социальни декх- ар кхоачамаш д1атотташ.
*     Цу эгоизмае, альтуризмае юкъера бувзам лелабеш йола из, т1ак-кха йолало харцо, саго шийца лелаю каст-каста, нах шоай кулгах бовш хилар, совг1а доалаш.
*     Дагалоацаман уйла къоаргаъеш, цхьабола социологаш бувзам от- табар лаг1а хиннад, цун лакхал гуш Дюркгейма, цу наьхаюкъарлен болам латтарца, цун сакхаташ индивидага кхоачаш, цига юкъера нах, шоаш бовр гуш.
*    Цу лаг1аца бувзам хилара, наьха вахар талхаш хил -арца. Кхетаде дезар да сага, шийна теха валар, ирчал йолга кхетадеш, цунгахьа динаг1а х1ама ца хилар, цунца а гучадоал. Цу тайпар сагаца Даьла къахетам ца хиларо, шайт1ан товра де отт.
*    Из ший сийле лакха а еш, цо «со» аьле, шй кхел е хьож, х1аьта из наха е в1аштехьа ца даь- лча шийна яь а, дега курал гойташ, шевер ду, даькъазвала хьайнача саго. Бусалбаш цу хьалах гаьнабоалалба!
*    Таханарча дийнахьа хулаш йола халонаш наьхаюкъарленгахьа (обществе), къаьстта кераста наха юкъе даьржад из хьал, тохкам а бу. Х1аьта  цунцар бахьанаш лохаш, цар яхар да, наьхаюкъарленгахьа де- градаци совяларца; иштта санаьхка дегуманизаци хинна сакхетамга- хьа, психологица з1ыагараш (процессы) яржарца.
*      Шевер социальние, оамалтие (нрав-ый) халонаш я, царна духьал молха йоацаш, цуна кертера лазар да, из нахага дин ца хилар, кхерам ца хилар.
*     Дин доаца саг цхаь ва дунен т1а вахаш, цуна дагавала саг вац, цу кхыча сага цун бала а бац е кхетабе чам хилац, мела из бала д1аби-йцабар аьнна.
*     Кхыча даькъе хул, Даьлах тешача сага хьал, из ший уйла-нигатаца, Даьлага догдохаш хилара, шеко хилац цунгахьа, доглелха, ший наь-къа т1ар а воалаш. Динах ца тешача сага д1адарг- дац шевера сакхат.
*     Историца, филосфица, этикаца уйлаяр долаш тайп-тайпара хета-раш дийцад шеверах саго, из социальни 1овхье (явл-ие) хиларца. Платона, Аристотела лоарх1аш хиннад «акт шевер 1алама ду- хьале

                355


йолаш, сага бунина духьале ю г1улакх да»,- оалаш. Цунах даца- рий кхетамо зулам деш хиннадаь паччахьа а.
*      Х1аьта а «стоикаш» яьхачар, цу къамаьла духьал дийцад харц ма бе шеваларах бола сакхетам, цу бовчарна аьттувбеш «мела г1ойле я ужаш бовраг1а наха, паччахьа хулаш яр», - оалаш.
*    Саг тешаме воацаш, лазарах догдилла волача хана, цуна г1ойле я, из шийгар д1авалара. Тахана, Исламо къаьстта ч1оаг1а харцду, ший-на саго кулг т1адахьар, Саг мукъа вац шийна хетар де шийца а. Из
Аллах1о 1очуделла «са» хьалдаккха. Уйланчаш мог1ални зулам лаьрх1ад цунах, гуманизма доккха зе деш.
*     Сагага болча тешама, ваха ло1ам болча, юххера тешам д1абаккха, теха топ хет шевер, Шопенгауэра. Оамалт (нрав-ть) бакъахьар долча шевер ларх1а дезаш да, саго дохадеш мог1ални декхараш. Дала наха т1адилла, цо саго кхыбола нах боабеш мо.
п)  Жукаргал (тунеядство) хьажа 292 оаг1ув т1а.
р)  Сий - эхь  довр (цинизм) хьажа 156 оаг1ув т1а.
с)     Караг1даьннар (поступок) да оамалта болх-г1улакха (нрав-ый деят-сть) дакъилг, цул совг1а ардам (действие) болаш, хьожаш уйлан- гахьа ца1 хулаш бахьандара(мотива), ший т1ехьт1адоаг1арца(послед-ие), уйла хиларе(нам-ие), г1улакхе, даглоацаме(цель), уж таронаш ху- лаш.
*     Саги ардам боалаш, гаргавахар (подход) долаш, кизгача гуш мо хьалхадоаг1ар, иштта т1ехьт1адоаг1ар а, ший белха, мог1ални сакхе- тамча г1олла, кхетама караг1даьннари чоалх ха.
*     Караг1даьннар в1ашаг1кхет укха кхетамчех (пон-ия): бахьандара (мотив), уйла хилара (намер-ие), дагалоацам (цель), агадер (деяние), т1ехьт1адоаг1ар (послед-ие), шийна махбар (самооценка), саго ший-ха караг1даьнчох, иштта цун бувзам оттар наха махбара.
*   Дакъаловзар (роль) тайп-тайпар кхетамче хинна к1араг1даьнна-чох, ший къаьстта бахьандара (мотива). Цунца т1ехьт1адоаг1ара мо-г1ал хиларца, махбеш хиннад бес:беса: цкъаза керте йолаш кхетамче бахьандар (мотив) хинна мог1ални дикан хьехама е кхетамче бахьан-дар теркама йоацаш; ший ардам (действие) бар мара /деонтологи-чески интуитивизм/.
*     Цхьаболча уйлачаш къоастам беш, торо ю т1ехьт1адоаг1ар долаш
караг1даьннарашта, цун мог1ални ма1андар (знач-ие), т1ехьт1адоа- г1ачунга хьажжа оттарца, караг1даьннараш хьахилча. Цунах консек- венцальная этика оал, цуна юхехьа хулаш да уталитаризм, гедонизм,
эвдоманизм, аксиологически интуитивизм.
*     Цул  совг1а лоарх1аш ца1 кхоачашде, мог1ало д1адехача тайпара нийссаг1а хала дезаш сага сазал (субъект) дагалоацамца. Х1аьта а дакъаловзар (роль) бахьандара, мог1ални ардама (действие), цхьа кхоачам болаш мо, уж хьехамаш даьчан, к1еззига хьашташ (потреб-ти) хулар дар ца довза.
*   Барчча хинна кхетам нийссаг1абар караг1даьннарех д1алуш цунна

                356


ма1андар, бахьандара мо, т1ехьат1адоагарашта а. Дукха йолаш торо-наш махбе, караг1даьннарах уйла хилар хьажжа, цхьа дагалоацаман (цель), торон а, ший т1ехьт1адоаг1ар долаш в1ашаг1кхеташ; цхьана
лерх1амера д1адехарашца, х1аьта болхбара оаг1увнца болх-г1улакх (деят-сть) долаш саги, кхоачам хулаш деррига довза, сатешара (убеж-ие) е болх баккхара.
*    Караг1даьннара чурлоттам (струк-ра) дакъаш да декхара, мог1ал-ни чулоацам болаш, саго кхоачашдеш дола дакъаш д1алорх1 махбеш
караг1даьннари. Сенна духьа даьд, х1ана ц1арах даьд, уйла яь хила-ра е ца ховш; цига саг ше фу хеташ ва хар дезаш.
*   Анализ хилар да цунна, ма1андара эргаш меттигаш йолаш; цул совг1а дезаш ларх1а маллаг1а дакъловзара (роль) цу дакъаш болхбу, мог1ални бувзам хилара саги болх-г1улакха.
*   Массала, саго ший декхар кхоачашдеш, ший дучох хоадам бац, къаьстта цу хана ду цо иштта; хьаькъалчу вац аьнна дац из х1аьта а.
*     Нагахьа оамалта ардам (нрав-ый действии) 1омадаьрах хули, хьа-ра метте, цунна эшаргдац бахьандараш (мотивы) лаха, ший караг1-даьнначох соцам боахаш миъ-миъинге.
*  В1алла арахьар йопаца моттигаш я карагдаьннари, даима юх-меттаоттадеш деррига болх-г1улакх (деят-сть), цу сага шийна ха бе-зам болаш хули белгалонаш, ший ардама, цу хьала хетара хала де-зача бесса хиннараш.
*   Массанахьар анализ хилар, бахбар караг1даьннари тарлургдац, из гойташ хилча, шерра т1акхачар долаш мара, санаьхк гуш, д1алелар б1арчча долаш. Цунна эггара ч1оаг1а бола вахари чам бовзаш, цуна мог1ални куц гуш, саг хиларца.
*    Цхьанакхетар (един-во) долаш бахандари, т1ехьат1адоаг1ара ч1о-аг1алуш, иштта гуча ца йоалаш, духхьал цхьана д1алелача моттиге, - гу- чайоалаш дукха караг1даьннари суртий чоалхах, сага д1алелар муг1ара.
т)    Мог1ални ардам (действие моральное) хьаховкх этико даима, къаьстта цхьанена когаметта караг1даьннар (пост-ок) долаш.
*     Цул совг1а кхоачаш из наьхаюкъарлен (общ-ый) маьхага агадера (деяние), шийгахьа дарий (полож-ый) е дацарий (отриц-ый) мог1а-лни ардам болаш.
*    Цига хьажача гучадоалар долаш бакъахьар мах оттабе; иштта болх хьабара, саг ларх1а хулаш бехктокхаме. Цу тайпар караг1даьнна- раш е акташ мог1ални ларх1а даг1ац, х1ана аьлча ц1ана физиологич- ески буни (природа) цуна доландаь.
*     Из даима социальни караг1даьннар да, наьхаюкъарлен ма1андар (общ-ый значение) долаш. Массала, новкъостал дар, денна дош кхоа-чашдар, белхацар тоалам, х1ама лоч1къадар, сага тийшаболх бар, харцо ювцар…
*   Духхьал ноахол долаш, лерх1амгахьа оаг1ув болаш ба ардам (дей-ствие), ший чулоацамгахьа, цудухьа цунна т1аъязду мог1ални д1аде-

                357


хараш, цунах махбу.
*    Мог1ални ардам ларх1а даг1ац, уж караг1даьннараш хилара, на-гахьа мо саг бехктокхаме оттаве торо ца хилча: нага- хьа дагадоацаш цунна караг1ъяьннаяле акташ, массала: гипноз хина, тувлавалар дол-аш, 1ехавалар долаш, з1амига волаш е низаг1а цунга караг1даьннар хьадайтадале.
*    Иштта лоарх1амаш да, даима саг бехктокхаме оза, мегаш дац караг1даьннарах низ т1абахьа. Из саг леча хьале а оттаваь хилча, ци-
га лаьца-вихка, низбеш моттигаш хиларца.
*    Цхьа йола ха йоаг1а, сага валар дикаг1а ларх1а дезаш. Цхьа эхь-дола г1улакх караг1далар кхераш, ца бохкаш, ший мохк, къам е нах, из нахаца юкъар декхар да.
*     Мог1ални ардам хилар къоастаду укха моттигаш: дагалоацам ча-кхбаккха, цуна к1алоттар карар д1алелаю торонаш. Цунца дагалоа- цаме торонаш белгалъеш; ло1ама (услови) духьалдараш д1адоахаш. *    Цига  лаьрхх1а г1улакхаш чакхдаха, ший белгало, оамал йолаш ар-дама, юххера т1ехьат1адоаг1ар (послед-ие) хилара из ардам гуш. Ме-ла хьал оттара (возд-ие) арахьар болх чакхбоаккхаш. Из деррига гуш хала деза мог1ални махбеш цу ардама.
*      Мог1ални ардам хилар да социальни ноахол долаш хиларца. Фу яхилга да социальни ардам?
*    Из я агакеп (форма) е кеп, кан (метод), никъ (способ) г1улакх дара (шерра аьлча), социальни халонаш, цатоамаш д1адахара, лардагахьа в1аший духьал отташ хьашти-теркоше (интересы), хьаште (потреб-ти) хилара; цу кертера социальни низай наьхаюкъарле (общ-во) йолча.
*    Ардам кхетабе шерра караг1а я мог1ала йола акци юкъеялара социальни сазало (субъекто) чакхяха дагалоацама (цель), цо хьашт-теркоше, хьашташе хилара эттача ситуаци.
*    Укхаз дош доаг1а, йолача сазала (субъекта) д1алелар дувцаш, ар-дама д1анийссалуш дар да кхыча сазалашца (субъек-ми), орентаци хинна ийдама (отнош-ие).
*     Цу тайпара кхетаме ардам нийссалуш ба, цуна социалогера теори хьакхелла М.Вебер волаш. Цун хьехамо хьовкхам бу шиъ эшаш дола шин белгалон (признаки) долаш:
цхьолаг1а белгало сазалар (чухьара) бахьандарца сазала, ший лелаш хиларца /индивидах, тоабах, организациех/;
шоллаг1а белгало (приз-нак) д1анийсслуш (орента-циех) сазала, яхача хана, йолча хана, йоаг1ача хана д1алелар(повед-ие) гучадоак-кхаш йолача сазала (субъект).
*    Лоцца аьлча социальни ардама акцент ду цуна интерх1инар д1а-довзара аспектах. Х1аьта а интерх1инара аспекто д1адаккхац дер-рига хувцамаш, дустамаш социальни ардама (действию). Низ д1аца-цакхоачаш юстар юс, массала озала (объек-ый) дустамаш (измере-ния) хулаш:
энергетикан, информатикан хьаст бола социальни ардам (действие).

                358


Из да цар в1ашаг1кхетр мукъа долаш, цхьа интерсазала (интерсубъ-екта) 1оттар, контакт йолаш.
у)   Агадер (деяние)  да ардам бар, болх бара е къахьегара. Цуна чулоацамга хьажжа дар кхетадеш, саго миччахьа даьр озали (объек- вно) даьлга ховш, цига хиннача хувцамашка хьожаш бокъонца.
*     Агадер да сазали (субъек-но) ардамбар (дейст-ать), оттарца кхача хулаш саг цхьа озалар бекхкамца (объек-ми услов-ми), цига хьадуча г1улакхашца, из ардамаш хьадарца.
*     Цхьана тайпа мог1альни махбеш къоастаду дика даь г1улакхе, цо во даьчох, саги уйла хилар(намер-ие) хьажжа: «ца1 де г1иртта вий хьог1!» - оалаш. Цига хьакхычача кхоачамга (результат); х1аьта цун из дезаш е ца дезашболх бар даьд.
*     Цхьанкхетар долаш мо ардам хилар, иштта кхоачам хулаш болх ба- ра даима хьакъоастадеш т1ехьт1адоагачунца - чоалхлен дакъилг долаш караг1даьнначох (пост-ка), царга къаьстта хьожаш хиларца, х1амаш довзарца е г1улакх д1адахарца, т1ехьнийслуш ардам хинна баьлча.
*    Массала, саг зулам деш волаш, зуламхо лерх1аш хул, дагала- ттара дагалоцамах дезар кхоачашде; из шийна болча аьтувна, наьха рузкъа шийна даккха.
*     Из даь зулам, лар йоацаш дисац, х1ана аьлча из зулам кхычар а наьхюкъарлен доакъашхо ва; цхьанне маллаг1чун йоахаяь бокъо цун хьашт-терко (интерес) эшаш хилча, из зулам берригача нахага кхо-ачаш да. Фуд хулар? Зуламхочо даь зулам, цо из вуг та1зарга. Цига хьакхоачар да т1ехьат1адоаг1ар (послед-ие).
ф) Мог1ални къовсам (конфликт моральный) балар да мог1ални хор-
жам беш, ший тайпара хьал-моттиг (ситуация) йоаг1аш, хоадамбара, саго хьагучабоаккхаш кхетамгахьа духьленаш хилара. Саго юкъейоа- ккхаш хьара харжача торонех, караг1даьннар долаш цхьана.
*  Ц1арах массекх оамалта (нрав-ый) декхар кхоачамаш хилара, цхьа-тарра д1акхоачавеш, боахабеш кхы бола декхар кхоачамаш, цига ни-йссалуш, сага къаьстта дола мог1ални маьхедар (ценность) лерх1ама.
*     Къовсаман хьал-моттиго (ситуаци) д1адех, хоржам бар (выбир- ать), шоайла в1ашаг1къаста мог1ални лерх1амашкар шиъ долаш, ца- рех цхьаненна нийссадала.
*     Мог1ални къовсам ба, ший тайпара дар хьагучадаларца, социаль-ни духьаллатар долаш. Нах болаш ма бий хьалдараш, хьал доацараш а; цар оамалта (нрав-ый) сакхетам эргаш ба, цудухьа хул: классаш, тоабаш, партеш, эйдаж (сословие) йолаш наьхаюкъарле (общ-во) ху-лаш.
*      Хьалдараше, мескабараше г1ерта хилара классови цабезама, ан- тогонизм гуш дахар хул, цох хул кичча бола, мог1ални къовсам, шин бесса: декхар кхоачамаште, тайп-тайпар йолча мог1ални чоалхотта- рае. Иштта, шоай гомашка (рамки) чухьа цхьана мог1ални къовсама чухьаоттар долаш.

                359


*    Цабезам хилар, массал да укха тайпара мог1ални къовсам лелача, в1аший духьаллатташ, декхар кхоачамаше, духьоттараше (принципы)
долаш, мог1ал цхьана муг1ара хилара. Из да цивилизаци хилар, дин-
аш хилар, шоай наькъаш а долаш, культураш бес-бесс хилар. Иштта дукха хилар шоай хьашти-теркошца.
*     Цул совг1а, ца1 саг шоллаг1чунца, уйла-нигатах эрга хул мог1ални къовсам боалаш, х1аьта х1ара паччахьан а ший хьашти-теркош (инте-ресы) хиларца, цар кертагахьа, шоай дагалоацамаш а хул тайп-тайп-
ар. Цигар доаг1аш да духьоттар, цхьа берза низам долаш мо гобаь-ккха юкъедаьнна.
*      Низболчо шийдар дувцаш, низбоацар 1отеъву, х1ана аьлча, цар мог1ални кхетам ца1 ба. Сонтал хьалхарчун йолаш, х1аьта мискачун уйла-нигат та1а долаш, уж цабезаш оамалта (нрав-ый) сакхетамо д1адех х1ара оаг1уврахьа, шийна аьттув бар; д1адехаш декхар тоъ-оарамаш (нормы), цунца сина 1алашонаш (идеалы) тара долаш де-кхара, юкъ йолаш декхара е чам болаш хилара.
*       Гобаьккха сага эгоизм хиларца, цхьа ч1оаг1а хьал адамаш лела- деш, х1ана аьлча уйланчо Нибур ма аллар, укха тайпар: «акха лоам мецалла ший чарх1ал а даь диззалца дулх даьа 1одижа хьож, х1аьта саг ца1 дезар даьккха ваьлча сатувргдац, кхы де х1ама а долаш са-ла1а, х1ана аьлча, цо ший хьаькъалгар хьаийду амараш, ч1оаг1а   му-т1ахьа волаш, са хаддалца чуг1ерта дуне чудерзаде, из ваьлча, кхы дуне дий хьог1 яхаш уйлаеш, ший сизал хьалвиза ца воалаш».
*     Из къамаьл сагах лаьца да, цун эгоизм ювцаш, кхы дош т1атеха из хьехам ба ца безаш. Цох кхы дувца ца дезаш, саго дича цхьа х1ама да т1ехьле йолаш, уж оамалта маьхедараш (нрав-ые цен-ти) да нах тоабалара дина низамах.
*    Х1ара саг Дала яхар а къоабалдеш, саг Далла, пайхамара мут1а-хьа волаш. Т1аккха цунгахьа шедар тоалургдолаш, къаьстта бусалба наьха барт хиларца. Моттийта доацаш, Далла г1улакхдеш, эгоизма духьале еш.
*      Д1ахо сага вахар дувцаш 1илмаш да, ужаш хеттача хьале 1ояьзде торало, цхьа наьхаюкъарлен хьалага хьажжа, иштта коммунисташ болча хана шоай 1аьдала яьздаьр.
*   Х1анза кхыча бесса яьздаьд, мог1ал дег1аена моттиг хилац, х1аьта дин долча а цхьа агакеп (форма) да моттийта наха, Иман дий хьа-жача, ахчо д1адехьад массанахьа.
Иштта хувцалуш хиннад 1илмано яьздаьр? Из да наьхаюкъарлен мог1ал хувцадалча, наьха этика (эздел) а хувцалолга.
х)  Бахьандар (мотив) оал латини меттал Motive - д1адолада, татта. Сага чухьардар, сазали санаьхка (субъек-ая лич-сть) догтохадалийтар ардама (действие), хьашти-терко хилар, дар чакхдаккха.
*    Цунна гаргара кхетамче хул догдайтар стимула, уйла хилар, дага-лоацам, лоарх1аш хинна башха оаг1увнца, караг1даьннара (поступ-ка).

                360


*    Цу бахьандаро къаьстта моттиг лаьцай, ший долаш бахьан меттал караг1даьннарех, цуна кхача дезача д1акхачар, дагалоацамашца да, х1аьта а болх 1омбара (практике) оамалта болх-г1улкха (нрав-ая деят-ть) халамегаш да в1ашаг1а ца кхетар дагалоацама е бахьандара /чам хилар наьхаюкъарлен х1инара/.
*    Массала, хала мегаш дар бахьандаргахьа, хьашт (потреб-ть) хала духьале е ший кхоачамбоацарашца. Оамалтах чулоацам хилар, хат-тар эттача, бокъонца бахьандара этико историгахьа кхоачашде т1а-
дулаш хиннад, тайп-тайпара болх бар (буни, 1алам) кхетадара е мо-г1ал йола моттиг хара.
*     Моральни бахьандар долаш мо, гучадоаккхаш хиннад хьашт до-лаш, тоам хъиларца, ший ираза, «нийсса кхетаде» шийгар хьашти -теркоца (интерес).
*   Г1улакх деш Далла, 1оврат лорадеш, дег1а доаг1ар луш, цох ас-кетизм оалаш, категорически имперетива г1улакх деш, цу тайпар хьал долча а хулаш. Каст-каста духьалотташ «мог1алаца эздийча г1у-лакха», сага дика де г1ертарца, иштта «мог1ал декхара хулаш», к1алсоцаш мог1ални агабокъона (закона) /формализме, деонтологие йолаш/.
*    Этико болхбеш я духьале д1аяккхара, декхар долаш мог1алае, эздий г1улакхае. Иштта чухьар оамалта бахьандаре (нрав-ому мотиву), арахьар мог1ал хилара болхбарае, цох легализм оалаш…
*      Бахандар да саг кхеташ, цхьа х1ама да,- аьнна, дог тохадалар, ар- дам хинна хьашт хилар чакхдоаккхаш, сага ужаш мелла дар аьнна. Из хьашт (потреб-ть) хьадалар, бухе долаш, цох бахьандар (мотив) хьа- хьовкхалу к1еззига е дукха хьайкха а нийссалуш хьовкхама.
*     Бахьандар да къаьстта кхоачаме е саг бакъвеш ло1аме ардама, хьахьовкхаш ийдам (отнош-ие) хилар цуна, наьхаюкъарлен д1адеха-рашца. Цо башха дакъаловзара (роль) махбу ардамца(дейстием) е караг1даьннарца, х1ана аьлча. цунгар доаг1аш да маллаг1а сазала (субъекта) ма1ан да хар ардам хиларца, цхьа гушволча сага.
*      Нагахьа мо саги лелар ардам болаш, цуна д1алелар мог1ални д1адехарашта духьале йоацаш дале, бакъахьарле йолаш тоъбоарам-ца (норма); лелаш шийгахьа мог1ални доаца бахьандарца, кхераш цхьа 1азапах; цу саго шийгарча эгоизмах озалуш, карьеризм талхар кхераш, сийле йовра ца дезаш, воча хьале оттар кхераш; х1аьта из саг хьашти-теркош (интересы) барта ца йолхаш наьхаюкъарленца е ший-на кхерам мичаб,- аьнна ший караг1даьннарех (поступки) х1айре хул; из кийча хул, цхьа геттара дагадоаца вона, шийгахьа оамалта (нрав-ый) боаца болх бара, торонаш толхаеш.
*     Цу моча хьала тайп-тайпара хулача торонашца, этико хьаховкх ба- хьандаре (мотив), агадерае (деяние), сага геттара цхьана, - къаьстта е геттара чоалхане хало йолаш. Из хьагучайоаккхаш бокъонца бахьан- дара кулгалдеш, цу сага е кхычо.
*     Укхаза йола хало гучайоал бахьандара, из долаш караг1даьннари

                361


(поступки) дукхача хана барт ца хулаш.
*    Цудухьа бахьандар (мотив) кхетаде деза саго лаьрх1ача уйлаца воацаш, индивид воалаш; вале а духхьал бакъахьар волаш, ма1анга дилча, даьча диках е вох, цу караг1даьннарех махбеш.
*      Цхьа ха я караг1даьннараш кхетам ца луш бахьандара, х1ана аьл- ча, из хало я йишйолаш, ца ховш хьахинна овлаболаш. Цунах Аристо- тель дийцад, дика саго а цкъаза йолча хана, эг1ор гойташ хиннад.
*    Х1аьта дингахьа а аьнна да, г1алат далар тарло массо сагага, мела
сийле йолаш вале а, цхьабакъда дехке валар да дингахьа дезар.
*      Ма1андоаккхаш цу къамаьла, массекх караг1даьннарашка хьож-аш хилча, цхьа къаьстта ханачухьа, цига мог1ални д1адерзар гуча-доаккхаш, ца- рех в1ашаг1кхетараш долаш, цу бахьандарца.
*    Цул совг1а, эрга хилар караг1даьннара, к1еззига, ч1оаг1а, дукха, башхо йолаш, цига лаг1ан лакхал цхьана хилар бахьандарца. Шол-лаг1чун лакхаг1а я, цу хьалхарчул, б1арчча кизга хинна лел, саги лелар, мог1ални бахьандара.
*    Маллаг1а озалар (объек-ый) юххера хьакхоачар доацаш, малла-г1ача ардама, долаш ма1андар кхы а цигар бахьандар, х1ана аьлча мог1ало кулгалдарца наьха д1алелара, дукхаг1а долча даькъа саги карар сакхетам г1олла.
*    Оамалта чулоацамга (нрав-ого содер-ия) хьажжа белгалдеш саги бехктокхам, цо даьча зулама. Цу караг1даьннар ч1оаг1ало гойташ зулама доаг1а та1азар, цуна антигуманни т1асоцар (позиции) гуш, вона е дикана махбе.
*     Амог1ални караг1даьннараш маьлхе доахаш, цар «карар ма1ан» (личный смысл) хинна во дара «шоай мелалах» е «лаьрхх1а, хов-шехьа» саго деш зулам хиннад. Укхаз белгалде доаг1а мела д1аде-хар дар аьнна, саго мог1ал йоацаш даьр дацарий (отриц-ый) торо-нашца хулилга Далла а, наха а хьалхишка.
*       Сага бахьандара, берза бахьан хулаш мо шийна даар лаха, цигр хьадоаг1а бахьандар, из саг хилара сакхетам хилар д1адолалуш. Цу сакхетамца дег1абоаг1аш мог1ални тоъбоарамаш (нормы), сага къо- астаде дике, вое шоайла.
*     Из хиннаб сакхетама корта, ший ма1андар (знач-ие) а долаш. Нийсса яьхад Мо-цзы ший хана: мог1ални тоъбоа- рамаш (нормы) хьахиннад наьхаюкъарле (общ-во) хьайолаялчахьа. Тоъбоарамаш хи-лар хангахьа эргам болаш, ужаш наьха вахарга хьажжа дег1адоаг1аш сакхетам ба ала, массала б1аьхийча наьха эргаш хул уж, цу къеча наха юхе.
*   Цо йоах саги вахарга хьажжа да цун хьашташ (потреб-сти) а. Х1аьта ший арг1ах хьашто ший бахьандар(мотив) доаладу, бахьанаш хулаш хьашти-терко (интерес) хила, ца1 хьаде саги сакхетамга хьажжа. Мас-сала Магасе «Барта г1ала» хьалючан хьашт (потреб-ть) хилара, хьалха бахьандар а хинна, бахьан (причина) хул, ший къаман дегаг1оза г1а-ла хьалейта.

                362


*      Из цу Харсиева сакхетаман то- лам ба, цуна сина дагалоацаме уй-ла (идея) хилара.
х1)    Уйла хилар (намерение) да саго уйлаеш ардам бара ца1 караг1- доалаш, вахаргахьа цхьа къаьсттадар юххера хьакхачар дезаш. Уйла  хилар да сага сина ло1амах (воля) цхьа хоадам (установка) болаш, цу-
на дог тохалуш юххера хьакхоачар (результат) хилара.
*     Цига долча дина болх-г1улкха (деят-сть): кхетадайтара хьалха лат-та декхар, царца ювзаянна хьашти-теркош (интересы) е хьашт (потре-
б-ть) хилар дог дара. Ужаш цига ший яраш, наьхаюкъарлен (общ-ный) яраш е цхьа тоабан яраш.
*    «Ер ба», - аьнна дагалоацам хиларца, - «ер дича бакъахьа да», - оалаш, цхьа новкъосталца, из дер, кийча волаш болх бе. Еррига уж акташ болх бара, агадер(деяние), оалаш толам хила, торо хиларца,
ужаш кхоачаше уйлангахьа, хоадаларца.
*    Цу юкъе башхал хилар дац, цар йола актах агакепа (форма), башха дар мела саго кхетадо а, бокъонца бола бакъахьар оамалта (нрав-ый) боарам болаш караг1даьннари (поступки).
*    Уйла ярца ужаш кхоачаш да чулоацама е нийссаг1а болхбеш, цига уйла хиларца; иштта мал- лаг1а боараме ардамца д1анийссало, сага уйла хилар (намер-ие) да.
*   Цу юкъе болх 1омбара (опыта) юххера хьакхоачараш (резултат) хул сага  ардам, нийсаяь кийчал (правило) мо, къоасталуш сага уйла хил- арца, х1аьта духхьале еш царна.
*    Ца1 маллаг1а нийссацадаларо, уйла хилар гойт юххера хьакхоа-чарашца ардама (действие) кхетадара. Саг к1алсоцаш, цунна ца де-зача хьале, цига арахьар хиларца низ болаш.
*       Хьалхара замалахьа мифологех, хьал хиннад хьакхоачаш «кхел», «вахар-валар» долаш мо, шоашкахьа д1адахар низаца гойташ. Дика уйла хилар(намер-ие), цкъаза йолача хана д1анийссалуш во болх баргахьа, «амог1ални агадер» (деяние), оалаш.
*    Цхьа бехк хилар цаховш, греки вахаре махбеш, трагеди лоарх1аш, къаьсттача цхьана сага. Цу тайпара хьал дайзадж Кераста дингахьа а, Кераста дина этика, из йолаш, д1айовза. Цига хьахьовкхамбеш, бехк деррига адама кхоачаш Далла хьалхишка цох «къа»,- оалаш.
*        Цу ханаденна хало д1анийсаеш дар уйла хилар, юххера хьакхоа- чарашца (результаты) караг1даьннарех (поступки) истори хулаш, юкъеда мог1ала этико уйлаярца.
*     Деонталоги интуитивизмо д1акхайкаду саг бехкевоацилга, ший уйла хилара, дуча х1аман мара е цун т1ехьа болхбара, цунца хьажжа бехке а воацаш юххера хьакхоачарех, ший ардама.
*  Экзистенциолизме, неопротестантизме саг б1арчча бехке ву, трагеди долаш т1ехьат1адоаг1аш хилара, цуна ардама (действию), хьехамгахьа саго шийгахьа т1алаца безаш бехк.
*   Цига мадарра кхетадеш, ший эшаш хилар /цу сага/, цуна сина 1алашош (идеалаш) йовш, дуненчухьа хинна. Бусалба дино-м дог

                363


дилла яхац сагашга, иштта догдилар Аллах1а къахетамах воалаш. Далла дезар да дог ца дилар, те- шаш вахар.
*    Сагагар сатешар (убеж-ие) д1адалара, из кхача тарло писсимизм йолча, цо шийна кулг т1ахьош моттигаш хулаш. Сина уйланга- хьа (мыш-ие) бехктокхаме ва Далла, наха хьалхишка, мог1ални ага- бо-къо (закон) хилара махбеш.
*     Деррига д1адаьлча, саг шийдар довзаш мог1ални оаг1уврахьа: эхь-эздел хилар, башхал-сийле хилар, бакъахьдар долга кхетадеш, бокъонца вола саг ва оалийташ, хала веза из: ц1ано, тешам, сий до- лаш, шийгахьа башха сина уйла (мыш-ие).
*    Кхетаме вола саг ший уйла хилара, даьчо жоплуш хала веза, ший болх-г1улакх (деят-ть) д1адов-зийташ бакъ-харц болхбилехь. Цига наьхаюкъарлен (общ-ый) ма1андара (знач-ие) ший караг1даьннарех (поступки), нагахьа т1ехьт1адоаг1ар (послед-ие), шийна гуш хилча.
*     Цига д1юхдоалаш моттигаш хилча «фарала» уйла хиларах (нам-ерение) е тишдеш юххера хьакхоачараш (результаты), мог1ални мах оттара, башха ма1андарца (значением) хул, сага ший бувзам хилар, эттача цу хьалаца.
*       Нагахьа уж мо дагадоацаш даьхка юххера хьакхоачараш, догдай- таш хилча цахилар дезаш е дехкевоалаш, т1аккха уйла е мегаргья. Ужаш да дагадоацаш хиннараш,- аьнна. Цунга хьажжа дика уйла хи-ларца, кхыча тайпар дегачур нийссалуш, эздий оамала.
*    Нагахьа юххера хьакхоачараш (результаты) новкъа ца доалаш т1ехьт1адоаг1а- чо дехкеваларца е сага безам болаш, шийна т1ера бехк д1абаккха. Духхьал цига хьагучадоал, лаг1а мог1алгахьа лакха хилар, цхьа дика ювцаш йола уйла хилар (намер-ие) гучадоалаш, кхоллар долаш мо.
*     Юххера сага махбеш хилча нийссача оаг1уврахьа, цу сага уйла хи- лар д1анийсаяр да деза, къоргара бахьандара (мотив), цуна мадарра долча хьале, кертера ардам (действие) бара. Мишта  ду а хьожаш, уж караг1даьннараш (поступки) сага, б1арчча д1алелар а гуш.
*    Нийсса аьлча, бахьандараш (мотивы) сага чухьара деча, цига цхьа-ненна дог тохадалийташ хул, дикаш кхоачашде дезаш, дагалоаца- ман уйла (идея) йолаш, цунца уйла-нигат д1анийсалуш, маллаг1а до-ла г1улакхаш мела хала дар, аьнна кхоачашде, саг раьза волаш.
*    Цхьадараш ардама (действие) саго дераш болхаца б1арчча хулаш ча- кхдоал, х1аьта кхыдараш - б1арчча ца гуш, къайлаг1а хиларца, синга- хьа сага шийна мара хац.
*    Хала мегаш да, маллаг1а дагадехар, саго-м кхетадеш хилча. Фуд цунна села ч1оаг1а 1аткъашдар, сихах даьккха дала дезар, иштта цун аьттув бар е аьттув боацаш латтар?
*      Цу хьале кертера бух ба, даима д1алелар долча, ужаш массанена йовзашйола саги инстинкташ. Цуна ардамца наха гушволача сагагар долашдараш е цунах дохкараш /дикаш, вош/ а гуш зембе торо хул, цуна шийцар безам е доготташ хиларца.

