Нунат сенымашым таптеныт

Нунат се;ымашым таптеныт
Очерк

Кугу Отечественный сар пагыт ден пырля тудо - т;жем индешш;д; нылле визымше ийысе май - мемнан деч эре торашкырак, утыр м;ндыркырак кая. Се;ымашым кондышо куан шинчав;дан май! Тений тудлан, Кугу сарыште Совет калыкын Се;ымашыжлан, 79 ий теме. Мемнан деч мыняр умбакырак кая тудо пагыт, ме тунар утларак пален налына калык подвигын чапшым, тунар тичмашынрак умылена се;ымашын акшым.
Таче ме Шочмо элнан эрыкше верч Кугу Отечественный сарыште кредалше коча-кована-влакын подвигыштым шарнен-тауштен, нунылан мланде йотке вуйнам савена. Чаманаш гына кодеш, Марий Элыштына, п;тынь Российсе семынак, кажне ийын Кугу сарын участникше-влак шагалем толыт. Тидыже путыракат ш;лыкан. Тунамсе неле жапым лач тылыште тыршыше да сар жапысе икшыве-влак эше икмыняр жап шарнен илаш т;;алыт, сандене ме нунын шергакан шарнымашыштым таче ончыкылык тукымлан возен кодышаш да ;мырна мучко тылыште тыршыше-влаклан тауштен илышаш улына. Ялласе пасу ден вольык ончымаштат, чодыра пашаштат, оласе завод ден фабрикыштат, чо;ымаш пашам шуктымаштат нуно, изижге-кугужге, ик шоныш дене: «Фашизмым се;аш, шочмо мландыш эрыкым да тыныслыкым кондаш» манын уло вийын тыршеныт. Сар деч вара т;жем дене ял ден олам угыч чо;аш, элнан экономикыжым н;лталаш уло ;нарыштым да моштымашыштым чаманен огытыл. Нунын нимучашдыме паша подвигышт, шочмо элым й;ратыме кумылышт мыланна, кызытсе самырык ден илалше тукымлан, эреак моткоч чапле пример лийын кодеш. Нуно мыланна сар деч варасе тыныс жапыште ласкан да куанен илаш й;ным ыштеныт. Тидлан сарын да пашан ветеранже, сарын икшывыже-влаклан вуйнам савен тауштена.
Лач тыгай е;-влак, сарын икшывыже, пашан ветеранже, Марково селаште верланыше Оршанке муниципал районысо калыкым социально обслуживатлыше комплексный р;дер пеленысе граждан-влакым социально обслуживатлыше шуко профилян стационар отделенийыште шагалын огыл илат. Нунын кокла гыч иктыже Анастасия Никитична Конечникова. Тудо Оршанке район Изинур (Малый Кугунур) ялеш 1937 ий 2 ноябрьыште шочын. Ялже Марково села деч тора огыл – кум ме;гым шотлат. Настий ешыште пытартыш икшыве лийын. Чылаже ача-авашт латик йочам ыштеныт, тушеч визытынже веле кугурак ийгот марте илен шуыныт. Ачаже Никита Гурьянович Лебедев Изинур ялын эргыже, туштак сар деч ончыч бригадир лийын, вара председательлан шогалтеныт. Колхоз вуйлатыше улмыжлан к;ра сарышкат налын огытыл, бронь дене коденыт. Аваже Мария Прокопьевна Лебедева Оршанке район Изи Орша гыч марлан толын. Коктынат 1906 ийыште шочшо лийыныт.
Сар годым пеш неле улмаш, тракторым гына мо, имньымат сарыш на;гаеныт, чыла пашам ялысе калыклан кид вий дене шукташышт логалын. Ялыштыже шо;гые;, ;дырамаш ден йоча-шамыч веле кодыныт. П;ръе; ден вуеш шушо каче-влакшым чыла гаяк сарыш налыныт. Шошым курал-;дашат тырма ден эсогыл плугышкат шо;гые;, ;дырамаш да йоча-шамычлан шканышт кычкалташ верештын, вет шошо велеш ушкал ден ;жкыжшат шужен явыгыше лийыныт.
– 1938 ийыште авам тиф дене черланен, шошым эмлымверыш на;гаеныт да шыже марте киен, – каласкала Анастасия Никитична. – Тунам мыйже ныл-вич тылзаш веле лийынам. Эмлымвер гыч толмекыже мый тудым паленат омыл, эшеже тугай явыгыше лийын. Лишкыжат ом мий, налаш т;;алеш да шортам веле улмаш, манын ойленыт. Авам эмлымверыште кийыме жапыште ачам мыйым ончен. Пашаш кайымыж годым ;й ден киндым пурын, марлеш але изи лапчыкеш п;тыралын, соско олмеш умшашкем чыкен коден. Й;ра кеч шкенан ушкална лийын. Пошкудо шо;го кува-влак коклан пурен ончал лектыныт, вара акам, изам-шамыч школ гыч толын шуыныт.
Сар т;;алме деч ончычшо ялыште чумырымо т;шка озанлык удан огыл илен. Пашагечылан калык шурнымат, ш;раш-ложашымат, эсогыл м;йымат сайынак налын. Колхозник-шамычлан умбакыжат улан илыш дене гына илаш ыле да, вучыдымын шучко сар т;;алын.
