Урми дикул шалал бац

Рабадан Нуров акIубхIейчирад – 135 дус


Рабадан Нуровли белкIунси, «ХIябал дус» бикIуси назмула гIяхIцад тугъи, риштIахIейчирад нуни уркIиличир далутири.


20-ибил даршдусла 60 ибти дусмазиб нушала хъулиб батареябачил бузуси «Воронеж» бикIуси радиоприемник лебсири. БархIехъ сягIят шуличиб, радиолизиб дарган мезла передача бехIбирхьухIели, дудешли радио бузескайусири. ИтхIели ну школализира рашули ахIенри, амма сагаси се-биалра, бусягIят гIебисусири. Лебилра нушала хъалибарг, гьамадсигъуна хIянчира бирули, радиоличи лехIирхъутири. Передачала кIиибил байхъайзиб далуйтала концерт бирусири. Рахли, концертлизиб, Манасла Ибрагьимли Рабадан Нуровла гъайличил бучIуси далай зайбухъалри, нушала хъули пагьмула гьав хьурабирусири. Гьарил гъай гIебасес дигули, далайличи ну лехIирхъусири. ИтхIели адацIили, гIур лерилра гIямрулизир, дила дагьрилизир кали дургар Рабадан Нуровла назмула дугьби.


Гьанбиркур наб, шила клублизиб Даргала театрла гIяртистунани, набтличир ухути чиргъмала шалалиуб «Зулму» бикIуси спектакль чебиахъулира. Гьалаб мижитли бируси шила клуб, шантани гарчли бицIилри, биштIати булан, диргалахIебулхъули, спектакльличи хIербикIулри ва лехIирхъулри.


Рабадан Нуров машгьурси поэт ва драматург виъниличила, лерилра гIямрулизиб, нуни балусири. Илала пагьмуличил гъамли тянишриэс, белкIани сага-сагали делчIахъес, майла байрумтала акьути бурхIни кумеклидиуб.


Р.Н.Нуровла гIямруличила ва пагьмуличила бурути дахъал белкIани, жузи дарадухъунти сари, илди халкьличира даибти сари. Биалра, илдала урга, дила пикрумира кадурцар или пикрибарира.


Р.Н.Нуровла назмурти ва пьесаби, сунени делкIунтиван, цIудхъурла лугъатличил делчIунра. СирхIяла – УргIерила – лугъат цIудхъурла лугъатличи мешуси саби.
Ил шайчиб наб кумекбариб Р.ХIямзатовла уличилси Миллатла библиотекала хIянчизар, нушала газетала марси гьалмагъ Салимат ХIяжиевани. Илини набзи делчIахъес 1960-1966-ибти дусмазир дурадухъунти, авторла чердикIибти произведениебала жузи гиб.


Сагали жузи делчIунхIели, дила дагьрилизир  хьулчили кадихьили, лерилра белкIани лерли диъни якьинбиуб. Ил багьандан бургар, Р.Н.Нуровлис даргала литературалис хьулчи кабихьибтазивад ца сай бикIути.


Гьайгьайра, ца дилацун дагьрилизир ахIен Рабадан Нуровли сунела пагьмула къел калахъунти, бахъал даргантани уркIиличир далути, далуйтазир дучIути дугьби илала пагьмуртала хазнализи кадерхурли сари.


Рабадан Нуровли цIудхъурла мезли делкIунти назмуртала тугъи, нуни даргала литературала мезличил гьандуршулра;


"Х1унт1ена берх1иван,
Шалати дях1-някъ.
Жавгьар духуриван,
Рурх1ути х1улби".


"Андайлар шараб х1улби,
Диг1янни х1ермадирид,
Чархлизиб чакар урк1и,
Игидну х1унт1ен ц1али".


«ПасихIли гъаймарикIуд,
Чарх панадирулрину,
Къугъали ганзмарикIуд,
Ну гьалакирулрану».


«Гьуни дурул зубари,
РирухIели хIу риэс,
Урми дикул шалал бац,
ХIейрусирав ну виэс?»


«ЦIуба чакарли укес,
Ну къажуртала шагьрав?»


«Тавханализи кайрес,
Ну Азайлан Шамхалрав?»


«Дубрив акIубси лачин,
Арцанти дурцул къиргъу,
Дила уркIила хIяли,
ХIялалил кьабул гьалмагъ».