                364

*     Саг г1ерташ волга ховш, цхьа торо карайоале вахаре е цхьа сийл-ен т1ехьваьнна наха юкъе ше гойта г1ерташ; болх-г1улакх (деят-сть) каралаца лелаш. Мела каст-каста хулаш да хоалураш (чувства): безам боаг1аш (симпатие), гоама хинна цабезама, цхьанена торо хилар дезаш е курал-сонтал чуесса.
*   Цхьанена бахьан доалийташ, къамаьл ду цунах наха. Х1аьта цун бувзам хиларца цхьанеца е тоабаца, цига караг1даьннараш озаш махбе.
*    Цу хьаькъе Бусалба дино, ч1оаг1а хьожаш, болх бу оамалашца, наха караг1даьннарашца, уйла хилар долаш, иштта цу хоалураш (чув-ва) т1ехьа балаболаш, цига д1алелар гуш.
*     Массарел хьалха маьха боарам хилар, лоарх1амера караг1даьн-
нара хьагойташ буни (природа) долаш, чухьар бахьандара (мотив) цунга хьадайтаргдолаш.
*      Цкъаза йолача хана, саго даза совг1ат луш моттиг нийссало, баш- ха караг1даьннар, из долаш. Саго даьд ше везийта цхьанена, х1ана аьлча, цунна дицлац, шийца мела дика хиннав ца1, хало енача хана.
*    Шеккъе, цу тайпара сага д1алелар лоарх1аш да, башха мах болаш,
нахаца сага чам отийта дикаш (совг1аташ) де хоалураш (чув-ва) до- лаш.
*    Бакъда Бусалба дино хоам бу сакхетамгахьа, Даьла духьа дика деш долга, ц1анаданна кхоачамбоацарех дегахьа, х1аьта цар ардам- ал болхбеш, цхьана уйла хилара. Из малаг1а болх ба аьлча? Из болаш духхьал, Аллах1 ший духьа, дезача Къор1ано маяхха.
*      Хала тарло, геттара лаьрх1а цхьа дика г1улакх караг1дала в1аш- техьцадоалаш, низ эшабанна; бакъда Даьла деррига гуш ва, кхел хин- на, х1аьта кертера да дика уйла хилар.
*     Нигатага хьажжа хул Далла везар. Наха хов дика малув, дукхаг1ча даькъа, сага вахаро из хьагойт ше маварра. Зехьа аьнадац къонош: «наха вийзар Далла а веза».
хь)  Техьт1адоаг1ар (послед-ие) да озала юххера хьакхоачар (объек-ый результат) долаш, хьахинна хьал е цига т1ехьахьийха 1овче (собы- тие) йолаш, кхы а т1авугаш саг ардамца (дей-ие).
*      Цунах хьахул в1ашаг1кхетар долаш:
цхьана оаг1уврахь, д1адодача вахар хьала сага юхкхетар долаш, сага Дала хьаяначул совг1а 1овче (событие) сихае г1ерташ, саго ше боккхача когага г1ал-борал дайта г1ерташ;
шоллаг1а оаг1ув, - юкъег1ортар деш д1ахойодача хана, историн боа-ца ког болла г1ерташ, из цигар 1овче (событие) цхьана уйланга кхоа-чаеш мо, ший халанза цадоала юххера хьакхоачарашца (результат) караг1даьннараш (поступки) болх баргахьа.
*   Техьт1адоаг1ачун хаьддадара (категорией) башха дакъаловзар (роль) хулийташ этика историгахьа.
*        Цу хьаькъаьхьа т1ехьт1адоаг1ачун каст-каста нийссадалар ца ху- лаш уйла хиларца (намер-ие) е сага хьала, цу вахарца белгалъяьй

                365


баш-башха хьехамашца.
*    Цу хьаькъа нийсадий хог1 т1ехьт1адоаг1ар ларх1а караг1даьнна-рах махбеш? Цу тайпар хьехам ба Консеквенциальни этикас луш бар. *    Латини меттал - conseguentie - т1ехьт1адоаг1ар ,оалаш, из этика теори хиларца, шийгахьа долаш мог1ални ма1андар (значение) караг1даьннарашта, ший бол байташ к1алсацар долаш, цу т1ехьт1адоаг1ара.
*    Цу тайпар теореш да: уталитаризм, гедонизм, эвдомонизм, ак-сеологи интуитивизм. Консеквенциальни этико д1анийсаду шийца уж теореш, тарлуш ужаш хилара, цига мог1ало кхоачашю, къаьстта йола пайдан функци хилара наьхаюкъарлен; цул совг1а наха эшама
хашти-теркош (интересы), цу г1улакха оамалта (нрав-ый) д1адеха-раш шийгахьа нийссала оамал йолаш.
*    Шийгахьа хьадоалаш дола духьоттар (принцип) Консеквенциаль- ни этико, цкъа мо дуккхаза кхоачамбоацараш белгалдоахаш, цхьа -болча уйланчаш оамалт (нрав-сть) бахьан.
*   Царца ва И. Кант а, деонто- логи интуитивизмаца. Мог1ални дикал (дост-во) караг1даьннарех б1арчча хьабелгалйоал ший чулоацамах /бахьандар (мотив) оамалца цу- нах кхоачаме йолаш/.
*      Чулоацам болаш караг1даьннарех мог1ала д1яьздеш, дукхаг1а белгалонаш йолаш оамале; бокъонца таралуш т1ехьт1адоаг1ара, цу-нгахьа беррига ардам (действие)болаш, нахага даима хулача бехк-амел (услов-я).
*   Деррига д1адаьлча, б1арчча хинна даргдац  довзаргахьа эп- истомологехьа хулаш, цудухьа торо гомачухьа (в рамке) хилара, дуне довза сага, г1ойле я г1а юхбаккха Далла болх д1ат1абилла.
*     Ший йолча торонех нийссхо яьаь 1ийча, тайп-тайпара тороеш. Цу теори дукхал гуш, хьехамаш хул гносеологи халонаш д1алаьг1ъеш, бахьан(прич-на) даккхарца.
*     Даьсса хабараш хилар, ца1 да - пайда эца хар башхал я маллаг1ча 1илмангахьа. Ер байт а я, т1ехьт1адоаг1ар хул ала:
- Техьт1адоаг1ар мела хала да,
В1алла цуна-м хац шийх фу хургъда.
Х1она хой, новкъост,- мича долх, ай?-
- Д1алаллал нийсса, никъ бода т1ой.
Цига хургья из, тайна т1ехье,
Яйха, шийла ца еза дехье.
Йоаг1аш яьйча, меца борз гойташ,
Бага дирст елле, шийца вугаш.
Б1аьдеча 1еле моакхаз хьийкха,
Синах фашкирг е ц1иймерг декха.
1азапа ц1енна ни1 я йийла,
Жожаг1ата кодам хургьба хийла..-
- Сабар дел, сабар - ер хьа вахар да,
Т1ехье яц-кха из - т1ехьт1адоаг1ар да!-

                366


Шинне а хьаькъал д1адахар,
1ехабанбар, шайта дар маькар.
Т1ехье я-кха, т1ехьт1адоаг1ар, ца1 дар,
Деррига бе доаллар Даьла вар.
ц)  Мог1ални соцхоадам (моральное решение) ба хьаькъала дакъа хулаш мог1ални хоржамбеш,боалабеш хьалх-т1ехьа, эрссий меттал рациональная процедура.
*  Цигар мог1ални сакхетама хьахоржар деш караг1даьннарех (пос-тупки), башхал луш къаьсттача хьашти-теркошта (интересам) е тоъборамашта (нормам).
*  Кертера арг1аш (этапы) хул хьалха-т1ехьа боаг1а болх бара мог1-
ални соцахоадама: анализ еш хьал-моттига (ситуация), хьагучадо-ахаш халонаш хилара, шоайла в1аши духьал уттаеш халамегашйола варианташ, цига караг1 даьннарех махбеш, т1ехьт1адоаг1ар гуш, цох хул соцхоадам бар.
*    Нийсса, хала боаг1ача тайпара мог1ални соцхоадам  хиларца, ший бахал йолаш, сагага хьажжа хул санаьхка (лич-сть) торо гуш; мела бакъахьар мога хоадам бе, х1аьта а сага оамалтар (нрав-ый) диклеш (качества) йолаш болх 1омбар (опыт) хиларца, ший культура а дег1а- йоаг1аш, сага моттиг хул.
*     Мог1ални соцхоадам  ба боаг1а хьалха-т1ехьа болхбеш, цига чоа-
лхаш (механ-мы) юкъейолаш сакхетамгахьа хул кхетамте(рассудок), хьаькъал (разум), сакхер (интуиция), эшача боарама.
*     Из буча хана, атта хьакхачара ший функцех; геттара чоалхане бе-лха декхар(задача) доацача ардамбеш (действуя), цхьана кепа, цхьацца кхоачашде торо хиларца; кхетамте т1ехьа хулаш хаькъала, бакъахьар дикал (дост-во) йолаш мог1ални соцхоадама; цхьа стан-дарт йоацача хьал-моттиг (ситуация) е цунца новкъоастал дарца ин-дивидах нийссавала; хьалах дийзара, атта доацача даькъа, керда-дари шоай духьленаш хиларца,хьа- ла к1аласоцаш хилац стериотипах уйлаера а.
*   Хьал-моттига (ситуация) деза хоамаш нийсса ца луча мог1ални соцхоадам бе, х1аьта, цу хана чахкаг1а болхбар дезача моттиге хор- жамах варианташ йолаш башхаяр харжа езача хана.
*   Караг1даьннара бабеза болхбеш (поцедура) хьала т1ехьа мог1ал-ни соцхоадам болча юкъейоал оамалтар сакхер (нрав-ый интуици).
*   Саги оамалта болх 1омбар (опыт) ший тайпар аккумуляци еш сакхеро доацачун когаметте отташ сина кхоачамбеш д1аотт «т1ехьа» е «духьал» хьаранеца бувзам отташ, цу караг1даьннари варианташ-ца.
*    Уж дерригаш а чолхаш а йолаш д1акхоачашду деззача шоайла, х1аьта шоайла духьал нийсса хилара, дукха яле а варианташ, царех шийтайпар хьал-моттиг йолча, мог1альни бакъахьар хоржамбеш, бо-къо лу, хьат1аэца нийсса мог1ални соцахоадам…


                367


ц1)    Мог1ални синло1ам (свобода воли) ба аламатах хаьддадар (филос-кая категория), эггара юкъарча ма1анах хьагойташ сага мог-ашле, ше цхьа санаьхк (лич-ть) хала, цхьа къоастам беш, ший уйла-хилара (намер-ие), дагалоацама (цель), караг1даьннарех (поступ-ах), ший сакхетамца, цхьа рациональни хьал, моттигаш, г1улакхаш довза-рца, цига лерх1аме оттамаш (устан-ки) йолаш.
*   Цул совг1а, сага кортамукълен лаг1аг1а лаг1а да мукъален син-ло1ам, ший этика оаг1ув хиле, цхьацца кхоачам барца довзарте (поз-нание) халийта. Къоаргах аьлча, саг ший доалахь волаш мукъа текхараш де ца1 довзаш, пайдан юкъедоа- лде толажаг1а дараш, из пайдан болх лелабе шийна лайнача тайпара.
*     Цу уйланга, нигатага хьажжа кхийра, увзавала ца везаш вахарга-хьа, цуна мадарра сингахьар ма1ан шийца долаш. Мукъален цхьа парг1ато езаш, сага шийна хеттача бесса, наьхаюкъарле (общ-во) яр, аьнна гобаккха, шийдар д1адехаш дале а кортамукъал лерх1аш хул, сага ший уйла-нигатага хьажжа.
*      Мукъален синало1амо хьагойт этиках хаьддадар (этич-кая кате- гория) йолаш мо, караг1даьннар хьагучадоаккхаш, саго мог1ални хо-ржамбеш дикане, воне.
*     Иштта бакъахьарче, ирчаче хилара, дике, вое хоржаш хилча, из болхбар сагага хьажжа хул, цуна мог1ални гибоала мухьага хьажжа, мог1ални бехктокхам цунгахьа хиларца, цуна ардам (действие) д1а-отта йиш я, цуна доаг1а совг1ат луш е бехк беш.
*       Мукъален синло1ама хало хинна заманчухьа, этика мела довза каст-каста дашардеш хиннад идеалисти наькъа т1а. Индетерменизма концепци хул хоржамбеш мог1ални синло1ама к1алсоцаш арахьа, цу дукхача гонахьар бахьанашта.
*    Сага х1инара хьаст гуш, х1аьта цун хадемогар (способность) хьа-харжа караг1даьнарашта, цу хьехамгахьа гуш  сага синало1амгахьар торо, цуна эшаш хилар, гуш маллаг1а хьале.
*     Мукъален синло1ам д1ахадарца, озалар (объек-ый) вахара геттар
хоттадана дувцашдар да, в1алла в1аштехьа ца хилар, торо хьае бокъ- онца долча вахаре, цуна хьахилар соцадеш, сингахьа хьахилар мара. *     Риме ваьха Эпиктета дийцад «дике, вое» сага кертача да, цуна уй- ланца долаш, цудухьа «низбар дац уйлангахьа, сагагар д1адоаккхаш, уйлае мукъален хоржам бергболаш».
*      Дух т1а воде, из мо ма1ан луш да кхетамче (понятие) мукъален синло1ама, И. Канта д1а-х1а декъ бокъонца ше мадарра (естеств-еный) халанза ца доалача дунен. Цига саг бунех (природа) чухьара волаш, х1аьта из мукъавоцилга а ховш, цхьа дийнал (существо) мо, цу бахьанцар бокъонех.
*     Цу кхетаме долча дунен т1а, цхьанна ханачухьа е мукъметте (прост-во) доацача, цига сагага дусар хулаш, духхьал цхьа кхетамче (понятие) мукъален бола синало1ам хинна.
*   И. Канта аьнначох кортамукълен кхоачар духхьал, цхьа «эздий

                368


ло1ам» мара боацаш, ший оаг1уврахьа, из гучабала йишйоацаш, ца хилча ца доала дунен т1а.
*    Укхаз хаттар отт, мишта караерзаеш я, из кхетамче мукъален син-ло1ама йола, сага белгало йовзийташ е цунах йоаца шемабарра (аб-солютно) махболаш, мукъйолаш, цхьа х1амо къовлаш йоаца харцон хьиспе.
*    Цу уйлаца, ужаш мллаг1аш бале а: Штирнер,Ницще,Шопенгауэр,- цар индивидуализм хинна кортаболаш хьовкхам ба.
*    Мукъален синло1ама кхетамче я кертера хаьддадар (категория) долаш этике, каьстта экзистенциализмаца, персонализмаца.
*   Материалисташ духьал болхбаьб цу индувидуализма, цнцар инде-
терменисти  кхетам (предст-ие) мукъален синло1ама бола, цхьа «бо-къо я», оалаш, цу саги ардамаш (действия) бахьанца довзаш, кхета-деш да яхаш.
*   Из, нийсса дий аьлча? В1алла нийсса дац! Маллаг1а дар дайза кхоачам баьр, дух тахка даьнна, сага кортамукъале хила, дунен ва-харгахьа. Вий? Ва! Саг халадоаг1а котмукъа, къаьстта сингахьа, вахаргахьа ца воалаш «жихьали низам» коачаш. саг мукъа хулаш валаргахьа г1а баккха Даьла духьа.
*    Цудухьа, бахьана торо халийтара довза матери-механически цхьа-на соцамага воалавеш саг. Х1ара сага вахар хьалхе- ххьа ч1оаг1аде д1адоадаш да, ший бокъонах.
*    Х1аьта хьанна кара я бокъо, цхьанне кулгал ца дуча, хаосах микро-дуненгахьа е доаккхийча дуненашкахьа, из сага вахар мо, цхьа цхьо-аг1о йолаш е 1алама ший цхьоаг1о йолаш, кхеллалга хьана хац?
*     Мукъален синло1ама хало хилар белгалду б1арчча хаттари гула-мо, философех, цига аьттув хилар е торо хилар долаш, цу хьалах, эз-дий г1улакхаш караг1доалаш сазал (субъект) хилара, цхьа ше харжа-чох жоп луш е д1алелачо бахьан отташ детерменизмах бехкам бо-лаш.
*   Нагахьа, дерриганех доготташ е караг1даьннараш сага в1аша- г1кхеташ хули баханца; мукъален барта хургбеце хьог1а, синло1ам хургбоаца диканга догдаха (иллюзи йолаш) скхетамгахьа, шийна оттадаь декхар, кхоачашде торо йолаш?
*    Цу хьале хала йишйий сага бехктокхаме волаш, цун бокъонах воацаш, х1аьта вар хулаш, хулача озала (объек-ы) бокъонех. Х1аьта, мишта аьнна, могаве веза е бехкбе беза сага, цун д1алелара, нагахьа мо кхычуна тайпар цуна лела ца могаш хилча?
*     Абсолютизацица бахьан хилара детерменизмаца, саг 1алашвара (д1авала везача, керастал деш фатализмах), цхьа мукъален синло1амца е цунга хьажжа керисталдеш сага бехк-токхама, доаг1ар д1адаларца караг1даьннача диках (заслуга). Вешта аьлча, саг могаш хул жоп дала духхьал ший дог тохадаларца, хоржам хилар отт- аш шийгахьа.
         Кхыча тайпар беххтокхама моттиг этта хоалам (ощущение) хила-

                369


ра сина хоамбеш, оамалта декхар даларца саготдеш е дега луш хоа- лур (чувства) мог1ални дега, са парг1ата ца доалаш; бехкбоаккхаш е  хоаставеш наха тешалдарца, сага торо хул, хьахаржар де, ший мог1а- лни синло1амца, къоаргга бехктокхам караболаш, къоарггара белгал- онашца, сага хьалче (бытие) йолаш.
*    Ший оаг1уврахьа гобаьккха волюнтаризм йолаш е детерменизм-аца керастал деш, духьала йола кхетамче (понятие), ло1ам ший мукъа хулаш, йолача фактора, - из я бокъонца йола харцо, шйга цхьаккха бехктокхам боацаш.
*       Цу хьале т1адирзар (направ-ие) е чулоацама дог тохадаларгахьа хала йищ яц, цхьанеца нийссалуш е духьал оттадаь озаш маьха.
*    Бокъонца дар халамегаш хул мукъален синло1ама, кхетадуча хана хаде- могар (способ-ть) долга, сага нийсса е мукъа волаш, хьахаржа цу тайпара т1асацар (позиция) хила д1алелара.
*  Из хьагуча йоалаш хиларца хьовкхамбеш мо, лоарх1амера орентаци йолаш е цхьатарра - деррига  шийга дола, башха халанза даргдоацар (необход-ть) долаш, тайп-тайпара декхар хинна массанена.
*    Иштта хьагойт И. Канта а цуна хаьдда-дола (категорех) духьале йоацаш т1адожар деш императивах.
*     Нийссадар оалаш мо: « массихана хьаде 1а, из эггара дукхаг1а бо-ла хьа ло1ам отта йишйолаш, духьоттар (принцип) долаш, деррига- ча низама».
*    Мукъален бар синло1ам бац, хьадоалаш дола ма1ан да, сазала (субъекту) дог оттара, мукъален дар да хьадоалаш дола, нийсса кхетаме озала (объекту), массо ма1ан леладеш дола ца халача  ца- доалар, - халал да из, эздело д1адехар, е бокъонаш 1алама, е наьха- юкъарлен хьалче(общ-ое бытие) йовзийташ хила сага.
*   Юххера Фаралах йола кхетамче духьоттара юххелца белгалза хилар, хулаш цунах х1амилда (предмет) интуитивни «ше гуш хилара» (самоочевини) ховдовзар (знание).
ч)  Дагалоацам (цель) хьажа 101 оаг1ув т1а

4.                КАРАГ1ДАЬННАРИ ТАЙПАШ (типы поступков)

а)    Дика г1улакх (благодеяние) халар хьаденад кхетамболаш х1ама харгахьа, д1адирзача ардамах (действия) кхыча сага е наьхаюкъ-арлен г1о-новкъостал шийгар саго, д1акхачар декхара довзаргдолаш,
наха товра хургдолаш, цунах кхы а альтуризм оал.
*    Сазало (субъекто) дика г1улакхдара ц1и йоаккхаш «бенефициант» аьнна, озало (объек-то) а «бенефицари» оалаш. Бехкамах из совг1а-йоалаш ц1араг1а (кар-ара) йола хьашти-теркош е эгоизман орентаци йолаш санаьхка (лич-сть), дика г1улакх дара.
*   Цхьа ардам (действие) беш мо, наьхаюкъарл ен (общ-ый) мог1ало, эздело къоабал деш. Кхы а гучадала мегаш торо йолаш мо да дезар

                370


деш, шийга хьалха хиларца карара, цига болча пайдан хьашти-терко (интерес) хиларца е хьат1аэцаш цунца тайп-тайпар агакепех (формах) доацаш дола дика г1улакх (благодеяние).
*      Гедонисташ, утилитаристаш болаш, цар деш шоашта болча чама, сингахьа е пайдан г1улакхаш.
*    Цар уйла а йолача чама сингахьа е пайдан, цхьа уйла йолаш кхоачашде д1адехараш наьхаюкъарлен мог1ало; довзаш хул, торо йолаш мо, дега тоам хургболаш, шийга карара хьашти-терко хиларца, къоабалбеш дагалоацам (цель), болча хана, караг1даьннари (поступ-ки) хара хургдолаш, озала (объекта) бенефициари йолаш.
*    Х1аьта наьхаюкъарлен хетара (мнение) раьзахулаш шийгахьа. Нах безар(гуманизм) оттамах (устан-ках) мог1ал, эздел долаш, дика г1у-лакх дара, да чухьар духьале хилар(противоречие), социальни бех-камах (условиях), хьагучадаккхарца духьаллаттарах е цига йолаш д1а-
юх яьржа тайп-тайпар бувзам бола сазалаш (субъекташ) хиларца мог1алгахьа, ше ца1 йолаш е дукха йолаш.
*      В1ашаг1кхетарах хьашти-теркош (интересы) к1езига йоацача вуг саг, цу г1улкха куц хилар дезаш бенефицианташ нийсса ца луш бокъ- онца йолча Фарала (благо), из эшаш хиларабенефициарина.
*   Цу хьале дика г1улакхдар хьаду юхьсибаташ (черты) абстракци-гахьа; узадаь даьккха цу вахаре караг1даьннарех (поступки). Из иштта ца хилча дика г1улакх дар, йишйолаш хул д1адала.
*   Этика историгахьа хинний  оттаяь хало, нийссадий е чакхялийта йишйий ца ховш низбар, цхьа торо йолаш мо дикадар де…
*    Х1аьта г1алг1ай сакхетамгахьа лакха махбеш хиннад дика г1улакх
дар, цунах саг е нах, иштта цар вахарцар культура  хинний, цо белгал- байташ.
*    Къаьстта дика г1улакх хиннад, эздел лоарх1аш ше мадарра, ший белгалолашца (свойствами), цудухьа ер дувца моттиг хила доаг1а Эздел, оалача метте, этика торонашца.
*    Х1аьта дингахьа боаккх чулоацам ба дика г1улакдар хьоадеш. Дала хьадайтар да, из Далла дезар. Даьла кхахетам хилара, цига фух е динаг1а ва аьнна доацаш, дагалоацамах (цель) х1ама довза, еррига *   Даьла кхел йолаш. Нах шоашта оарцаг1абувлаш баьхаб, цхьацца ардам (действие) беш, из да-кха г1одар сага , дика г1улакх дар.
*     Наха даннад Дала дукха дикаш, царех белгалонаш я цу кхетамчех (понятие), цуна юххе пайда бале а, х1аьта сага е наха г1одар филантропех, нахах къа хетар, эггара башха, дика г1улакх хиннад.
       б)  Зуламе г1улакх (злодеяние) дар да дика г1улкх дара духьал хула кхетамче (понятие) я.
*    Из да караг1даьннаро (поступок) хьагойташ мог1ални зулман г1у-лакх хьагуш, ший дацарий дикле (отриц-ое кач-во) гойташ, хьахинна даьннар агадер (деяние) долаш, ший бахьандарца (мотив); иштта социальни во цох хулаш т1ехьат1адоаг1арех (послед-ием).
*      Зуламе г1улакхан чулоацам хиларца, цу дешах этимлоги хьаялар-

                371

ца кхетамче (понятие) йолаш, из хул агадер хулам да ала, д1адайза хиларца, белгалдеш лаьрхх1а, бокъонца дола во, даьчо д1ала- тар хулаш, миштта тайпар дой, къаьстта тийшабелхаца.
*     Цуна агадер (деяние) хиларца агрессивни торонца сага буни (природа) толхаде. Зуламе г1улакх да ца1 кхетамче (понятие) хулаш дукхаача аргументех оаг1ув болаш. цигар хьалага хьажжа лелам боа-лаш: х1инаре, сиха, цох сага болх-г1улакх (деят-ность) да ала, харц караг1даьннараш до- лаш, ший зуламан оаг1увнаш гойташ.
*     Дика г1улакх, зуламе г1улакх, оалаш, цхьа дика, во гуш мо духь-лен халарче (состояние) йоалаш цхьацца халонаш зулам хиларца, дучо торо ийша хилара, адамашка бала, сагото кхоачаш, цхьа къаь-стта ардам болаш зуламе г1улакх хилара.
*     Зуламе г1улакх да дена во долаш, кхетамче хилара мог1ални са-кхетама, саг е нах баларга кхоачаш, ший этикан хаьддадар  (катего-
рия) гойташ.
*    Цига хул хьакхаьчи халонаш, 1азап дег1агахьа а, сингахьа а хулаш. «Дика д1ахьаш воаг1ар, нах хьежаш хиннав, из во дахьаш воаг1ар, сага дагавоацаш кхаьчав», цо йох зулам сага т1ехьашкар доаг1а, дагадоацача тайпара, ший къайле йолаш.
*    Хьаькъал дола саг зуламах юстарвоал, хьайба а гаьнадол вонах, кхерамах. Зуламо б1арг белхабаьб, дико из белабеш хилара…
в)  Бехказвалар (искупление) да саго шийна т1ера бехк д1абаккхар, б1арчча е ах-болаш; цу хьалха караг1даьннарех (поступки), бокъонца  ше бехке хилар д1ат1аэцаш, та1азара к1алоттара кича волаш е везе цул т1ехьаг1а  дехкевьнна дикача оамалашца хила кийча хулаш; ди-кадар деш, нах д1араьзабара; иштта т1ехьаг1а саг къант1еравоалаш цунна, цо даьчо.
*     Кераста наха дингахьа атта хул, саг къиноех бехказвала, - могг1ар волча а вахе, саго дехкевоалаш ше даьр д1а- дувц. хиннача тайпара.
*   Т1аккха из къиноех ц1енлу, оалаш да, цох «исповедь». Из да ре-туал, дар д1адувцара формализм а йолаш, къиноех ц1анлуш мо, караг1даьннар д1адийца дехкевоалаш,цига к1ерам оттабеш дезача сурташта.
*   Далла духьал мела даь къинош моаг1ал йоацаш, д1аайлуш  ламаз  даь, марха кхаьбача даьчох д1ацаналуш мо.
*       Бусалба динах дар кхыдар да, сага караг1даьннар да ший мах- болаш: дика, во д1аяьздеш шиъ малейк долаш. Къематдийнахьа нах г1овттабича цига озаргда дике,вое, - царех котдаьну вугаш ялсмале е жожг1ата.
*     Из иштта долаш, саги сина торонаш хул Даьла къахетама дог-дахилга йолаш, саг дехкеваьнна бехказвалар долаш кортаболчар- ех. Х1ара бусалба саг Даьлах тешарца, догдаха дезаш ва гештдарга, Даьла къахетама.
*         Кераста наьха дингахьа да, саго шйгахьа даьча къиношта мара, кхы саг дунен т1а валара, къинош цуна хьалхар мо дерригача  адама-