– Сар т;;алтышым сайын ом шарне, но п;ръе;-шамычым ужатыме с;рет да ;дырамаш-влакын шортмышт тачат шинча ончылнем. Изнур ден К;рд; Почи;га ял калык лишыл е;ыштым пырля ужатеныт. Шортшыжо шортын, мурышыжо мурен. Йоча чонлан тунам пеш нелын чучын, очыни. Сандене але мартеат шарналт кодын, - умбакыже ойла пашан ветеранже, сарын йочаже А. Н. Конечникова. – Вара самолёт-шамычын к;шычынат огыл, чучын, чылт п;рт ;мбачак чо;ештен эртымыштым шарнен кодынам. Мый, ныл ийымат темыдыме йочат, самолёт-влакын м;гырымышт деч пеш чот л;дынам. Ке;еж лийын, п;рт воктене ломаш-шамычым шогалтыме ыле, нунын ше;геке шылаш толашенам. Ача-ава, ака-изамыт кече еда эрдене эрак пашаш коштыныт, мыйым шкетемым суртеш коденыт. Икана ломаш пече воктеч колхоз правлений могырыш нылйола кудалаш толашенам манын вараже мылам ик гана веле огыл ойленыт. Ачам деке кайынем улмаш, очыни. Вараже пален налынам, Ленинград гыч Йошкар-Олашке Йошкар Армийын военно-воздушный академийжым кусарыме улмаш да тушто лётчик-влакым ямдыленыт. Нуно кызытсе Йошкар-Ола аэропорт гыч чо;ештылыныт. Тидын нерген акам умылтарен да туддеч вара самолёт деч л;дмым чарненам. Мый дечем кугурак акамже 1928 ийыште шочшо лийын. Конешне, коклаштына эше кум йоча лийын да нуно изинекак илыш дене чеверласеныт. Мый дечем ончыч шочшо икымше акамынат л;мж; Настий лийын, шуко илен шуктен огыл, колен. Вара авам пытартышлан мыйым ыштен, мылам адак Настий л;мымак пуэныт. Мыйже пижынак илаш толашенам, ынде теве 87 ийымат темем.
1944 ийыште, школыш кошташ т;;алме ийынжак, Настий колхоз пашаш чотак кычкалтын. Т;;алтыш школжо шкеныштын ялыштак лийын. Умбакыже визымше классыш кум ме;ге тораш Марковыш коштыныт. Шым классым пытарымеш тунемын.
– Сар жапыштыже шудым удыраш, паре;гым погаш, йытыным к;раш, ш;кым сомлаш, ковышташ в;дым шаваш да тулеч моло пашат изирак ийготан йоча-шамычланат ке;еж мучко лы;ак логалын. Колхознаже мемнан ныл уреман Изинурым да кок уреман К;рд; Почи;гам ушен шоген, ныл бригаде лийын. Йоча-шамычшым ныл бригадышкыжат колтеныт, ойыркален шоген огытыл. Сар деч варажат пашаже чотак логалын.
Тудо жаплан кандаш ияш лийын гынат, сар чарнымым Анастасия Никитична сайынже огеш шарне. «Колхозышто тидын л;меш кугу пайремжымак эртарен огытыл ала-мо», – манеш.
Шкеже ойлымыжла, школым тунем пытарымек, Настий 15 ияшак колхоз пашаш кычкалтын. Бригадир самырык ;дырым чаманен, тудлан сай имньым пуэн. Утларакше корным ыштымште, чодырам руымаште пашам ышташыже верештын. Колхозышто тунам трудоднялан веле пашам ыштеныт, вара шыжым уржам, шожым, ш;льым, шады;ым, пурсам, моло пырчым пуэныт. Колхоз киндым поген казнаш ужалымеке, оксамат изишак пуэныт, но тудыжо паша йолчием налаш гала, сай вургемланат ситен огыл. Колхоз пашашкыже эре йыдал денак коштыныт, тылетла весыжым мом чиет.
Настий кугу ешыште шочын. Аваже колхозышто тыршен. Ачаже пе;гыде суртоза лийын, садланак колхозым вуйлаташат ;шаненыт. Пытартыш икшыве, кугурак-влакым ончен, изиже годсекак пашалан уста да чулым кушкын. А капым погаш т;;алмекыже, ;ппунемже кужу да к;жг; лийын. Тыгайже шинчаш перныде ок код, тудо. Каче-шамычат ;дыр ;мбаке й;ратен ончаш т;;алыныт…
– 1955 ийыште Николай Москвинлан марлан лектынам. Латшым ийым изиш эрталтыше ;дыр кумло ме;ге утла ;рдыжк;, Медведево район Турша ялыш, «Верный путь» колхозыш л;дде илаш каенам. Еш илышым шукыжак ужын омыл, идалык гыч ойырлен толынам. 1956 ийыште Галя ;дырем ача-авамыт суртеш ыштенам. Марием мый дечем лу ийлан кугурак ыле, мыйже сурт к;рг; пашажымат чыла ыштен моштен омыл дыр, сандене акаже ден аважлан й;рен омыл. Акажын марийже сареш колен да йочажге ачаже дене иленыт, эше мый м;шкыра;ынам, тидыжат мыйым утыш лукташ амал лийын, очыни. Йоча шочеш гын, изирак п;ртышт; эшеат шыгыр лиеш, шоненыт дыр, – илыш п;рымашыжым ронча Анастасия Никитична.
