Игитуни гапх1ебик1ар
ЧебяхIси ВатIа дергъла бутIакьянчиби гьанбиркахъуси, лебилра Россияла, цахIнабси (комплексный) музейла суратунала галереялизир 3 587 903 дергъла ветеранна суратуни лер. Илдала ургаб, 1919 ибил дуслизив КьярбачIимахьилизив акIубси, ГIяллай ГIусманович ГIусмановла суратра леб.
ГIяллай ГIусманов, 20 дусра хIейубси жагьил, 1939 ибил дуслизив хIунтIена гIярмияла къяянази къуллукъбарахъес живарибсири. Илини, Дальный Востоклизиб, Уссурийск шагьарлизиб, 71 ибил, декIарси, гумурби ва мегьла гьундури дируси батальоннизиб (отдельный, мостостроительный, железнодорожный батальон) къуллукъбариб. Мегьла гьундури ва гумурби дируси 71 ибил батальонни, 1940 ибил дуслизиб, Манчжурияла Востокла шайчибси Китайлизи аркьуси мегьла гьуни сагабарибсири. ИлхIели ХIунтIена ГIярмиялизиб къуллукъбирули, илав ГIяллай ГIусмановра левсири.
Бахъалгъунти нушала шилизибадти, ЧебяхIси ВатIа дергъла бутIакьянчибас Дальный Востоклизиб къуллукъбарес кьадарбиубсири, гIур илабад дергъ бетурхути, Европала шайчирти мер-мусаличи арбукибтири. Дальный Востоклизиб калунтани, илабси бугIярдешличила, къиян-жапаличила хабурти дурули, нушала наслуличи даибти сари.
Нушала улкалис бегIлара къияндикибси замана, 1942 ибил дуслизиб, 71 ибил мегьла гьундури дируси батальон, немец-фашистунани алавбуцибси Ленинградлизи, Волховский фронтлизи арбукибсири. Батальонна бургъантани, азирти цархIилтира бургъантачил барх, гьаланачи гаши-дягIилизибад Ленинград берцахъибсири, гIур бургъули немец-фашистуназибад шагьар азадбатахъурсири.
ИтхIелла бургъантани дакIударибти игитдешличила хабурти гьаннала адамтала гIякьлулизи багьла-багьлали адицIули сари. ХIунтIена гIярмияла бургъантани дакIударибти гъабзадеш, сихIрула хабуртазир дурутачи мешули сари.
ГIяллай ГIусмановли къуллукъбируси, мегьла гьундури дируси 71 ибил батальонничила Н.В.Старостенковли белкIи сай: «1942 ибил дусла январьличиб нушала батальонничи Жихарево-Жарокла ургабси, 43 километрла бухъянси, мегьла гьуни кабихьахъес хъарбарибсири. Илини, Волховстрой ва Будагошь бикIути, кIел мегьла гьуни дархдалсахъутири. Сагали бируси мегьла гьуни, цацадехIти мер-мусаличиб, немецунани дуцибти бегIла гьаларти хандакьуначибад 2-3 километрлацун сабри гьарахъси.
Гьуни бирутала командир сайри батальонна бекI инженер, 2-ибил рангла дергъла инженер А.М.Крюков».
Баягъи ил А.Крюковли сунела гьанбикунази белкIи сай: «Гьуни барес нуша январьла 27-личир дехIдихьира. Итди бурхIназиб бугIярдеш 30 градусличи абиркулри. Гьуни кабирхьуси ванзаличибси дяхIила къат ца метрличибра имцIали ахълири. ЦацадехIти мераначиб, дягIли хибси дяхIи тIашкайзурси адамличибра ахълири. Бургъантас бугIярлири, цIа бикьес гIямал аги, фашистунани хIярхIуби челкьулри. Жихареволизир хIядурдарибти, адам хIелукъахъути нергъ, термосуни агни багьандан, дяргIили, чедиб букIуси миъла камличил нушачи диутири. Илди нергъличил, миъбяргIибси кьацI беркес, бургъантани дяхIила бекIала гIелаб, дягI камсигъуна мер, бургусири. Дебали къияннири».
