Наб дудешла дях1 гьанх1едиркур

ЧебяхIси Чедибдешлис – 79 дус

КьярбачIимахьила урга даражала школала вахъхIила директор, математикала чеввикIибси учитель ГIяллай ГIусманович ГIусмановличила белкIес жявлил хьулрикIусири.


Иличил гьунираэс хьулчили бетаур, гъамбикIуси 9-ибил Майла ЧебяхIси Чедибдешла Байрам.


Гьести гIямруличивси ГIяллай ГIусманович сунела гIямрула рархкья Муъминатличил варх, янила замана МяхIячкъалализив хIервирули сай, дуцIрумла бузразив мурталра, шилизи, дубурлизи арвашар.


Ну сунечил гьунираибси бархIира, хала БархIила байрамличи шилизи укьес хIядуриублири, амма арадешличи хIерхули, шагьарлизив калес пикрибариб.
КьярбачIимахьи 2300 метрла урхьуличирад ахъти мер-мусаличиб саби, гьарил араси адамлира, иларти тIабигIятла шуртIри чекасес хIейрар.


Ихтилат, ЧебяхIси ВатIа дергълизив къел-хIерзи агарли ветахъибси, ГIяллайла дудеш ГIусман ГIусмановличибад бехIбихьира.


«ИтхIели, дудешра, нешра, хIябал дус набчир халаси рузи ХIявара, нура Журмачила шилизир хIердирулри. Ну авал дус сайри виубси, дудешра нешра ахъли гъайбикIули, неш рисули гьанбиркур. Нешлис дудеш дергълизи вархьес дигули ахIенри. Дудешла дяхI биалли, наб гьанхIедиркур, амма илала гъай гьандиркули сари: «ВегI чинав виалра Аллагьла кьадар саби бетаруси, цархIилтани бируси нунира бирис. Рахли ну чархIевхъасли, дурхIнази бисмиллагь-алхIямдулиллагь, кьулгьу-алхIям дагьахъен».


Дудешла илди дугьбицун гIелар калун нешлис, гIур дудеш нушачи чархIевхъун. ЦIудара урхьула мякьлаб кабикибси дергълизив къел-хIерзи агарли ветахъниличила буруси кагъар нешличи бакIибсири. Неш, дахъал дусмазир, дудеш чарухъахъес хьулрикIули калун.


Лерилра секIайчибра наб имцIали челукьули саби, ну вигахъули бубкIути нешлара рузилара уркIби, вируливан, нуни разихIедарни. ИлдаскIун, дунъяличиб нуйчибра дурхъаси, гIур селра аги. Нуни илди гьимхIебугахъира, амма имцIаливан разибарес вирухIелира, разихIебарили калун.


Дудеш дергълизи вархьили гIергъи, рузира нура нешличи хъардикира. Нуша КьярбачIимахьилизи чардухъунра. Нушала юртличиб, хIяйван-къача, маза-мас, урчи кали ахIенри, лебилра лебдеш колхозлизи бедибсири. Нешли, сен асиб риалра, Кьункьила шилизивси нушала дудешла гъамси гIяхIяйзибад, кьял асиб ва шилизи киб. Кьяйс гIяхIси къуллукъ гIеббуциб, хъулир ниъ-нуси камхIедиуб, нуша гашали хIедебкIили халадаира. Кьяй даркьибти къачни халадаахъили, нушала чумал кьял детаур. Шилизир, илди хIердаресцад дугени учидяхъес, нешла гьунар аги. ХIяйвантира дукили, нешра, рузира, шилизирадти гIурра чумал хъалибаргра, Дербентлизирад гьарахъли ахIенти, диркьала мер-мусаличи арбякьун. Илар, дуркъили ванзализир, чедила духьбани, галгала кьялубани, гIянжили кIапдарили, саби хIербиэс ва хIяйванти кадатес къушани (землянки) дариб.


Гьанна пикриикIасли, дила неш бажардичерси, баркьудила адам руили сари или гьанбиркур, илини ниъ-нуси дарсдирули, хIяйвантас дугени тIалабдирутири, вацIализи хIяйванти дуки дикахъес ихтиярбарахъес, вацIала къарауйчил вягIдаларирусири, хIяйванти зягIипхIедикахъес, илди дармадирахъес хIяйвантала тухтур варгибсири.


ХIяйвантазирад сархибти берк-берж дарсдирули, дирцули, нешли нушала яшав гIеббурцусири.