                372


шта лаьрх1а Иисусас шийна д1ат1аийца 1азапаца д1атакхад яхаш.
*   Уж адамий къинош, ше раьза волаш хьалолийташ, нах к1алхьар-баха. Цу тайпар хьехамах ч1оаг1а дехардеш ма1андар (знач-ение) доаг1а бехк хилара сага караг1адаьннарех, из декхаре волаш д1адаккха наха даь зе.
*    Къинош хьадаь даьлча керасташ хул киназе ваха, цига «дар д1а-дийца даьлча» (исповедь), даь къинош д1адоал- аш мо.
*     Бокъонца зийча, керасташ ба яхачар, дуненчухьа хьацадеш цхьак- кха хилац, мог1ала духьала. Из хьал дика гуш да ахчаное, демократие нахага хьадайтар.
*     Цу селла дукхача наха юкъе кераста дино яхар деш дукха боацаш да таханар дийнахьа, из яхилга да дехкибулаш бехказ- ал хара нах хилац.
*   Х1аьта саго ше даьр, къинош ларх1а, духьале йолаш дина, 1аь-дала, 1алама е ший моча наха дукха хулаш, къиношка хьажжа бехазбала лаьрх1араш к1езига болаш, мог1ал наьха талхай…
*      Демократи йолча, ахча халара шедар хьадайташ, адамий ма1ан цунца долаш, кинош дагадохалехьа, цуна вхара махбеш хул: реклама, театр, кино, сала1ар форда йисте, пропоганда йолаш цу вахара, 1ил- маш а ахчо яхар деш, ахчанца Далла т1абода никъ хьаллох, оалаш.
*      Цу юкъе сага кертачу даг1ац ше даь къинош е Даьла а дагавохац. Сага дагадохар хул мишта ца1 1ехаваь цун ахан т1акхоачаргвар хьог1а, - яхаш.
*    Тахан сага бакъдар дайза леладар хурдоаца хьал хинна д1аэт- тад, духхьал дог-уйла (мечта) хилар мара, дуненчухьа бакъдар ше ма- дарра котдаьнна д1отаргда, - аьлча бакъдац, Даьла къахетам а хин- на болх ца хули.
*     Цунах хов бехказвалар дукха наха хьат1аийца д1ахьош болх бац. Мог1ал сагацар эшаянний, из да наьха синош 1одоссадаь гали мо хьорчадаь пахашк хиннай. Далла лоай, уж галаьш хьалдузаш мо эз-дийча г1улакхех, белхех Бусалба ди дунен т1а каралоацаргба, ада-маш дехкедалара бехказдувлаш Далла.
*     Бехказвалара дагалоацаме уйла (идея) хилара, дина агакеп (фор- ма) хинна я, аьнна доацаш, хала езаш яр гуманизм, белгалдоалаш духьоттар (принцип).
*    Эшар кхетам хилара торо хулийта уйлае бехказвалара: «цхьа дика хург мадий».- аьнна; саго сатассарца, нагахьа из в1алла валара кхер-аш вале, цига Даьла а дагавохаш.
*    Цу хьало психологический атто луш хилча дика дар-кха. Сага, ший къинош ца гар - харцо я, х1ана аьлча бехке ва из ший даьссача сина хьалхишка, цо ка- радилад (заложник) из, Далла хьалхишка бехке волаш, бехказвала дагацадохаш. Цунга хьажжа сага вахар-лелар бесазадаьнна хул.
*      Цул хьала саг бехказвалар д1адоадац, бекх цунна т1абусаш, из гебелла мухь мо вахаш хул, ги мухьбоала турист мо, шийна Дала теха

                373

ха чакхялалца, цун сингар хьалах бехкехилар (раскаяние) ц1и хул, из дехкевалар доацаш (покояние), Даьла къахетама из нийсса ца воале.
*     Иштта хьал хул сага вахаргахьа, уж хала езаш йола хьалхар кийчал ца хиларца, бехказвалара ший даьча вона.
*       Бокъонца хилча-м саго ше мадарра д1ахьовкха дезар ший болх-
г1улакх (деят-сть) бехке волаш, караг1даьннарех ц1анаваналга, ше къахьийга даьча дикашца «во» д1адоадаьлга наха ховш халадеза, из да дунен т1а вахара.
*     Бехказвала х1айре хулийташ да саг ше даьчох, массаг1а хул уж харц белхах хьадоала амараш (страсти), цар г1айг1- анга вуг е сагато т1айоалаю эхьдолаш г1улакх караг1адалара.
*    Х1аьта дехкевалар да, духьал улл, ала мегаш сага тоамболаш г1а-дваха хьал кхаьчача. Сага ма дезац шийгар эхь довш хьал кхачар, цун-
ах хьакхоачар хул сина хало, х1аьта а из догдила ца 1еш, ший торонаш тоае му- къа хул, ший бехк ийца т1ера д1абаккха.
*     Цу хьале волаш гонахьарча наха пайдане хила мег из. Массег1а хул сага т1акхоачаш ховш е ца ховш г1алатвалар. Из шийг1а даьна г1алат д1адицдалийта дукха дика  белхаш де мег цо.
*       Каст-каста хулаш да, даьга к1ада нах, чехка дехкеваьле бехказ- ваьле ца 1еш сов цабоаг1а бехкевахе лелаш хул, иштта кхывар бех -казвалар мара, кхы тоаваннав-кха ер ала йишйолаш хилач, цхьа кега-
ванна из хилара.
*     Цудухьа г1алг1аш къирдад даим эздел, из долча са-га д1алелар ц1анача наькъа т1а хургда, из ларалургва эсалча, мелача г1улакхах, оала дош кхыметтал хул махбола хаьдда, нахага ший саг волга д1ахьовкха г1ортара.
*      Цхьа з1амига мара деце г1алат цаховш даьннадар аьнна доацаш, эздий саг хожаргва чахка бехказвала. Саг бехказвалар да саги сина ц1енал, цунах махбаь ца бовлаш, из саг вайза гонахьар нах.
г)  Доацар дувцар (клевета) да боацаш бола бехкбар цхьана сага, б1арчча тоаба е къама, ца1 бахьан корадаь къайла-гуча, цигар эг1аз-лонца (цабезама).
*    Иштта хьал даларца, д1адоаржадеш хабараш, ший хьаг1 хилара е пайда безара, ч1ир леха дале а. Цхьа гучахьа нийссхо ца яр духьа, кхы а сийдоаде, наха юкъе цхьанне йохь 1аьржае, кхоллар деш ца ве-зачун ц1и тишае.
*    Доацар дувцар я наьхаюкъале (общ-во) йолча гушйола 1овхье (яв-ление). Из гуш хул листа хьу мо, къаьстта цатешам болаш, бехкамах (условия) нах бахача, белгалла нахае, 1аьдалае юкъе цатешам хулан- даь, массайолча хана.
*     Массала, революци йоалаш хилча, е адами г1оттам болабалча. Цу тайпар хьал, хул тоталитарни 1аьдал долчахана… Доацар дувцар д1адаржа йиш я, оакхал юкъе доалаш е хьож (дохий- таш) къайлаг1а каьхат.
*     Из хул яьздеш 1аьдал организацешка е низ болча нахага. Эггара

                374


к1езигах дар хул, харцо, цхьа нийссон юхь-сибат а дий д1адувцар, из харцдола хабар д1акхоачитаргдолчунга д1адийцача.
*    Цу тайпара г1улакхаш даьржа хиннад дуне кхелчахьа, массала, хьакъоастаю вайи Къаьнар Рим йолача хана, император Нерон вола ха. Цо император Троянга кхаччалца харцо лелаяьй, - доацар дувцар, оакхал леладар, сийдоадар, кхы а мискай да х1ама доацаш; къиза ха хиннай из.
*    Х1аьта Троян йоахаяьц цу къизача заман к1алхьара лард, аькхаш лехьбаь хиннаб берригар маьхка, ужаш лахкаб фордо д1аэцарболча тайпара. Цу тайпара хьал даьнна хиннад Совет 1аьдал т1адеча, Рос-сии импери хиларца, къаьстта Сталин волаш, х1аьта Горбачова д1а-дохадаьд из къиза 1аьдал. Дала из кхы сага ма гулда!
*      Ц1анача наха къовсам лоаттабар эггара махболаш цу доацар дув-
цача нахаца, массаг1а хул ч1оаг1ача наха тоарадар духьа оппаш бий- ца а ца 1еш, доацар дувцаш ц1анача наьха сийдоадар духьа.
*    Иштта теннарий халхаро хиле, товра де ший хьакима эсал болх лелабу халхаро ше халарца, гонахьар нах белаш. Мегагволча хьакимо изза мо болх лелабеш хилча, оал, массала: «Фуде воал хьо, кхы сона хьалхишка ма делахь изза морг, 1а дой а мегаргдац хьона!»
*     Доацар дувцача сагах, харцлув саг ва аларца, Аллах1о на1алт аьн- над цунна.
*    Харцлер, доацар дувцар, наха аькхахар кхетама цхьана муг1арах да, из лазар даржар хул, наьхаюкъарле (общ-во) цамогаш хилча, цига дарба лаха хала хул цигарча 1аьдала къаьстта, из револю- ци халалех реформаш яь болхбе доаг1а.
*    Аьнна ма дий, доцардувца саг харцо ювцарца соцаве хала хулал-га, х1ана аьлча баге 1ама хилара лее, мотт къаьдцалуш.
д)  Ч1ир ( месть) - бекхам ба, халхетар даьчо гойташ бар. Адамий сакхетам хьаболабалчахьа и кхетамче(понятие) яхаш хьайоаг1а. Къаь-
стта лорадаьд из къиза 1адат вайнаьха къамаш, кхыча къамал т1ехь- бовла мо.
*     Пхьанаш лехаш, нах д1абоабеш, цу г1улакхех сийле тоае г1ерташ, оалачарга «дика къонахий ба», - оалийташ. Цу хьале лийнар, юхвала лаьрх1а воацаш, наьха сингахьа къизал лийннай, цох хьабала пайда боацаш.
*     Наьха дикал (дост-во) совг1аялар хиннад, т1ехьенаш дешарца, кхыча къамашца бувзам оттабарца, кхыча къамий дар довза, цунах дикаг1а уж нах баха 1омалуш, иштта динаг1а хилар, тоадеш, цар кхе-там лаккхлуш, «ч1ир» лехалга юхадоалаш, деррига ца доале а, кхетам дег1абар хиннад доккха дика.
*    Ши-ший ханаш хинний наха, х1аьта 1аьржа муг1а болаш е к1ай муг1аш дахьаш хиннад наьха вахаре. Къаьстта 1аьржа муг1 бенача хана, ший керар (хаос) боалаш, ханаш лелаяьй наха, из хиннад рево-люци хилча, наьха юкъарлен хьал талхача (социальни, экономически е т1оамбалар), нах сингахьа парг1ата боацаш.

                375

*   Наха юкъе тоабаш яьлча латар-тохар д1адолалуш а хиннад, нах боабер хулаш, саг вохкар, тийшабелхаш, къиза политика юкъе яьле.
*      Саг вийча доалаш хинадац, цуна т1ехьен б1ехал юсаш  масса оа- г1уврахьа.
*     Классически агакеп (форма) хинна хьаденад ширача ханагар, ший чоалхане сурт долаш, цох «талион» оалаш, цуна бухе уллаш хиннай нийссаяь кийчал (правило) мо, д1алуш доаг1ар зуламхочо.
*     Ший духьоттар (принцип) долаш: «Хьайна техачо - тоха, хьайна дика даьчо - дика де»; «барг - б1аргат1а оттабаь, церг - церга т1а от- таяь, цхьа гиг - гигах хьокхаш».
*     Из талион д1адаржар, хулаш цунах зулам хьакхачар гаргал наха-га, къаьстта кхоачарлега, дахар кхоачшхилар хьажжа. 1аьдала дезаш е цадезаш моттигаш хиннай из 1адат, шийгахьа бокъо хиларца, нийс-
со лелае, х1аьта даима торо хилац 1аьдал дезача беса, ший функци чакхъяккха.
*     Фуннаг1 дувце а, хьалха д1аяхача замах хинна оамалаш, юкъейо-алае нах нийссалу е шайтан белха хьал отт, наха юкъе цхьа йолча хана. Иштта ч1ир лехаро, болхбеш моттигаш нийссало нах бахача.
*    1аьдал наха цох лоарх1аш я, адамашта юкъе оамалта (нрав-ый) торо, из я  «сийна коадекс» (кодекс чести) оала эхь-эздела кхетамче (понятие).
*    Наха юкъе ца хилча, цайоалаш йола торо, саг лоравеш воча х1а-маех, из яхилга да санаьхк (личность) халар да, эхь-эздела кодекс довзар (леладер).
*   Шийгар йола, хьашти-теркош хиларца, д1айовза 1аьдала е наьха-юкъарлен торо тоаеш. Ховш мадий, наьха торонаш  дукха ца хилар, х1ана аьлча, ахча лелача, ахчано деррига хьаду, цу дерригачу- нца зулам а лел.
*     Пхьа лехарал совг1а е наьха цхьацца эзделаш  леларца, шйтайпар
«эйдажа кодексаш» (сословий кодиксаш) долаш, цар лелар моттигаш йолаш хул, из гучаяьннача моттигах сакхат лоарх1аш.
*     Цудухьа ч1ир лехаш волча саго, ший болх кхайлаг1а бу, говзачо, ахча дале байташ яьзяйташ мо. Мог1алгахь ч1ир лехар, ирча гулакх да, къаьстта наха хоалуш, цудухьа ахчано ший болхбу, къайлаг1а да дезар хьадеш.
*   Шоашта лайча мог1ала яхар де ловш нах дукха хилац, гуманисташ хинна, цудухьа ца боалаш ду декхар хиле цар шоашдер.
е)      Майра  каялар (подвиг), из да сага караг1адаьннар (поступок) долаш, майрал гучайоалаш агадер (деяние) хулаш.
*     Сагагар д1адехаш, геттара ч1оаг1а хало кхачар низа, ло1ам а боа-беш, бувзам болаш кхоачашбе, халаг1а бола болх, наьха юкъарлен пайда болаш юххера хьакхачара (послед-ие); ший т1ехьа хилара дикле (кач-во) е дукхале (кол-тво) хьалха хинначул.
*     Къаьстта из г1улакх гучадоал листта, эшам хилара, мог1ал йолаш ка яьнна, из хул т1оам болча хана, дунен т1а вахаш, дагадоацар

                376


нийссадале. Массала, ца ховш цхьа х1ама иккхача сага е наьха вахар-валар т1акхаьча.
*      Наьхаюкъарленгахьа (в общ-ве) нах бахача, цхьацца хьал-моттиг (ситация) нийсалуш, в1алла дагадоаца караг1даьннар гойташ саго агадер (деяние) гойт. Майрала ка яьнна, даима бувзам болаш хин-най, наьха духьа саго ше кхоцавара «дий- дац», - аьннача дикадар хоржаш, дийна вусаш е ца вусаш.
*    Цхьа ираз хилар хьажжа, цу халонах т1ехьа ца1 чо 1ацабожаш, Даьла кхел хиларца. Цудухьа да, майра каялар - боаккха толам ба ,- аьнна ц1и яккха йиш я, цига къаьстта махболаш, факт хиларца.
*      Майра каялар е боккха толам атта боалаш болх-г1улакх (деят-ть)
дац сага, денна вахара, хоза хийтта г1улакхаш д1анийссаде г1ертар, ч1оаг1а вахар дайдеш е мог1ал цунгахьа ирчайоаккхаш, агадера (де-
янию) да, наьхаюкъарлен дараш.
*    Цу тайпар хьал отташ, моттигаш хул тоталитарни 1аьдалаш долча, царех да /культ личность/ хилар а, цу сага хьал айдалча, ший «фалшивка» йолаш, пропоганде морализаци хилара, рекламага г1олла.
*    Майра каялар цхьана тайпар кхетаде доаг1аш дац, цо духхьал г1о-ръяьнна личносташ я аьнна. Цига ма1андар (знач-ие) хала йиш я, из кхетамче д1айолаеш, шийгар дагадеха юкъедоалдуча дика (почин) массанена а д1адоржадеш.
*    Т1аккха халла мара ца хулар, массанахьа хулаш болам (движение) хинна болало. Цул совг1а, майра каялар, цкъа мара ка йоалаш ца хи-лча, из акт хилар, геттар чолхане хьал-моттиг (ситуация) йолаш.
*  Дукхача хана цун мах бовргбоацаш нахагахьа е караг1даьннар (поступок) индивид хиларца, вахаре хьахьовкхаш кердадараш, дукха-г1а торо йолаш, эзделах тоаваларца саг.
ё)  Наьха духьа лелар (подвижничество) хул мог1ал йолча даькъа ле- лар наьха духьа. Цкъаза хеталургдолаш да, «цхьан пайдан леле хьог1 ер? Фу т1акхаьчад  укхан села букъ т1абаьккха лела?»
*    Цаховчо ала тааралургдар да из, цу тайпар сагах хабар. Х1аьта, из да эздийча сагагар гучадувла г1улакх, ший эздий хилара оамалта (нрав-ый) башха г1улакхаш.
*    Маллаг1а к1алвиса саг, из ж1али мара деце а, Даьла кхел хилар гуш, ше дер къахеташ, наха г1о-новкъостал деш - санаьхк (личность) волаш, наха сийлен ц1аяккхаргахьа воаг1аш, ше саг хилара.
*   Цу сага эггара к1езигадар хул к1алвисар дешаца хьаллацар. Къаь-стта боккха махболаш да бусалба наха шоайла ду г1о - в1алла ца бовзе а, наха г1о деш хул Даьла духьа.
*       Наьха духьа лелар оамалтах болх-г1улакх (нрав-ая деят-сть) дола
башха сина куц хилар да, мог1ални декхараш кхоачашдеш, дукхача нахаца бувзам оттарца.
*    Миштта бесса хало хиннаяр аьнна б1а ца къожабеш, из торонаш ца хилара, гобаьккха цо дер ца дезаш нах болашехь а, моастаг1ал до-

                377


лашехь а, низбеш моттигаш хулашехь а, уж халонаш дег1агахь д1а-кхоачаш: хало, моцал, вехкар, 1азап дар.
*   Изза морг, ший дег1 дехка дичахьа кхы сагота воацаш, из да наха г1одар. Наьха духьа лелар хьадоаг1а шира ханашкар ший таьп дол-аш, цу г1улакха хьадоаладалар в1ашийдухьале йоалаш турпала антитеза - героизм.
*    Цу тайпар хьалха кхетадеш хиннад сага таьрматхал (язычество) «Даьлаш» янна могашле йолаш мо котбувла. Мишта тайпар шо- аш д1адоладаьр чакхдоалаш мо, из мо кхы хала йишйоацилга ховш, цхьа геттар аьлашта е паччахьашта мара в1ашт1ехьдаргдоаца г1у-лакхаш чакхдоахаш.
*    Цуна массала долаш, тротонахи овланца уллув яьха культара хилара ер: /Гильгимеш  хиннав шумера- вавилона эпосагахьа е Ахилл
Гомергахь мо/, цхьа маллаг1а бараш, дуне дуаш хинна нах, вахар духь долаш, наьха духьа лелар белгал ца деш.
*       Наха юкъе ч1оаг1алуш сакхетам оттарца: классаш, тоабаш, клан- аш д1адаржар хьажжа, наьхаюкъарле тай-тайпара екъалуш чухьлоат- тамах(структура), х1аьта цунга хьажжа адами духьаллаттар нийсалуш, ювлаш алсам, уж духьаллаттараш динца, эзделаца хилар д1адалара.
*    Хьахулаш нийссалу кхетамаш, вахара боккхача толама, денал хил-арца духьаллатта, кхело юча човнашта, шортта кхетадеш: Даьла кхел йолга ховш, ший боарамца яхаш, сатеха т1акхаьчар д1адахьа къонах-чул дезаш.
*       Цига саг велха а ца велхаш, када а ца кадаш, - мела дикан т1ехьа ца кхувш висавар аьнна, эздел лоха ца деш, оамалта духьоттараш (нрав-ые прин-пы) д1ацадоахаш, из керарчухьар кортамукъале а, сий хилар а лорадеш, хьабаьхкаб нах, шоаш нах хилар т1ерадоаккхаш наьха духьа лелар шоашкахьа а долаш.
*     Иштта сага кхетам хилар, наьха духьа лелара гучадоал денал, къо-
нахчул вахаргахьа, къаьстта нийссхо езача, сага духьленаш йолча хьа-ле.
*    Цига наьха духьа лелар хилле д1аотт,цкъаза 1азап озарца, хало 1овшара, цу наькъа т1а лелара; саго шийха саг1а хьадеш, дика, башха дагалоацаме уйла (идея) духьа.
*     Из сага сина 1алашо (идеал) хул, дух (суть) тохкача демократи йолаш, нийссаг1а аьлча динаг1а хилар долаш. Цул совг1а, эздийча воацача саго лелаеш ший тамаг1(печать) пис- симизман хулаш.
*    Эздий саго дингахьа леладеш, Далла,наха эшар, из дингахьа дар тешаме хилара сина торонашта. Цу тайпар хиннад Иисуса юхь-сибат (образ), хьахьовкхаш массала мо: 1азап эза саг, ший вахар 1одулаш бехказалца эцаш, меца 1азап оазаш.
*    Из деррига сага сахетама молх хулаш, уж сина торонаш тоае цхьо-аг1о йолаш хиннад. Цу кераста динаг1а дар догадеха дувцар долаш мо хул.
*     В1алла дайнадий шоана: Даьла ва со яхача саго наьха къинош эц-

                378


ар духьа ше вуйташ, из Даьла вале-м ше ца вуйташ, наха гешде мог-арг ма дарий цунна-м.
*    Иштта хулаш х1амаш, ма дац дингахьа, цхьа нах 1ехабар деце (демагогия). 1ийса пайхамара (къ.б.ц.д.) адамашта денар харцдоак-кхаш, нах тулабаьб кераста дина даьш, шоашта аттаг1адар юкъе-даьккха…
 *       Наьха духьа лелар е 1азап озар кхетаду кераста наха: 1азап, ва- лар хьат1аэцаш мо, цу кхыча дина болча нахагар; Даьла духьа юстарваьнна волаш е монах волаш.
*      Наьха духьа лелар сагаца хилар Даьла духьа лелар долаш. Сага чухьар е гучахьар дикле (кач-во) хиларо д1агойт саг ший тайпар бехкам болаш вахара, из сагага кхаьча хьал да, - эшача каморшал е майрал гойта езаш. Цу акташца пайда беш наха т1емгахьа, наьха мо-
астаг1чо духьале еш.
*    Сага сакхетама маьхе дола оамалта дег1адар долаш, цох санаьхк (личность) йолга гойташ, цуна нийссаяь кийчал (правило) мо бокъо хулаш, уйлае ше эздий саг хилара. Цу санаьхка хул лаьрх1а йола торо, наьха духьа лела. Мела башхал я из сакхетам дийналоаттабе.
ж)    Зулам (преступление) да мог1алгахьа ардам (действие) хилар е болх- г1улакх (деят-сть) хинна, цхьа энжи 1ото1еш оамалтах (нрав-ый) сина 1алашош (идеалы).
*    Х1аьта мехедараш (цен-ти) д1адоадеш, цу т1аг1олла мог1ални (сина) е физика (дег1а) бала х1егийташ нахага, цох дохар хулаш сага буни (природа), культура, истори хул хьал гонахье яра.
*    Зулам белгалдоал караг1даьннари боарамца. Мишта то1аю бо-къонаш е оамалти (нрав-ый) д1адехараш? Нийсса аьлча, наьха ка- раг1адаьннарех (поступки) саг мукъа хилац.
*    Х1аьта уж халанза ца доалаш, сага сина т1ехьенаш хул харц е бакъ. Царех махбелга хул сагах, озаш цуна сина торонаш е темпе-рамент. Т1аккха саги хьахинна дагалоцаме уйла (идея) йолашщ, ца-рех нийсса е харц кхетамче (понятие) хилара, долчо ираза е 1азапа.
*   Юха т1еххьар наьха уйла-нигаташ, массала, аьнна ч1оаг1адеш: хье-хам барца (агитаци), х1ара денна болча болх 1омбара (опыта). Цу- нга хьажжа дунен т1а зулам д1адарж духхьал цу г1улакха г1одеш на- ха зуламхой бар духьа, эхь-эздел доацаш.
*    Зуламхой 1аьдало кхетам баларо, царгар гушдола масалаш - деррига уж карадерзаде йиш йо- ацаш, нах зулмага бугаш. Дикадар дийцадар аьнна, наха 1азапа керасталдарца наьхаюкъарленгахьа (в общ-ве) ираз доадеш, из зуламе сакхатах йола совг1атах йоал б1ехал луш.
*    Иштта массане лоарх1аш, эггара ийрча зуламца караг1даьннараш хинна бехктокхаме бехкбоа- цар оттавеш, мискай з1амигал гой а го б1аса доацаш, цох сагота ца халийта зуламхой майра боахаш.
*      Наьхаюкъарлено та1зар хул ньха миска хилара, паччахьо отта- даьча низамо, даима лийхай зуламхочо аьттув бола торонаш, ший

                379


1аьдал ч1оаг1аде уйла хилара (намер-ие) долаш.
*       Цу хьале хьалха низамо то1абаьраш торо йоаца нах хулаш, цига нийссхо, парг1ато тоаяр д1адолалуш; шоай караг1даьннарех (посту-пки) хьакимаш наха лоарх1ам а беш дикадар караг1адаьлча мо.
*   Босбайна нийссо толхаеш, нах ца лоарх1аш, листа сага та1азар а деш, уж мискаш зуламхой бара,кхы а уж боабеш, кертах етташ, наха товраде эттача 1аьдало. Из харц наь- хаюкъарле «дика я», - яхаш, цу тайпар дар Совет 1аьдал.
*    Деррига историга хьажача, хвргда ца1 минота саг кортамукъа воа-
цилга, цуна хала лой а. Х1аьта ерригаш Дала янараш мара яц бокъо- наш, цу хьалаца гуча е къайла цхьацца мог1ал хулаш.
*    Из кортамукъале хиннай даима мискай, шоаш лай метте хилара керчухь. Цар уйла хул сатувсаш иразга, мукъаленга, тахан саго догдо-
доахаш мо в1аьхийхала. В1аьхий из хилча, из а хулаш зулам дер.
*    Сага са тохадаларца, амар йолаш (страстью) эшамах гучайоал ди-йнал (существо), ше массихана иразга кхача г1ертандаь, цига цу санаьхка (лич-сть) хилча ца хула низ (энерги) хиларца, дукха дараш, цу хьале хьажжа хул.
*     Цу сагацар низ ба, из темперамент, эшаш дола дег1ан е органи-зман, х1аьта темперамент цуна ца хилча ялац дег1ий (физика) яр элементашка тийша, кара е бе йолаш мо, дег1аца хилара.
*    Цул совг1а модификаци хул, цуна темперамента эшаш йола, ца хилча ца йоаладаь, д1аяха йишйоацандаь техьленаш йолаш; цига хьахилара шийна мамогга т1ехьленаш йолаш хьахила, мамогга ард-амбеш (дей- ствовать) дег1а хилара зулама духьал.
з)      Дуийтал (потребительство) хьажа 287 оаг1ув т1а.
к)      Тешара вохкар (предательство) хьажа 183 оаг1ув т1а.
к1)    Х1инаре хилар (активность) хьажа 121 оаг1ув т1а.
кх)    Майрала  са цакхоадар (героизм) хул башха сийле йолаш сага хоалур (чувство), цуна д1алеларгахьа. Х1аьта из даима хьакхоачаш то- ро хилац, ший ха, ший моттиг йолаш хилара са ца кхоадеш.
*     Цунца дувзаданна г1улакхаш, кийчалаш хул: хьаькъал, низ, эздел, сабар, тешам, иштта кхы а, цу хьале бакъахьар ийдам (отнош-ие) оттарца май- рала ка йоалаш.
*    Турпал хул, къаьстта санаьхк (лич-сть), тоаба е б1арчча къам; шийна д1ат1аэцаш функци соцхоадам бе, цхьа башха доккха  г1улакх де. Из болхбеш доккха декхар хьат1эцара, цох бехктокхам болга ховш, даима д1адоадача вахара, ший тоъбоарамаш (нормы) долаш, д1алелар гойта, хала никъ караберзабеш.
*      Майрала са цакхоадара цхьацца халонаш хул; цкъа мо дуккхаза историгахьа хинна д1аэттай, ужаш этически уйлашца.
*   Цхьабола уйланчаш хьалха д1аяхача ханар /Джам. Вико, Г. Гегель/ кхетадеш хиннад, нагахьа мар ца халара бувзам болаш «турпал ха-наца», историгахьа Къаьнача Греци, цу хьала хьовкхам хиннаб анти-чни мифологи.

                380


*    Мифологера турпала, боаккха низ болаш, таьрматхой «даьлий» г1онца, майра ка ялар долаш, доккхий г1улакхаш деш хиннад. Цу тай- пара лийнаб Геракл, Ахилл, Одиссей, Сеска-Солса, Пхьагал-баьри.
*    Д. Викос ма яхха майрала са цакходар долаш моттиг йисац таханарча дийнахьа, хьана аьлча, х1ара сага, хьахьайкха латта цо де-дезар. Сага вахаре кичча тоъбоарамаш (нормаш) долаш, вахара кеп гойташ, сага лелар, мишта халадеза гуш е  цо дедезачо духьал воале из харц хургволаш.
*    Из яхилга да, х1ара сага, ший бокъонаш я, да дезачо; иштта дита дезачо, из санаьхк (лич-сть) хинна латий а, д1аяьний хьалхар гаьнар-ча замах, наха леладаьраш, шоашта хетараш, моттараш, цхьа акхал д1адовнза хиннадаь.
*    Таханарча дийнахьа, сага уйла гаьнаяьннача хана, копьтаро, роба-
то, нанатехнологи, сага хьалха болхбеш йолача хана, Дала кхы а гов- залаш гойтаргйолча хана, цхьа «х1амчен»(материя) духьал анти-х1амче (анти-материя) я ала г1ертачан.
*   Цул совг1, Лаьтта (Земля) диза т1ехьдаха дала долача хана, из цхьа саг д1акъаьстта наьхаюкъарленах мйрала св цакхоадерца, цхьа ший хьале волаш хургьва аьлча бакъдац. Массала гуманоидаш бале а, цар цивилизаци хала йишйолаш, х1ама дац, къаьстта цхьане деш дар.
*    Из деррига, иштта долаш 1илмагахьа дале а Аллах1а лайча, сагаца доацаш малайки низаца, жини низаца дуненчухьа, сагадагадоацар де йиш йолаш.
*    Из моргг де  йишйолга Аллах1 хьахайкхад, ужаш да б1арчча майра ка ялар (подвиг), дагадоацача наха, уж котбоахаш т1ема т1а, вахаре, 1илма 1омаде.
*      Наха дайна да, ага торо д1аяьнна яле а, Далла лаара ка йоаккхаш сага, дагадоццача тайпара, из Аллах1а къахетам ба. Дешдола доккха  дикаше, воше хул, ужаш Далла, наха дезаш а, цадезаш а; х1аьта ха доаг1а наьхаюкъарле (общ-во) йолаш бахача бокъонца майрала са цакхоадар д1адоалаш берригача наха кхоачаш ца хиннадаь.
*   Х1ана аьлча, цига оалалдеш (управлять) хилара хьал болх-1омбари (практически) дустар (расчет) хинна, цига юкъара хьашти-теркош (ин-тересы) йолча саготабоацараш хилара, юкъа карара бокъонех, дог-матизм хиларца мог1ал я ала.
*    Цхьа ха хиннай турпалаш безаш, цар мара замаш хувцаялар гуча ца доаккхаш; цу тайпара хьал хиннад, феодплиз- ма  когаметта, керда зама отта г1ертача хана, цу капитализман бух ч1оаг1луча хана. Наха цига дийцад , тайп-тайпара хабараш, турпалаш-титанаш ба яхаш.
*     Цар даь диккаш (дела), хиннад шоашка (нахагар) долаш мо дер-рига, Даьла кхел йолга бакъ ца деш, шоаш революци йоаккхаш е кхы дола диеаш-вош деш.
*      Дагалоацаме уйла (идея) хьадийнае г1ертар даьд уйланчаш исто- ри романисташ Ф. Шлегель, Т. Карлейль яьхачар, цар дийцачох май- рала са цакхоадар хьагучадоал индивидуализмаца.