1960 ийыште кокымшо гана шке ялышкыжак, школышто пырля тунемше рвезылан – Геннадий Никифорович Конечниковлан – марлан лектын. Й;ратымашын саскаже шукак вучыктен огыл: 1961 ийыште кокымшо йочам – Виталийым ыштен. Тольык тудыжын ;мырж; кужужак лийын огыл, 2007 ийыште илыш дене чеверласен. Виталий деч вара Николай 1966 ден Владимир 1970 ийлаште шочыныт. Эрге-влак чыланат армий радамыште лийыныт, шканышт келшыше профессийым ойырен налыныт, кумда илыш-корныш лектыныт. Тачысе кечылан кугурак Галина ;дырж; Оршанке посёлкышто ешыж дене ила, Николай – Тюменьыште, Владимир – Йошкар-Олаште. Коктынат ешан, шочшан, уныканат улыт. Чаманаш веле кодеш, Геннадий пелашыже 1987 ийыште автомашина дене аварийыш логалмыже деч вара уке лийын.
Геннадийлан маралан лекмекыже, Настий ялыште шагал лийын, утларакше Оршанкыште иленыт. Марийже тунам стройкышто экскаваторщиклан пашам ыштенат, еша;мекыже вашке гына пачерым пуэныт. Икмыняр жап гыч Марковышто, «Прожектор» совхозышто трактористлан пашаш пурен. Туштат адак пачерым пуэныт. Тунам Оршанкысе пачержым кугурак Галина ;дыржылан возыктеныт. Геннадий пелашыже умбакыже ятыр жап шофёрлан тыршен. А Анастасия Никитична Оршанкыште стройкыштат, совхозышто пашазе лийынат тыршен. Паша деч посна нигунам шинчен огыл. Йоча ыштыме годым декретный манме отпускшымат тунам вет кум тылзылан гына пуэныт. «Йочам ниг; дене кодаш гынат, пашаш кошташ верештын. Авам 1962 ийыште уке лийын, вара кандаш ий гыч ачамат илыш дене чеверласен. Авам колымо годым кок шочшан лийынам гын, ачамын вес т;няш кайымыж годым ныл икшыванат улам ыле», – кугун ш;лалтен колта Анастасия Никитична. Тыге шол, паша кокла гычак азам пукшашат куржталашыже логалын…
– Геннадиемын колмекыже Марковысо пачерым эргым-влаклан коден, шкеже тыштак ветеран-влаклан интернат-п;ртыш пашаш толынам, – каласкала Анастасия Никитична. – Интернат-п;рт директорлан тунам Василий Иванович ыштен, тудак кодшо курымын 90-ше ийлаже т;;алтыште пашаш ;жын. Вараже мый эше кумшо марийланат марлан лектын шуктенам. Тудыж денат кодшо ;мырым шукташ п;ралтын огыл улмаш. Умбакыже латкок ий Йошкар-Оласе Сосновый рощышто тунамсе пансионатыште (кызыт – интернат-п;рт) пашам ыштенам, туштак иленам. 72 ияш марте эре пашам ыштенам, 2009 ийыште веле пенсийыш лектынам. Илыш йыжы;ан маныт. Тыгак тудо. Тидыжым 87 ий чоло илыме жапыште пеш сайын умыленам. Шуко йыжы; гоч эрташем верештын шол. Пашамат тыршенак ыштенам. Т;рл;-т;рло Чап грамотем, «За доблестный труд», «Ветеран труда», «Дети войны» медалем-шамычат улыт. Латвич ий гычак т;;алын 72 ияш лиймешке пашам ыштенам гын, пенсиемже чылт изижак огыл, эшеже 80 ийым эртыме деч вара кугемденыт. Пеш сита. Эше йоча-уныка-влаклан изин-изин пуаш ситарем. Галинан марийже 23 ий парализоватлалт кия. Нуныланат кертмем семын полшаш тыршем. Кеч-кудо икшывем денат илен кертам ыле да, нуным шыгыремдыме ок шу, сандене тыште илем…
Тачысе кечылан Анастасия Никитичнан Володя эргыже ачаже семынак шофёрлан пашам ышта, м;ндыр рейсыш коштеш, тыгай-влакым дальнебойщик маныт. Николайже Тюменьысе ик кугу предприятийыште тырша.
А. Н. Кончникова уныка-шамычланат поян – 6 уныкан кова: Галина ден Виталийын кок икшыве гыч, Николай ден Володян ик йоча гыч улыт. Нунын деч кандаш кугезе уныкаже уло. Нунат коваштым огыт мондо, ача-авашт, коча-ковашт дене толын коштыт.

   * * *

Ийготым погымо семын ала-молан дыр эртыме илыш корно утыр веле келгемын шарналтеш. Тыгодым кокланже тугеат чучын колта, пуйто вач;мбалсе илыш котомкат теве-теве т;ргоч кая, сандене тудым ястарен ончалме шуаш т;;алеш. Радамынак ончалаш пижат гын, мо гына ушеш ок воч, мо нерген гына от шарналте. Самырык годым воштылмыла ик гана веле огыл ойлалтын: «Теве шо;геммеке ко;гамбаке к;зен шинчынат, тачысе самырык ораде пагытнам ярымын-ярымын рончаш пижына, тунам к;н дене вашлийме, кутырымо-воштылмо – чыла-чыла пургед луктына…» Тыге шол, порынак пургедаш пижат гын, шижде люргыктен воштылынат колтет, кунамже чытыдымын шинчав;дат шкежак кышкалтеш. 
