Ват1айчила сари гъай

«Турцияла заклиуб» бучIули
Дагъиста халкьла машгьурси писатель Ибрагьим Ибрагьимовла сагали дурабухъунси, халаси жуз разидешличил някълизи буцира. Нуни Дагъиста халкьла или балу-балули белкIунси саби, сенахIенну жуз белчIес дигуси гьарил дагъистанлан илала чидил-биалра жузличил тянишли виъниличи рирхулра.


Гьанналаур илини, дарган мезличил ва урус мезличи шурдатурли, гIяхIцад жузи дуракаили сай. Литература дигахъусила някълизи, илдазибад цалра жуз хIебикили кахIелун, дила пикрили.


И.Ибрагьимовла лерилрара-сера жузи нуни гьачамцун ахIи делчIунти сари. Гьалар-гьаларти, арбякьунси даршдусла 80-90-ибти дусмазир дурадухъунти жузира нуни дигиличил делчIунтири, ва даргазив гьарли-марси писатель дакIувиъниличи итхIейчирад рирхусири. Илала сагати жузи дурадухъайчи, мурталра хIерли рирусири.


ГIергъити дусмазир дурадухъунтазибад, «Кьандиубти дигай» бикIуси повесть, белкIнила жураличил ва илизибти, наб гIямрулизиб къаршихIебикибти, игитуначил декIарбулхъули саби. Иличила дурести пикруми гьанналис дикьурли бекIдиубли ахIен.


«ЦIализиб ва хIилизиб» бикIуси жузличила ну разихIерикибти меранира гьандушили, дила пикри бурира, ва «Замана»-газетализиб белкI дурабухъун.
«Турцияла заклиуб» биалли, дила пикрили, нушани классикалаван кьабулдирути ва гапдирути произведениябала жураличил белкIи саби. Жузлис, гIямрула анцIбукьуначила саби (приключенческая литература) или буресра вирар, сенахIенну илизирти, цалис гIеларад ца детарути анцIбукьунала каргьурдешли, илгъуна бетарахъули саби.


Жузлизибти игитунала гIямрулизир детарути анцIбукьуназиб, сипатдарибти дусмала лугIурбазиб, се-биалра балхIебикибси баргес, хасли умцIули, жуз белчIунра, амма сегъуналра хатIа баргес хIериубра.


Ца адамла бекIлизибси гIякьлуличил 600 бяхI сунезир лерси жуз, Аллагьла кумек агарли белкIес вируси ахIен, дила пикрили. Илгъуна жуз белкIи виъни, И.Ибрагьимовла халаси гьунарлизи халбирулра.


Италияла машгьурси писатель Проспер Меримела «Коломба» бикIуси повесть лебси саби. Сунела каргьни хIясибли, ва илизибти игитунала хасиятуни пикридарибхIели, «Турцияла заклиуб» П.Меримела «Коломба»-личил мешубуцира. «Коломба» бикIуси повестьлизир, Наполеон Бонопарт сунезив акIубси, Италияла «Корсика» бикIуси островличибти хъубзурала гIямру ва гIядатуни сипатдарибти сари.


Илдачи мешудиркули сари наб, Турцияла заклиуб хIербирути даргантала, дагъистанлантала, цархIилти, мугьажирти бетаурли гечбиубти, Кавказла халкьла гIямру ва гIядатуни.


«Турцияла заклиуб» бикIуси романнис халаси, гьарзаси челябкьла гIягIнили саби. Илизир даргантала, кIарахъала, турканала, урусунала, гуржнала бахъал цархIилтира миллатунала, гIядатла адамтала гIямру, сари лертиван сипатдарили сари.


ГIямрулизир сегъунти къияндешуни чедуркъалра, жузлизив сипатварибси гIяхIгъабза, гъабзали калес вирули сай. Адамдеш дакIударибти мурталра мурадличира биули саби.


И.Ибрагьимовли романнизир ца хъалибаргла авал наслула гIямру, сегъуналра хатIа агарли, сипатдарили сай. Илгъуна произведениелис литературализиб сага бикIули бирар. Нуни балули, даргала литературализиб, гьанналауб белкIи, сага лебси ахIен.