                381


*     Цар ваь турпал хинав, г1оряьнна санаьхк (лич-сть); дукха х1амаш караг1доалаш, цхьа з1амига караг1даьннараш а доацаш. Цу «1уло» (толпа) деш дола х1амашта юхе х1ара денна караг1доалараш гуш. Цар х1агойтача тезисах хетало, б1арчча истори хьакхоллаш турпалаш болаш.
*   Цхьа саг хилар т1ера ца доалаш, геттара «т1ехьа саг» (сверхче-ловек) волаш, шоашкахьа къаьстта бокъонаш йолаш. Из уйлан къаь-стта б1азем т1асоцабаьб уйланчаш Ф. Ницще, А. Берегсона.
*      Цар дийцар юкъедаьккха хиннад энжи-политизаци а яьаь фаши-зма идеалогица «турпал» хилар санаьхк мо, юстарвоалаш «дехь оагуврахьа дикан, вона», хьехам болаш цхьа раса, кхыча къамийла т1ехьа да яхаш, шоай хилар.
*    Царга хьажжа эрссий народникаш яьхад. ца1 къам кхыча къамел
лакхаг1а да , цунца «российский шовенизм» хестаеш. Цу феномена 1овхье хи-нна  тохкам баьб тайп-тайпарча аспектах…
*   Цхьанаьр яьхад т1ахьожар гулладеш, хьагойташ цар оамалаш, кийчалаш, цигар «турпал» воландаь, цуна «башхал, сийле», лакхал я оалаш, цунгахьа доалар кхычарга доацаш мо, из хилар доккха дика да,- яхаш.
*     Гучадаьндар психологически хьахьехам хинна майрала са цакхоа-дара, цар кхетамах (предст-ие), из «д1атоадара» агакеп (форма) йол- аш фанатизма, психологица чам сага болаш, ше ве саг1адоаккхаш.
*   Деррига д1адаьлча заман хьала бехказонаш еш, харцо яр,- аьнна доацаш, цхьа кхыча замано ший мах а беш хьаденад истори.
*       Даим вахарца сага йоаг1а уйлаш маллаг1а тайпа наьхаюкъарле (общ-во) я, фуннаг1а хала доале а, сагото йоацаш уйлаш д1анийсса- еш;  х1аране ший торо, из «обвывательски» сага бола хетам, цу тур-палех а кулг лостадаь, цу майрала са цакхоадара сагота боацаш.
*   Наьха сакхетам та1а хиларца, наьха балан сагото йоацаш; иштта эздел доацаш, кхетаме чулоацам д1абаьнна, цу «камердинера» хьаь-къалца довзаш: «камердинер-м турпал воацаш» .
*        Историографи белгалдеш нийсса Г. Гегела, дукхаза хиннад исто- рира санаьхкашта (лич-тям) «г1улакх даьд духхьал цо «психологера камердинераш».
*     Марксисти е социал-материалисти хетарца кхетам тийнаб майра-ла са цакхоадара, хьашташ (потреб-ти) хиларца наьхаюкъарле йолча. Марксисташ дувцар: «Сийлахьа саго - сийлахьа воккха ва, цунгарча белгалонех, кийчалех, цунга долча диках. из могаш воландаь дика г1улакхаш де, наьха юкъарлен 1уналде ший хана»,- цу тайпар дийцад  Г. Плеханова.
*    Цул совг1а, цар тезис долчар волавалча къамах лаьца, из «истори хьакхоллар» да оалаш, из турпал, «сийлахь санаьхк» (великая лич-ть) хьаоалаш хьашти-теркош, иштта хьашташ (потреб-ти) хилар пролета-риат къамашца истори хьакхоалараш долаш.
*       Х1аьта маьха боарама (критерия) турпал е майрала са цакхоадар

                382


хулаш я, цхьаннега хьажжа (относ-но) оамалае, кийчалае. Ницще дийцар д1адаьлча мо, ХХ-ча б1аьшерашка хоалуш хилар, ч1оаг1ал-уш, тенденцеш турпалал дохадеш: «в1ашаг1воаккхаш турпал», «ку-мирашта крах йоаг1аш».
*    Цул совг1а т1ехьаг1а наьхаюкъарле, ший агабокъонах (закон) я массо оаг1уврахьа «рационализаци» хинна, цу М. Вебер маяхха, цига сага д1алелар (повед-ие) хулаш эггарча лакхаг1а  боараме, хьагой-таш регаментацица.
*    Иштта декхар отташ шиш болча  социальни т1ахьожам болча, цига турпал ца везаш. Майра каялар (подвиг) хинна цу хьале кхетаю, цхьа тешал долаш мо дола хьал дохаде г1ерташ.
*   «Турпалашта» ховкхам-беш» реклами функци хили д1аотташ хул, рекламни торонаш д1аяржар хулаш е д1анийссалуш хьал отт идео-логизировани д1адерзарца (направ-ние).
*    Турпали бокъонаш ейна д1айоал цу наьхаюкъарлен цхьоаг1онца нах бахача вахаре. Этикан хоалураш (чув-ва) е дегар йовхал йоаг1аш хилар юстарйоалаш рациональни моттига, лур-эцара махбарца Цига турпал хилар гаьна доалаш, иштта Э. Дженкинсо а дийцад.
*    Бакъда, т1ема технико гучадоакх майрала са цакхоадар, 1уналде ца дезалга, т1ема чоалх ма йий аьнна, из А. Рапопорта а яьхад.
*     ХХ-ча б1аьшерашка аламата (философия), этика долаш, кхыча тайпан хула проблематика майрала са цакхоадара, тоахкамбеш долча «илга т1а», цун сингахьар вахар а долаш, ший болх-г1улакхаца (деят-сть).
*      Ужхьехамаш да экзистенциализм, прогматизм, персонализм хье- хамаш хиларца. Царна анализ еш цхьацца новкъосталца «концепци Элиты и  массы», «теория социального действия» иштта кхы а.
*      Х1анза хало яц марала са цакхоадара истори ханна ца 1еш, из юсаш я кертера дакъа хинна хьаькъалае, культурае, ший хьал д1а-хьож функци лелае керда хоалура(чув-ва), диста-озара, къоастадара хьала доаг1ар…
къ)   Ваха  соцам (жизненная позиция) хьажа 127 оаг1ув т1а.

л)  Шийгар хьалхале гойтар (инициатива) да цхьанена саго е наха да -гадеха юкъедолду дика е г1улакх (почин, начинание), саго шийгар соцхоадам (решение) бар, хьагойташ сага, ше доакъашло волга наь- хаюкъарлен вахаре (общ-ый жизни), цхьацца дика цо довзийташ шийгар, цу сага болх-г1улакх (деят-сть) хьадовзар гучадоалаш наьха- юкъарлен х1инаре хиларца.
*      Из кхетамче (понятие) хул гйташ мут1ахьар болх-г1улакх (деят-ть) шерра махбеш хьал тоаде: наьхаюкъарлен (общ-во), халкъа берката, иштта ший хьашти-терко (интерес) а, цул совг1а, башха бувзам оттар- ца бича белхаца, д1анийссалуш д1алелар (1адаташца, эзделашца, наха мела леладарашца, 1аьдалашца).
*    Шийгар хьалхале гойтарах, мог1ални чулоацам гучабаларца, цун-

                383


ца саго дукхаг1а боарам бехктокхама хьат1аэцарца, цига д1адеха-рашка хьажача, маллаг1а бола тоъбоарамаш (нормы) мара боацаш наьхаюкъарленгахьа т1аийца.
*      Шийгар хьалхале гойтар юкъелаттача даькъех дакъа да наьхаюк- ъарлен цхьоагонна, из эшаш бола оаг1ув ба д1алостаде дезар, кхета- деш цхьацца эздий саг хилар (санаьхк хулаш), коллектив (тоаба) хулар мог1ални дикале (качество) хулаш.
*    Цу кхетамчен боарам болаш, наьхаюкъарле тоае, торо яларца наха хьовкхам бу, мела шийгар хьалхале гойтаро хьагучайоах ужаш, бокъонца йола торонаш, сага кортамукъале хила уйлангахьа. Цунах мела новкъоастал хул саг хилар кхоачаш- деш, санаьхк (лич-ть) хила.
*        Шийгар хьалхале гойтар даима стимул хилара, сага караг1даьн- нараш къоастаде е д1ахьожде, хулаш д1аотт мог1ални кийчал (пра-вило) эздий саг хилара, из да саго шийгар хьалхале гойтарал (ини-циативность).
*     Х1аьта ер кхетамче йолача саг белгалву, цига цу сага хьа- хоалуча наьхаюкъарлен х1инаре хиларца, иштта кхетама болх-г1улакх е сина
1алашош (идеалаш) хул карадерзаде.
*    Шийгар хьалхале гойтарах оал латини меттал initiare - initium - юхь, д1адоладалар. Цул совг1а, эггара хьалха, боаккха ког цхьа дика де уйла хиларца. Саго дагадеха юкъедоаладу дика (почин) е до-аладаь г1улакх (начинание).
*    Дегачухьа башха уйла хилар, дикаг1йола агакеп (форма), сагага аьттув хиларца, дика в1ашаг1долла, наха т1ахьожам беш, торонаш наьха хургйолаш.
*      Шийгар хьалхале гойтар хьал долача доакъашо хилара наха дика де, машар бе, наха болхбу моттигаш алсамяха, наьха бала д1абайбе, иштта масаг1а хул башхал йола дикаш.
*     Хулача хьала, цхьана метте ца1 хьал да ала цига доакъашхо хинна саг бел- галвоал, цу ший торонца наха, маьхка дикаде саг1а луш мо, ший торо наьха балена к1алаоттаеш г1улакх чакхдаккха, хьалхале го-йташ наха дикан, пайдана х1аман.
м)  Дагадеха юкъедолду дика (почин) да агакепах (форма) ца1 хилар гуш, саго шийгар хьалхале гойтача (инициатива).
*   Къаьстта хулача на- ха ардам (действие) бара, цхьа юхь д1айола-яларца, керда г1улакхаш доаладара (новые движения), хувцалуш наьхюкъарлен болх-г1улакх (общ-ая деят-сть), иштта наьха вахар а.
*     Дагадеха юкъедолду дико д1алаьца хиннай къаьстта йоккха мот- тиг наьха хьал тоалуча хана, цхьа социальни хувцамаш гучадувлаш. Къаьстта цу торона боккха  махбеш хиннаб марксисташ, шоаш «керда вахар» оттадуча хана: «ва нах, ер шун вахар да, шун 1аьдал да» - яхаш нах 1ехабеш.
*     Нах зунгати мо говттабаь, Сулейма жинашка мо болхбайташ, цхьа д1акъайла наьхаюкъарле я аьнна, лоаралуш «моастаг1ех», моастаг1-ий беш, бакъдар аьнчох, иштта лелаяь харцо яр из Совет 1аьдал.

                384


*   Цигар хьал гуш, дагадеха юкъедоаладу дика (почин) марксисташ лоарх1аш хиннад махбеш, цу кхетамчеца (понятие) керда вахара то-ро хьалъеш, революцеш дуненчухьа йоахаш, цунна къаьстта моттиг хета- еш шоай вахарцар г1улакх да яхаш.
*   Цар из  кхетам  хьаийца  хиннаб, тхьовра капиталисти вахар д1а-долалуш, болх ч1оаг1а беш б1аргагора, цига къахьегамхоша хала баьча болхах, ма1ан а деш, «ер хала дале а оаша шоашта дкш да. кхоана атта дергда, торо тоалиргья, нах б1аьхий хургба.
*    Цу коммунизмо маяхха вахар д1анийссадалча, нахах малайкаш хургда»,- яхаш нах 1азапе, цу 1азапах докекхал дайташ, шоаш цу ва-харе доакъашхой ба яхаш. Иштта болхбича моттиг д1алаьцар, дага-деха юкъедолду дикас цу заманна.
*     Цхьа болчан дагадог1аш хургда «Стахановски движени»,- яьха за-ма, цар даьр а цар цадаьр а дувцаш. Иззал к1ор баьккхаб яхаш, нах цецбаха, иззал доярко Барахоева Лемкас дувцаш.
*    Цу долчох-доацачох масалаш цвттадеш, аьрх1а болхбеш хулар къамаьлца д1анийссадеш. Из кхетамче (понятие) лелаш хулар байр-
акх а яь наьха кортошта хинна ца 1еш, наьха дегашчу а.
*    Цига д1алуш бола мотт кхокхар баьнбар, аьнна сагота боацаш. Иштта уж, масалаш дукха хилар: ивановски ткачихаш, узбеки хлопок-лелаяраш, х1ирий хьжкъашлелаер Албегов, шахтераш, маьхдаьтхой, металлургаш, космонавташ, ужаш эзараш стахановцаш.
*    Из дар советски къамий вахар, цхьа вир елбаз поала ха- лхаювлаш мо хеталуш. Ленин ше эггара хьалха араваьнна нах 1ехабе, «ц1е суб-ботниках). оарц гибелла водар диллача сурта т1а, из дар цо доалдаь масал, «Ильича почин» да ала.
*      Коммунисташе, цу моча г1озараш а дукха хул хабарашта  дагаде-ха юкъедоаладк дика да ала нах 1ехабар. Саго даь дика дале, дун-енах кхайкаде мича деза из-м.
*    Иштта Бусалба дингахь данна саг1а дале, даь новкъостал дале дагадеха юкъедоалду дика хулаш къайлаг1а, наьха б1аргах лорадеш даьр маьлег1а ма хиннадий.
*     Далла дайча е хайча кхоачам болаш. Х1аьта коммунисташ дувц-аш хиннад дунена кхайкадеш, цох пропоганда а яь. Сенна? Наьха сакхетам дег1аболбе, нах ч1оаг1а шоай ц1еча динах тешийта.
*    Дала лургьяр, гушъяц ялсмале, вайи из воаша хьергья лаьтта т1а,- яхаш. Коммунисташ шоай вахарах зунгатий боарз баь, цига нах зунгатий мо хургболаш. Цига ер нийсса дац ала саг кхетаме саг воацаш, наьха кхетам д1абалара. Из наха зулам делга хиннад.
*      Хала ха хиннай из, нах шоай мукъа боацаш нийсса уйла е. Т1ехьа т1ахьожа низ болаш, нах керахьдар  хьакъодаде ца бохьаш; деррига парткомаш леладеш, шоай монупуляцех.
*    Наха шоашкар дагадехараш партократашца барта а боацаш 1аь-дало къиза то1адеш, деррига лакхера дириктивах лелаш. Саго ши-йгар дагадеха юкъедоаладу дика моастаг1ий дохьаш долаш мо.

                385


н)   Массала (пример) да хьагойташ мог1ални агакеп ардама (форма действию), цунцар хьалхале йовзийташ цхьане болх-г1улакх (деят-ть) д1адодача, иштта цу даькъа, дукха наьха бахар хьахьовкхаш.
*     Дукха адамий диккаш (дела), халонаш (проблемы), белхацар ко-талонаш, дукха ма хули адами хьал гойта оаг1внаш, цу дерриганена къаьсттача даькъа ца1 моттиг, ца1 дика-во хулаш, хьагойташ да, массала да оал- ар.
*       Нагахьа мо, массала дистача, дагадеха юкъедоаладу дикаца, цу- нгахьа болаш гучабаргба  къоастам, цигар т1ахьехачо ца1 хьадайтар совг1а, кхычарга, шийна т1еьа нах боахаш; наха кийча болх-г1улакхи
(деят-тный) кепаш гойташ. Цул т1ехьаг1а цигар торо д1аекъалуш мас- санена, иштта цуна ардамах тоъбоарам (норма от действии) боалаш кхычарна.
*     Цу г1улакха массала хинна д1аотт хадемогар (способ-ть) долаш наьхаюкъ-арлен лостамбер (общ-ая дисц-на) тоаеш, цу хьале доакъ-ашхой х1инар гучадоалаш; цига наха шоайла буча тидама оамалтан сакхетам (нрав-ое созн-ие) совг1абоалаш.
*      Эзделгахьа дух т1а (суть) кхачара, х1ара къаьстта дола караг1даь-ннар хул гонахьен мас- сала, дарий (полож-ый) е дацарий (отриц-ый) долаш.
*       Кхетаде деза наьха массала т1ехьа хилар дац, сага дай дош тара хала г1ерташ, х1ана аьлча цунгахьа хьоалу из е кхы мах бола ардам- аш (действие).
*     Уж цига яраш мо, боарам бола маьха е кхетадар хинна  мог1ални ма1андарца (значение), хьовкхам болаш сага нийсавала наьха мас-салаца, ларх1а йишъяц, мукъале баь хоржам ба,- аьнна, эз- дел хинна болх-г1улакха (деят-ти).
*     Масала хилар да вахара доккха ма1ан долаш, из наьха ийдам (от- нош-ие) бола хьал тоадара, дика 1адаташ, эзделаш д1аюхэцарца. Массала  дозал да наьхаюкъарлен бахьандарашца (мотивов) д1але-лар долаш сага е наха - ханна хувцалуш йоккхала (величина).
*    Массала, лела сфера готталуш хул социальни торонех, цхьа тайп долча, ший торонаш к1езига хилар хьажжа.
*    Цу тайпара аьлий хьалах, цигар дикал хала езаш, саго т1аийца мо-г1ални, эздий дикалаш (дост-ва) хиларца, сина 1алашоца (идеалаца) д1анийссяь хиннаяр аьнна, деррига д1анийссаду духьоттараш (прин-ципы) долаш. Мискашта г1ойле хилацар, вахаре регуляци е.
*        Наьхаюкъарлен эшама метте хул массала, цхьа бахьандар (мот- ив) мо хьовкхаме, цун хилар дезаш хул, къаьстта зама хувцаяннача хана, цхьа къаьна низам д1адаьнна ца доалаш, х1аьта къонадар хьа- этта дала а ца тугаш, нах цхьа х1айре болаш, из цхьацца кхоачамбо- ацараш дукха долаш.
*   Деррига д1адаьлча, эггара доккхаг1а массала да, бусалба сага бу-салба хилар. Цигахьа бар мара бац, сага соцам, нийсса вахара пайда (стимул) йолаш. Укха байту оал  массалах:

                386


Дика масал хул, саг волаш вахар,
Х1аьта Даьла кхел я, из д1акхалхар.
Мела безар-кха цун беррига нах,
Цо доладаь г1улакх дар дусаш ах.
Воккха, з1амига хулар цуна воша,
Са д1адала дина, волаш харша.
Доккха масал деце, цун байна дай,
Цар дегаш Дала къоабал де, хул к1ай?
Аллах1 веце къахетам, даима бер:
«Сипхьонал ва би-хьамди, аллах1акбар!               
Доккха масал да Аллах1 ца1 хилар,
Кхетам беце  Из ца1веш валар?
Массалаш дуненчухьа дукха ма доаг1а,
Царгахьа адамаш г1ийла ма даг1а.
Деррига гу  Аллах1 ва ца1 волаш,
Цун кхела мара, вац каша вугаш.
 Даьла салот- салам Элчана хилда,
Цун асхьабашта, геш Сийдолчо долда!
Овлияий з1енараш яр-кха тайса,
Даьлага болх бехкаш хул вайи диса.
Цхьа барт болаш, бахалба нах маьрша,
Бусалбай синош хилда 1алаша.
Дунен т1а вахар, да сага масал,
Вай Аллах1 лай хинна долда насал.

о)  Ший болх-г1улакхе, хозне кхолларе мог1ала (самодеятельность и творчество в морали) - из да, парг1ата х1инаре волаш саго кхоачашд- еш оамалто (нрав-сто) д1адеха декхараш,ший волга хоамбеш, д1а- вовзийташ мог1ални санаьхк мо, могашле йолаш к1алсаца шийна т1адилача декхарашта.
*     Иштта ший ло1ама оттаде цхьацца хоадам бу г1улакхаш е чакхда-ккха арахьар г1о х1амчера (матер-ый) доацаш е дингахьа доацаш, т1ехьа низ боацаш.
*    Ший болх-г1улакх (деят-ть) е хозне кхоллар (творч-во) мог1алга-хьа дага хул: шийгахьа саго д1акхетадар мог1ални д1адехарца, из декхар кхоачашде низах доацаш.
*   Саг барта волаш, дегар хоам болаш эхь-эздело д1а ма дехха, го-нахьарча наха пайда хургболаш. Цига цу хьале мукъа волаш, ловра хьабе соцхоадам (решение), оамалтах (нрав-ый) халонаш йолча.
*    Воча саго т1ехьдисачох критика хьаеш, кердача боламе юкъа ха-лар дезаш; цул совг1а нагахьа диккаш (дела) хьала ч1оаг1данараш долаш: 1адаташ, оамалаш, юхь-сибаташ (образы), царна тарра мо-г1ал торонаш я ала, новкъале еш хули духьал волаш из, санаьхк (лич-сть) долга хайташ, ший мог1алаца д1ахайташ малув бакъ.
*       Ший болх-гулакх е хозне кхоллар мог1алга халанза яргйоацилга хьахьех шин бахьанах:
хьалхара, оамалтан д1адехараш долаш, ч1оаг1а уйлангахьа (абстрак-ни), массане йола оамалца, цудухьа чакхдоахаш къаьстта долча; мас-саза цхьан тайпар ца хулача хьал-моттигах (положение) сага вахаре, - из да, атта халайишъяц яхилга; цхьа низаца кулгаш в1ашка дохкаш, цу юкъе цига карагдаьннаро, шийгар хьал гойташ, иштта халадеза аьлча мо;
 шоззалаг1а, хулаш да белгалъяьнна хала ца дезараш хинна замаш, истори ханашка наьха е паччахьи вахаргахьа чуболхачар шийла хил  хьалбовла, йиш хилар, майралца са цакхоадеш къаьстта е юкъара моттига из торо д1ахьовкхаш, бовра юхат1ехьашка ца бовлаш.
п)   Этика ийдам (отношение этическое) хьажа 43 оаг1ув т1а.
р)  Лостамбер (дисциплина) да латини меттал disciplina - хьехар, кхе- таме кхевар оалаш.
*    Наьха д1алелача хаьдда бола делостам ба ала доаг1а цох, кхоа-чамбеш хилара барт халар наьха, тоабан е дезала, шиъ саг в1ашаг1а-кхийтача лостамболаш, цхьог1о йолаш царна баха, болхбе е ца1 дага-дехар кхоачашде.
*    Цох кхы а ала дезар къаьстта йола цхьоаг1о нах бахара, бохама е 1илма 1омадара дег1абаргахьа. Саго ше вахача лостамбара баьхкача хьаьший б1арга товра ду, кхы а бахка безам оттаргболаш.
*     Лостамбар да сага хьал тоаданалга, цуна ардам (действие) нийса- банна болх-г1улакха (деят-сть) цхьоаг1о, бартболаш, ший тоъбоарам- аш (нормы) долаш делостама (порядок) боахам лелбаргахьа, кол- лективе, нах ваша1акхийтта болам (движ-ие) бодача.
*     Лостамбаргахьа болхбе, ц1ано лелае езаш хула наха, цига воккха-г1авар воккха волаш, з1амаг1авар з1амаг1а волаш, хаьдда суберди-наци лелаеш болам д1абахийта нийсача наькъа т1а. Цига хул новкъ-остала наха баь кхоачамаш, кийчалаш, наха лелдергмела дола х1а-ма, ма хула дика е атта наха хургдолаш.
*      Наьхаюкъарлен торонаш йолаш мо т1ахьожамбеш деннадолча наьха вахаре лостамберо д1агойташ шигахьа оалалделга (господ-ать) наьха социальни хьал долаш, эггара хьалха экономически, политичес- ки; цига 1уналдеш ийдам (отнош-ие) боалаш наьха бувзам ч1оаг1а- луш.
*    Лостамбер долаш дукха тайпаш хилара агакепех (формы), цуна духьа 1аьдал юкъедала е къайла идеалогица, социальни монипуляци лелаеш наьха сакхетамгахьа е д1алеларгахьа.
*    Иштта наьха сатешара (убежд-ие) дагалоацамца кхача г1ерташ в1ашаг1долла наьхаюкъарлен хетар (мнение); цига шоашкхетача нахах, мукъа кийтаваш (гражда- не) болга ховш.
*    Цу наьха эрга ардам (разные действия) хул торонашца лостамбер: 1адатах, эзделах, тоъбоарамех (нормы), чамех (вкусы), сихлатарех (привычки) кхы а хул ужаш лоарх1аш, сага йола торонаш лелаеш 1аьдала е наьхаюкъарлен организаци шоай ардам (действие) хила-рца; цига наьхаюкъарлен нах (общ-ость) болаш, адамашта кхетам луш.
*     Х1ара замангахьа наьхаюкъарлен формаци йолача белгалхиннай дег1айоаг1аш эшшача тайпара лостамбер; цо кхоачамбеш нийссо лелае адамашта юкъе; сага ваха аьттув хулийташ, ший тоъбоарамаш (нормы) хилара; иштта нийссаяь кийчалаш (правила) д1а1омяра, мо-г1ални, бокъони (правовой) санкци яла харцахьлелача нахах юста-рвала, девиатни делелар доалаш.
*    Лостамберо ше къоастаеш чухьар (самодисциплина) мог1ални санаьхк (лич-ть) хьаеш, цу тайпар арахьар а, юкъар наьха лостамберо стимул луш пайдана, дарий (полож-ый) хьала бокъо хиларца къаьстта е массанена а.
*   Массанена юкъар лостамбера т1асоцабеш беррига бола маьх-кахой (граждане), бокъонца паччахьа 1аьдала сазалаш (субъ-екты) 1олаш, наьха юкъарлен организацеш, 1аьдал болхлой болаш делос-там (порядок) халийта.
*       Къаьстта лостамбер халанза ца боалаш хул, хаьдда болча доакъ- ашхошта (членашта), цхьа маллаг1а йола организаци. тоаба е къаьст- та йола «категори» эйдажа юхьах (виды сословии): болхлой, специа- листаш, партийцаш, кулгалхой, ужаш боахама доакъошхой болаш.
*   Лостамбер хьадоаг1а нах цхьана бахара, хадемогар (способ-ть) до-лаш. Из хьайоаг1а нийсхо еш, эггара хьалхаденна наьхаюкъарле г1а-баха йолаялчахьа; гаргалча наха бувзама е сага болх-г1улакха ардам бейташ (атта аьлча, деятельноста болхбайташ).
*   Лостамбаро д1адехар хиннад оамала низаца дар, 1адаташ эздела дикан дола, боккхачари сий дар, з1амагий йоакхо яр, из наьхаюкъарле (общ-во) ди- йнаялча дезаш.
*   Цуна низаца наьха бувзам ч1оаг1алуш вахар тоадала- ра ма1андар (знач-ие) хул, паччахьа эканомикаца доацаш а, иштта на- ха дезача долаш а, 1аьдало новкъосталдеш.
*    Цу хьале хьакхелла хул д1аюхяьржа чоалхане института къаьстта бола чоалхоттам (система), цигар лостамбер хьаллоацаш, т1ахьожаш.
 *       Таханарча дийнахьа демократи оала харц-бакъ чоалхоттам хьа- барца, цунца маьхкахой (гражданский) юкъар бувзам боалаш ийдам (отнш-ие) ба ала, гучадоал т1ехь-т1ехьа юхадоалаш 1аьдал, ший пач- чахьа институташ ч1оаг1ер г1улакх меладеш, наьха свкхетам совг1а- баьнна хиларца, из да лостамбар ч1оаг1аданалга, из да мехкахой бехктокхам дег1абара, из да нах шоай вахара тешара.
*    Цох гу наьха сакхетам то1ал хулаш болга, цигар наьхаюкъарлен чоалхоттам  лакха махбе хул, х1ара сага ше доакъашхо хилар гучадо-алаш, мехкахой болам лелашхуландаь.
*    Цо лостамбаро бу болх хаддаж хуландаь, т1ехьат1адоаг1араш (послед-ие) хул лерх1ама лакха мах луш. Иштта хул лостамбаро бо-лхбеш хилча, халац даьра тахан России латтача суртах-м, х1ана аьлча, хатта доаг1аш: мичаб из лостам?
*    Ше вар цуна духьал хилача, кертаргар 1оволавалча когашка кхаччалца лостамбар доадаьд. Тахан 2014-г1а шу д1адолалуш, малаг1а лостамбар гучадоал сага, ваха-лела, адами торонаш ца хилча, теннарие, мискаше дукха хилар мара.
*     Малаг1а демократи хул торонаш духаг1а наьха ца хилча? Уж хат- тараш хилар мара, торонаш тоалуш моттигаш хилац. Торонаш ца хил- ар деце дукхача къамех йола Россий, къамий цабезам мих1арарбаьл-ча

                389

с)  Сий хилар (авторитет) да латини меттал autoritas - 1аьдал, амар, лоарх1аш хилар. Из хьакъаста белгалолаш (особ-сти) хул ер ва аьнна- ча сага е цхьа мехка тоабай (партий), из хилара адамий тешам хулаш, лерх1а беш мах а болаш.
*      Хьалхар даькъа из кхетамче йолача ца1 долаш довзийта адамаш-та сага лерхьамбара, сий дара, цунгар белгалонаш гуш хьакъасташ наха юкъера санаьхк (лич-ть) я ала, иштта тоаба е партий хулаш 1от-къамбе шоашкар тешама нах шоашта т1ехьабаха е цар вахар уйла хувца. Сий хилар да сагага низ хилар, нха цо аьначунга ладувг1аш, нах баха хувцамаш де.
*        Сий хилар долга бувзам ба сага торонаш к1еззига хинна, нийсса,
рациональнг1а махбе, дукха халонаш гучаювлача хьалхишка чоалха- не торонаш хилара. Цудухьа баланза ца боалаш, халонаш то1бара наха тешаш хьат1аэц сий долчар аьннар.
*    Д1ахо, сий хилар долга да агакепах (формы) ца1 хиларца, 1аьдал леладе къоастам боалаш, арахьар т1аг1орташ хилара, массахана ни-йсса т1аба низ хиларца, тороно хувца 1аьдал долаш, сий долчан, тешам боал кхыдола хадемогара (способ-сть).
*     Эггара толашах дар хул тешам хилар, шийна тешам кхаьчанд- аь, цудухьа сий долчох нах теш. Сий хилар да наьхаюкъенгахьа лост- амбер д1адахьа торо хиларпа, цул совг1а стабильни, тешаме наха шоай г1улакхаш леладар башхал я.
*       Макс Вебер къоастаду, 1аьдал тешама гаранти отташ: а) шаьрда- нар (традиция); б) рацинальнег1а нийссадаь агабокъо (законность);
харизм хилар - Дала къахетама хьавенна саг хилар, наха т1аотта, цу- ца наьха боккха тешам дингахьа хилар, сага сий хилар шеко йоацаш.
*   Сага сий хилар да, наха из ларх1ар, наьха цхьа цхоаг1о хулаш, цхьа хьалхаболало хьаст хулаш наха делосмам (порядок) отташ. Сийдолч- ун новкъосталца т1ахьожар оттадеш хул наьхаюкъарленгахьа, цул совг1а цхьадараш могадеш.
*    Х1аьта шоллаг1дараш 1атоъдеш, иштта нийссача монипуляцица халонаш д1аяьйеш.
*       Сий хилар ч1оаг1алу, нагахьа мо сага д1алелар совг1ата додаш хуле, наха цхьацца кхоачамбеш, духьале еш харцонаш то1аеш та1-зарца.
*     Совлен т1ехьбаьнна бувзам оттар, сийдолчунца, геттар къоарга- луш хилча хьакхоачаш авторитаризм я, кхыча тайпар аьлча, кхайкар- деш, в1алла харцбала йишйоаца тешам ба аьнна, б1аргаш д1акъайла лай хала хьат1аэцар.
*    Цига д1адолало  идеологи «вождизм», «культ личность», цунца «нигилизме» дац оалаш ма1андар (значение) мал- лаг1чун мела нийсс мара ца хилара е мораль ч1оаг1а мела хилара.
*      Бокъонца сий дола саг, из да сий хилар, из наьхаюкъарленах (об- щ-во) дог лазаш хургва, цуна торо совг1айоаккъхаш, хьурматдеш х1а- ра саг, нахагар балех ца воалаш.