Сарын йочаже вате-марий Аркадий ден Елизавета Волковмыт денат кокланже тыгак лиеда. Теве Марково селаште верланыше Оршанке муниципал районысо калыкым социально обслуживатлыше комплексный р;дер пеленысе граждан-влакым социально обслуживатлыше шуко профилян стационар отделенийыште нунын дене л;мынак вашлийын мутланымына годым кандашле вич ийготан мужыр пелашын шарнымаштышт мо гына уке ыле – шыргыжал колтымат, кокланже ;пке шинчав;дат. Чынакыс, тынар илымеке, мом гына ужаш, мом чыташ пернен огыл. 
Елизавета Филипповна Волкова (;дыр фамилийже дене Печникова)1939 ий 17 октябрьыште Оршанке район Карш ялеш шочын.
– 1937 ийыште шочшо Николай изам лийын, – вач;мбалне погынышо шарнымаш котомкажым ястараш т;;але Елизевета Филипповна. – Ачамын, Филипп Даниилович Печниковын, сарыш кайымыж годым авам пелен кок икшыве кодынна. Ачана ден авана коктынат 1910 ийште шочшо лийыныт. Авана, Мария Прокопьевна Печникова, сар жапыште эр й;дымак колхоз пашаш лектын каен да кастене пычкемышалтмеке гына п;ртылын. Карш ял тыгеже эше кум ялым - ;лысолам, Келдакым да Апаксола ушен шога, кажне ялже тунамсе Ворошилов л;меш колхозын посна бригадыже лийын. Сар т;;алме нерген й;ршеш ом шарне, тунам мылам кок ият темын огыл. Сар пагытысе илыш гыч эн чотшо шужен шинчымаш ушеш кодын: эрдене мален кынелат — кочмо шуэш, кастене малаш возат – адак шужышо м;шкыранак. Ке;ежымже кочкаш й;рыш; чыла шудым кочкаш толашыме, изирак годымжо кочкаш й;рышыжымат кочмо дыр. Ала тудланак, мо логалын тудым кочкаш толашымылан, ала шужымо дене изи годым м;шкырат ч;чкыдынак корштен. Эше пакчасаскаш эре в;дым оптен коштынам, вашкерак кушкын шужо манын шоненам дыр. Сар пытыме жаплан мылам вич ият пеле лийын. Шарнем, авам моло салтак вате-шамыч дене пырля ик шошо кечын пырля погынен мурышт, шортыч, вашке ачада п;ртылеш манын, мыйым шупшалын, вуем гыч ниялткален толашышт. Вараже, ке;еж мучаштырак ала-мо,чынак, ачана сар гыч п;ртыль;.
Печниковмытын илыме п;ртышт ваштареш кугу кермыч п;рт лийын, озаштым колхозым ыштыме жапыште кулакеш шотлен Урал кундемыш колтеныт. Тушто тунамак школым почыныт. Сар пагытыштыже икмыняр жап эвакуироватлалт толшо-влакат иленыт, школат туштак пашам ыштен.
- Икана эрдене помыжалтым, ончем, тудо п;рт воктене але марте колдымо йот йылме дене мутланыше, ик т;рл; вургемым чийыше, кушшо пондаш чуриян, чылт палыдыме е;-шамыч коштыт. Эшеже мемнан п;рт воектенысе таве гыч в;дым нумалыт, - адак шарнымашыш возеш Елизавета Филипповна. - Мый тунам моткоч чот л;дынам ыле, мемнан деке гына ынышт пуро, шоненам. Вараже рашемын: нуно пленыш логалше немыч-шамыч улыт улмаш, ик жаплан кургым ямдылыме пашаште полшаш мемнан колхозыш колтеныт. Немыч-шамычетын савашт пеш о;ай ыле. Ик вурдыштак сава, туштак вес велныже шорвондым пижыктыме. Авамын шольыжо сар гыч сусырген толынат, бригадирлан шогалтеныт ыле. Вот тудо кажне кечын кугуракышт дене пырля немыч-шамычым пашаш коштыктен. Тудак ял калыкым лыпландарен ойлен: «Ида л;д, нине немыч-шамыч нимо удамат огыт ыште». Мыланем гын нуно чыланат шо;го кугыза гай койыныт, кугурак ийготан-шамыч лийыныт, очыни. Чынак, ял калыклан удажым ыштен огытыл, ны йыра;ыште нимом т;кален огытыл, ны п;ртлаш пурен коштын огытыл. Пашаш каят, м;;геш толыт — эре немычла мурен коштыт ыле, тидат шарналт кодын. Мемнан дене кужу жап лийын огытыл, иктаж кок арня наре дыр. Нуныжым Йошкар-Ола воктенысе лишыл колхоз-влаклан полшаш чодыра паша гыч конденыт манын ойлат ыле. Тыгеже нуно военнопленный-влаклан лагерьлаште т;; шотышто чодырам руэныт, южо вере моло пашамат шуктеныт. Ачам толмеке, тудлан тидын нерген ойленамат, «немычшат вет мемнан гаяк айдеме улыт» манын каласыш.