Жузлизиб сипатбарили саби Хала вацIализиб архIяликьянабас гьуни буцибти къачагъуни, илдачи къаршили кайзурси жузла бекI игит Устарха БяхIяммад, кIарахъала шилизив исламла динна багьуди кайсуси жагьил мутагIялим БяхIяммадла урши Устархан, мекъла дуги ригIунси илала цIикури. ЦIикури ригIунси ва карушибси урши сунени кавшибхIели, Устархайс, душмандеш багьандан, Турциялизи гечиэс чебиркули саби. Илаб, бахъал мугьажирти хIербируси Алмали бикIуси шилизиб Устарха хала дудешли, сунела замана, кумекбарибти чула шантала хъалибарг бургули сай, ва цаибти бурхIначибад, Устархан мерлавиахъес илдани кумекбирули саби.


Дахъ жагали сипатдарили сари Аллагьлизибад урухкIути хIялалти адамтала баркьудлуми, амма бусурмантала ванзаличибра къаршибиркули саби вайнукьаби. ГIяхIгъабза, Турцияла ванзаличивра, вайнукьабачил бебкIала дявлизи дураулхъули сай. Устархай, кIарахъанти мугьажиртала рурси ригIунси туркла миллатла вайнукьа каршули сай. Туркла миллатла адам кавшибхIели, Устархан кавшахъес диван бирули саби. Дагъистайзивадси Мугьажир, туркла гIяскарла албай (командир), сунела шан Исматуллагь, Турцияла cултIайчил гьунивиули сай, Устархан туснакълизивад дуракайули сай ва сунечил варх урусуначилси дергълизи аркули сай.


Наб дебали гIяхIбизур, Устархара Тукезбара бархбаслизиб бунагь лебхIели, илди гIяхIцад замана, цализибад ца декIарбарни. ХIякьикьатлизибра илкьяйда бетарули бирар.


ГIур урусла гIярмияли турканачибад чедибдеш сархули саби, Устархан урусла гIярмияла ясир ветарули сай ва Сибирьла туснакълизив вагьарирули сай. Туснакълизирра илини сунела адамдеш ахъли дихIули сай, жан дерцахъес багьандан, вершадеш кьабулдирули ахIен. Ил багьандан ургар, Аллагьли ил бебкIализивадра верцахъибси. Кавшили, туснакълизибти бебкIибти лайбикIуси курлизив вархьватурси Устархан мицIирли кавлули сай, урусла бухънабаибти мурул-хьунуй варгили, чула уршиван хIерварили ва сагъварили сай.


Лебилра жуз, гьар-гIергъили цаличи ца чедашути анцIбукьунани белчIес дигесили бетарахъули саби. Дебали бархьли саби, урусла туснакъла бекI, сунезир адамдеш агарси офицер, Устарха БяхIяммадли Архангельсклизив варгни, кавшес вирули виалра, урухварили ватни. Такьсирла вегIлис танбихI гIеббиуси биъниличила бурибхIели, романна кьадри-кьимат гьатIира ахъдиубли сари.


Жузлизир, Турцияла мер-мусаличил дарх ГIярасайлизир, Дагъистайзир, Грузиялизирти булан кадиркути анцIбукьуни сипатдарили сари. Турцияла ванзаличир мугьажиртала гIямру гьунчидиркули сари, дурхIнала дурхIни алкIули саби, амма адамтани чула ватIа гIядатуни хъумуртули ахIен. Мугьажиртани илабра, Устарха БяхIяммадла хъа гьалаб, гумай ибхьули саби, ила цалабиркули лерилра вайти-гIяхIтачила ихтилатбикIули саби. Турцияла заклиур лерилра ихтилатуни ВатIайчила сари.


- Гьанна нушала Гъолодализир хIеб дургар, хъубзури хъумачи дурабухъи бургар, - викIулри ДибиргIяли, гIяйсара ванзализи къузбирули.
- Нушачир хIеб жявли дирар, - иб Устарха БяхIяммадли, – дегIнуби дурадерхурли дургар».


Ил камси ихтилатли чебиахъули саби, секьяйда дурхъалил илдас саби акIубси ванза. Сунела шиличи бяхIчиси дубураличи мешути мер-мусаличи шадив вашули сай, Устарха БяхIяммад. АкIубси ванзаличирти дигили ва пикрумани ила арикули сай дубурлан. Ихтилатра илдала чула ванзала адамтачила саби, хъярбукла мегь-шанда устначила, дурхъати шайханачила. Турцияла ванзаличив хIерируси Устарха БяхIяммад, хъярбукан караматла шайх Халипаван, гьар бархIи сунела шилизи шадив вашес хьуликIули сай.