                390


*     Иштта доккха масал да бусалба наха, Мухьаммад (с.а.с.) ший асхьабашца наьха юкъарле лоарх1аш, лораеш цар бешхинна болх, Ислам ч1оаг1аде г1ерташ.
*      Ма хулла наха товр де хьожаш, нах дингахьа ч1оаг1абалийта. Саг вешшехьа хилац сий хилар долаш, из наха д1авайзе, цуна хадемогар (способ-ть) дайзе везалу саг сийдолаш хила.
*     Иштта хул из харизм сага яннар, из доккха беркат хул маьхка, дунена. Сага сий хилар мог1ални кхетам ба маьхидараш шийца ху-лаш. Иштта шира замангахьа хьлдой бахаш Вавелоне, цигар дукха къамах хиннача адамаш вийхав шоашта т1аотта, наха юкъе лостам-бар (дисциплина) хургйолаш, наха харизмах вувцаш хинна лоамарой аьла хинна Бел.
Цо цига баьхача наха делостам (порядок) отта- еш, шахьар 1ойилай, наха цох ВА-БЕЛ-1УН, оалаш Вавелонах  (ва-вел-1ун-ал де, прото-нахски). Цо хьагойт Бел сий хилар, аьла тешаме хинна.
т)  Бенефициари (благодеяние) латини меттал оалаш «beneficiaries-  bonum» оалача дешах - фарал (благо) - «facere» - де, кхоачашде. Озал (объект) хулаш дика г1лакх дара, г1о-новкъостал дара сага е б1арчча тоаба.
*   Из мог1ални ардам (действие) дар хул цхьа пайда хилар ловш. Нагахьа дикадар хилар декхара хьагучадоалаш, къаьстача хьиспе де- кхар хинна санаьхка (лич-ть), дерригача къама наьхаюкъарлен хьал- хишка (уж дикаш хьадеш хиларца наха шоай хьаькъал доацаш, дух- хьал шоай дикаш хьахилар болх гуш,- «самоочевидное», - оалаш.
*    Ша-ша хьахулаш бакъдар, иштта хьабоалаш (пайда, декхар), цу тайпара кхыдараш а, - уж дикаш, шоаш хулаш деонтологически инту-итивизм- ах…
*     Бенефициари хьожаш хул лаьрхх1а цхьана сага - ц1арах хьашт (потреб-ть) долаш дика да, цига декхар этта дикадар де, оамалтан (нрав-ый) караг1даьннар (поступок) гойта, х1аьта кхыбола наха бе до- ацаш дуча диках пайда, фарал хули а.
*   Маллаг1а мог1ални караг1даьннар (поступок), ший махболаш, эз-дела г1улакх хиларца лоарх1аш ардам (действие) бар ма дий наь-хаюкъарленгахьа геттар башха ларх1а дезар болх-г1улакха (деят-сть).
*     Шерра наьхаюкъарлен чулоацам болаш цуна ма1андар (знач-ие) хиларца. Цу диках пайда хулаш цхьана сага е тоаба, хьашти-теркош (инт-сы) цхьана сага кхоачашяр хьажжа, кхы юхебисача наха зулам е зе ца доалаш хуле из харцахьа лархьа ца дезаш.
т1)  Доаг1ар д1адалар (воздояние) да саго е наха даьчох дика е во  долача боаг1а маьха доаг1ар д1адалар, цхьа агакеп (форма) йолаш: ахча, совг1ат, дарж, баркал алар хоастадар долаш.
*    К1ала баь болх, г1улакх долаш е дешаца гадоаккхаш вошалдар, из бала, г1айг1а йоаг1ача юхтохаргйолаш. Из боаг1а мах д1абалар да, къаьстта саго баьча болха, цхьа болх-гулакх (деят-сть) долаш, мог1ал-ни маьхедараш хилара.

                391


*    Доаг1ар д1адалара нийссалуш эквивалентни торонца хьадоаг1а дуне халчахьа д1адехара нийссо хилара; из йоацаш декхаро д1аде-хараш отташ хинадац нахагар декхарах да дезача г1улакхех. Цо къо-астадеш тоъбоарамашца (нормы) сага д1алелар е ардама.
*        Доаг1ар д1адалара  духьоттар (принцип) доаладеш хул бокъо е та1зар дар нийсса йолаш зуламдар боарамца, шийна бухе долаш х1амчера (матер-ый) стимул хилара адамий болх-г1улакха (деят-сть).
*    Мог1алгахьа хало йолаш, нийсса доаг1ар д1адала, гучайоалаш цхьацца духьленаш хьахиларца цу юкъар а, иштта сага яри хьашти-теркош (интересы) йолаш.
*     Цу хьалага гучайоал ца товш йола оаг1увнаш, сги эздий г1улакх-аш, уж дале а цатоамаш хиларца вахаре. Ха ма йоаг1ий дика дикана духьал хулаш, д1адехари мах байлуш е базал -уш, цар эшарга хьажжа.
*     Цул совг1а, этика довза торонаш тайп-тайпар хилара, уж этика торонаш миъ-миъинге хиларца (кераста наьха шоай этика долаш, бу-салба наьха шоай этика да, х1аьта г1алг1аша а даима маьхе лоар-хьаш хьаденад Эздел, г1алг1ачун менталитет хилар къаьстта ший оа-г1унаш долаш, цу даькъа х1ара 1илманца е къамаца хул этика да оа-лаш торонаш, тоъбоарамаш (нормы) хилара яхьаш хулаш.
*       Мог1ални дух (суть) хинна доаг1ар д1адалара латташ хул боаца барт метта оттабеш «дикане», «иразае», х1аьта дукхаболча уйланчаш хьалха дийцад цун мегар дагалоацаме уйланца (уйла) мара хала йиш- йоацилга кхыча дунен т1а.
*    Массала И. Канта дийцачох, их башха сина ло1ам (воля) хилар дезаш, цун маьхе хилар дезаш, наха юкъекхувлаш болхбу Даьла ло-1аман постулаташ е сина бокъо хилар ла ца леш, дийна диса саг ва-лача а, яхаш. Из яхилга да, дин доацаш башха дагалоацаме уйлаш д1яхьа торо яц сага, ший уйла-нигат д1атеша ца дича.
*       Этика хьадалар да сатешарах (убеж-ие), уж нийсалуш йола духь- ленаш, къовсам болаш мог1ални д1адезарашкахьа (притезанишка- хьа) сага.
*    Иштта цун ма дарра аьлча, пайданга г1орташ, иразга г1орташ болхбу саго, наха юкъе халонаш д1алаьг1ъе.
*   Из сага хьашт (потребность), цу г1ортаро (стрем-ие) доаг1ар д1а-даларца гуш хул этика, эздел торонаш мела махболаш я ха. Деррига а д1анийссалу Даьла къахетам наха баьржа хуле.
*    Цул совг1а ха дезар да даима этики бокъонех е 1алама довзарах, низ д1а ца кхачар, вахар тоаде, сага шийна ма хетта, даима эшар дина кхетам болаш.
*   Дика тоаданнача хана, вахар дохаш хилар хул, в1алла шеко яц, цхьацца наха бахьанаш лох, х1аьта Даьла кхел хул ший бокъо йолаш. *      Из да эггар ч1оаг1аг1а дар, ха дезар долаш Аллах1 шедар бедоа-лаш волга кхетадеш Цо аьлча хул фуннаг1а а Къорант1а ма яхха: Дала хала аьлча, фуннаг1а-маллаг1а хьахулаш - «ая кулла кун фая кун…»

                392

*    Оамалта гонахье (нрав-ая сфера) массаненга кхоачаш хилар, цу эт-ика хьехамо ма яхха, х1ара бусалба сг декхар ва, дика хала деггара цу бусалбашца.
*    Иштта Дала хьамелкхеллача нахаца, хьайбашца, ужаш цунах тий-
ша а болаш, моттигаш нийсса ялча. Из яхилга да бусалба саг дика ца хилча ца воалилга, из тешаме, камаьрша, къонахчул долаш волга.
*    Къор1ано тадиллад бусалба сага къовсам ца бахар, тувлабана- ча нахаца. Иштта сакхетаме бусалба саг хилар да саго доаг1ар д1ада- лар ший саг хилар т1ерадоаккхаш.
*      Бусалба дино т1адул нийссо лелае, къинош даьчунца, динах тув- лаванчунца. Иштта бусалба саго оамалт (нрав-сть) догойтар да цунгар
Дала д1адехар, х1аьта саг ший декхар кхоачашдар хул дикаг1а дола  доаг1ар д1адалар.
*   Масса долча дакъа из хулача 1овчех (случаев) цуна доаг1ар д1алуш этически кхетамчеш кхувлаш ше мабарра мотт (естественый язык) ба оалаш ийцай д1ахо дег1абара концепцех аналитический философи да ала, цу динаг1а хьагойтар мо, шоай хьехамех цу уйлан-чаш логика-семантики меттаца доаг1ар дадалара кортабеш…
у)    Баркал (благодарность) да сага ийдам (отнош-ие) оттар, гонахье  хинача наха дика г1улакх цунна дара. Сага г1улакх дича баркл оалаш хиннад дуне кхелчахьа.
*     Из ала доаг1аш хул в1алла мог1ал е эздел долача саго. Сага на-хаца, тоабанца е организацица бувзам оттара хьалха шийна г1улакх дара г1о-новкъостал долаш, цига цунгар кийчал хул геттар бекхам бе юха изза мо г1о-новкъостал де, ший декхаре волга хов цунна, из гучадоал цо баркал оалаш дегачур къамаьлдара.
*   Шийна даьча г1улакхах баьнна пайда з1амига мара беце а, из боккха лоам хеташ, шийна даь г1улакха юхаде уйла йолга д1ахайташ. *   Мог1ални д1адехар долаш дикан духьал дика де кийчо хилара ийдаман (отнош- ние) махбоалаш, из кхетамче (понятие) хьайоаг1а дукха ха йолаш адами сакхетам болабалчахьа, наха шоайла хьожаш, новкъостал хиначо дика дош оалаш баркал аьнчул т1аьхьаг1а ловца баккхар е сийлен сийдар гойташ.
*      Баркал юкъеданна декхар да дукхаг1а ма1андар (значение) хул-аш, кийчонца доацаш экономически, юридически бувзам ч1оаг1а- луш.
*     Д1а-юх дохкадаьраш (товары) телаш е г1улакхдар (услугаш) хул- аш. Кхы а цига духьаллатта хьашти-теркош (интерес) хинна, наьха декхар листаг1а дохадеш хул, тхьовра хинна дикадараш гомлуш, шо-айла 1инкарло гучаяьле моастаг1ий а хулаш е конкурент волаш.
*    Укха хьарз-даьаьннача дунен т1а кхоавеш ваха хала хулаш, ата ма хули сага дикача болама юхь чехка 1аьржае.
*    Дикадар даь хинна юкъар г1улакхаш дай д1адоал, кхы баркал ала моттиг хилац, из хьат1аэттача чехка хувцало наьха ийдам (отнош-ие) хьал. Иштта йоаг1а наха Даьла къахетам д1абаьнна ха.

                393

*     Х1аьта баркала моттиг хул нийсхо хьаялара духьоттараш (прин-ципы) долаш, наха шоай бувзама лерх1амбеш, лай хинна к1алот-тарца е кхаа ца телаш, харцахьа амог1ални г1улакхаш ца гойташ наьхаюкъарленгахьа.
*   Къаьстта к1алхьарвалара хало йолаш, хьал-моттиг нийсалуш хил-арца, декхар долча хана баркалах бувзам отташ цхьанешца духьале а йолаш геттара лакха духьоттарашца (принципами) гуманизма, дог ц1енал, мохк-къам дезара йоаг1аш мо кхы а кхетамчеш (понятия).
*        Баркал алар сага вахаре нийссалуш г1улакх хиннад г1алг1ай са- кхетамгахьа, цунах наьха эздел хилар г1аьххьа-метте латташ, наьха ийдама (отнош-ие) лакха махбар хулаш.
*    Малаг1а эздел хала йиш я сагаца дикадар дича баркал ца оалаш? Изза морг харцо я, цхьа курал гойтар хулаш, шийна нах декхаре бо-лаш мо г1улакх де.
*    Вешта, наха оалаш-м хул наггахьа: «г1улакх д1адича а, хоза дош хьахазийта саг хиланзар царцига-м»,- аьле. Бакъдар аьлча, воча ж1а-лена саго т1аьхк тоссе, цог лестадеш, баркал ала кийча хул.
*   Иштта баркал алар сага декхар долаш, шийна г1улакх дара. Ло-арх1аме г1улакх хул из ма1андар (значение) долаш, дукхача оам-алта (нрав-ый) торонех ца1 хилара, маьхе долаш наьхаюкъарле (общ-во) дийналоттаеш, нах гаргабугаш, цар торонаш тоаялар мара зе ца хулаш.
*    Наьха бувзам сомабоалаш хилара, цар культура а дег1айоаг1а. Нах маьждиге в1ашаг1кхетар да наьха бувзамоттар дег1адоаг1аш, дикача уйланца дикадараш дагадохаш, къантеравалар совг1адоалаш, цу дерригнена Дала хьоставанна, кхы дикадар дехаш, хоастамбеш, баркал оалаш саго…
ф)  Тешам - Доттаг1ал (доверие - дружба)
 ТЕШАМ ба сагацар боккха махболаш оамалта дикле (нрав-ое кач-во),
иштта цунах хул дега дикал (сердеч-ое дост-во). Цул совг1а кхыча са- гаца болх-г1улака (деят-сть) бувзам отташ, хьал доаладеш хул цу кхе- тамчеца (понятие).
*      Из да шин сага юкъе хьал хилар, доккха беркат доалаш гонахьар-ча наха, нагахь ужаш зуламе нах беце. Царга хьажжа наьха барт дег1-абоаг1аш хул ужаш «беркате нах ба» - оалаш, цар сийле а хул.
*    Тешам хилар да шин сага юкъе, иштта наха пайда хилар хьадоал царгар, наьха шоайла тешам хулаш, цхьна дика болх дагабоха. Ду-кхача наьха барт цхьанакхетар да, наха т1ехьлен доалаш, къаьс- тта къахьер д1адолалуча. Тешам хилар да наьха барт хилар
*    Тешам болаш боаг1а х1ара сагага сатешар (убеж-ие), ший е дукха- ча наьха аьттув барг хилар, торо тоаяла цигарча наха ховш балхагахьа шоаш нийсса болилга, башха ма1ан долаш наха барт хилара.
*    Тешам а болаш дика болх д1аболабар да наха эшар, из к1а т1а боацар дац, х1ана аьлча дукха г1ирсаш (сред-ва) хул эшаш.
*   Т1аккха х1ара сага нийссал, дог ц1анал, тешаме-хьаьнал хилар до-

                394


лаш цхьа дег1 (организм) долаш мо, цу наьха боламах гуш.
*      Дуне доладелчахьа нах бахача наха эшаш хиннаб барт, из тешам болча мара боаг1аш хиннабац. Цхьана бохбе хала ма хул тешам ца хилча, кхыметел сага юхе латта хала хинад тешам боацаш хилча.
*     Тешам хиларца наха юкъе т1абена бала е т1оам мара ца хилара цхьана аттаг1а хулаш. Цудухьа гучабоалаш хиннаб адамий барт, из бала мас- санена юкъар боландаь. Тешаш вала аттаг1а хинад сага, цатешаш ле- чул, ший дег1а е сина да воацаш.
*       Цунга хьажжа наха юкъе лийнаб цатешам а, цо наха вахар, цар синош то1адеш доадар доладеш хиннад. Цатешар хул харцо гучаяьл- ча, х1ана аьлча, адамаш д1аьхий хилар е къе хилар да кертера лазар. *     В1аьхийча сага доттаг1 хилац къе саг. Цхьа классах наьхаюкъарле хи- ларца, цига лочкъор, саг 1ехор хулаш, опаш бувцаш харцле, эхь цахе- тар, уж а кхы а нийссалуш хиннад адамашта юкъе.
*      Уж харцонаш д1аяьржача, юкъар болх хьабе тешам бовш хиннаб, цудухьа, цхьа кийчал (инструмент) эшаш хиннай, наьхаюкъарле де-г1айоале. Цох бокъо ялар (санкции) эшаш хинний х1ара сага, из кий-чал хиннай пачча- хьалкхе хилар, б1арчча къам да ала.
*      Тешамца хаьдда эздий бувзам отташ хиннай хьакхачар долаш цхьана сага е б1арчча маьхка, цуна махбаргахьа хьал да оалаш, з1а-мига хилар хинадац ц1аккха.
*    Х1ана аьлча цига нах шоайла бувзабанна хилара, барт, цхьог1о хилара лостамбар (дисциплина) хулаш, цхьана дег1а агасурт (образ) доалаш, цох зунгатий боарз ларх1а, из беце а, ший таррамех.
*   Цигар бувзамо саг д1акхетавеш хул хьалххе, хургдар нийсса кхе-таде. Вахаро нийссо хьалхайоаккхаш сентенци (хьехам) хиле д1аотт: «тешам хала беза, - оалаш!»
*   Цига эттача хьала хьалха хиле наьхаюкъарле тоаю цо, иштта то-лхаеш моттиг а нийссалу. Корта болаш хиннад, адамашта юкъе хин-на тешам, цига наьха оамалаш тоалуш, наьха кульура лакхлуш.
*    З1амигача лаьтта улл Япони паччахьалкхе, цар къаман оамал хиннай тешам лакха хилара, шоаш баха безалга ховш, ца1 шоллаг1чо оалаш мо, деррига къамо хинаре хилар гойта, цунга хьажжа культура а хулаш.
*      Авторитарни, адменистративни наьха бахара болх-г1улакх (деят-ть) долача адамаш лелача цар тешам хилац, цунга хьажа хул наьха барт а, хьакимаш шоашта бола аьттув лохаш хилара, наха хоалуш ца деза хьал хул.
*   Демократически хоржамаш хилар ч1оаг1а ма1ан хиннад, цо нах д1атешабаргахьа, шоай хоадам хиларца. Бехк боацаш, сага тешам бо-абар, деггара ший хурдаь, ц1ана болхбеш из хилара. цунна т1ехьа хьожар совг1а доалаш, иштта дог лелхараш хул, цатом, цабезама.
*      Шина сага юкъар тешам хул  ДОТТАГ1АЛ, цох этта декхара хьал долаш. Из мог1альни дегар дикал я, ший кхетамче хулаш. Шина са-наьхка (лич-сть) юкъе отта бувзам цох хулаш, ший хьашти-теркош (ин-

                395


тер- есы) цар тара хиларца, шиъ тера хилар хул.
*    Доттаг1ал хилар тайп-тайпар бахьанаш да: гаргалола, новкъостала цхьа юкъар хьал хулаш махбеш шин сага бувзамах, иштта безам гуча- баларца.
*      Доттаг1ало белгалъю ха цхьа истори заман оамал гойташ, г1ула-кха т1аг1олла. Из леладеш бола нах шоайла бовзар совг1а цхьацца дифференциаци (юкъа цхьа х1ама кхачар) хул, шоайла г1оде д1а-оттара, эмоциональни хьал гойташ дикахетар е халахетар цхьана ца хила.
*    Тхьовра замангахьа дена доттаг1ала агакепан (форма) белгалон-аш йолаш да, цхьацца символизм йолаш гаргалол д1ахотта: дув б1аьа доттаг1ий, ц1ийна т1аг1олла вошал, герза т1аг1олла вошал.
*    Иштта хинна доттаг1ал дохаде йиш хиннаяц, шиъ саг дийна мел ваха, 1адато ч1оаг1а т1ахьожам беш хиннаб цу г1улакха. Из болх къердаш хиннаб тайпаш, тукхамаш долча, эхь-эздело д1адехаш тешам хилар.
*     Теххьарча хана наха кхетам дика луш да психологи белха юхехьа дола доттаг1ал, х1ана аьлча, заманца хьажача, аьттув дикаг1а хул са- га гаргала хала, иштта дезача хана гаргалола д1агаьнавала а.
*    Хьалха новкъостал леладий цхьа къаьстта хиннача в1ашкаоттар хьажжа, из доттаг1ал леладе торо езаш хиларца, цига боаг1а пайдага хьожаш.
*     Х1аьта ахча, пайда бувцача безам а доттаг1ал мо, босбовш хул хьаш- ти-терко (интерес) хилар ч1оаг1а долаш, х1ана аьлча сагаца солтал (самость) хулаш эгоизм я ала.
*       Нах бахача доттаг1ал, безам индивидуальни хулаш дале а Даьла
къахетам болча, нах динаг1а бохкача хана, цхьаккха новкъост ва алар нийслургдац цу вахаре, цига цхьатарра хул хьал, хьашти-теркош ло-арх1аш хилар ца 1еш, Даьлаца баь соцам болаш декхара, вошал хил-ар корта хулаш.
*    Психологически чулоацам цу тешама хувцалуш хул, д1адахача шерашка хьажача, шоай ха ма йий доттаг1ала: берий,кегийча наьха, къонахий, боккхийча наьха.
*     Цар цхьацца шоай тайпар белгалонаш гойташ леладу доттаг1ал. Берий доттаг1ал ц1ана хул, бер кхетаме кхедар хьажжа. Кегий нах хилар хьажжа доттаг1ал уйлангахьа айданна хул, шоай хьув(каприз) йолаш.
*   Кхал наьха, ма1ача наьха шоайла чам хилара, цхьацца ювца ро-мантизм йолаш, дего д1адехараш совг1адоалаш, ца ховр ха г1ерташ, сагото д1айоаеш. Ке- гий нах доттаг1ал леладара, беза бувзам оттабе хул, эмоциональни чулоацамца, ужаш безама хьалха хул.
*     Дукхача хана йи1иги безам хьалха экх к1аьнкий чул, маьрий яхар дагадохарца, из хоам гуш хул, х1аьта к1аьнкаш шоай к1аьнкий дот-таг1ал леладеш.
*      Ха д1аяхача, дезал д1аболабалча  наьха бувзам диффернициров-

                396

ани (бекъалуш дакъах ) хул, керда хоалураш (чув-ва) гучадоал, шоаш- ца ма1ан а долаш безама: дезал хилар, даь-наьна декхар, нахацар керда бувзам оттар хьажжа, хьал хулаш.
*     Цкъаза ха йоаг1аш а хул, хинна  доттаг1ал босбовш, из кхы ч1о-аг1а халайишъяц яьха «дега дикал» д1аяьле керда ийдам (отнош-ие)  боалаш: дезалашца, наьхаюкъарле- на, белха, вахар-лелар г1алий т1а, юрта.
*    Массадар д1адаьлча, нахага хьажжа лел цар г1улакхаш, царна Дала хьаькъал далара, цхьаболчар доттаг1ал д1ахьо шек ца бовлаш. *    Ха д1аяхаяр, аьнна доацаш доттаг1ала дакъаловзар (роль) дийна хул, тешам болаш, шоайла безаш, из гучадоал цхьа х1ама иккхача.
*    Низ ба, - оалаш, нах в1аший кхотабеш, доттаг1ал даима маьхе социальни мог1ала лерх1амаш хиннад.
*     Доттаг1ал хул дукха къаман наха юкъе, паччахьашта юкъе, г1ал-ашта юкъе иштта кхы а. Цхьана наьха къаьстта йолча юкъа моттиге оам- алтах (нрав-стях) махлуш доттаг1ала йолаш оамал беррига хулача да- галоацама (цель) ший духьоттарашца (принципы) хилара. *    Мог1ални бокъонашка хьажача доттаг1ал чулоацаш хул эздий тоъбоарамех (но-рмы), адами вахарца сина 1алашол (идеал) йолаш, иштта из нийсса е яг1ац эгоизмаца, тийшабелхаца, тешабайна наха-ца.
*      Из мог1ални кхетамче (понятие) хиларца г1алг1ай эздел хилар башхало я, цу чулоацамах къаьстта хула санаьхк (личность) кхычарца бувзам отташ, юкъар хьала хьашти-теркош (интересы) хиларца, в1а- ший кхетам боалаш ийна хила.
*    Иштта йола белгалонаш хул доттаг1ала, шинена юкъе тешам хи-ларца, мог1ални дикле (кач-во) хилар боа- рам кхы а д1ахо бувц торо яр.
*       Доттаг1ал леладер тешам болга гучадоал, иштта бокъо йоацаш сагах тешам боабар харцо хиннай, социальни торонех из бехкбоаца саг воаккхаш, наьха оамалт (нрав-сть) лохалуш цу наьхаюкъарлен.
х)  Критике самокритике, оалаш греки меттал kritike - махбеш, д1а-юхкъостадар. Из махбар да цхьа кан (способ) хилар хьагойта наьха-юкъарлен хетар, ший новкъостала д1айоахаш духьленаш е харцонаш на- ха халонаш ца халийта наьха вахар дег1адоаг1ача.
*    Къаьстта тембе доаг1аш сага а, наха а вахарара эшашдараш, кхо-ачамбоацараш дукха хинна деррига тахка, диста. Сага довзаш болх-г1улакх (деят-ть) хула халонаш, цудухьа критика ечар, наха еш мо е шийна еш мо, наха еш хилча, цу сагах баккха бехк боацаш.
*    Иштта наха из хьал леладой наьхаюкъарле, дийна йолаш когашта урлатаргья. Коммунисти хьехамгахьа, доккха ма1анлуш дар цу кхе-тамчех (понятие), социализм вахарца духьотташ белгалйоахаш ком-мунисти мог1ал, лакха махбе хьожаш уйла-нигат наьха т1адерзаде, цу мог1ала к1аласоцаш, цу доацача вахара сийдолаш де г1ерташ.
 *       Критико е самокритико д1адехараш гойтар хул, нагахьа мо саг,

                397


ший сина-ло1амах хилча ала е дувца, из харц вар харц ва оалаш, ма дарра вахар д1агойта торо хилча, ала дувца парг1ато хулаш.
*     Иштта цунца мог1ал а ца хуле, малаг1а критика е самокритика хургья цунах.
*     Дикадар коммунисташ йийца критика е самокритика хилча, саг бакъдардувца мукъа волаш, оттаеш хина планаш е локхера 1охийца дерективаш Госплан е партий хинаезаре критик е самокритик йоац-аш. Уж дукха хабараш хулаш пропоганда, наьха легачу, ужаш хьачу ца доаг1аш, довзаш наха тоталитарный режим хилара.
*      Китике, самокритике цхьан нийсалуш хилча хоадама лоцца дар хьагойтара. Хьала критика хилар доаг1ача ца1 белгалдеш, гонахе кхо- ачаш самокритикага, из шийг1а доалар хьагойташ шийгарча бехкто- кхама, цхьа бехк гучабаларца критика хилара ший ц1ара.
*   Критика хилар хиннад шийна т1ера бехк д1абаккхар. Наьх социа-льни торонаш хул кертера х1амилда (предмет) критиках дола хьала хьагойтаргахьа.
*    Критикое, самокритикое д1адехараш хул, парг1ата д1айовзийтар наха шоашта хетар, цу шоай торонах, кхоачамбоацарех, паччахьа де-кхар долаш нахага хьажар, 1аьдало болх ца бара адами торонаш та-лхаш.
*     Сага ший кхоачамбоацараш белгалде аьлча, ца кхетара т1ера хул,
дукха долча даькъа, из бокъо йолга ховш, ший корта, сий лораде, де- оттаман (практически) торо хилара, из наьхадар белгалдеш кхоачам- боацараш, атта мерза.
*     Цох хов сага ца дезилга наьхадар лораде критика ца еш, къаьстта цуна йоаг1а критика белгалйича саг цуна моас- таг1 хулаш. Из критике, самокритике яха кхетамчеш сакхетама юкъе- яьхараш коммунисташ хиннаб.
*     Маллаг1а «вождь е аьла» хиннав опоненташта критика еш, ший никъ лорабеш е хостабеш мара дар дийцар. Априори кхетамгахьа хиннар деоттамах (практиках) гуш хиннар кхыдар долаш моттигаш йолашехьа.
*   Из хинадац нийсса махбар долача хьала, из гучадаьннад харцонца коммунисташ низаца деоттама (практика) зулам деш адамашта баьха никъ. Из критика а къаьста йолаш, х1аьта самокритика хилар доацаш сага вахаре.
х1)  Культ личность хилар да б1арчча цхьанакхийтта хула болх, сага 1аьдал бе даларца, юххед1а дирст лаьца ч1оаг1а. 1аьдал болх 1омб- ар долаш деоттама (практика), политикан ардам (действие) хулаш юкъебаьнна.
*     Иштта цу торонга хьажжа гучадаьнараш хьагуш, ч1оаг1ача оаг1ув-рахь совг1адаьнна башха дика г1улакхаш хулаш мо маллаг1а историн г1улакханча (деятель) хиннар, б1аргаш къайла хеставеш, цхьа маьха даза барзкъа долаш мо, цунах «сийдола санаьхк» (славная лич-сть) еш, гаьнар хьежаш хилча историс белам беш.