Нуни гьандушибтира, дахъал цархIилтира, Р.Нуровла назмурти, халкьла далуйти детаурли сари. Гьаннала замана даргала литература руркъутани белгили буресра хIебирар, дила пикрили, илди назмурти Рабадан Нуровла сарил, ахIи халкьла мухIлила пагьмули акIахъубтил.


Илдигъунти, дархьли халкьла уркIбази адицIути назмурти делкIни багьандан, Р.Нуровличи кьяскабиубтира, ил гIяйиблизи урцутира адамти, итхIелира дакIубиубтири: «БегIлара пагьмучевси даргала поэт Р.Нуровли халкьла далуйтачи мешути назмурти лукIули сай», - бикIути, «пагьмуагар поэтуни» итхIелира лебтири. Илала пагьмулис кьимат кабалтутани, Р.Нуровлизи прозала произведениеби делкIахъес маслигIятбарибсири.


Сунела назмуртас кабатурси кьимат илини убхIебяхъиб, литературализиб, лукIес къиянси журализи халбируси, драматургияла призведениеби илала кьаламла удирад дурадухъун.


ИлхIейчирад, даршал дус дикили гIергъира, «Зулму» ва «Пужиубси шайх» бикIути пьесаби хIясибли кадихьибти спектакльтачи хIербикIес, халкьлис гьаннара дигахъули саби. Илди произведениеби, даргала мез дунъяличир дузули лерай, нушала литературала мургьила хазнализи кадихьили кавлути сари.


Секьяйда виуба Р.Нуровли, халкьла уркIбази гьуни баргибти произведениеби акIахъес. Ишаб сегъуналра дигIяндеш агара. Р.Нуров алкIукад, арасили, жагати чарх-бекIличилсили, дебали гIякьлучевсили, пагьмучевсили акIубсири. Илини гьамадли секIал иргъусири ва уркIиличиб бихIусири. ВиштIахIейчивад илис бархьдеш дигахъусири.


Р.Нуров бусурман динна гIилму делчIунси гIялим ахIенри, илини шилизибси мадраса сабри белчIунси. «Пужиубси шайх» бикIуси пьесализирси игит Аминатла, сунечи хъайчикайэс кьасбарибси «шайхличи» дугьабиз белчIунхIели аргъесли саби, секьяйда мурхьли бусурман дин балули уилил авторли.


«ХIу Аллагьла Вали, хIу – шайх, балкIси гьунчибти халкь бархьси гьунчи бяхIбируси, вайси бирутази гIяхIси барахъес гIеббуруси, зулму бирутази мабиридая викIуси, Аллагьла Расулла гьунчи халкь бяхIбируси, ХIези нуни тиладибирулра, хIура нура акIахъубси Аллагь багьандан, Сай багьандан уммат акIахъубси, ХIябибла хIурмат багьандан, Карбалаълизиб душмантани зулмуличил кабушибти ХIясан – ХIусен багьандан, душмантала зулмулиуб калунти илдала агьлу багьандан, уммат сунес магьарлис кабихьибси ПатIиматуззагьрат багьандан, Расулла асхIяб Абубакар-ссиддикь багьандан, ахирла арслан ГIумарул-парукьи багьандан, Калам цахIнабяхъибси ГIусманул-нурайни багьандан, гъабзадешлис цIакьси ГIялийул-муртаза багьандан хIези тиладибирулра…». ХIера илгъуна, Дурхъаси Аллагьла уличил барибси рурсила тилади чехIесибси «шайхличила» лукIули сай Р.Нуровли.


Илини сунела пьесализив пужируси, гьарли-марси шайх ахIен, ну шайх сайра викIуси, халкь биргIябургуси мунапикь сай. Илдигъунти «шайхани» лебли биънира хIекьдеш саби.


Р.Нуровлис гьалаб белкIи, даргала литературализиб драматургияла произведение лебси ахIенри. Секьяйда виуба Р.Нуровли, гьаннара гIибратлати сарливан гьандуршути пьесаби, дарган мезличил делкIес?   


«Ну, гьачам бархIехъ, Р.Нуровличи гьаввакIира, илини У.Шекспирла жуз бучIули варгира. Селис хIяжатикили хIед Шекспир или, хьарбаибхIели: «Шекспир хIелули драмаби делкIес вируси ахIен», - иб илини», - илдигъунти гьанбикуни делкIи сай Р.Нуровличила Камил СултIановли.