Лиза Печникова 1946 ийыште школышто тунемаш т;;алын.Тудыжо ваштареш п;ртыштак верланен. Карш ял пеленжак верланыше эше кум ялым ушен шога. Тушечат йоча-влак школыш коштыныт. Сар деч ончыч шочшо-влак шукын лийыныт.
- Школышто кок ий веле тунемынам. Ачам толмеке, 1946 ий августышто, авам йыгыр йочам — Витя ден Аркашым ыштен. Тулеч вара ала-могай амал дене дыр аванан шинчаже чот вудака;ын да пеш удан ужаш т;;алын. Тидлан к;рак мыланем умбакыже тунемаш логалын огыл, авалан полшаш к;лын, - йоча жапшым пургедеш Елизавета Филипповна. - Йыгыр-шамычын изиш кушмекышт авамым эмлымверыш пыштеныт, мылам нунын дене шогаш веле огыл, сурт к;рг; чыла пашамат шукташ верештын. Вара эмлалтмекыже колхоз пашаш кошташ т;;алын, адакат чыла паша мыйын ;мбак возын. Изам сар годым да варат эре имне дене пашам ыштен. Тудын денак ала-кушкат коншудым кычал коштынна. Ме гына огыл, чылан коншудым погаш толашеныт вет. Тыгак тумлегымат кычал коштынна. Яндар киндыжым сар деч варат эше ятыр жап ужалтын огыл, эре мо дене гынат иквереш луген киндым пыштеныт. Суртышто вольык деч поснат илен огынал. Манмыла, ушкал да с;сна мом кочкын, айдемыжат тудденак м;шкыржым темаш толашен. Тыге иктаж 1950-ше ий марте шуйнен, вара ласканрак ш;лалтенна. Тунамжат эше продналогшо кодын: ш;рым, муным, ;йым, шылым казнаш пуыман, иктаж вольыкым ш;шкылат гын, коваштыжымат заготконторыш колтыман. Ача-авана ушкал ден шорыкшым эреак кучаш тыршеныт. Ачам сар гыч сусыргышо да чот черле п;ртылын. Окруженийыш логалмышт годым лум ;мбалне кылмен кийымышт нерген каласкала ыле. Тыге пеш чот кылмымыже денак, туберкулёз марте шуын. Авам муным поген пуат, «Оршанкыште ужален, эмым налын тол», манеш ыле. Тыге муно окса дене ачам эмлен толашенна. Вара тудо ик жап гыч йыдалым ышташ т;;але. Ужаленат, кунар-гынат окса лектеш ыле. Ачамын изаже 1908 ийыште шочшо лийын. Тудат сар гыч сусыргышо, черланыше п;ртылын. Ачана вараже, 1954 ийыште, черланенак илыш дене чеверласен. Авана гын 95 ий мартеат илен шуын, 2005 ийыште вес т;няш каен. Пытартышлан шочшо йыгыр шольо-влак гыч иктыже изинек колен, весыже изиш пенсийыш лектын шуктен огыл. Изамат шукертак уке лийын. Печников Выльып ден Марлян шочшышт гыч мый веле кодынам. Мыламжат тений октябрь кыдалне 85 ий темеш...
1959 ийын майыште коло ийымат темыдыме Лиза шкеж гаяк самырык, коло ийым пыртак эрталтыше Волков Аркашлан Тошто Крешыныш марлан лектын. Тудыжо военкоматын колтымыжо почеш Оршанке посёлкышто радистлан, вараже шофёрлан тунемын. Туныкташыже военкомат пеш туныктен да, илыме верым пуэн огыл шол. Тидлан верчын райр;д; воктенысе, тушкенже кок ме;гат огеш лий дыр, Карш ялыште ик ;дырамаш деке пачерлыкеш пурен. Тудыжо Тошто Крешын гыч Каршыш марлан лекше лийын.
Тунамсе жапыште вет кужу теле кас еда ;дыр-шамыч таче ик вере, эрла вес п;ртеш шинчаш (кидпашам ышташ) погыненыт. Аркашат тыгай шинчымашке верысе каче-влак дене пырля кошташ т;;алын да ик жап гыч Лиза л;ман ;дыр дене сайынак палыме лийын. Вашла келшен шинчынытат, ик гана, вес гана капка ончылно шогеныт. Тунамже шупшалалтмат, ;ндалалтмат лийын. Самырык в;р модеш вет! Ынде теве ;дыр-качышт годсылак выче-выче гына 65 ийымат пырля илат.
- Мыйынат йоча жапем Кугу Отечественный сар пагытлан логале. Сар т;;алме годым кок ийым эрталтыше веле лийынам, сандене сар т;;алтыш жапым сайынже ом шарне. Тунамсе пагыт гыч ушышто тылеч ончыч колдымо-умылыдымо «сар», «война», «рекрут» мут-влак кодыныт. Пеш сайын палем: тунам илышна путырак неле лийын, изи йочаланат паша шуко логалын. Иктаж вич ияшрак улмем годымак колхоз пасушко ш;кым к;раш кошташ т;;алынам, трудоднялан йочаланат мом-гынат пуэныт вет, - тунамсе пагытым ярымын лончылаш пиже Аркадий Ильич Волков.