                398


*      Культ личность лелача мехка мукъа волюнтарин дагалоацаме уй- ла (идея) лелаш я санаьхках паччахь, аьла, лидер хиларца цхьанена к1ала воацаш озалан (объек-ый) бокъонаш йолаш наьхаюкъарлен дег1адоаг1аш низамаш, ший тоъбоарамашца (нормы) долаш, адам-ий бахаргахьа йола мог1ал йолаш.
*    Духхьал цхьа 1азапа, эксплуататари цабезама антагонизм хулаш наха юкъе экономина формаци хиларца, цу харц хиннача бален до-лача 1аьдалаш лай лелабаь зама е аьлий баьха зама; мискашта та1з-ар деш, цар ц1ий мелаш хиннар 1овхье (явление), культ личность ца хилча ца доалаш.
*    Уж къаьна шира замаш д1аяьлча боаг1аш коммунисташе, фашист- аше, царех хиннад тоталитарни 1аьдалаш оалал (править) деш, царех режимаш оалаш историгахьа, шоай личность долаш: Ленин, Сталин, Гитлер, Муссолини, Франко, Мао-Цзэдун, Тито, Чаушеску, Пол-Пот иштта кхы а.
*      Культ личность хиннад т1ехьа т1аданна хьовкха даь «продукт» административни- команда чоалхле в1ашаг1еллача, цхьа сий доакаш бокъонах д1алела урхалде.
*    Иштта чоалхоттар (система) йолаш коммунисти режимаш хилар гойташ шоай къиза зама. Мела харцо хиннай из, в1алла дийца вар-ргвоацаш, ч1оаг1а харц 1откъамбеш адамашта, харцоно мог1ал йоа-еш, цунца могашле д1айоалаш.
*     Еш хинна халонаш дикача хьиспе наьха кертача ювшаеш, 1аьдало бешхинна низ, Советски халкъан ц1ера духьа ба,- яхаш. Революци ц1ерах даь зуламаш адамий хургйола ялсмаьла нах бахийта даьд, - оалаш.
*    Харцонах ниссхо  хинний, наьха духьа «маьл» хургболаш компар-тийна. Иштта 1аламате доккха та1зар т1алоттадаьд  коммунисташ кховзткъаитт шера, цу къиза хана эшаш хиннад культ личность, къаь-стта белгалдаьннар Сталин ц1ерах хиннар.
хь)  Та1азар (наказание) да бокъо ялара гучал (вид санкции), цунца сага 1откъам беш, цо харц, зуламе даьча караг1даьннарех бехк хинна чувоалаш набахта е ве топаштохаш,.
*    Иштта сага социальни лаг1ан лакхал статус лохадеш низбеш, бо-къонаш соцаеш, кортамукъале д1айоаеш, ший боахамах воаккхаш.
*      Къаьстта боккхаг1болча боарамах та1зар хиннад саг ве, юристи торонаш хилара, ший агабокъонах (закон).
*         Та1зар юкъедаьккха д1адахьа наьхаюкъарленгахьа (в общ-ве),
цхьацца халонаш нийссалу этико махбара, мог1ал толхаяра. Из доа- г1а дагалоацама моттигаш хуландаь хаттар отташ, цох та1зар долаш сага е б1арчча халкъа доаг1аш.
*    Дий хьог1 из зулам нийсса ч1ир лохаш, нах кхерабеш увзалург-болаш водар де е духхьал зулам даь саг, къам, тоаба нийссача наькъа т1а доахаш, бехк хинна гучадаьнна?   
*      Дуне кхелчахьа зулам даьчо, та1зар деш хьаденад, ч1ир хургйол-

                399


аш, даьчо дохийташ, х1ана аьлча паччахьо бокъо ца луш пхьа леха, мохкадаь ц1ий юха мохкаде.
*    Мог1алгахьа дилча, из ирчал йолаш, нах даькъазбовлаш, ч1ир лехарца, нийссо отталуш хинаяц наьхаюкъар- ленгахьа. «Мохкадаь ц1ий ц1ийнга кхайк»,- оалаш хиннад даима, из харцо хилар да дино а, мог1ало а цамогадеш хилча.
*    Цудухьа хаттар иккхача, Дала яхар а деш, дина бокъонех къоас-тадеш лелар аьттув хи- наб наха.
*    Ц1ий мохкадар соца ца дой адамаш даькъаздалар торлу, - тайпаш тайпашта духьал дахача фу хадаш моттигаш нийссалуш хьалха зам-ман, иштта мохк кхыча мехка духьалбаьлча цхьанне вахар дох, торо-наш д1айоалаш, къам есар хилле хьаденад Рим импери йолча хана.
*    Цудухьа эшаш да ч1оаг1а 1аьдал, нийссо хилар цунца а долаш адамаш ладувг1арца, иштта 1аьдало а 1унал деш маьхкахошта.
*      Эзделгахьа хьажача та1зар да бекхам бар мо юкъедаккхар къиза- чан изо, из эздела хинадац дикан ца халара. Ч1ир даима хиннай «доаг1ар далу»,- оалаш йола кхетамче (понятие), из Даьла догавоаг1- аш йоацар зуламе йолаш.
*      Ч1ирах белгалдаьннад  Вона духьал «во» деш (церга духьал церг отташ, б1арга духьал б1арг хьожаш,- яхаш), энжий нийсхала в1алла ца хадаш зуламе ардам (действие) юкъебоа- хаш.
*    Сатохар хала дезаш, Даьла кхел лелалга а ховш, 1адат цу наькъа т1а нийслушдар юкъедоаккхар, кхыдар истори бокъонех дуташ…
*      Дагалоацам (цель) болаш, та1азардар кхерам т1атасса кхычарна, т1ехьа т1айоаг1ача хана зулам ца халийта духьа мог1ал йолаш дац. Иштта, из дагалоацам ба, яхаш Сталин хана та1зар даьд наха; нах кхе- рабеш, да во1ах, вош вешех цатешаш.
*   Юххера цу зуламе боламах хьадаьнна дика хиннадац, цхьа цате-шам, адам далар мара. Коммунисташ, фашисташ иштта болх лелаб-аьб шоай камашта духьал.
*     Цуна масал да Сталин, Пол-Пот. Цар оалаш хиннад: «к1еззига ма-ра ца хилча дикаг1а да, цу к1еззигачар вахар нийссаг1а хургда»,- оалаш, цар ма могга шоай нах боабаьб.
*     Дукхача мехкашкахьа болх 1омбар (опыт) гуш, цига бокъонаш  ч1оаг1ъяр эза хургдолаш, нах кхерамца юхатоха лаьрх1а зулам ца дайта дезаш дола т1ехьа т1адоаг1ар (послед-ие) дикан цхьаннахьа моттиг хиннаяц.
*    Адамий хиннай даима мог1ал (эздел) зуламе та1зар хургдоацаш, паччахьа меженашка (органы) ца хьежаш, наьхаюкъарлена на- ха (общест-ть) дийналуш, когашта ураотташ, мегаргйолча паччахьал- кхе хилара.
*    Цудухьа Сталин моастаг1ал хиннад эггара хьалха адамех хула наь-хаюкъарлен нах (общест-ть) шийна к1алаоттабе, цар новкъосталца белгалваьнна эздий саг воаве е хьалакве.
*     Наха духьал 1аьдал долча, харц наьха бокъо хьаяьле, ц1ена, эзд-

                400


ий нах д1абаха тийша- болх лелабаьб.
*    Нийсса 1аьдал долча, дика, эздий, машаре оамалаш (г1лакхаш) д1ахьовкхаш, з1амига мара деце а, даь дикаца кхетам луш, цунах до-ккха ма1андар (значение) долаш.
*    Дикаг1дар хиннад саг (зуламхо) тоалургволаш болх бича 1аьдало, деррига къама дезар из хиларца. Дезала, тайпана, къамана барт хи-лар - эггара башха йола техьле хиннай.
*      Саг вахача болх 1омбара (практич- кий) хул из хьаллаца нийссача наькъа т1а воаккхаш духьоттар (принцип) долаш, уголовни та1зар ни- йссаг1а хургдолаш, адамий цхьа барт болаш, наха дагабовлар долаш, цхьацца йолча организацеш мог1ални-бокъони хьалаш довзаш, кер-тера моттиг я цу болха социальни торонаш адамий нийссаянна хила.
*    Судаш бу белхах наха тоамхулаш, наха дезар из хилара, къайле йоацаш, эздел (мог1ал) тоалургдолаш, лаг1а лакхал гуш, цига кхачар дезаш. Иштта наьха юкъарлен культура болхбеш хуле, ший хоза кхол-лараш (твор-ва) караг1доалаш.
*     Доккха дика дар лийцабоахка нах тоалургболаш болх бича,  дино ма яхха, зуламхой нийссача наькъа т1а баха.
ц)  Мог1ални тоъбоарам (норма моральная) хул латини меттал (nor- ma - нийссаяь кийчал, хьовкхам кепах).
*     Оамалтах д1адехараш (нрав- ых треб-ии)долаш, дукхача агакепах (формы) аттаг1бола хьовкхам ба тоъбоарам; ше шина наькъа т1а бо-лаш, ца1 мог1ални ийдам (отнош-ие) болаш мо, шоллаг1а мог1ални сакхетама агакеп (форма) йолаш мо а.
*    Цхьана оаг1уврахь тоъбоарам болаш кхоачам беш сага д1алелара (повед-ие), 1адата юххехулаш цхьатарарча караг1даьннарца (пост-ки, дукхача наьха эздела бокъо йолаш мо, ца халанза ца йоа-лаш, х1ара сага къаьстача моттиге.
*    Маллаг1ча наьхаюкъарленгахьа (общ-во) долаш озали (объек-ый) хьашт хилар (потреб-ть) къаьстта юхдийналуча болх-моттигашка (сит-уация) нах цхьатарра леларгболаш ладувг1аш.
*     Цига хьашт (потеб-ть) да д1а-юха додаш деоттама (прпк-кий) нов- къостал долаш тоъбоарама.
*   Цуна д1алела низ хулаш х1ара сагаца, чусоцаш нахага, бохкара масал долаш массанахьа,  наьхаюкъарлен хетара (мнение), 1аьдал долаш цхьатарра кхоачаш 1оморах (привычка) е кхыйола агакепах (формы) деоттамахьаяьнна сина-1алашох (идеал) наьхаюкъарле йол-ча цхьа лостамбар (дисциплина) долаш, цига эттача хьалах (обст-ва), иштта ший оамалаш (нравы) йолаш.
*     Мог1ални д1адехар хоалуш тоъбоарама кепах д1аэцаш болх бу агакепах (форма) е мог1ални сакхетама эшшача бесса нийсъяь кийча-лца (правила), хьехамца.
*     Цу уйлангахьа кхыйола сазали (субъек- ый) оаг1ув ба тоъбоарама, х1аьта из мог1ални сакхетамца хьахул, амар деш хьиспе, цхьатарра нахага д1айирза йолаш, наха цо яхар де дезаш ца боалаш миччахьа.

                401


*     Массала да, Аллах1о наха т1адила паразаш (дина б1оаг1ий): Даь-ла ца1 вар, пайхамар бакъвар, ламаз дар, марха кхабар, загат далар, хьажий ц1аг1а вахар; цул совг1а харц ца лер, саг ца вер, зина1а ца дар, даьца-наьнца дика хилар, бусалба дина аьттув бар, цох саги бу-салбал хулаш, ший тоъбоарама.
*     Цу кепе махбеш мог1ал гойташ хиннад Бибалгахь яьздаь «итт хье-хамаш»: (да, нана ларх1а хьай; саг ма ве; з1ина1а ма де; х1ама лочк-
ъа ма е, хьайна дича дезаргдоацар, наха ма де иштта кхы да уж). Дукха бола белха тоъбоарамах, адама вахаре юкъеяьнна хиларца, ду-кхача ханаденна  шоай ма1андар (знач-ние) д1адалац.
*    Х1аьта хулача тоъбоарамех, юкъейоалае оалаш тайп-тайпарча хьале. къаьстта болхбе беза кхетадеш, иштта довзаш гонахьар хьал.
*     Цигарчох кхеташ хьадаха деза мог1ални кхетамаш (предст-ие) дикаг1а барт хургболача оамалах, духьоттарах, сина-1алашох дик-во довзаш.
*      Тоъбоарам т1ехьхилар далац, санаьхко (лич-сть) массаза чакхбо- акх нийсса болх, цхьа рациональни процедураца, эшача метте хулаш.
*     Кертерадарех ца1 долаш цхьана хала, ба беза болхбеш, кхетам лушбола тоъбоарам (норма) хинна д1аэттад чухьара эшама шийгахьа ага-кеп (фор- ма) йолаш.
*    Цу хьале доготташ, 1омадаьраш долаш, сага цига деза кхоачаш-деш амар а доацаш. Из да бокъонца эздий санаьхк (лич-сть) хиннал-га, тоъбоарамо яхар кхоачашдеш.
*      Тоъбоарамо хьагойт хьовкхадаьр (хьовкхадаьр) е нийссаяь кийч- ал (правило) тара хила, юкъар башхал хулаш.
*   Цул совг1а, из кхетамчен (понятие) юкъар боарам болаш, хьов-кхамбеш, гойтар доалаш хул, кхы а кхетамца йоацаш тохкам баь тоъбоарама, ший хьехам т1а «Унахц1ена наьха юкъарле» яхача Э. Фромма белха т1а.
*     Цо-м хьахьовкх, таханар наьхаюкъарле ца могаш хилар, х1ана аьлча, цунгахьа  маьхе боал тоъбоарам юкъера боарама хилара, ший-гахьа духьленаш йолаш,- цу хьовкхадаьрца (образец), могашле йол-аш хулилга адамий психика.
*    Х1аьта Бейтсона хьагойт дар, таханар 1илмо 1омацабар сел тоъ-боарам, мела харц ба цун д1адерзар. Ч1оаг1а аламата (филос-ия) хало йолаш, латт деррига адамий тоъбоарам болаш хилар сага д1алелара.
*    Лоарх1аш да, ужаш моргаш долаш; цхьабакъда делоста-ма, цу тайпара кхайкарал (заявление) даим лелаш да. Цу бесса беррига ад-амий тоъбоарам д1ач1оаг1абеш сина-1алашонца (идеал) е хьашти-теркошца (интересы), иштта социальни тоабаш йолаш.
*     Из сел  дале а, болаш къаьстта тоъбоарам, мегаш йолаш 1аларх1а башхал, беррига адами тоъбоарам сага д1алелар долаш.
*     Из «Дошо нийссъяь кийчал» (золот-ое прав-ло) я мог1ала низ хьа-
гойташ: ма де кхыча наха, хьайна дича дезаргдоацар,- оалаш е духь-

                402

оттарца кортамукъа дег1адоаг1аш санаьхк (лич-ть), цига цхьаккха новкъале хул йиш йоацаш.
*    Из тоъбоарам геттар маьхе баларца деоттама (практика). Тайп-тайпар сфераш йолча ардамбеш (дейст-ать) тайп-тайпара социальни тоъбоарам (норма) болаш, беррига маьхкашка, субъкультурашка е профессональни врошал долча шоаш духьееш (почи- тать) шоайла.
*        Социальни тоъбоарам лоарх1аш ба д1аюхдекъа:
а) къовламаш (запреты) е т1аъяздар (предпис-ие) долаш де мегаргдар е мегаргдоа- цар;
б) тоъбоарам т1алацамегашбар, духхьал цхьайолча тоабашка е тоъбоарам т1алацамегаргбар массанена;
в) тоъбоарам юкъебаккхар, къаьстта йолча моттиге (болх-моттиг этта) е тоъбоарам юкъара цхьоаг1он;
г) тоъбоарам д1аяьзбаьраш е д1аяьз ца баьраш. Дезаш да така хьакха, уж социальни  тоъбоарам бац ма1андеш мог1ални бокъонех; д) х1аьта болхбеш хьашти-теркошта (интересам) оалалдеча (управ-ять) социальни эйдажа (сословие).
*     Т1ахьожам беш нийсса лелабе тоъбоарам мегаш хул чухьар сага т1ехьа хулаш ше индивид е арахьар. Цу даькъа хул тайп-тайпар чо-алхоттараш (системы) нийсабе социальни тоъбоарам, царех я мог1але, бокъое.
ц1)  Наьхаюкъалена хетар (общественное мнение) хул дукхача наха дакъа а лоацаш гучабувлачарех ца1 сакхетам хинна, хьахьовкхаш наь- ха ийдам (отнош-ие) боалаш.
*     Цига хула тайп-тайпара социальни эйдажах (сословие) тоабайех, партех е динах латта паччахьалкхе йолаш, кхы а политики, профес-сиональни, ханаци, культураци бувзам боалаш, наьхаюкъарлен ма1-андоаг1ара (значимый) факташта е 1овхьешта (явлен-ия).
*      Социальни хьал-торо ялар хиннад наьхаюкъарлен хетар хьажжа, цу статусах наьха вахар ч1оаг1адаларца, цигар политически, маьхка-хой (граж-кий)  вахар-лелара.
*    Цигар хьал тоадалар хьажжа ший тешам болаш, цхьа индивидах хула мукъле маьхкахошта хинна, шоай вахаре наха шоашта хетар ала торо хиларца, цох наьхаюкъарлен тоъбоарамаш (нормы) доалаш, цхьацца торо шоай тоаеш, кердадараш юкъедаха.
*    Авторитарни наьхюкъарле хилча, адамий бокъонаш д1айовш болх хул, х1аьта а наьхаюкъалена хетар ший ма1ан доалаш, нийссалу низболчар дар отташ, цига класс е клан яле а. Иштта цу ма1ане цу хетара  наьха юкъарле хилар д1адоал.
*   Ший чулоацама наьхаюкъарлен хетар гучаювл хьашти-теркош тайп-тайпар социальни тоабай е индивиди шоашкахьа эргал йолаш.
*     Цу даькъа хьаго хул цхьа нийссо хилар детерменациех сага инди-вивидальни сакхетама е д1алелара; уйла-нигата, мах оттабара, кара-г1даьннарех (пост-пки) сага.
*    Цу хьале цхьа бакъахьар маьхедар (цен-ность) бартдоаг1аш дац

                403
шийгахьа детерменантни хиларца, наьха юкъарлен хетар (мела дукха е к1езига из хиннаяр аьнна - прогрессив- ни е реакционни хала йиш йолаш я).
*    Дале а сага шийна хетар д1агойта е леладе торо йолаш, цуна оамалти (нрав-ый) декхарга хьажжа, цох кортамукъле, - оал мог1ал-ни йолаш. 1аьдал политика цхьана кога т1а йолаш д1аерзара (напр-ав-ние), вокха куга т1а наьхаюкъарлен хетар а долаш моттигех хьал даьлча 1аьдал къовсаме хулаш ха йоаг1а.
*     Цу наькъата нийссалуш хинний дукхача паччахьий кара револю-цеш, ше-шийчуна ший ц1а а хулаш: «красная, оранжевая, тихая, - оалаш…
 *     Ха доаг1а, саг дика г1улкаха хилар доаг1аш, цуна хьашти-терко хулаш хьашт (потреб-ть) даларца, диканга кхача да1алеларгахьа.
*     Цудухьа халанза даргдоацаш, х1ара саг кхетаме кхевер, рациона-льни дагалоцаме уйлаш хургьйолаш, наьхаюкъарлен хетар долаш, масал долаш саг оттавеш го дика х1амилда (предмет), лерх1амбай-тара 1аьдало нийсса совг1ат луш сийленга кхачар дезаш.
*      Массала 1аьдало наха ца эша т1оам е реформаш йолаяча, цига адам хьовш болх хул, из дагалоацам  1аьдал бар наьха хьашти-терко ца ларх1ара.
*   Дика 1аьдало ший наха низ ть1акхохьаргбац, ше адамаш хоржан-даь. Адамий вахар кизга хинна наьхаюкъарлен хетарах гуш хул.
ч)  Наьхаюкъарлен соцам (общественный договор) - кхетамче (поня- тие) я. Цуна новкъосталца, цхьабола уйланчаш хьалха замангахьа г1иртаб мук1аралде (признать) хьал гучадоаккхаш, цунца паччахьал- кхе хьаялар. Наха хьал доаг1аш лаьтта делостам (практика) бахьаш, цунгар белгалонаш е мог1ал гуш.
*    Наьхаюкъарлен хьехамах соцам болаш, эггара хьалха саг д1али-йнав, цхьа ше мадарра (естественый) хьале, цунгахьа цхьаккха декх-араш, ший х1ама долаш хиннадац цунах, цига массо шийна хетар деш, нах лийнаб, хьаране ший хьашти-терко (интерес) хилара.
*      Из хинний сага кортамукъле, тоъал яьйза, цига ца1 шоллаг1чунна барта ца хила таралуш хиннад. Из хиннад нах шоайла г1ертар, къовс -ам лоаттабеш ше-ший лакхаг1а вала.
*    Цу тороно массанена зедеш хиннад е х1ара сага  хьашт-терко (интерес) та1аш хиннай. К1алдисса хьал гуш наха, цига бартбеш хин-наб массане цхьа соцам хургболаш, лерх1амаш а деш, шоайла д1а-юха г1улакхаш леладе, цхьа тоъбоарамашца (нормами), х1аравар д1алеларгволаш, шоай кортамукъленах къаьстта, шоашкара д1акъа д1алургдолаш паччахьалкхе хилара.
*      Цо ший  оаг1уврахьа массанена тешам (гаранти) луш сага, из ди-йнавита, могашле, моршалле лорае, цар вахар лораде.
*     Даглоацам уйла (идея) хиннай наьхаюкъарлен соцам кхайкабаьб, гаьна ханачар софисташ: Эпикура, Цицирона, къаьстта щерра хьехам баьб уйланчаш: Гроцис, Гобсас, Руссос, Локкас…

                404


*     Из хьехам хилар прогресс хиннай, х1ана аьлча мозг1арий- алий кхетама духьал йолаш, капиталисти бувзам оттабара, хоржамаш деш, дукхаг1а наха къоабалдер, дезар е торолур, къамо хьахоржаш хинна хьал, дикаг1а да яхаш.
*     Цунца тхьовра хьалха хинна кхетам, бокъо хилар е мог1ал хилар, /аьлий-мозг1арий абсолюти 1аьдал хилар/ д1адоадеш керда низам
юкъедалар прогресс хиннай.
*     Ц1ана Даьла раьзахургвоалаш х1амаш хиндац цар дийцар, вешта, ахча долчар леладе доладаь хиннад дер- рига бокъонах хинна хьал. Бокъо хиннай мискаш юстар бусаш доалахой ца хилара, мискай бокъ-онца ахчах эцаш хиннай шоашта бркъо.
*     Х1аьта цар яьхачо дуне-вахар харц хилача, дикаг1а деце, вахар д1адахача ше ма доадда, баьхий нах а, мискаш а цхьацца г1улакхех юхабувлаш бартбеш наьхаюкъарле хьал тоаде, Гоббсас, Руссос ма ях-ха.
*   Б1арчча наьхаюкъарлен соцам хинбале а идеализмах, цунах хьа-дийнад наьхаюкъарлен низамаш, х1аьта цар бакъахьа хилар е дик-товка еш озали (объек-ый) хьашташ хиларца, адамаш дахаргахьа, из вахар д1аоттар юкъедоалаш наьха ло1амах, наьха бартах.
*     Иштта цу хьале, наха къоабалду кхачам (продукт) долаш, адамий сакхетамга хьажжа.
*     Цу хьехамо (концепция) йоккха торо янний, этический хьехамаш д1анийссаде, шийгахьа цхьацца д1адехараш долаш хано, х1ана аьл-ча, наьха вахари торонаш, шоайла хьежаш, шоайла йоаккхаш хиннай, цхьана сага г1улакхаш леладе в1аштехьа ца доалаш (аьла вале а).
*    Цул совг1а эздел, оамалт (нрав-сть) хьадалар хиннадац, наха ловш хиннача х1амаех, истори бокъонах, цуна хьадалар бокъо хиннай цигарча хьалах (обст-вах), дар довзаш. Наха хьат1эцаш хиннад, декха- раш хала ма дезза, болх-моттигаг (ситуация) хьажжа. Иштта шоашта болча пайданна.
*     Цу тайпар кхетам балар, мог1ални декхараш хьа- далар гойташ, саги наьхаюкъарле хьалхишка ше мадарра (абсолют-ый) хьал доалаш бехкама (услов-сть) цхьа юкъа бартбарца, уж массихана долашдо-ландаь, эздий вахар дезаш.
ч1)  1аьдал (обычай) хьажа 317 оаг1ув т1а.
ш)  Массаза йола бокъо (обычное право) я кхетамче (понятие). Из пч- чахьалкхено ч1оаг1адаь тоъбоарамех (нормы) 1аьдалаш (обычайи) да, цуна хилар гучадоал наьхаюкъарленгахьа классаш йолаш, пачча- хьалкхе цох латташ.
*     Наьха сакхетамгахь яхаш хул массаза йола бокъо, 1аьдало ше до-лилга д1ахайташ, шийгахьа д1адехараш хулаш: налог яккха, ц1ай д1акхайкаде, адамашта эшша г1одар, никъ буле, газ-хий чудулаш, керда болхбу мотигаш хьаелаш, ишколаш, стадионаш, яслеш хьаел-лаш, болх боацача наха ахчанца новкъостал деш, чуваха тховк1ийле йоацачун новкъостал деш, ужаш я 1аьдало ю социални гарантеш.

                405


*    Акха нах баьхача замалахь, тайпа доакъошхой болаш нах, цар д1а- лелар (повед-ие) нийссадеш хиннад тайпо, ший доалдеча «кулгаца» т1адилар долаш.
*     Цига тайпан е тоабан воккха волаш, цига тоабай кулгалхой гулама гуллуш, организаци я оалаш мо, шоай 1аьдалаш юкъедоахаш хиларц. Эггара хьалха чоалоттам (система) хиннаб цар ч1оаг1ъяь бокъони хьаллаттар долаш, шоай тайпара дале вахара кхоачамбеш.
*   Царех 1адаташ хулаш, уж д1анийссалуш хьашти-теркош (инте- ресы) оалалдеш (управлять) хиннача адами вахара.
*      Юредически тоъбоарам (норма) ба массаза йола бокъонаш оттар ца 1еш, 1адат хинна цигар ч1оаг1ленаш шерашкахьа лелаеш наьха-юкъарлено.
*    Цу кхетамчена белгало йолаш, акха нах баьхача заман, иштта а аьлий (феодалаш) заман юкъе йолаш, дог долча даькъа цигар «ди-ке», цигар «вое» леладе чам болаш. Массала, массаза йола бокъо йолча леладаьд ер мо кодексаш: «шийтта таблицах законаш»; «эрс-сий бакъдар» (русская правд); «саксонское зерцало».
*     Дукхаг1а долча даькъа тоъбоарам (норма) хьиспе хиннай массаза йола бокъо, ше санкци а хинна, цу эггара ирчача 1адаташта (массала, нускалца бийса йоаккхаш - бокъох хьалхарча бийсана).
*    Из ирча 1адата духьал болхбар 1аьдал бокъо хала езаш. «Венача хьаьшаца, ц1ендас ший сесаг 1оюжаеш», из тиша 1адат хиннад  Кавказе баьхача лоамарой а, царгахьа тараматал (язычество) долача хана, цу тайпар тшал хинний Сибарег1а даьха къамий, эрссий, х1ир-ий, г1алг1ай а.
*     Буржуазни революцеш котяларца Европе, уж бокъонна тоъбоара- маш д1адехьад вахара юкъера къаьна акха 1адаташ. Цхьабакъда барт эшаш «дворянствоца» буржуазис дуташ хиннад цхьацца 1ада-таш, массаза йолча бокъонца хургболаш тоъбоарам бале а.
*    Цхъьацца дола дакъаловзар (роль), массаза йолача бокъона лелаеш хул, къамашта юкъе дохкар-эцар бувзам оттача. Цхьайолча пачахьалкхенашка 1адаташ шоашкахьа к1езига-дукха леладу судаш-кахьа соцхоадам (реш-ие) беш къаьстта долча диккашкахь (дела).
*     Цхьадола дакъаловзар (роль) хиннад, мссаза йолча бокъонех, паччахьашта юкъе дохкар-эцар  хулаш, ийдам (отнош-ие) оттарга-хьа…
*      Таханарча дийнахьа вайи вахаре дац 1адаташ юкъедоалдаь судо соцхоадамбеш (решать). 1адаташ, къаьна оамалаш (нравы), юхедис- са цадеза г1улакхаш, низамо хотамага кхувлаш болх бу.
*    Цул совг1а, уж тохкаш 1омадар да д1анийсссадалар е кхетама хьаст хулаш,цхьаццадараш довза, къамий эзделаш дикаг1а тохкамбе.
*     Тахан 1аьдало, динаг1а боахкача наха хаддаш къовлар даьд г1ал- г1ашта юкъе кхалнах удабар. Царна духьал оттадаь доккха г1од да х1ара доакъашхочо ший боарамах, юрто д1аходавеш, велача д1авол- лар соцадеш.

                406


*    Цу муг1арех да пхьанаш ца дитар, харц зуламаш дар, наьхаюкъар-лено ший т1оам д1ахьоабеш. Уж ирча 1адаташ хиналга историна мара ха боакъув йоацаш, нах бусалба хилара дино ч1оаг1а къовсам лелабе оалаш, х1аьта Россий агабонех (законы) та1зар де дезаш, на-ха 1аьдалга д1ахайтача ханаденна.
*      Массаза йола бокъо я х1ара сага янна бокъо, из хургволаш наьха- юкъарлен доакъашхо, иштта паччахьа  маьхкахо (гражданин). Г1алг1- ай лоаме баьхача хана, лоарх1аш хиннад зуламе доаца 1адат, х1ара лоамарочо кий тиллаезаш.
*     Из тилла хиларца цох мехкахо (гражда-нин) волга ховш, тайпах волга ховш, эздий волга ховш кийга хьажжа, цох г1алг1айл долилга гучадоалаш, ц1и хиннай «Кийтава».
*    Из яхилга хинад маьхкхо (гражданин) яхилга. Иштта адамаш, къамаш шоай белга- лонна вахара 1адата а дий, массаза йола бокъо лелаяьй.
щ)  Мог1альни  декхароттар (обязанность моральная), из да мог1а- ло д1адехар доаладеш, наьхаюкъарлен доакъашо хилара сага декхар т1адужаш саг хилар д1алеладе, юкъар вахар ларх1а, маьхкаца цхьан- кхетар а деш, т1адилла балха декхар(задача) кхоачашде.
*     Цу хьала декхара хаьддадар (категория) цхьана хул, из кхетамче декхар отта йолаш, шийгахьа цхъьана оаг1уврахьа ч1оаг1а юкъар оа-мал хала.
*    Иштта цунца хьахул, д1адехар нийсса т1адоаг1аш дукхача наха. Х1аьта кхыча оаг1уврахьа - геттар къаьста йола оамал (нрав) хилара, цо цига хьахьовкх чулоацам, сага караг1даьннараш гойташ (сага де-кхар гойташ).
*     Декхар (долг) саг хулаш да кхоачашде, цуна къаьстта декхар от- тара. Т1еххьарчо гучабоаккх, эггара эргаш бола болх-г1улакх (деят-ть) дар, цигар сага вахарах сферага хьажжа, кхыча тайпар цох мог1ални бувзам оттар оал.
*      Цу торонга лоарх1аш я (дезали бувзам, наьха юкъарлен бувзам, ийдам (отнош-ие) боалаш декхар оттара.
*     Ужаш кхоачашдар отт, наьха къаьстта долча хьал-моттигашка (си- туацешка) санаьхк (лич-сть) хилар доаг1аш.
*   Массане, наха кхоачашдар хьажжа мара, улаш хиларца бухе мог1ални (эздий) декхар оттар долаш, хьахула торо барт болаш болх-г1улакха (деят-ть) массайолча наьхаюкъарлен з1енарах, хьаллоацаш, къаьстта йола наьхаюкъарлен лостамбар (дисциплина).
*    Кхы цхьаькха а да, ший декхароттар ца лоарх1ар, ший декхарот-тарах д1акхоачаву лостамбар дохадича. Иштта эздело д1адехараш д1адоадича, цхьа наькъа т1а новкъостал деш, массадолча вона сагота воацаш саг, нах шоайла ца тешаш.
*    Изза морг ца халийта, х1аравар декхаре ва шийга диллачох кхоа-чашде мог1ало д1адехараш. Цига цуна наьхаюкъарлена бола пайда гучабоалаш, наха шоашта т1адилла г1улакхаш башхадеш, иштта мог-

                407


1ални духьоттараш тоалуш.
*     Вахаргахьа ма дарра, дийцача тайп-тайпар декхар отташ, йиш я барт ца хала, шоайла къовсаме хулаш, цига сага хьал-моттиг (ситуа- ция) гучадоалаш, цхьа мог1ални хоржам бе.
*     Сага декхар т1адужаш хиннад даима эггара хьалха саг хила эздел- долаш, дикача белха т1акхувш, болх-г1улакхах (деят-ть) беркат дос -саш шина, наха, цунах сапарг1ата доалаш, вонна, зулама духьале еш.
*      Сага чухьар хьалг1ертар хиннад саг хилар т1ерадаладезаш, наха юкъе ший моттиг хьалоацаш, наха везаш. Цунга хьажжа декхаро д1а-дехар даима сингахьа хулаш, сага психалоги орентир хьалоцаш сан-аьхк (лич-ть) хилар маьхедар (ценность) хулаш, сага сий хилара.
*   Санаьхк хилар да арахьар декхар оттар саг хила, лостамбар доаг1аш цуна д1а- леларгахьа.
*       Мог1альни д1адехар долаш сага сатеша хул индивидах цимхара декхар доалаш, цхьа т1ахьехам агакепах (форме) мара деце а мелала е эсала юхекхачар ца дезаш.
*     Сага безам болаш мо хул сагах къа хетар а, саг хилар д1ач1оа-аг1адеш къахийтта, везвалара никъ боалаш, цох а сага сийно д1а-дехар доаг1аш, декхарах саг хиларца.
ь)   Т1аийцар (обязательство) хул дуненчухьа саг вахаш т1аийце дегахьа ч1оаг1о яле е гучахьа дош дале, уж цхьацца дола г1улакхаш ларх1а сина лерх1амех, сий де.
*     Цу дерригача хьалах декхароттар гучадоалаш. Из цхьана сагага кхача йишйолаш хиннад е б1арчча наьхаюкъарлега кхача торо я. Болх 1омбар деш деоттама (опыт для прктики) шоашта наха т1ийцара цхьа г1улакх е х1ама де т1алоац, дош луш доккха дакъаловзара (роль) наьхаюкъарлен вахаре, цхьана сагага д1адоладанна паччахьи бувзам оттарга кхаччалца.
*      Саго шийна ца1 де т1аийцаро бокъо луш я беррига наха хьалха догдаха цхьа къаьстта бола болх бергма бий аьнна. Из дош даннача саго хул ший д1алелар цунца д1атоадеш наха ма дезза.
*      Иштта хула т1алоацам, ч1оаг1а маьхе ба, цунах диканга догдахи-лга хуландаь, цигар наха шоай вахара цхьацца толамаш дезаш. Ду-кхаг1а долчо, т1аийцарий тайпаш да наьхаюкъарленгахьа, цар ч1оа-г1а нийссалу бокъо яларца санкцех: договораш, контракташ, т1аий-цараш, новкъосталаш.
*      Мог1алгахьа наха болх-1омбар (опыт) деш, уж шоайла бовзаш, бахаш Таийцар хьахул декхара д1адехар куц долаш, шийгахьа лорае, лаьрх1а тороца, дош даларца.
*     Иштта хулача этический хьехамашка- хьа из кхетаду, цхьа хьаст болаш мо, дукхача мог1ални д1адехарашта г1улакх деш. Наьхаюкъ-арлен (общ-ый) соцама, хьехамга хьажжа, мо- г1ални декхар хул сага наьхаюкъален хьалхишка гучадоалаш.
*     Цу саго, ший мукъа бартбара, беригача нахаца кхоачашде, шийна т1адилла  декхар,  цхьа  къаьстта йола  нийссаяь  кийчалах (правило)

                408


нах цхьана бахаргболаш.
*     Вешта аьлча, т1аийцар-м цхьа оаг1ув мара бац, мог1ал- ни декхар долча мотте, къаьстта долаш х1ара сага е хьала хула болх-моттига-хьа.
*    Мог1ални декхара юххе деррига д1акхоачаш, универсальни хьала ма1ане (значимый) хулаш къаьстта шоай хьалашца, цига эттача ийда- ма (отнош-ие), цу сага кхыча нахаца. Т1аийцар нийсса д1алеладар, тешаме хила дезаш, дола декхар да х1ара сага.
*   Цхьа къаьстта хувцаданна низам этта, из деррига хьал кхыча тай-пар доаккхаш е 1аьдал хувцаданна моттиг хули, цунца дувзаданна хьал наха керда ийдам (отнош-ие) боаг1аш, хьал талхаш е тоалуш, ший болх-моттигашца (ситуациями); т1аккха цо (саго) наха дана дош е «т1аийцар» хувца дезаш хьал доаг1аш, дезе, цадезе а.
*    Цу тайпар торо хувцар эхь долаш х1ама дац, из наха гуча дича хо-аргда, из саг кортболаш волга, шиндухьа воацаш. Нагахьа мо, сага дика болх тоабаннача хана наьхаюкъарлен е къаьсттача наьха барт бохабеш, ший даннача деша т1ераваьнна, т1аийцар толхадеш, шийна хетара, т1ак- кха цох тийшаболх оал.
*          Ирча б1ехал я из, цу моча сага д1алелара Дала на1алт аьннад.
Къаьстта хоадам болаш да бусалба саго данна дош, цуна далар ч1о-аг1але хул шиъ саг теш волаш хилар, цох махбар оал, нагахьа йох- кар-эцар хилача.
*     Х1аьта из деце а наха д1ахозаш аьнна дикага кхача къаьстта, цуна лерх1ам хул, вонга кхача г1ерташ аьнна дош, цу саго е кхыча бусалба вежараш юхтохадезаш да. Дала могадаьдац зе, зулам из во дахьаш хуландаь.
*     Бусалба саго т1аийца г1улакх хилча, цо цунна лерх1амбе беза, багар д1адаьннача деша да хулаш, т1ехьашкавалар доацаш, хий берда юхе соцаш мо, хьана аьлча деша хьадалар сага тешарца хул.
*   Иштта вайза сагах бола тешам ч1оаг1а болаш цун наха, сагото яг1ац цунгахьар. Данна дош лорадеш, сий довгдоацаш, цхьабакъда дана дош е баь1а дув ч1акхбаха безаш белхаш цар бакъхилар зулам-доацаш, къаьстта Аллах1а ца дезар долаш, харцо йолаш, т1аккха цох гаьнавала везаш.
*   Ма  хули цаховш нийссаданна е ца кхеташ зулам наха нийсса-далийта, цох юхвалар дикаг1айола молх хулаш харцона духьал, из да къиноех гаь- навалар.
*     Элчано (с.а.с) аьннад: «Цхьа маллаг1а х1ама дув биача, т1ехьа гучадоалаш маллаг1а дикадар, Далла, наха дезаргдар, цу дувбаьача г1улакхал, къа хиларца цунца, т1аккха юхаэцалба цо ший дув е дош (кхаь дийнахьа марха кхоабаш, Даьла духьа), х1аьта дикагдар долда цо, цула т1аьхьаг1а» /Муслим/.
*     Декхар кхоачашдар доаг1а  шина даькъа. Нагахьа ужаш бокъонца долашдале сага сингахьа, т1аккха сага атта хул декхар кхоачашде Даьла раьзахургволча наькъа т1а.