Нуниван дахъал къияндешуни, бахъал-декIар дила зилантани чехIедаиб. Нешра рузира диркьаличибхIели, ну нешла узихъайчив, шилизив хIервирусири, наб школализив учIес гIягIнисири. Гьанбиркур, янила каникултала замана, нешличи ва рузичи укьес пикрибарили. ИтхIели ну вецIал дус виубли вииши. Савли, цIябли лебалли айзурли, хьурали вашули дуравхъунра. Кубачила ши ахъили катхIел аркьухIели, дубуртала чедибад берхIи гьаббакIиб. Кисализиб камси кьацI лебсири. Ил беркес пикрибарира. Дебали бугIярлири, кьацI миъбяргIилри, беркес хIейубра. БархIиахъайчи хьурали вашули калунра. Диркьаличи ветаибхIели цIябдаиб. Кьанси дугила замана нешличира, рузичира ваира. Илдани абикьурли цIа ванавиахъубра, дарили бизити хинкIи вахунра. Илдигъунтири дергълизивад чархIевхъунси ургъанна уршила гIямру.


1949 ибил дусла янилизиб, чараагарси архIяличи дурабухъунти, нушала шанти, чумал хIурматла мурул адам, диркьаличирти нушачи хьурабиубтири. ИтхIели дила нешли адилкьули, ниъ лугути, гехIел кьял лерри. Илдас, дебали гIяхIси къуллукъ гIеббуцилри. Нешли барибси, гIяхIси яшав чебаибхIели, илди хIурматличил нешличи хIербизуртири.


Ну 6-ибил класслизив учIухIели, нешли дудешла хъарбаркь бетерхахъес пикрибариб. Ну, Кьуръа хатIли лукIахъес ва учIахъес бурсиварес, Ахъушала шилизи вархьира. Илав ну, 28 бархIи-дуги калунра. ГIярабла хатIли лукIесра, гьамадли Кьуръа жузлизивад учIесра, 28 бархIили бурсивиубра. Наб, бухъянси заманализив, илав калес дигуси ахIенри, дила зилантачи, шилизи чарухъес хьуликIулри».


28 бархIили, гIярабла хатIли лукIесра учIесра бурсивиъни, ГIяллай ГIусмановичли гIядатла секIалван гьанбуршулри.


Дила неш ребкIибхIели, шанти верхIел бархIи кьулгьуличи башули калун. Илар чумал кьулгьу ГIяллайлира делчIунтири, иличи пикриличил ну лехIяхъибсири. Ютублизиб кьулгьу бучIути бахъал гIялимтачи, гьаннара лехIирхъули рирус, амма ГIяллайливан уркIила лутIилизи гьарил дев кабиахъули, жагаси тIамаличил, илиниван жагали, цалилра белчIес бирули ахIен. Илис дила Ма ша Аллагь ва нешла хIурматбарнилис, уркIи-уркIилабадси халаси баркалла.


Шилизибси гехIел дусла школа таманбарили гIергъи, гIяхIцад КьярбачIимахьила уршбани ГIяштила шилизибси урга даражала школализиб белчIуди даимбариб.
«ГIяштила урга даражала школа таманбарили, нуша Сергокъалала педучилищелизи дучIес ардякьунра. Итар лебталалра нушала арц, хIела дудешла узи, Аскандар Хаттаевичлизир дирутири. Илини арц хIяжатси мерличицун харждирули, нушала яшав гIеббурцусири.


Педучилищера белчIи, учительли узес вехIихьира, наб гIяхIризурси дила шан рурсиличи хъайчикайира.


ЧебяхIси ВатIа дергъ таманбиубли, гIяхIцад дусми ардякьунхIелира, халкьла яшавла даража гьарзабиубли ахIенри. Халати мурул адамти, гумайла ихтилатуназиб, хъалибарг белкъи гIергъи, кьямлизиб гIелабухъи кьацI кавлуси бархIи бакIахъес хьулбикIули лебалри.


Учительла яшавра, мурталра-декIар, давлачебси ахIенри. Илкьяйда бетаурли наб дигуси ахIенри, амма вакIили илала дудеш, хIуни яшавбарес вирули ахIенри викIули, дила хьунул сунела хъули аррукиб.


ГIур, дила игъбарлис, иш хIела тухум къарширикиб. Яшавра бетаур, дурхIнира абикьурра, хIянчира барира».