Тудо 1939 ий 28 февральыште Оршанке район Тошто Крешын ялеш шочын. Марий кундемыште кумдан палыме драматург, писатель, Марий АССР искусствын заслуженный деятельже Арсий ден композитор Евгений Волковмытын тукым шольышт. Нуныштын ача-авашт кок п;рт гоч веле иленыт.
- Тошто Крешыныште Волков-шамыч чыланат ме Борис (ялыште манмыла Порис) тукым улына, - рашемденак ойла Аркадий Ильич. – Порисше шкежат кугу еш гыч лекше улмаш. Борисын кум эргыже лийын: Ларивон, Кырла, Опанас. Мыйже Борис Ларивон Ильян эргыже улам. Арсий ден Женяже Борис Опанасын эргышт улыт. Ялыштына Порис полкожо изи огыл ыле, Волков фамилиян-шамычет шукын лийме, сандене воштылмыла ч;чкыдынак тыгеат манылден колтеныт: «Тый Порис полком ит обижай, уке гын шканет чотак логал кертеш». Арсий ден Евгенийын эше Виктор (ялыште Викторин маныныт) шольышт лийын, тудыжо т;выра дене кылдалтын огыл, вес корно дене каен, хулиганрак улмаш, сандене жапын-жапын кученат на;гаеныт. ;рдыж кундемыштак илыш дене чеверласен.
Аркадий Илья Илларионович ден Анна Тимофеевнан пытартыш икшывышт лийын. Тудын деч ончыч кок ;дыр ден кок эрге шочыныт улмаш. Икымше эргыштат Аркаш л;манак лийын. Тудо шуко илен шуктен огыл, азаже годымак колен. Вара Йыван лийын, тудат йочаж годымак колен. Марля (Марья) кугу ;дыр лийын, латкуд ийымат поген улмаш, но колен, вара Отю (Евдокия) адак изинекак колен. Аркадий Ильич «нуным ом шарне» манеш. Ача-аваже пытартыш шочшыштлан адак Аркаш л;мымак пуэныт, ала, шкеже манмыла, тидлан к;рат илен лектын.
Ачаже Тошто Крешын эрге гын, аваже Изи Аксарке гыч марлан толшо. Аркашын ачажым Кугу Отечественный сар деч ончычак М;ндыр Эрвелысе Япон сарыш мобилизоватлен на;гаеныт. Япон-шамычын Манчжурийым оккупироватлымышт деч вара СССР ден Японий коклаште пеш п;с; ш;рынан умылыдымаш т;;алын. Япон салтак-влак ч;чкыдын Совет Ушемын чекшым пудыртылыныт. 1938 ий 23 июльышто япон войска Совет-Маньчжур границым пудыртен, Хасан ер кундемыште СССР-ын позицийлашкыже керылтын. Йошкар Армийын салтакше-влак патырлыкым ончыктен, япон-шамычым кырен шалатеныт да тидлан к;ра Японий 1938 ий 11 августышто перемирийым пе;гыдемдаш йодын.
Вес тыгай вашпижмашыже 1939 ий 11 майыште Монголий мландыште т;;алын. Эше 1936 ийыштак Совет Ушем ден Монгол Калык Республик коклаште вашполыш нерген ойпидышым ыштыме. Тудын дене келшышын, Япон войскан Монгол мландыш керылтмекышт, СССР тудым аралаш шогалын. Совет Ушем ден Японий коклаште Граждан сар деч вара тиде ик эн кугу сарзе конфликт лийын. Халхин-Голышто кредалмаш япон-шамычым кырен шалатымаш дене 15 сентябрьыште мучашлалтын. Тиде сарыш Аркадийын ачаже Ларивон Ильят логалын. Моштен кредалын, очыни, кок сарлыш гычат илыше лектын.
- Умбакыже ачамлан эше Совет-финн кампанийыштат кучедалашыже верештын, - ойла Аркадий Ильич. – 1939-1940 ийласе Советско-финляндский войнам эшеже Совет-финн сар, телымсе сар, кампаний манылдат. Тудо 1939 ий 30 ноябрь гыч 1940 ий 12 март марте, чылаже 105 кече шуйнен. Тыге ончымаште к;чык жап сарлыме гынат, кок мыгырымжат ятыр салтак-влак пытеныт. Маннергеймын линийже манме аралтыш рубежым се;аш совет салтак-влаклан пеш неле лийын. Эшеже финн снайпер-шамыч путырак шуко салтакым пытареныт. Ачамат тушто лийын да тидын нерген мый вараже л;мынак пеш шуко лудынам. Молан тиде сарын т;;алмыжым, Москвасе мирный договорым кузе подписатлымымат сайын палем, шонем. Тиде Совет-финн кампанийыште ачам чот сусыргенат, икмыняр госпитальыште эмлалтын. Кугу Отечественный сар т;;алме деч ончыч тудо Казаньысе госпитальеш колен.
Сар чарнымым Аркадий Ильич сайынже огеш шарне. Тунам тудлан шым ий эрталтен гынат, ушешыже ала-молан дыр лачымынак шы;ен кодын огыл.