Илдигъунти тяхIяр-кьяйдализиб, мегьла гьуни заманалис гьалаб, 3 базли ва 28 бархIили кабихьибсири.
Гьуни кабирхьутачил варх ГIяллай ГIусмановра левсири.
Илар дакIударибти гъабзадеш багьандан, 1942 ибил дусла, декабрьла 22-личибадси СССР-ла Верховный Советла Президиумла ХIукмуличил, ХIунтIена ГIярмияла ургъан ГIяллай ГIусманов «Ленинград батахъни багьандан» («За оборону Ленинграда») медальличил шабагъатлаварибсири.
«Ленинград батахъни багьандан» бикIуси, № Х 43475 ибил номерла медаль илала михъирличи 1943 ибил дусла сентябрьла 24-личиб баршибсири.
Сагали барибси мегьла гьунчибад хьунул адамти, дурхIни, бухънаби шагьарла дура арбикутири, бургъантачи биалли ярагъ, хурег, палтар, цIабикьала диахъутири. Ил мегьла гьунили, чедибдеш сархнилизи халаси пай кабихьибсири.
Ленинград азадбатахъурли гIергъи, гьалабяхI башуси нушала гIярмияличил варх, ГIяллай ГIусманов Житомирлизи ваиб.
Чедибдешла байрамлис ил, Пруссиялизив гьуниваиб. Дергъ таманбиубли гIергъира улкалис къуллукъбирули калун ва 1946 ибил дуслизив сай акIубси КьярбачIимахьилизи чарухъун. Сунела гIямрула бегIлара жагати 8 дус, улкалис къуллукъбирули деркIиб.
Дудешличила сунела пикруми дурахъес илала урши ГIябдулжалилличи дугьаризурра.
«Дудеш дергъла киноличи хIерхIейкIи. «Кинофильмаби къянала хабуртачи мешути сари, дявтачила гъайличил бурес хIейрар, илар гаши-дягIи, агруми, чедирад лайдикIути бомбаби, гьар ганзличиб бебкIа, къиянти шуртIри дирути сари. Чедибдеш сархес багьандан илди лерилра дяхIяэс чевкъули бирар», - викIусири дудеш.
Дудешла бахъал гьалмагъуни, ЧебяхIси ВатIа дергъла ветеранти, лебтири. Илдазибад бахъалгъунти нушала районнизибадтири. Ну виштIали вирухIели, илди нушачи гIяхIладли баши, дудешра илдачи ваши. Наб гьанбиркур Журмачила, ИцIарила шилизибадти дудешла гьалмагъуни. Гьанна уми гьандиркули ахIен, ама илди юлдаш багьандан жан дедес хIядурти адамти сабри. Дудешли, дергълизивси замана, илдазивад цалис штрафла батальоннизи хIейкахъес, итиллис заманалис гьалав дергълизивад шилизи чарухъахъес кумекбарилри. «Нушани цалис цали кумекбирусири, илкьяйда хIебиалри, итарад цалра чардулхъути ахIенри», - викIусири дудеш.
Дила дудешли виштIахIелил гIярабла хIурпрачил учIес-лукIес балусири, Кьуръа аятуни уркIиличир далутири. Дудеш секIал балуси адам сайри. Илини сунела някъбачил нуша халадаибси юрт тIашбатур. ХIялалли узули, халаси хъалибарг абикьур. Нуша авал узира, хIябал рузира лерра.
1953 ибил дуслизиб илини ца дусла Советский хIянчизартала багьудлуми ахъдурцуси курс белчIунсири. Шилизив парторгли, колхозла бекI бухгалтерли, ревизионная комиссияла председательли, хъумала бригадирли узули калун. Дудешли гьарил хIянчи, чебетаахъили, гьамадли бетаэси тяхIярличиб барес балусири. Гьарил бируси гьаланачи пикрибарили, биштIаси тетрадьлизи лукIусири.
Акьуси замана, юлдашуни гIяхIладли бакIибхIели, яра сай-алав нуша чукурдарили, жагали чугур бирхъи.