ГIяллай ГIусмановичла гIямрула рархкья Муъминат, бахъал гIяхIлала гIяхIял, дила дудешла узикьар ХIяжимурад ГIялиевла рурси сари. ХIяжимурад-аци итил дунъяличи арякьи гIергъи, лебилра илала гIяхIли ГIяллай ГIусмановичла гIяхIли бетаур. Илини биалли, лебилра гIяхIлас сахаватси кьумурра, ванаси хъалира, шалати дяхIра, гьачамалра камхIедариб. ГIур лебилрара-сера шанти шагьуртази хIербиэс арбякьунхIели, вайси-гIяхIси биубхIели, шилизи бакIибти шантира гIяхIли бетарулри. ГIяхIли бетаурти шантанира, мурталра, ГIяллайла ва Муъминатла хъулиб балгунси кьумурра, шалати дяхIра дургутири, илди шилизи бакIибхIели, гьанна бусягIятра илкьяйда бирар.


ГIяллай ГIусмановичли сай секьяйда букIун ветаурал, гьанналауб нуни хIебакьибси хабарра буриб.


1970 ибти дусмала ахирлизиб, ГIяллай ГIусмановичли архIяличи бикес чараагарли хIяжатси, сагаси кункси машина асес пикрибариб.


ИтхIели, арцла вегIлис асахъес, азадли дирцули машинаби лерти ахIенри. Илди букIунас, дояркабас, бузерила гьабкьябас асахъес декIардирутири.


ГIяллай ГIусмановичли мазала букIун ветаэс пикрибариб. Бузерила устадеш агарси учительличи, хала букIуй мукьрала дурзам хъарбариб.


«ИтхIели лебилра букIуни набчиб дукаркIутири. Илдиван варгьилизи вергурли усес ну вирули ахIенри. Нуни усанглизи, походличи бихуси, кункси койка, гIянала, юргъан дарх касибтири. Хала букIун МяхIяммад ГIусманов сайри, ил дебали хIял-тIабигIят гIяхIси адам сайри, ил хIейалри, чучил варх букIуй узахъес, чилилра ну кьабулируси ахIенри.


Или биалра, набзивад гIяхIси букIун ветаур, гIядатла букIуниван усес хIейрули виасра, дила гьанкI дебали сахъсири, сегъунтилра детахълуми хIедиахъубра, мукьри гIяйдикIахъесра, учидяхъесра жявли бурсивиубра. ГIяхIбизур наб илдала бизиси диъла хинкIра, велкъайчи укес вирулри зукьихIебарибси мазала нусилира. БукIуни, итхIели, учительтачибра ункъли хIербирулри.


ИтхIели дуцIрумлизив, нушала шилизи Дагъиста Обкомла цаибил секретарь МяхIяммад-Салам Ильясович Умаханов вакIибсири. Иличил гьунибаэс лебилра шанти, школала дурхIни дурабухъунтири. ДурхIначил ихтилатикIухIели М.И.Умаханов: «Чинава хIушала директор» - викIули сай дурхIнази. «Ил гьанна букIун ветаурли сай, илис машина асес дигули сай», - бикIули саби дурхIни.
Лерил секIал дагьурхIели, М.И.Умахановли, ил дусла август базла учительтала конференцияличиб, хIукуматла цаибил «Жигули» машина, набзи асахъес декIарбарниличила багьахъурсири. Илкьяйда, кIел базцун калунра, букIуй узули».


Районна хIякимти, школабала директорти, учительти, ГIяллай ГIусмановичлис машина бедниличи разикабикибтири. Илдани лебтанилра, сай валути халкьлира, ГIяллай ГIусмановичла халаси хIурмат бирусири.


Илкьяйда асибси, ГIяллай ГIусмановичла машина, сунела хъалибарглисра, имцIаливан лебилра шантасра, гIяхIцадхIи бузули калун. Чумра зягIипти больницализи баахъиб, арабиубти шилизи букиб, чумра шантала чараагарти архIябачи бикули калун. Машина гьарли-марли шантала сабри, гIяхIцад замана, шилизиб гIур чилалра машина лебси ахIенри.

ГIяллай ГIусмановичла бекIдешлиубси КьярбачIимахьила гьаланачи гехIел дусла, гIур урга даражала бетаурси школа, районнизибра бегIла гьаркьятазибад ца сабри. Школала бучIантани олимпиадабачир гьаларти мерани дурцутири. Школа таманбарибти лебилрара-сера уршбани чебяхIси даражала багьуди касиб, учительти, тухтурти, инженерти гIялимти бетаур. Цалра урши вайти баркьудлумази гъудурхIебиуб, туснакълизи хIебикиб, духули чула яшав ва хъали-цIа дирули, гIямру дуркIули саби.