- 1947 ийын школыш кандаш ияш каенам, - умбакыже каласкала сарын икшывыже. - Ручка уке, перажым школышто пуэныт. Ручка олмеш э;ыжвондо пашкарым п;чкынат, коклашкыже перам кералын, кылден шындена ыле. Чернила лийын огыл, ко;га са;гаш шичше ш;чым удырен, шокшо в;д дене лугенна. Сумка олмеш вынер котомка дене коштмо. Тетрадь тунам кевытыштат лийын огыл ала-мо. Мемнан деч кок п;рт гоч илыше  ;дырамашын сар годым серыш возаш налме тетрадьше ала-кузе аралалт кодынат, авам ала-мо дене алмаштен налын толын. Тыгеже тошто книгаш, газетеш строка коклаш возгален толашенна. Вара иктаж витлымше ийла т;;алтыште тетрадят, тунемме книга-влакат лийыныт. Семилеткыже шкенан Тошто Крешыныштак ыле, умбакыже Великополье школышто кандаш классым тунем лектынам. Индешымше классышкат коштынам да вара черланымылан к;ра, й;ршеш шинчен кертдыме лийынам. Тидлан верчынак школым кудалташ логалын.
Аважын ик икшывыже веле улмылан к;ра Аркашым армийыш налын огытыл. Шкенжын салтакыш каяш кумылжо пеш лийын, но военкомат пашае;-влак налын огына керт манын умылтареныт. Военкомат гоч тыгеже радистлан да кумшо классан шофёрланат тунем лектын. Туддеч вара пенсийыш лекмешкыже эре шофёрлан пашам ыштен. Икмыняр жап гыч кокымшо класслан, вараже Йошкар-Олаште икымше класслан экзаменым кучымекыже, чыла т;рл; автомашинам в;ден кертын гынат, эре гаяк колхозышто грузым шупшыктышо машина дене ыштен...
- Юмылан тау, кеч пенсийнаже чылт изижак огыл, когыляннаже витле т;жем утларак лектеш, айда, тидыжат сита, - мутланымашке адак Елизавета Филипповна ушна. - Марием аракам огеш й;, тамакым нигунамат шупшын огыл. Коктынат пашан ветеранже улына да коммунал услугыланат чылт витле процентшымак огыл гынат, тудын лишкыже п;ртылтат. Теве пакчамат изишак кучена, э;ыжвондым, шоптырвондым, м;рым 2011 ийыштак тышке толмына почешак шындышна. Паре;ге, шоган, чеснок, кешыр, кияр, помидор нергенже ойлыманат огыл — чыла шкенан. Пакчанаже гына изи кумдыкан шол. Мландешак шочын-кушкынна, мланде пашамак шуктенна, туддеч посна иленжат огына керт. Мланде веле айдемым куча вет. Кечыгут тошкалтыш мучаште шинчен, нимоат огеш лий. Мланде мыланна эшеже вий-куатымат пуа.
Вате-марий Волковмыт 85 ияш улыт гынат, але шщкештак чодыра емыжымат, по;гымат погат. Аркадий Ильичше ке;еж гоч манме гаяк колымат Ошлаште куча. Марково гыч Ошла э;ер марте кок ме;ге утларак лиеш гын веле, воктенак. Кожлаш емыж погаш огыт кай гын, эрдене эрак э;ер воктеке лектын кая, кунамже кастенат миен толеш.
- Эре коштына, движенийыште улына, - манеш Аркадий Ильичат. - Тыш, Марково стационар отделенийыш толмекынак, скандинав тоя дене икымше кошташ т;;ална, ниг; моло тыге коштшо але уке ыле. Эрденак кынелынат, калык пашаш каяш т;;алмешке иктаж вич ме;гым Ошла э;ер могырышкыла савырненат толынна. Телым ик шофёр мыланна светоотражающий повязкым п;леклен ыле, пычкемыштыже эре тудым кылден коштынна. Почешна молат скандинав тоя дене кошташ т;;альыч. Тений гына чылт кажне кечынжак коштмым чарненна. Ындеже вет ийготнат погыненак, сандене чылт уда игечыже годымак тоя дене кошташ огына лек.
Аркадий Ильичлан тыршен да сайын пашам ыштымыжлан 1960-шо ийла мучашыште районысо ончыл пашае;-влакын совещанийыштышт «Урал» мотоциклым п;лек шотеш пуэныт. Ончылгочак колхоз правленийыш йы;гыртен, пашам ыштыме самосвалже дене толаш каласеныт. Председателят тыгак к;штен да каен. Мотоцикллан документым кучыктымеке, машина кузовыш к;зыктен шындашат полшеныт. Тыге Волковмыт Тошто Крешыныште ик эн ончыч шке мотоциклан лийыныт. Вараже, 1975 ийыште, тиде мотоцикл денак, коляскышкыже оптен, п;ртлан кермычым Оршанке гыч шупшыктен ситареныт. Пашадар гыч изин-изин наледеныт да конденыт веле.