Дудеш, 1976 ибил дуслизив, Ленинградла политехнический институтлизив учIуси нушала халалгъуна узи Мажидличи шадив вякьунсири. Сай ургъули калунти мер-муса сагали чедаибтири. Петропавловскла къала, Царское село, Эрмитаж чедаэс вякьунсири.
1989 ибил дуслизив, машиналичиб бехIемцI бетаурли, дудеш даимлис ахиратла хъули арякьун. Илала биштIаси тетрадьлизиб бегIлара гIергъиси белкI Берлинна ургабси лац бехъниличила саби. Дудешли дунъяличир кадиркути дахъал анцIбукьуни пикридирутири, ва илдачила сай-вегIси пикри бурусири.
20-ибил даршдуслизир, дила дудешла зилантани дахъал къиян-жапа дяхIяур. Къияндешуназибад адамдешличил, гъабзадешличил дурабухъунтала лугIилизив дила дудеш левниличи дебали разилира. Сай биалли, гьачамалра сунела гьунартачила гапхIейкIи. Дявтачила хабуртира, кIинайс дурис викIули, хIедурили калун», - илди дугьбачил таманбариб ГIябдулжалилли ихтилат.
ГIяллай ГIусманов, дила нешла хала дудеш ХIяжиисмягIилла мадрасализив гIярабла хатIли лукIес ва учIес бурсивирули калунсири. «ГIяллай дергълизивад чарухъахъес, итизивад чи ветарарал хIеризес дигахъира», - викIусири хала дудеш или, дила нешли бурусири. Ил нушала шила мадрасала дебали секIал балуси мутагIялим вирусири.
Лебилра кьярбачIимахьилантани балуливан, ГIяллай ГIусмановла уршби-рурсбани шула кьиматуначил бучIули шила школа белчIун. Лебтанилра, Мажидли, МяхIяммадли, ГIябдулжалилли, ГIусмай гIярмияла къяяназиб къуллукъбариб, асилдешличил ВатIа гьалабси чебла ахъиб. Лебтанилра чебяхIси даражала багьуди касиб, хIялалси бузериличил чула хъалибаргуни адилкьули саби. Халалгъуна Мажидли, (илис дудешли, ЧебяхIси ВатIа дергълизивад чархIевхъунси, сунела узила у бихьибси саби) дудешли азадбатахъурси Ленинградла политехнический институт белчIун, МяхIячкъалализибси политехнический университетла преподаватель, гIилмуртала кандидат, дебали секIал балуси инженер сай. Ил дила уршила рурсбала вахъ дигахъуси хала дудеш сай.
Рурсби Разиятли, ГIяшурани, Хадижатли лайикьси багьуди касиб, хIукуматла къуллукъла хIянчурбачиб бузули саби ва чула хъалибаргуначил хIеркабирули саби.
Ургъанна хIял-хIякьикьат кьиматладирули: «Иличил разведкаличи укьес асубирар», - ирусири бургъантани. ГIяллай ГIусмановла хъалибаргличил разведкаличи, урхьула ва цIала дайлизи укьес вирар. Илдани, цалилра, чилра виргIяхIергу, вершадеш хIедиру, чула лебси цугли буртIу, чузибад лябкьуси барили кумекличи музабулхъан, чула сархибдешуначила чинабалра гапхIебикIар. Марлира, илгъуна хъалибарг абикьни бургар, асилси ургъанна бегIлара халаси сархибдешра.
ХIунтIена ГIярмияла ургъан, Ленинград азадбатахъурси дергъла ветеран, ГIяллай ГIусманович ГIусмановла уршби, Советунала гIярмиялизиб асилдешличил къуллукъбарибти Мажид, МяхIяммад, ГIябдулжалил, ГIусман ГIусмановхъали, илдала уличибли ВатIа лебилра бургъанти, бусягIят СВО-ла дазуличибти ВатIан балтахъанти, мурталра бургъантала мякьлаб бирути хьунул адамти Майла 9-ибил - ЧебяхIси Чедибдешла байрамла бархIиличил мубаракбирулра. Лебталалра гIяхIти пикруми детерхурли, чула юртаназиб талихI, баракат, бизи-ванадеш диубли дигулра. Лебтасалра къаркъагъуна арадеш булгулра.
Свидетельство о публикации №224051300877