ГIяллайла рузи ХIявара Ахъушала шилизир Кьуръа хатIли лукIес ва ручIес бурсириубсири. Лерилра гIямрулизир илини чекаризурли дин-тIягIят дузахъи, ил дебали Аллагьлизирад урухкIуси, сунезиб бунагь агарси хьунул адам сарри. Ил дила нешла, рузигъуна юлдашра сарри.


ГIяллай ГIусмановичла неш Сайгибат, лерилра гIямрулизир, халкьла мас-мулк хIукуматли керасниличил баришхIериуб. Мурт-биалра халкьли чула мулкани чардирниличи тамай рирхусири ил. Гьести гIямруличи раибхIелира, дурхIнала дурхIнази, гьарилла мулканала дазу-дуругъала гIердурули калун.


Гьарилла гIямрулизир, дахъал дигестира, хIейгестира анцIбукьуни кадиркули дирар, илди лерилра дяхIяурли, дунъяличив, адам адамли калес чевкъули бирар. Кьисматла халаси бяхъ сабри ГIяллайлис, машиналичиб  бехIемцI бетаурли, жагьти гIямруличив урши Валигуллагь итил дунъяличи арукьни. Гьамадли хIебиалра, уршила агрира бяхIяур, гIямрура даимдиуб. ГIяллайли уршила рурсбас, агарси уршила мер буциб.


ГIяллай ГIусманович, лебилра шантала дурхIни, халатира бархли, сунечи урези-урехиличил, халаси хIурматличил, адабличил хIербикIуси адам, дебали тIалабкарси, кьяркьти хIял-тIабигIятла адам ургар или гьанбиркусири.


Ил биалли, дебали назикти хIяланала, лебталалра уркIи иргъуси, гIямрулизиб сунела мякьлаб къаршибикибти адамтас баркалла викIуси адам сайри.


КьярбачIимахьила школализир ну кIел дусцун ручIули калунра, сенрил, ГIяллай ГIусмановичли наб дурсри кахIедихьиб, амма ил гьаникибхIели дила хIулбала гьалаб набтла чиргъмани шалабарибси шила клубла сценара, илав скрипка бирхъуси, жагьси ГIяллай ГIусмановичра гьалабилзан. ИтхIели ну школализира рашули ахIенри, дунъя иргъес бара рехIрихьилри. ГIур нуни гIямрулизиб, гьарли-марли скрипка бирхъули, ГIярабияла Эмиратуназиб, улкала пачали сунечи бакIибти дурала улкнала гIяхIли хьурабируси кIялгIялизиб, мургьили белкIунси заллизиб чебаира. КIялгIя чебаэс бакIибти туристуни лехIбизахъес, илар  гIяртистунани рояльра скрипкара дарх дучIахъули дирхъулри.


ЖагьхIейчивад, бирхъуси скрипкаличивад вехIихьили, гIяхIси, сагаси, жагаси секIал ГIяллай ГIусмановичли нушала шилизи биахъусири. Чинадрил бакIахъили, сагаси «Жигулилис» гьалаб, илини шилизи мотоциклра кибсири. Школала азбарлизиб тIашкаибси мотоцикл, дурхIнани ушкусири, сунечиб хясала пис хI****урли лямцIбикахъусири. Ил кьалли лебтасалра, саби кабиили бикес хьулбикIуси, тамашала гIягIниахъала сабри.         


Наб гIямрула жи детаур, ГIяллай ГIусманович гьалав учIули, шантала клубла сценаличиб белчIунси далайла дугьбира:


«Ахъ хIурхъазиб цIа лебли,
ЦIа агарли хIеруан,
ХьанцI урхьназир шин лерли,
Шин агарли хIеруан.
ВерхIел узила рузи,
Дила хьаршилан рурси».


Ил далайлизир рурибсигъунали кали сари, ГIяллай ГIусмановичла неш Сайгибатра, рурсби Шагьанназ, СалихIят, Саниятра. Лебтанилра, бахълис гIибратли биубли, чула яшавти дирули саби. Урши Набиюллагьлира ГIяллайла лебилра дунъя бицIахъили сай. Ма ша Аллагь, лебилра Аллагьли ахIерабараб.
ГIяллай ГIусмановичлис дунъяличир лерти дахъал гIяхIдешуни, чIумаси арадеш, дулгулра. ДурхIнала дурхIнала талихIличи хIулуркIули, дахъал дусмазив, ара-сагъли хIериубли дигулра.


Рецензии