                409


*     Иштта хиннад вицвалара адами да хиннавола Адам дош, ц ома баалахь аьнна ажий сом баара. Х1аьта а Аллах1-м къахетаме ма вий, гешт дара.
*       Цхьаькха да бусалба сага кхетаде дезаш цуна декхар, хаьдда баь мах болаш. Саг хьат1аийцачо т1ехьаверза везаш, цхьаккха шеко йоа- цаш, ший ши б1арг хьамелалекха, кхоачашдеш ший декхар.
*     Цу наькъа т1а нах эргабувлаш хул, шоашкар торонашка хьажжа, х1ана аьлча из кхоачашдаро боккха мах д1абехаш, валар долаш. Цхьабакъда из хало в1алла йоацар я, довзаш хилча эздий, догц1енна хилар  саг, боаг1арг- болча наькъа.
*      Къайлаг1а т1аийцар дош, болх, г1лакх цхьа декхар долаш дохаа- дар тийшаболх ба, наха зулам хулаш.
*     Х1аьта зулам дара хоттаме вугаш саг е б1арчча паччахьалкхе, мог1ал ца хилар доацаш, цунах баь мах хулаш официально къамий юкъар долача декхарех.
*     Ч1оаг1ача нахе, паччахьаше лерх1амбеш хилац низах лохехьлат-та паччахьашца, цу къамий юкъар ийдама (отнош-ие). Цудухьа цхьац-ца бахьанаш корадоаг1а низболчан дунен т1а харцо лелае, т1аийцар дицлуш.
ъ)   Мог1ални бехктокхам (моральная ответственность) я этика хаьд-дадар (категория), из оамалтан (нрав-ый) кхетамче хилар хьажжа,
саг хилар белгалвеш. Цунах бакъахьар г1улакхаш караг1дувлаш эз- дело ма яхъха.
*   Цул совг1а гучадоаккхаш лаг1а лакхал, санаьхко (лич-сть) дакъа-лацар гойташ социальни тоабашкахьа юкъе; цига эздела нах тоаба-ларга хьажжа, наьхаюкъарлен ийдам (отнош-ие) балар дег1абоаг1- аш бувзамаех.
*     Нагахьа декхар долга ховш, цигар хьал кхетаде, эшар юкъедоала- деш дезача е болх-1омбара (опыта) чакхдаккха мог1ало д1адехараш, хаттар луш, маллаг1ча тайпар тоъбоарам (норма) кхоачашбе беза е малаг1ча тайпар, саг бехке ва ховш доаг1ар ца дара. Иштта хаттар хул сага, ший бехктокхам болга ховш.
*     Санаьхка (лич-ть) бехктокхам нийс- салуш мог1ални болх-г1улакх (деят-сть) хинна; цунца дувзадалара ха- ло хул хаттараш долаш: сага в1алла кхоачашде моги, уж т1аяьзду д1адехараш, маллаг1а оамал ба (торо я), нийсса кхетаде, дар д1адувца, мела гаьна д1адоада доазув цун болх-г1улкха (деят-ть), могашле йолаш е де магарца цхьацца до-ла бакъахьар г1улакхашта.
*     Цхьадола г1улакхаш де доаг1ачо кхоачаш хули е ца хули, декхаре вийте саг, эшшача юххера хьакхоачарех, цуна т1ехьат1адоаг1ар (пос- лед-ие) долаш ший ардама (действие)? Ужаш хувца г1ерташ, арахьар торонаш хилча, из деррига го сакхувргдий  хьог1 цунна?
*   Деррига хаттарашта къасташ хоадам бу, цох дар къостадаьд мог1алисташ, уж сага бокъонех хьал миштад ха наьхаюкъарленгахьа (общ-ве), хьожаш уж шоашта дайнача тайпара.

                410


*     Таханарча дийнахьа наьхаюкъарленгахьа (общ-ве) сага хьал (по-лож-ие) ч1оаг1а духьлен хул, ший гонахье йолаш.
*     Цудухьа дукхача уйланчаш (мыс-тели), цхьа соцхоадам (решение) беш холонашкахьа бехтокхамца, саг бехке ву, бокъонца т1ехьт1а-доаг1арца караг1даьннараш (послед-ем поступки) долаш.
*      Иштта ца зувш сага гонахьар хьал, из болх-моттиг (ситуация) гойташ хул экзистенциализм гойтараш.
*     Цу тайпар мук1арло (призн-ие) деш саго болх-1омбара (опыта) хувцалуш вац тувлавалара юхе волаш, цунца саг бакъвеш, цуна хьаь-къал д1ацакхачара, шийна могар дича ваьннав из,- оалаш мо, бехк ца боаккхаш цунна, ца хара деррига довза торо ца хилча из шайт1а ца хилча, цуна из ца хар да, ший декхар, цуна ца хар, х1аьта цун магац  доккха юххера хьакхоачараш цига гучадаха, уж гучадоахараш хьажа-ча деонтологически интуитивизмага.
*      Вахар долаш гонахьар наьхаюкъарлен социальни торо хала е ат-та хиларгахьа хьажжа да дукхаг1а долча даькъа, адамаш гойташ ба бехктокхам.
*    Т1ехьат1адоаг1ачох (послед-ие) оамалте (нрав-ый) долаш, эздий хоржам беш, из бокъонца дола хьал, наьхаюкъарлен бехктокхам со-цабац цхьанна аспекто, духхьал цхьана мог1ални д1адехаро мара.
*    Иштта да лай волчо бехктокхам хьоц, из лай ва аьнна, х1аьта бехктокхаме ва цо бувзам мишта лелабу ховш, ший лай волашшехьа ца ларх1ара.
*     Х1ара сага ший бехктокхам болаш хиларца, бувзам болаш, цуна гаьнахьар хьал гуш озали (объек-ый) торонаш хилдар хьажжа. Наьха торонашка хьажжа наьхаюкъарле йолаялар долаш, нах хьинаре бо- лаш е цхьацца лохаш.
*    Цу юкъе, х1ара сага бехктокхам совг1абалара, сага нийссвалар е шеквалар хул. Каст-каста, «динамика хиннаяр-кха»,- аьнна,- юстарбо-влаш моттигаш хул цхьайолча кепе. Цудухьа наьха сакхетам совг1а-балара, ший болх-г1улакх (деят-ть) е хозне кхоллара (твор-во) наьха-юкъарлен хьал дезаш.
*        Наьха торо хилар хьажжа, цар бувзамгахьа, шоайла барт хилар е ца хилар, гушхулача соцама бе йиш я, бехктокхам ба аьнна, из хала боаг1ача метте.
*   Наьхаюкъарлен (общ-ый) полномочи лакхаг1а хиларга хьажжа хул, реальни торонаш индивиди, лакхаг1а лаг1а мела хула, саго цу торо-нашта халхар де, цунга хьажжа бехктокхам хул.
*       Юххера бехктокхама халонаш я, хаттар отташ, бокъонца оамалти (нрав-ый) кортамукъаленах, из хилар гучайоалаш, кхыча наьха корта- мукъле хилча. Цул совг1а х1ара санаьхк (лич-сть)  дег1аяр, башхал йо- лаш хул мог1ал, эздел го.
э)  Совг1ат далар (поощрение) да мог1ални кхетамче (понятие). Ший тайпа хулаш бокъо ялара (санкция), г1оде могадара, та1зара духьала д1алаьрх1а, дарий(полож-ый) ма1ан долаш, сийдолча сага т1ахьо-

                411


жам а болаш.
*    Цига наьхаюкъарлен тайп-тайпар органаш йолаш, накъайоалаш сага е тоабан, наха юккъе даь дикашта дикаш а кхайкадеш. Цу хьале, саг кхы дикача белха т1а хинна воацашвола, цунгар  дика б1аргадай-на беррига наха хоржаш, кхоабалвеш, из саг хьалайвеш; белха дарже воаккхаш, е сий айдеш (авторитет) лакхлуш, кхы а совг1ат данна, бо-ахама совваргволаш, 1алашву из саг наьхаюкъарлено.
*      Из къоабалвар совг1а, социальни ма1андара (знач-ие), г1оде мо- гадарца, совг1атаца къоастадеш, теркам т1абодаш цу санаьхка (лич-ть) кхыча наьха а, цига ньхаюкъарлена хетар цунах хувцалуш, дика- г1ча оаг1уврахьа, из кхычарна масал долаш.
*    Иштта наха юкъе болхбе йолало  социальни психологен чоалх, из наха къоабалдеш дола г1улакхаш, наха юкъедаьхка цхьанена тарра е т1еха хьовкхам бе т1ехьат1адоаг1араш дикаг1а хила е шаьраг1а.
*    Села ч1оаг1а, из кхетамче юкъейоаляра наха зулам дала мегаш, моттигаш хул, х1ана аьлча, из г1улакх дезаданна нах хулаш т1ехьбаь-нна, харц болх беш совг1ат дезара.
*       Ц1ана боаца нах юкъебаьлча, цу болама дале а, деце а, афери- сташ, шоашта хетар де г1ерташ, т1аккха зулам доалаш болх хул наь- хаюкъарленгахьа.
*    Цига кхачалехьа соцабе беза цунцар болх. цул совг1а оамалтан (нрав-ый) г1оде могадара совг1ат даларца шийгахьа хоадамбу цунна юххера хьакхоачарга, в1алла ца хьежаш, цига бахьан- дар(мотив), миштад ха, тахка.
*     Мог1ални махбеш сага караг1даьннара, цу сага болх-г1улкхах пайда баларца наьхаюкъарлен моттиг сийрдаяккхара.
ю)  Бехкбаккхар (порицание) да бокъо ялара гора гучал (вид) йолаш,
хьагар дацарий ийдам (отриц-ое отнош-ие) боалаш наьхаюкъарлен 1овхье (общ-ое явление) хилара, цхьа сага караг1даьннар долаш.
*      Бехкбаккхар бес-бесса хала йишйолаш; саго дувцачох цавашаш а велакъежаш е кулг лостадеш ца1 саго озал (объект) хинна болх гой-таш, цига ч1оаг1ачох ца1 эг1азвугаш (да вале е кулгалхо вале а…)
*        Бокъо ялар даг1ац тайна хиннача сага караг1даьннарех махбеш, х1аьта цунга хьажжа дацарий (отриц-ый) бувзам отташ махбе мотти- гаш хул.
*     Сагах бехкбаккхар да йиш я индивида цуна хадемогар (способ-сть) хинна е низ, хьаькъал д1ацакхоачаш, цигар молх-моттиг ейза мара мог1ални махбар харц хала мегаш.
*     Бехкбаккхар хул цхьайолча моттигашка, хала тарало села ч1оаг1а нийсхо йоацаш а. Цига атта хул дацарий (отриц-ый) махбе, цунна доаладаь бехкбаккхар е та1зар дар хилац адекватни, кхел хилар хьал баьдеча латташ, иштта в1алла бехке воацар а бехке веш, набахта чуволаш моттигаш хинний.
*       Цудухьа ага- бокъо (закон) йолаш, ший моттиг йолаш да «бехкб-оаца презумпци» (презумпция невиновности),- оалаш.

                412


*        Вайи дийцар лорде дезалга да укха библейски д1адехаро, ший хьехамгахьа ладийг1ача: «Кхел ма е оаша, шоайх кхел яр ца дезе». Из
яхилга да, «нийссхо лелаеш нахаца, х1аьта наха а лерх1аргдар шо, кхы  цунах ала йиш яц, села дуне бе доацаш хала яхилга».
*     Цхьа квиетизм, мог1ални духьоттар деш, Дала даннар мегаш. Из нийсса ма дий, Даьла кхела раьза хала везалга. Дала а йох цхьацца бахьанаш хьалаха, дийша ма ахка, т1аккха маллаг1а квиетизм я, цу марксисташ йийца, цар йийцай шоаш дина духьал хиннадаь.
*      Цо постулато кхы а шийгахьа бокъонца долча ма1анца, нах т1ахь-ех к1алвисачох доглаза яхаш, иштта ларх1а бехкехиннар дехкевалар-ца, из кхетаде дезалга, саго, ше тов т1а ваьннув, яхаш вале, тоалуш.
*        Бехкбаккхара декхар да терко яь ца 1еш, из караг1даьннар (пос- тупок) зуламе долга хиналга ца соцаш, дикачо хьехам бе, шийгар дика даь а, цунца болхбеш, цхьа кхесса саг зуламе ца вуташ.
*     Бехкбаккхарца сага эздела новкъарле е даг1ац, оамалт (нрав-ть) толхаеш. Бехкбаккхарарал совг1а, сага та1зар даь санаьхка (лич-ть) бокъо йоаер харц да, из мог1ал йоацилга да цу зуламхочун мо мара…
*       Цхьайола моттигаш хул, кхетам халабезача та1зар юкъедоалаш, саги бокъо толхаяр совг1а, саг дуненах кхетаме кхевар д1адоалаш, оамалтах дег1авар д1адоалаш, х1ана аьлча мог1ал йоацача белхах зе мара ца доаландаь.
я)  Низаг1а ца1 дайтар (принуждение) сагага е б1арчча нахага, ший социальни институт хулаш, йолача авторитетаца, 1аьдал кара хилара,
эшаш бола ардам (действия) адамга хьабайтар долаш, из наьха д1а- лелар кепехьа хургдолаш.
*      Иштта наьхаюкъарлен лостамбар а долаш наьха вахар дийналат-тара. Миштта тайпар дале низаг1а ца1 дайтар  харцо хул, духьал хил-ара сатешара (убеж-ие), наьхаюкъарлено д1адехар саго кхоачашде доаг1а кхеташ хилара.
*    Х1аьта ший декхар долга, доакъашхо хила везалга, юкъар вахар хиларца, шийгар д1адахадезар фуд ховш. Цига сагага торо хулаш хадемогарца (способ-ть), мог1ални кхе- там хилар долаш саг хилара.
*      Из кхетамче лелаеш хьадоаг1а социальни политика лелача, цуна юкъедоалар хул, кхетам луча метте, цхьа геттар харцбаьннача нахаца, нагахьа мо, цар гонахьар наха ца эшар леладеш хилча.
*     Низаг1а ца1 дайтарца, ший чолхаш йолаш, цхьа эздел довзийташ, мела торо йолга д1ахайташ. Дукхачарна дезар ду е к1езигачарна дезар ду т1ехье гуш.
*     Из деррига довзийта хул оамалтах (нрав-ый) могашле йий хойташ
наьхаюкъарленгахьа (в общ-ве), цига маьхе лоарх1аш хул, доаг1ар хьадайташ, низаг1а ца1 дайтаргахьа, кхоачамбеш та1зар де.
*      Цхьабакъда б1арчча дувце цунца агакеп (форма) йолаш, низ маь-лхе баларца «далар» хулаш цунна, во хьиспе. Х1аьта цига леладер лоарх1аш хала деза, ца воалаш болхбелга, даим волаш б1арга к1ала мог1ала наьха- юкъарле йолча.

                413


*   Оамалтах (нрав-ый) могашйола наьхаюкъарле хул, ший т1ехьт1а-доаг1ар долаш, низаг1а ца1 дайтара, хала доаг1ара кхоачамбеш, та-1азар даргахьа.
*       Г1алг1ай сакхетамгахьа дийна латташ леладаьд сага низ бар, цу- нах адамаш шоай кхетам лелабеш, менталитет хилара, шоай 1адаташ долаш.
*      Сагага низаг1а ца1 дайтар ч1оаг1а эхьдолаш хиннад, цига х1а- ра метте боарама баь махболаш. Саг 1ехьде есарал вугаш хиннав, д1авигачар сийдов ц1араш а йоахаш, нийссхо е доахк, оалаш.
*    Из-за морг юхадедезаш хиннад, деррига тайпа оарцаг1а даьле, ка яларга хьажжа. Кхел хиле машарбар доаг1аш хиннад юххера а е шерашка довне болаш д1ахьож хиннад.
*     Из ирча г1улакхаш къаьнача хана. Дукха оаг1увнаш хиннай цу кхе-тамчеца (понятие) дувзаданнача вахаре.
*       Низаг1а ца1 дайтар хиннад ирча, харц г1улакх, саг вер, ваккхар хулаш, дукхача дезалашта бокъонца йола трагеди. Цкъаза дувцаш хазача, саг цецваллал къизал хиннай из, г1алг1аш шоайла низбар.
*    Цу белхо ц1ийца дижа лазар д1ацадоалаш хьаденад даима. Цудухьа белгаладаьнна хьадоаг1а г1алг1ай шоайла къаьстта къиза хилар. Кхыча къамо даьр, села ира ца лоарх1аш моттигаш хинний.
*     Из хиннай цар доакъазал, ший саго аьнна дош беллача п1елгал ч1оаг1а т1аэцаш, х1аьта кхыча къамах саго аьннар цкъаза теркал ца деш моттигаш хиний.
яь)   Ритуал, латини меттал ritus - сийдола дина г1улакх. Из да 1ада- тах, традицех хула дина тайпа. Ди лелабергахьа нах гулалуш адами хулача цхьоаг1анца лелабу болх ба из.
*    Дукха ханаденна цуна лерх1ам болаш, шоай  лаьрхх1а хулача торонашца, цхьа тоъбоарамашта (нормы) тара, цига агакепаца (фор-маца) ардам (действие) беш, ч1оаг1а сийдола канонизаци йолаш.
*    Из хиннад геттар дин ч1оаг1аданнача хана, х1аьта лаьг1даннача хана наьхаюкъарлен дезаш долга гуш, цига ма1андара (значение) си-мволически долаш. Ритуал да дина гулакхаш леладар в1ашаг1кхий-тача наха, шой ди- на 1аьдал (обряд) долаш.
*     Гуллалуча наха шоай 1аьдала ламазаш деш, ду1ашца, дехарашца, шоаех летарца, зикар дарца, фата еттарца, халха бувларца, гобахар-ца, белхарца, беларца, саг1а даккхарца садоала хьайба е бер дувш, - иштта дукха хул цхьацца нах тувлалу г1улакхаш…
*    Ритуал леладуча моттиге нах гуллалуш тоабах е б1арчча халкъах мот- тигаш хул, цхьа ц1ай отташ, къаьстта цу белхаца сатешар(убеж-ие) долаш хилча, шоай хьашти-теркош (интересы) хилара, сина торонаш тоае, дег1айоалае.
*    Цуна юххера ма1ан да дагалоацамах (цель) наха из г1улакх е догтешар долаш, наьха дегаш ч1оаг1аде, нах кхерабе, уйла чуйос-сийташ (цхьанне низ ч1оаг1аболга е 1аьдал ч1оаг1а долга д1агойта, цхьацца хьовкхамаш беш: зикар даь, шахси-вахси даь, парад д1а-

                414


хьовкхаш - салтех, танкех, ракетех, баракхаш лестерех, иштта хул дин е тешар ч1оаг1аду хьал хилар.
*      Х1ара къамий шоай сакхетам болаш, наха шоай говзалаш, низ-аш, ховкхадоаккхаш, шоай барзкъаца кийчалуш, шоай 1адаташ, тади-цеш хилага хьажжа эрга кепаш йолаш.
*     Иштта х1ара къамий агасурт (образ) доаг1а цига хьовкхам хилар хьажжа, дуненга д1агойта. Уж ретуалаш хул: б1аьсти, ахкан юкъе, гу-йрен е 1ана хана х1ара къаман шоай обрядах, традицех.
*    Иштта саг йоаг1ача е йодача нах гулбале, цхьацца ретуальни къаман хоза г1улакхаш гойт, дина бокъонех ламазаш деш, дина г1ул-акх долга ховш ритуал гойтарца.
*     Г1алг1аш гойт цу даькъа: назамаш йоахаш, зикараш деш, мовла-таш дешаш, саг1аш доахаш, из деррига дина г1улакх (ритуал) да. Х1аьта х1анзара европера этике долаш цхьа хетар, философски ма1-ан долаш:«мог1ала беррига чулоацам ба, довзача ретуалага кхоач- аш»,-яхаш.
*     Цу тайпар хьехамо доастам йоах мог1ал е эздел хилар бокъо, х1ана аьлча, цунца бакъахьар оамалт (нрав-ть) хилар довнадаь, б1а-рчча т1ахьажар дича, этика хилар ший бокъонех д1адоаккхаш.
*      Духхьал, цхьа формализм хилча тоаргдолаш мо; бокъонца цох мог1алах ритуал а даь,уж шиъ шойола духьал оттадеш. Дукха мог1а-лца хьадоаг1а белхаш, г1улакхаш, цар шоай нийссаяь кийчалаш ху-лаш, из ритуал хилча кхоачам ба, - оалаш.
*      Дала хьаданачо бусалба наха хоастамбеш, из Даьла къахетам бо- лга хара. Цунца х1аране сакхетам ч1оаг1алуш, дино могадер т1алаца  соцам хилара, саго ше дер е дутар Аллах1 духьа долаш.
*      Иштта дийнахула мог1ало сага аьттув беш ваха-лела наха юкъе саг волаш, наха ве- заш. Цудухьа дино могадаь ритуалаш хул бусалба наьхаюкъарле ч1о- аг1аеш хул. Мог1ал ритуалага йигар нийсахилац массихана.
яа)  Санкции  (бокъо ялар) яхилга латини меттал - sanction - хувцлург- йоаца агабокъо (закон), ч1оаг1адеш оамалти д1адехараш (нрав-ые треб-ие) могадар даькъа е ца могадеш бехкбуча даькъа цу наьха ка- раг1даьннарех ньхаюкъарлен хьал хулаш 1овхьех (явление).
*    Наха кхоачашдергдолаш шоашта т1аяьздаь д1адехъароаш, из наьхаюкъарле хилара лелае шийгахьа эггара баш-башха агакепаш (формы) бокъо ялар долаш: экономикан; совг1атан; штрафа; бокъо-ни, уголовни бехк- токхам.
*      Цу даькъа тай-тайпар агакепах (формы), административни низба-ра, ца1 наьхаюкъарлено д1акхетавеш. Уж санкцеш (бокъо яла- раш) хьагучайоалаш тайп-тайпара хадемогара цига доаг1ар д1адала- ра; г1оде могадара е та1зар дира наьха вахар гойтача, шоай хьал хьов- кхаш, шоай хьашти-теркош (интерсы) еш, вахар тоаде.
*       Деррига д1адаьлча санкции я дингахьа сина торони агакеп (фор- ма) кхетам балар доаг1аш. Из хьахул махбарца наьха д1алеларгахьа.
*   Д1алоарх1аш караг1даьннараш цар дукхалца дикадараш мо, мог1ал- ни сакхетамо махбеш, цхьа караг1даьннарчарца лаьрх1а ца 1еш, кхы- ча наха а дикадар де оалаш.
*     Цунца саго е наха водар дича мук1арал ца деш, даьр зулам долга хайташ; цунах эзделца бехкбоаккхаш е та1зар да дезалга кхайкадеш. Кхы из зулам дергдоацар, маллаг1а да, - оалаш.
*     Цига беш бола болх байча, гучадоал мог1ални санкцес мела кхы а совг1а болхбу, ший торонашца наьха д1алелар тоадеш. Уж эздий д1адехараш хьалдизза хулаш мог1ални тоъбоарамашца, духьоттара-шца. Мог1ални санкии шийтайпар хилар хьагучадоалаш, доккха- дар-аш д1ацадехаш бокъонах, 1аьдал кара хиларца.
*     Х1ара сагага цхьацца торо хиларца, мог1ални махбе, шийна дов-зачох бокъо ялар долаш е ца луш 1е болх-г1улакхага (деят-ть) хьа- жжа, мог1ални санкци хургйолаш.
*    Х1аьта авторитет цуна хьахулаш я сага сакхетамга хьажжа, - дикадар дика да е водар во да, - оалаш мо; яц из, мог1ални санкции луш г1улакхе саг вар, аьнна наха гарга.
*   Эздела е оамалти(нрав-ый) санкци луш я къаьсттача наха, соци-альни урхаленашта, наьхаюкъарлен 1овхьешта, иштта наьхаюкъарле-на (общ-во) а б1арчча.
яб)  Вувш дола та1зар (смертная казнь) хул мог1ални кхетамче (пон- тие) хиларца эрга махбаь дуненхалкъашкахьа.
*     Х1аьта вувш дола т1а1зарца бувзам оттар, из могадеш е ца мога-деш моттигаш хинний. Цхьа геттара ч1оаг1а боарама дехаш та1зар (наказ-ие), юкъедаккха къовсам лоттабе зуламца.
*   Цига юкъедаккхадезари доазув маллаг1а да ховш  къоастадеш; вувш вола та1азара, «де мегаргда» е «мегаргдац», белгало йолаш хьовкхама, эздела хьал гуш, вахаре наьхаюкъарлен сакхетам бовзаш.
*    Адамий мог1ало тоадаь хьат1аэцац вувш дола та1зар лела хьакха- штадаьнна хургдоацаш наьхаюкъарле йолча.
*     Из д1адаккхар дукхаг1чар къоабалдеш хиларца, х1ана аьлча, цуна юкъедалар мог1ала духьале еш, села къизал йоацаш зуламхочо, кхыдола дарба дича мо-г1алгахьа нийсса долаш.
*    Иштта та1зар дукхаг1а нийссалу еах кхерабе духьа, «зуламах нах узалургбацар хьог1»,- аьнна. Ховш ма дий зуламхо ара ца воалийташ соцаве везалга, цо дика дергдоацилга хара.
*      Вувш дола та1зар юкъедаккха деза,- яхачар оалаш да: «вувш дол- ча та1заро мара юхтохаргбац зуламхой…» Из яхилга да кхерам т1атас- са деза зуламхочо.
*    Х1аьта зуламхой а ма хули тайп-тайпар, ше-ший уйла хилар гуча-даьнна даьлча зуламах. «Б1еха бараш а боабе хьашт дацар, ужаш д1аоттабе безар-кх, дехке баргболаш, шоаш даь зулам харцахьдолга дарий дара кхетам хургболаш, Даьлагар гештдар деха- лга доаг1аш.
*     Цу хьаькъахьа Ф. Достоевский яьз ма ду, Ришар, оалаш акха хьис-пе саг хинна, хьакхий хьайча варжаш, цар дуар дуаш, хьал- кхийна.
*   Цига цо зулам дича, нах г1ийртаб ве мозг1араш, из динах те- шарга воалаваь, цунна вувш дола та1зар дилехьа: «тха дина воша ха- ла веза хьо,- оалаш!»
*    Цуна валар а къоабалдергдолаш, сингахьа дина агасурт (образ) цунгахьа кхеде. Из да1акхетавар цига, акха хинна саг, доаккха дика хиннад мозг1арашта, х1аьта из вувш дола та1зар цуна т1адахьар а йоаккха харцо хиннай.
*     Из дийна мела волача хана дехке- ваьнна, кхычарна зуламах ла-рабала безалга д1аоалаш, наха г1онча хала мегар, вуш та1зар дар харцо хиннай, мог1ал д1айейна болх.
*     Тахан изза морг тоаванна д1аволавалча, деце доккха дика, Далла ховрг ма дий цунна валача фу дала деза. Мозг1арашта ма хайнадац, цунна Дала фу кечдаьд валача ялсмале е жожаг1ате.
*    Деррига карадар Даьла хилча, мозг1араш молаш ба, шоашкар кхелъе. Тахан саг дехке валалехьа, из керта в1аштехьа ва е вац хьажи мара, дой цунна та1зар, бокъо йолаш; цхьа наха хетаданача тайпара. *     Саго даь зулам ца тохкаш, з1амига е доккха зулам дий хьажжа мара, презумпцех бехк ца хилара.
*    Деррига д1адаьлча Аллах1о ма йоахе ший лаьшка: «хьайна во даьчо, дика даь д1аторвелахь из, в1алла торо яле, цох кхоана доккха зулам дергдоацаш, т1аккха Аз кхематдийнахь даржа совг1а воаккха-ргва хьо».
*    Вувш вола та1зар юкъедаккха деза, зулам д1адалар дезе, - оалаш болчар, харц кхетам (предст-ие) лелабар дукха массалаш да, цу стра- тегийца духьал къовсам лелабе безача.
*    Массала Советский Союзе, иштта Китай, Ирана паччахьа кара наха д1ауттабеш топаш етташ е хьалэхкаш хьадоаг1а, цунах вувш дола та1зар кхоача ца луш латт.
*      Х1аьта из зулам соцадар дукхаг1а долча даькъа дац шиш хилар, из да 1аьдал къизал яхар. Саг ца вувш набахта воаг1аве, болхбайта торо хул из ваннад1авалалца. Дунено кхетадеш цо саго ше хьахар-жалга набахтар вахар.               
*       Маллаг1а зуламхочунца хайта доаг1а цунна из везалга, цо ше ца
везийта мара. Из да зуламхочунца гумани хала везалга, тоалург ми- чив, - аьнна ца 1еш, хьанна хов и з тоаванна, ше бехке волга ховш, цо ший валалца йокхаргйолга.
*      Из эг1азленца лергвоацаш, из Ришар а хи-на валар, дика дац, Да-ла янача хана вахаргволаш? Дала чуделла са даккхар харцо я пач-чахьо доккхе а. Из наьха саг ма вий,- аьнна,- цунах дог ца лазаш, ший ц1ийх хилча мара теркам боацаш харцо я.
*   Из бебашха хургвоацилга а ховш уйлаеш хилча малаг1а дика хургдар? Судхой нийсса оамалтах (нрав-сть) хилча дика дар-кх…
*      Зуламхо тоалугва е вац Далла мара хац, х1аьта из ца вувш витача, ший мела ваха набахте к1алдисар  фу хул наьхаюкъарленгахьа? Села дукха мича хул ужаш, д1аькъазбаьннараш.
*    Из чу мела воала, ца1 дагадеха дехке ваьлча дика дар. Даьла цунца а къахетаме хила ма мег, х1ана аьча Далла лайча фуннаг1а хуландаь.
*    Вешта къахетам а Цунга дукха ма хули, ларх1а чот йоацаш. Саг вийча ца1 вахар д1адоал. Адамий декхар да, шоашкахьа низ хилара, из соцаве, д1авехка, набахта хоаве, кхетам бала, х1ана аьлча акха а кхетадеш хул, цирке шийг яхар деш.