Лебилра дунъяличив бегIлара машгьурси драматургла  пьесабачил тянишиубли, илиниван чедетаахъили делкIунхIели сари, халкьлис Р.Нуровла пьесаби гIяхIдизурти.


«ВецIну урегра дус виубхIейчивад ну урусунала мякьлав хIерирули калунра, нуни урус мезра далас, урусуналаван ункъли украиналанталара далас», - викIули сай Р.Нуров. Илкьяйда, сай-алавси дунъяла хIял-хIякьикьат дагьес, дяркъес дагьрира гIякьлура лерси багьадур сайри Р.Нуров.


Иш гьакIлизивра, ГI.Батирай вархьли сай: «Чевухъун багьадурла…», мурталраван гIямру къантIтили урдулхъули сари, яра ил Сибирьлизи урхьули сай.


Сунени делкIунти пьесабазибти игитуналайчирра гьатIира къиянтили урдухъун Р.Нуровла гIямрула дусми. Сай хIерируси заманала бархибдешла, зулмула пигьала, илини либхIли бицIили бержиб.


Дебали къиянти, дархибти аги-кьяйдализиб кабилзулри Совет хIукумат. Сагаси улка лушули, хIукуматла къуллукъла хIянчурбачиб бузути адамтала хатIабира лерли диэс асубири. Амма, илдазибад бахъалгъунти, чули хIедарибти такьсиртазибра гIяйиблизи буцили, туснакъбарибтири.


Илдачил варх, хьулчи агарти гIяйибтази уцили, 1937 ибил дуслизив Р.Нуровра туснакълизи катурсири.


Чула уми гьандушесра лайикьли ахIенти, кIел адамла убяхIдешличибли, бахъал Дагъиста революционертала гIямру къябаибтири. НКВД-ла туснакълизир, дурес хIейэсти гIязабти чекасибтири илдани.


1939 ибил дусла декабрьличиб, Дагъистайзиб Совет хIукуматла ахъти къуллукъла хIянчурбачиб бузути 16 адамлис, Северный Кавказла дявила трибуналли суд барибсири. Лебтанилра чучиб гIяйиб агниличила  багьахъурсири. Амма, чула гIямру багьандан урухкIули, бархьдеш балули биалра, судьябанира бархьси хIукму дурасес биубти ахIенри. Революция кабизахъес, сагаси хIукумат белшес гIямру харждарибти адамти, судла гьалаб марбиэс биубти ахIенри. Илдала ургав Р.Н.Нуровра левсири. 


«Нуни нартаначила дахъал хабурти, буралаби, айтуби далутири, амма дила гIямрулизив мицIирли къаршиикибси нарт Р.Н.Нуров сайри», - белкIунсири иличила А.Ф.Назаревичли.


«Р.Нуровла хъулиб лебси давла халаси библиотека сабри», - илкьяйда белкIунсири Дагъиста халкьла поэт Аткъай Аджаматовли.                               


Рабадан Нуровла пагьмуличила белкIес пикрибарибхIели, нуни хIелуси, гIурра ца дарган, профессор Мустапа Вагьабович Вагьабовла ура баргира. Илини, 2004-ибил дуслизиб «Рабадан Нуров» бикIуси, лерилра илала гIямруличила буруси, жуз дуракаили сай. 1937-1939 ибти дусмазир кадикибти, кахти анцIбукьуназиб бархьдеш кабизахъес кьасбарили, архивлизирти, итхIелила лерилра документуни ахъдуцили, хIякьикьат саби лебсиван, илини чебаахъили сай. НКВД-ла хIянчизартани кадизахъурти такьсирти, хьулчи агарти диъни, документуни дучIухIели, лебтасалра якьинбирули саби.


Р.Н.Нуров 1942 ибил дусла февральла 23-личив туснакълизив вебкIибсири.
Илала хьунул ПатIиматлизи мурул вебкIниличила 1956 ибил дусла сентябрьличиб багьахъурсири.


Даргала литературализир адулкути пагьмула зубартас бацван шалаикIули, Рабадан Нурович Нуров гьаннара левал. Илини кабизахъурси пагьмула ахъдешличибад уди кахIебацIес багьандан, даргала лукIантани илала пагьму сага-сагали руркъули саби ва илизир чули гIерасести дахъал далилти, ишбархIира дургули саби.


Рецензии