ГIямру даимдирули сари. Устархан къаркъала устали узули сай. Халабиули саби илала уршира рурсира. Устарха БяхIяммадла хьуна у бихьибси, Устарха рурси ГIяйшатли, сунела дудешли кавшибси туркла вайнукьала уршиличи дигай дирхьули сари. Дигайли дунъяличиб душмандешлис мер балтули ахIен. ГIяйшатли, неш Тукезбайван, лерилра къиянти дяхIяурли, сунес гIяхIизурси уршиличил хъали-цIа дирули сари. Хала дудешла у бихуси БяхIяммад тухтур ветарули сай. Илини Стамбуллизиб, гIур Англиялизиб Манчестерлизиб багьуди кайсули сай. Хабардерхурси тухтур, хирург ветарули сай.


Устарха БяхIяммад, сай акIубси ванзаличи диги дяхIяэс хIейубли, шилизи чарулхъули сай.


Дагъистайзир илхIели, инкьилабла анцIбукьуни детурхули сари.
Бузерила адам мурталра узуси сай. Шилизи чарухъунси Устарха БяхIяммадли вегIагарбиубси, урцIабиубси сунела юрт сагабарес пикрибарили сай. Илис шантани кумекбирули саби. Амма шилизир гьанналаур агарти, сагаси хIукуматла, тяхIяр-кьяйда кадилзахъули сари. Устарха БяхIяммад, сагаси хIукуматла вакилтани туснакълизи калтули сай. Илис, гьаланачи туснакълизивад, гIур ХIунтIена ГIярмияла бургъантачивад вебшес чевкъули саби. Азир балагь дяхIяурли, сагали Турциялизи чарулхъули сай. Вяхъили, хIила кархуси хала дудеш, тухтур ветаурси уршила урши БяхIяммадли, бебкIализивад верцахъили сай.
Турцияла заклиубси Устарха БяхIяммадла гумай, Устархай даимбирули сай. Илини гумайлизиб, къимбарили чугурра Батирайла далай бучIули сай.


Жуз белчIи гIергъи нуни пикрибарира, урхIла ванзаличив хIялалли хIериэс багьандан, вегIла ванзаличи Устарха БяхIяммадлагъунти хIялалти дигира, илалагъунти гъабзадешра диэс гIягIнити сари.


Дебали разириубра жуз дарган мезли белкIниличира. Илцадра дахъал анцIбукьуни сунезир лерси, халаси жуз, илизибти игитунала лерилра хIялани дархьли чедаахъили белкIес виъни, дарган мез дебали давлачерти диънилис бикьри саби. Ну мурталра илкьяйда пикририкIусира.


Жуз бучIухIели лерилра анцIбукьуни кинолизирти суратуниван хIулбала гьалар дакIудирули сари. ГIяхIсири кьалли илала чебкад кинофильм касес биалри. Жузи дучIес азгъинбиубти халкьли, илгъуна бухIнабуцличилси кинофильм дигиличил кьабулбири. Жуз Турцияла мезличира, цархIилти мезаначира шурбатес лайикьли саби.


Жузлизиб ну кьабулхIерикеси селра хIебаргира, лукIухIели кабихьибси къиян ахъли кьиматлабарира.


ХIед арадеш, сагъдеш ва уркIи-уркIилабадси баркалла Ибрагьим.


Романна дурарадти, хIякьикьатлизир детаурти анцIбукьуначила багьес, учIаннис гьатIира дигесли саби. Художественное произведение сецад тамашала биалра, адамтала гIямру гьатIира тамашалати сари. Тамаша ахIену, дахъал дусми  ардякьи гIергъи, КIишала лугъатли гъайикIули, Ибрагьимла хала нешла рузила урши шилизи вакIни? ГьатIира дигеси саби Турцияла ванзаличир Кавказла халкьли чула гIядатунира, мезра, адамдешра мяхIкамли дихIни. Итарра нушала адамтани, ВатIан балтахънилизир, белчIудилизир, спортлизир, дузахъути санигIятуназир ахъти сархибдешуни дакIудирули сари.


Турцияла заклиур гIямру даимдиубли сари. Адамтала гIямрула хIякьикьат Батирайла далайли гIячихъли чебиахъули саби.    


Рецензии