                417


яв)  Табу (къовлар) да г1улакх е болх, новкъостал, везар е цавезар ца могадар къовлара; хьагойташ хаьддадола (категорически) ардам (действие) бар соцадеш, иштта дувца-дита мог1ала, цига къовлаш никъ, мела сага е наьха дог оттара.
*     Из цамогадар къовлар хиларца вахара-лелара, из кулг д1ахьокха-дала йиш йоацаш мо, гучаялара Озалаш (объекты).
*    Ца1 де цамогадар дего хоамбеш е къоабал ца деш, кхерам хилара Даьлагар е нахагар. Иштта долаш кхерамедар, х1аьта чам д1ацабоа-лаш хул, села сийдолаш ларх1а-сийде дезаш, чамаца хилара т1аузар долаш. Сага акха вахар долаш, кхетадеш хиннад табу иштта…
*      Из кхетамче (понятие) шерра юкъеяьнна я, таханарча дийнахьа этнографи, антропологи, психологи. Цуна башхал гучаяьнний цунца д1атовшболча кхетамах (предст-ие), цига деоттаман (практ-кий), эз-дий дакъаловзар (роль) доландаь нах бахача.
*    Таханарча хана цу тайпара комплексаш хилар гучадоалаш да наьха кхетамах, ший белгалонаш е симптомаш дола лазар долаш мо сага сингахьа кхачар долаш. Цудухьа табу (къовлар) юкъелелаш да, къаьстта психика таронашка.
*     Акха хана нах бахаш тайпаш е тоабаш долаш табу хилар шерра вахаре торалуш хиннад, цамогадара галгалча наха юкъе вужар-г1ат-тар ца леладар, шоай экзогамиех, цул совг1а культ тотема хиларца - дингахьа деза хьайба хеташ шоай тайпан да. Х1аьта из хьайбе де е даа йиш йоацаш къовлар (табу) хиларца.
*      Табу къаьнар хьадоаг1аш 1адат да, из могадар сага, тайпа, тоаба е къама шийтайпа гуш, деррига наьхаюкъарлен (общ-ый) вахар, цхьа геттар социальни кхераме долача х1амашта т1ехьбаьнна нах ц алели- йта.
*      Тахан адамашта довзача кхетам хилара, динах, мог1алах, бокъо-
нех, цамогадераш долаш къовлара (табу) эргам боалаш къасташ ба, ший нийсса кхетам ирроциональни хьале, ер ма бий аьнна бух боац- аш, маллаг1а хетара.
*     Цхьа дина хьехам ба аьнна бувцаш, юкъебаха лелабеш бац из къовлам (запрет, табу) е бокъонца ийна а яц табу. Х1аьта а саго ло-арх1аш, кхераш, цо шийна къовлам (запрет) беш, дегахьа кхерам ле-лабеш, цхьа бала кхоачарг ма бий аьнна, иштта дукха даькъа дего ца вуташ, эсалал хеташ.
*      Къаьстта г1алг1ачо ца эшаш эзделца доацар, цо сий лохдара, наха юкъе беламе валара. Нийсса аьлча г1алг1ачо эздел хиларо хьа-гучадоаккхаш хиннад кховлар (табу), из белгаляля йоацаш цуна син-гахьа мара.
*       Табу линнай сага цамогадара сино къовлар хулийташ, цкъаза эз- дел довра цаловш цунна хеталуш шийна урс хьокхаш мо, шийна ду- хьале яьй аьнна дега ца дезаш, иштта яьннача эсалала ца ловш саг цамогаш хиле бовш моттигаш хиннай.
*     Массала вайнах Сибаре бахийтача хана, из цаловш, цамогаш

                418

хулаш, даима хьам баьнна нах лийнаб, цу сага шийна мара ца ховш ший бала, кхы да х1ама а доацаш.
*      Иштта  г1алг1ай Пригородни районер бохабаьчул т1ехьаг1а 1992-ча шера, моттигаш нийсалуш хиннай цамогаш хиле нах бовш. Цу балех лаза- раш лаьца байна нах хилар  шовзткъа итт шерага мара ца къоачаш, дукхаг1а дале шиъ шара ца доаккхаш.
*    Халхетараш хилар царна дола къовлар, шоай юрташкар бахар, цар дар хьалакдара, еррига а бехке хиннар России кулгалхой политика йолаш…
*      Табу йолча регуляци еш, чоалх йолаш, оттаду массанена юкъара, къаьстта дола г1улакхаш, цхьана боараме хургдолаш, шоай хьашти-теркошца (интересами) Тотема вошал долча гомчухьа.
*    Иштта массаварг  цу вошалгахьа доакъашхо волаш, шийна до-аг1ача даькъа нийсса; цо Тотема вошали ца1 лакхаг1а воацаш сакхе-тамгахьа; ший долехьа массадола х1ама долаш, шоашкахьа хала дезар, ма1андар (зна-чение) долаш.
*    Ч1оаг1а лоарх1аш хиннад, башха моттиг хулаш. Табу хиннай те-мистские, оргастиченские отта ц1ай долаш; цигахьа нах в1ашаг1бо-хкаш, кхетам луш дакъаловзарца(ролью), деш хиннад обрядаш, де-гачур ц1аналуш, дуча ловзарашца шоакъйоаг1аш, б1арчча шера за- рядка хулаш.
*      Из ретуал чакхдаккхарца, шоаш ц1анлуш мо къиноех Табу йохая-ра к1алхьарбовлаш мо лазарех е балех. Х1аьта а табу йохаяр е ца йохаяр, х1ара сага шийна мара ховш хинадац, къайле хулаш.
яг)  Пхьа лехар (талион) - латини меттал - talio - бекхам бар, нийссхо ц1аяхьаш шийна даьр юха деш. Хьалха замашкахьа, нах хьаькъала теъа болаш леладаь 1адат да из, цох ирча т1ехьдисараш оал таханар- ча дийнахьа.
*    Цуна лелам (регуляци) нийссабеш хиннаб наха шоаша, юкъар наь-ха г1онца, лехаш хиннаб пхьа. Цу хьале цига ч1оаг1а теркамбеш хин-наб, - из шийна даьр юха дича кхы совг1а ца деш.
*       Бий техача, бий юха тохаш хиннаб; т1оара техача, т1ора юха тоха дезаш хиннад е топ тохаш хинний; шалта, топа духьал шалта, топ йоа-г1аш; хачи яьккхар ч1оаг1а эхь хиннад, ве везаш е хачи юха яккха ез-аш; кхы меттал ж1али дийча коа вена, эхь лоарх1аш хиннад, ков дак-кхара мах боаккхаш хинаб е из моргг юха ца дой, тоам бе безаш хи-лча; коара бежан, устаг1 бигар, ков довхар лаьрх1и, тоам боаккхаш хиннаб, изза морг юха ца дой.
*    Иштта цу торонашца: «б1арг б1арга духьал, церг церга духьал, вер вера духьал», - яхаш - наха даькъаза ди лоттадеш хиннад шоашта юкъе…
*     Цу замашкахьа, пхьа лерхар, сага декхар хиннад, из хиннад сий хала дезар, цига шийна даьр юха деш. Цуна ма1ан хиннад, нийссхо лелар наха юкъе, из хиннадац наьхаюкъарлен (общ-ву) пайда бар, из
дег1айоалаю болх.

                419


*     Х1аьта, цу заманга хьажача, пхьа лехаргболга ца хайча харцо наха юкъе совяргйолга ховш хиннад, наха шоайла низаш дар даржарг-долаш. Цудухьа мела миска вале а, ший пхьа леха декхаре хиннав г1алг1а.
*     Пхьа лехаро наьха барт беш хиннаб, къаьстта тоабан е тайпан, цу-нга хьажжа къаман торонаш тишъеш, нах д1а-х1а боабеш, даьшкар т1ехьенга кхоачаш, иштта б1аь шерашка кхоачаш тайпаш шоайла духьаллатташ.
*      Ужаш мо белхаш тайпашта нийссадалар дикал (дост-во) йолаш вахара. Цудухьа г1алг1ашта юкъе хьабаьхка, кхыча къаман нах хин-наб, г1алг1ай хиле бахаш: ночи, х1ирий, иштта х1ирий, нохчий хинна г1алг1ай ба.
*     Массала, Хасбулатов Руслан даьда Хутиев хинна, пхьа хьарча нох-чашкахьа лоаме д1авахара, т1ехьех нохчий хилар. Уж къизалаш к1е-зига хилар дезалашта, тайпан, къаман г1ойле хиннай, кхыча тайпа т1абахача, цхьаннахьар баьнна, кхычар т1аэцаш хиннаб т1абаьхка ве- жари ба оалаш.
*    Изза морг ца халийта тайпа оарцаг1даьле, пхьа бутар деш хиннад, боагг1а мах д1абале. Из хиннад, къаьстта шин сага юкъе машар беш, гар е дов къоарга ца долийташ.
*   Пхьа ца буташ, ший тайпан наха къаьстта, ца1 бехке хиннар д1аводаш хиннав.Тайпашта юкъехиннар-м тайпано массане шоай саг лоравеш болх хиннаб, халаг1а хиннад тайпан барт ийг1ача.
*    Дикача тайпано шоашта юкъе хина довшов къоастаде могаш хин-над.Цига кертера хиннад боккхабараш хьаькъале хилар, шоай х1ама шоаш къоастадеш. «Мо вале а шийвар дика ва наьха дикачул»,- оалаш хиннад.
*      Пхьа леха бокъо хиннай  ма1ача наьха, дерригача тайпана, къаь- стта кхоачарчара. Из пхьа лехар ч1оаг1а даьржача хана, эшаш хиннаб бокъонца бола ди.
*      Дала бахкийтача пайхамараш ма яхха д1абовзийта баларе. Ишт-та Мувса пайхамар хана яьха «саг ма ве» е «дашо нийссаяь кийчал» (золотое правило) хинна оамалт (нрав-ть) торонаш дийнаеш.
*  Из деррига, пайхамараш кхайкадеш хиннар, бусалба дино белгалдаь, корта болаш д1агойтад. Саг вер из Даьлах новкъост то-хара т1ехьа къа долаш саг даькъазвалара. Цу харцонах Шер1ано кхел еш, хиннай ший тоъбоарамаш (нормы) долаш.
*       Наьха дин ч1оаг1а доцилга мара кхы х1ама дац наха пхьа лехар. Яхача ханар дина ми1аш я, из 1адат, харцо наха лелаер, сага сийдовш мо, юха пхьа ца лийхача, к1алдиса вахар хеташ, Аллах1а хетар дага-цадоаг1аш, тараматхой болаш мо.
*    Тахана дийнахьа г1алг1ашта юкъе д1ацадоалаш доккха во да из. Т1ехьдиса вахар долча къами лелаш да пхьа лехар. Т1ехьдисар фуд,- аьлча?
*       Юрташкахьа вахарца, патрихальни вахар ми1аш йисарца, кхы а

                420
наха хьабе болх ца хиларо, цхьа вахара пайда луш е х1ара саг кхоа-баш, наьха дукхабари къемиска хьал хиларца, парг1атабовлар гаьна-даьнна.
*      Фуд къеча сага дов, из валар доацар, цудухьа нах х1айре хилар-ца, къизала кийча болаш, шоай туртепча кийчадеш моттигаш хул, ни-зболчарна духьалотта аьле…
*     Бакъдар х1ана алац саго, со а кхаанвале а, сай тур-тепча ца хила-ра, сай г1аж лелаю гебаг1а боалаш. Лазар да-кх, Аллах1 низам юкъе ца хилар.
*      Яха дай ханар оамалаш я сингахьа яхаш г1алг1ашта, цудухьа пхьа лехар ирадаьнна наха новкъале еш моттигаш я, пхьанаш ца дитара.
*     Сага ц1ий 1оцадохийташ, 1аьдалга г1олла суд яйтар е лаьцавоал-аш ахча дале цига ниссо ц1а яхьаш моттигаш г1ойле йолаш да-кха дарех  нахбоабучал.
*     Деррига наьха эздел хилар да нах бусалба дино яхар деш хилча, т1аккха хул наьха мог1ал а, эздел а лакхарча маьхе. Духхьал цхьана ц1ий мохкадарца яьхаяц из сийле, сийле йоахаш хиннай хьаькъалца, дина бокъонца лостамбар долаш наха юкъе. Пхьанаш лехар доккха зулам х1ара сагага кхоачаш, иштта деррига къамага а.
*     Х1аьта а кхетам хиларца нийсса ший ч1ир лехар да, из доаг1ар ду  яхачуна, ма1ан дийна хилар; пхьа лехар дикадолга ховш дина торон- ашца. Сага ший хинна дагалоацаме уйлан(идея) нийссхо ю, «бокъо я», - яхаш эг1азло керахьа йолча наха, Далла фу деза хайча.
яд)  Традиции яхилга да латини меттал - traditio - д1адалар. Гаьнача ханаденна  даьша т1ехьенашка кхоачийташ 1аьдала эрга агакеп (фор- ма) я традиции. Цунгахьа хул гаьнар хьадоаг1а г1улакхаш, белхаш, оамалаш, чамаш, дагалоацаме уйлаш (идеи) иштта кхы а.
*     Из нахага хьакхачара керда 1аьдал тайпа долаш мо, белгалдо-алаш дикача наькъа т1а, цох ч1оаг1але хеташ, д1адерзаш наьха низа-ца, вахара хьовкхам болаш.
*    Х1аьта ца хувцаш цунцар ма1ан, тхьовраденна даьшкар хьадо-аг1ар, дикан д1алелалга ховш. Традицина т1ехьа да: ч1оаг1а кхом- болаш, наха юкъе дахаш, нах лела башаш, дахар эздий хиларца, даь- шкар вахар гуш, из маьрша хьадоаг1аш.
*      Цул совг1а, цигар торони культура техьи гуш, цу гаьнар белгалдо-ла вахарах хинна, ховчо е гучо доаккхал де торо хулаш, наьх д1але-лара теркам хилар совг1а. Цунца къаман  сина торо хулаш, иштта да традиции гучаялар, из наха ларх1- ар дикача кепе.
*     Дика традицеш хилара гуш хул къаман культура, из дег1адена ва-хар хилар совг1а, къахьегарца наьха чамболаш, машаре хилар х1ара сага дезаш.
*       Нагахьа цу тайпар агакеп (форма) йолаш, шиш хинна, айдеш тра-диции сурт оттадеш канонизацина, цу болхбе болалу цигар наьха ле- лара чулоацам болаш, ховкхам боал цунах дина 1аьдалах (обряд), ритуал хулаш.

                421

*   Ч1оаг1аяннача наьхаюкъарленгахьа е коллективагахьа традицех гуш озали (объек-ый) бекхам болаш вахара-лелара (сущ-ие), хьагой-таш наьхаюкъарлен вахар, ч1оаг1алуш дикаг1айола моттигаш.
*     Традицеш дукха хул (х1ара дезала, къаман) культура, политика йолаш наьхаюкъарлен белгала, прогрессивни дакъаловзара (роль) кхоачашхулаш историн эшарех.
*   Цох дар кхоачаш мела ду, наьхаюкъарл- ен г1улакхаш (оттарех бувзам этта тоамбеш наха баха).
*   Цхьайола традицех тормаз хул наьхаюкъарле дег1айоаг1ача, х1ана алча, из царех д1адаьннараш хилара, къаьна вахарцар даха-раш, из ца1 е шиъ хинна, традицеш да, оалаш.
*     Цанна масал да, тхьовра замангахьа, лаьтта аха веча, урдаш лоа-мах оахаш шерчашца (волы), из х1анз товгболаш болх бац.
*     Цунна тара, кхоам боацаш кхалнах лелабар, харцахьа-бакъахьа истий кхувлар, ший торо яле еце а, доал ца деш; иштта ца доаг1а урдув даккхар, наха хоза доаца масал гойташ, цхьане торо яр, аьнна.
*   Торо ца хилча цу т1а традицеш новкъаяьлча духьале еш, когашта ураотта, т1аккха саг фу де дезаш ва?
*       Х1ара наьхаюкъарле я, ший боарамех традицеш йолаш. Мог1ал- гахьа дилча, уж гучадоал наьха хьашт (потреб-ть) хилара долаш, на- ха юкъе барт-цхьоаг1о хьалъеш, ийдам (отнош-ие) боалабеш, тайп-тайпара наьха ноахал (покол-ие) долаш.
*   Ха д1аяхаяр, аьнна доацаш, т1ехьат1адоаг1ачо (послед-ие) д1а-эцаш хилара, из хьалхаденна даьш мук1арло еш хинна диккаш (де-ла), дерригача адамашта уж дайзача  хоастадеш, иштта хинна дикаш доадар наха эхь да.
*      Тхьовра ханаденна, даьш хала долашехьа леладаь эздий г1улакх- аш, шоай ц1и йоакхийташ, эздел ца дохадеш, цхьоаг1о йолаш, воккх- аг1вар воккха волаш, з1амаг1чох къахеташ, къаман во1 волаш, ший- на даь дика е во довзаш, новкъоста дика новкъост волаш, ший са ца- кхоадеш, дезалашта хьаьна волаш,
*   Далла мут1ахь волаш, харцдар харц да оалаш, дика духьал дика г1улакх деш, наьха коа яха йишийца т1ехьа т1а доалдеш, цуна моттиг дийна латтаргйолаш, лоалахошца ц1аьрмата воацаш, дувхара-лела-дара ший дег1а доал деш, наха эшача орцаг1а водаш, хиннав хьалха-ра да, уж эздий хина г1алг1ай къонахий.
*   Уж агасурта(образ) торонаш, сагаца даьхка эзделаш дийца варг-воацаш дукха хиннад, из деррига традицех леладеш хьаденад ц1и-хеза хинача г1алг1ай къонахаш, шоай ц1а йоакхийташ маьхкага…
*    Х1аьта из кхетам дегахьа кхоабаш даима, шийга г1алат далар кхераш хьабаьхкаб эздий нах. Дика къонах юрта вайза ца 1еш, маьхка вовзаш хиннав.
*    Из эздий хилар боча леладаьд, къонахий болчар къердаш, цхьа боча бера хьиспе. Дика къонахах хоза къамаьлаш хиннад, наха довзаш.

                422
*    Иштта эздел хилара даима т1ахьожаш, хьаденад дика тради- цеш хинна вайнаьха къами вахар. Х1ара саг эздело низлуш сингахьа хьал-лоттаваьв.
яе)   Мог1ало д1адехар (моральное требование) хул дукхача даькъах латташ, мог1ални бувзам оттабеш кхетамче (понятие) хинна.
*   Д1адехаро хьагойт хоадам болаш агакеп (форма) йолаш: декхар, кулгалдар, долдер долаш наьхаюкъарленгахьа индивидаш цхьана болаш.
*    Цу хьале юкъ оттача ийдама (отнош-ие) саго к1алсцар ду тайп-тайпар агакепа кулгалдеш, цига этта хьалага хьажжа. пайда боалаш мог1ални са- кхетама.
*    Х1ара къаьсттача болх-моттигах (ситуацех), саг декхар хулаш кара- г1даьннар (поступок) гойта къаьстта. Т1аккха массанахьа г1улакхаш юкъедаьннача. массанена цхьатарра тоъбоарамаш (нормы) долча.
*    Цу юкъе саго кхетадеш д1авахар леладе деза хьалхар довзара (баьча маьхах); караг1даьннараш хьалха гуш, ше кхетавеш къаьстта дега диклеш (кач-ва) караерзае.
*    Цул совг1а, деррига сага д1ахода1адодача вахаре, шийна довзача мог1ални духьоттарашца (принципы); саг веза г1ерта, эзделца ше 1алашвеш совг1аваккха. Ше к1алсоца, ший болх-г1улакх (деят-сть) юххера дагалоацаме уйла (идея) хила, нийсса бакъахьара наьхаюкъ-арлен цхьоаг1о дег1айоалаеш.
*      Саг хилар долаш эздело д1адехар санаьхк (лич-ть) хилара да. Ци- га наха кхетаде лаьрх1ачох, социальни болх-г1улакх хинна, шоай эз- дий кхетамца хьагойташ озали (объек-ый) социальни хьал историга- хьа ца хилача ца доалаш.
*    Цу тайпара кхаьча аланза даргдоацар мог1алгахьа эрга сурташ гойт торонга хьажжа, уж оамалта (нрав-ый) д1адехараш хьахилар хьажжа. Агакепага хьажжа, мог1ални д1адехараш долаш хул юкъара юхьсибаташ (черты).
*    Мог1ало д1адехараш хул шоашкахьа тоъбоарамашца (нормы) хаьддадарца (категоррица) кхоачашде дезаш фуннаг1а хургдар аьнна ца 1еш.
*     Из д1атарадича цу тайп-тайпара нийссяь кийчалца, хиннаяр ях- аш инструкцица; изза морг хьахалийта дезаргдолаш. «Ере-ере де»,- оалаш.
*    Д1ахо аьлча эздело д1адехара хул оамал, сазалгахьа (что субъ- екта нет), цхьа санаьхкаца (лич-тью) я ала доацаш, - нийссаг1а аьлча,
боккха сазали (субъек-ый) ло1амца йоацаш махбе.
*     Из нийсса деш бокъона тоъбоарамца (норма), из эздело д1аде-хар хьадалар паччахьа караг1даларца. Ужаш маллаг1ачар, кийча ма-ра даьдацар аьнна, сага хьахазар хилац цхьана ц1ераг1а, ер укхангар да аьнна, цига хьадоалар да озали (объек-ый) тайпа долаш, агабо-къона (закон) наьхаюкъарле йовзийташ.
*     Юкъе аьлча, эздело д1адехар да даима деррига юкъара ма1ан

                423

луш, кхетам совг1абоаккхаш, массаболча наха цхьатарра д1адаржар деш, цхьанега ца доалаш.
*    Уж лакхар аьли ма бий, аьнна доацаш, цу профессиональни де-кхара, ший чулоацамга хьажжа хала дезача хулаш. Маллаг1а шийтай-пар декхарех е соцамех царца долаш.
*    Эздело (мог1ало) д1адехар хинна, цунга наха дезар долаш хилча мара, цу наха бу пайда болаш профессиональни этикаца.
*     Юххера цу-нца универсальни оамал йолша хилара, белгалде хул: хьаранахьа махбеш е мог1ало ма могаду хьахьовкхар деш, шийгахьа атта доа-цаш, маллаг1а цхьа хьашти-терко (интерес) е хьаш (потреб-ть) хилар дагалоацаме уйлаца (идея), ужаш эргаш бес-беса йолаш (тоабай, класси, коллекти- ви…)
*     Нийссаг1а аьлча мог1ал хилар эздел долаш, ший хьадалар долаш хул д1адехарашца, тайп-тайпара агакепах, х1аьта цар шийтайпар хи-лар да: белгало, сурсибат (черта) долаш мог1алаца. Дукха дезачун хо-за деце а, дика хете д1адехар?
яж)      Мог1ални сатешар (убеждение моральное) хул оамалта дикле  (для нрав-ти качество), бакъахьара к1ийле хьагойташ мог1ални болх- г1улакха (деят-сть) санаьхк хила, кхы а торо хулийташ маллаг1а дола караг1даьннарех (поступки) ший ло1амех кхоачашхила.
*    Цул совг1а, цига маллаг1а халадезар сакхетама довзаш, фуд ховш, цудухьа нийсса д1алелар долаш, ч1оаг1а сага моттара сацца мог1-ални довзийтара, дар д1ахьовкхаш: тоъбоарамаш (нормы), духьот-тараш (принципы), сина 1алашош (идеалы), бахьанаш (причины), хьа-шти-теркош (интересы), кхы а ма хули сина торонех диклеш (кач-ва), мог1ални са- тешар хьаллотадеш.
*    Цхьане дергдар ховш, цкъа мо сатешара белгалювл мог1ални кхе- тамчеш (понятия): агакепаш (формы), бахьандараш (мотивы) хулаш, саго кулгалдарца ший болх-г1улакха (деят-ть).
*     Мог1ални сатешар гулалу озали(объек-ый) торонашца, бехкамех наха хула хьалче(бытие) шерра йолаш юкъе; цига социализаци з1ы-агар (процесс) д1аяхар хьажжа, иштта сага ший социальни хьал гуча-доалаш болх1омбар (опыт) долаш деоттама (практика) шаьрлуш.
*      Сатешар хьахулача хана кертерадар да оамалти (нрав-ый) эздела  саг бакъахьар кхетаме кхевар (восп-ие), саг хилар т1ерадоалаш, са- наьхк из хиларца, цуна хьакхер, цу сага хьакхер эздий наькъа т1а до-лаш, массанахь хулаш гармонични.
*     Х1аьта дацарий диклеш (отриц- ые кач-ва) гуш сагагар моттигаш а хул, сага хала оамал йолаш, къовсаме волаш сингахьа, харц кхетама цунгар хьахоалуш наьхаюкъарлен ийдам (отнош-ие) хилара, из да мог1ални сатешар кхоачаш ца хилар.
*      Д1ахо дар хул, сага эзделца д1агойтар е д1адовзийтар бакъахьар хулаш кхыча сага е наьхаюкъарленна довзар д1алуш ший доакъашхо- шка, деррига низаг1а доацаш, цигар кхетам д1аэцачар д1акхетар до- лаш мог1ални сатешарах.

                424

*      Сатешар да кертера кан(метод) саг кхевара, нийссача наькъа т1а варгволаш. Цига цох санаьхк хиларца, д1адехараш долаш, ший кхе-тамца духьоттараш (принципы) довза, хьагучабоалаш цу белхаца де-гахьа тешам, из ваха кийча хулаш.
*     Малаг1а мог1ални сатешар хургда сага ца1 б1аргадайта е довзий- та мара? Мишта хул уж гушдараш, уж довзашдараш? Аламате доккха, шера ма1андолаш хаттараш да уж, х1аьта готтадаь ма1ан цу хаттара- рех жопаш луш хилча.
*       Довзар ца1 довзар совг1а, цунах дешама1ан (термин) доал дов-зарте (познание) оалаш; х1аьта гур ма хули, сага б1арга сина гуш хи-лар совг1а, цхьа болх баь, дешма1ан доаккхаш болх1омбар (опыт) оалаш.
*    Ца1 довзар хул дег1а (телеса) физика торонаш йовза, 1алам дег1-ах (тела) латтандаь, хьолам (окруж-ий мир  х1амчера дег1ал(матер-ая тел-ность) долаш.
*    Гобаьккха хьолам хилар, сага довзарте хул, цуна хьаькъал д1а ма кхачча, х1аьта сина ший торо хиларца сага довзарте хулаш сина то-ронашка кхоач «довзар», иштта саг вахаргахьа довзарте даьча торо хула сага Са тешаде, цох сатешар хул.
*    Г1алг1ай меттаца уйлаеш волча сага атта д1акхетадар хургда укха д1агойтарах, нагахьа ший наьна меттаца уйла йоацача сега цабезам хургба укханах, х1аьта тохкамхочо сина парг1ато хургья г1алг1ай мет- тал керда дешма1анаш (термины) гуш.
*    Сатешар доаг1а довзарте (познание) хиле, ца1 довзаш уйла йо-алаш «дика е во» да оалаш мо, ца1 довзара белгалонаш (признаки), иштта бегалолаш (особенности) гуш, ший кхетама махбеш, из маь-хидар (ценность) да е дац ала.
*    Укхаза сагага хьакхоачар да бокъонца хула дарий (полож-ый) е дацарий (отри- ца-ый) мог1ални сатешар.
яз)  Этос яхилга греки меттал - ethos - къаьнар грекаш ма яхха, х1ара сага ардам (действие) хул цу сага буни (природа)  торонашка хьажжа, цуна хувцацалу 1аламах (физис), кхы а хувцалу, д1адоала «этосах» а, ший тайжжа оамалти оамал (нрав-ый характер) йоалаш; из духьал- оттар долаш, харц-бакъ лелача, цхьана метте ца хулача «патоса».
*   Нийссаг1а аьлча этос хьахьовкх шоллаг1а латтачох сага бунех (природа), цуна шийна мара кара доацаш, хала йишйолаш бес-беса дукхалца в1ашт1ехьболча кхоачама, иштта х1амилда (предмет) йол-аш мог1ални хоржамбе.
*   Этос яхача дешма1анца хьадоаг1аш да Этика яха кхетамче (понятие). Гомера хана этосах «ваха моттиг», - оалаш хиннад.
*  Х1аьта т1ехьаг1а ала доладалар: 1аьдал (обычай), оамал (хара-ктер), 1овхье (явление), эздел (нрав), оамалт (нрав-сть), иштта цу муг1ара мог1ал дийнаеш торонаш хулаш.
*    Х1аьта Аристотала хьадаьд цунах Этика алар, тахан оалача тайпар хулаш. Этос кхетамче(пон-тие) йолаш юкъе- йолаяьй нийссаяь кийча-

                425

лаш (правила) мо е цхьа вахари боарам гойташ сага д1алелар нийсса хурдолаш сакхетамца.
*    Цул совг1а хьаькъалга дилча «кхетама хьаст» хургболаш, вахар ма1ан хинна эйдаж, тоабаш, т1ехьенаш, профессиональни коллекти-ваш хилара нах бекъалуш сакхетамах.
*     Цхьайолча моттигашка этика лелам хул, гучадоаккхаш деррига сага эздела торонаш, белгалеш ханачухьа дацарий (отриц-ый) хьал наьха барт бохабеш, цар бахаргахьа.
*    Этос тешаме, эздий оамал йолаш, лелаеш хинний духьал, из дегар сагото гойтача пафосан… Сага цунца белгалоалаш адамий юкъар оамалти (нрав-ый) 1аьдала лоттам болаш, маллаг1а историца хулача болх-моттигашка (ситуция), наьха барт цхоаг1а хургйолаш.