- 1977 ий 23 майыште тошто пу п;ртым пуженна да ке;еж жапыште олмешыже 10 метр лопкытан да 11 метр кужытан, вич лукан (пятистенке) кермыч п;ртым, ко;ганым да мландыш;й дене олташ посна кочегарканым, чо;ен шынденна, - шарнымаш мундыражым ронча Елизавета Филипповна. - Ашнаш налме йочана сентябрьыште у п;рт гыч школыш каен. Кызыт ынде тиде кугу, йо;гыдо п;ртыштына ашныме йочана ешыж дене ила, меже утыш лектынна. Тыш толмына деч ончыч нунылан п;рт;с газымат пуртен коденна. Чыла вет шке вий дене ыштенна, тыгай чапле суртым чумыренна ыле… Вольыкымат эре шуко вуй дене кученна, ятыр жап кок ушкалымат онченна, кажне ийын ;шкыжым ужаленна але шыл комбинатыш сдаваенна. С;снамат ик вуйым гына огыл ашненна. Чыве-комбыжо, шорыкшо нерген ойлышашат уке, нунымат ятырак кучаш тыршенна. Пакчанат изи огыл ыле, чыла-чыла шынденна. Марием пеш сай логалын, нигунам й;ын коштын огыл. Премийымат ч;чкыдын наледенна. П;ртым чо;ен шындымеке вес ийынжак п;рт пелен верандым, вара гаражым чо;ышна. Аркашем каменщиклан тунемын огыл, но кермыч пырдыжымат сайын н;лтен. Гаражым чо;ен шуктышна веле, сайын пашам ыштымыжлан «Запорожец» автомашинам черет деч посна налашлан документым пуышт. Нална «ЗАЗ-968М» машинамат. Гаражым, верандым, кочегаркым Аркашем чыла шке оптен. Мыйже шала пашашкат коштынам, ялсоветыште техслужащият лийынам, суртыштынат шуко вольыкым онченам.
Аркадий Ильич ден Елизавета Филипповна Тошто Крешынеш печ чапле оралтым чумырен шынденыт: в;та ден леваш-шамыч, монча да гараж — чыла лийын. П;ртыштат кермыч гыч чо;ымо, йо;гыдо пятистенке манмет. Ала-могай амал дене дыр, йочам гына Юмо пуэн огыл, сандене йочап;рт гыч эргылыкеш налыныт. Но лийман вет тыге: тудыжо суртышт гычат поктен луктын.
- Ны илаш верна уке огыллан, ны його улмылан к;ра огыл тышке илаш толаш верештын, - кумыл тодылалт ойлат вате-марий Волковмыт. - Пенсий марте эре пашам ыштенна да шканна поро шо;гылыкым сулен кертын огынал, ашнаш пуртымо йочана суртнамат поген налын.
Тыршен пашам ыштымыжлан Аркадий Ильич «За трудовую доблесть», «За преобразование нечерноземья», «За доблестный труд в ознаменование 100-летия со дня рождения В. И. Ленина» медаль-влак да ятыр чап знак да Чап кагаз дене палемдалтын. А «Ветеран труда» медальже когыньыштынат уло. Елизавета Филипповна 42 ий паша стаж дене пенсийыш лектын.

* * *

Сар… Война… Тунам, 1941 ийын, кугурак ийготан е;-шамычын йылмышт гыч яндар каваште волгенчан к;дырч; к;дыртымыла уло могырым чытырыктен, йоча чоным л;дыктен тарватенак, йонгалт-шергылтыныт кугу ойгым кондышо нине мут. Тиде ойго ;ждым; уна семын кажне суртыш, кажне ешыш шы;енак пурен. Тудо теве Кедровмыт тукымымат ;рдыжеш коден огыл.
Кугу Отечественный сар т;;алме годым Машалан кандаш ий да ик арня темын улмаш. Тыгай ийгот гыч тудо се;ымаш верч пашам ышташ т;;алын. Ешысе пытартыш икшыве, нечкырак ;дыр шорыкымат к;тен, пасуштат тыршен.
- Капкыл дене изи лийынам гынат, ялысе чыла пашам шукташ логалын, - эртыше пагытше нерген шарналтен каласкала МарияЯковлевна. Кугу да кумда пасулаште ш;кшудым сомыленна, мландым куралынна, тырмаленна, ;денна, шурным т;редынна, погенна, кыренна, вара элеваторыш колтенна. Йошкар-Олашке шурным орва дене шупшыкташат, урлыкашлан йолын кошташат логалын. Чыла пашажымат п;тынек кид вий дене шукташ пернен. Шо;го кочай-ковай, ;дырамаш да икшыве-влак гына пашам ыштенна, вет таза п;ръе;-шамычше чыланат фронтыш каеныт... 
Мария Яковлевна Кедрова Медведево районышто Пиясир (Нурма) села воктенысе Тайлансола (Данилкино) ялеш 1933 ий 13 июньышто шочын. Аваже Акулина Дмитриевна Машалан идалык утларак лийме годым ала-могай чер дене туешкен колен. Ешыште кугуракше Лиза акаже 1928 ийыште шочшо лийын, вара Пахом изаже 1930 ийыште шочын. Якып ачаштат авашт деч ончычак черланен колен. Мария пытартыш икшыве лийын. Ача-авашт илыме годым суртышто ушкалымат, тыгыде вольыкымат, чыве-комбымат, эсогыл ачашт м;кш отарымат кучен. Тулыкеш кодмекышт ачажын акаже нуным ончен, м;кш отарым колхозлан пуэн.
- Мыйжым кеч йочап;ртыш пуат гын, ала к;лешан иктаж профессийым налам ыле, - ;пеклалтмыла пелештен колтыш Мария Яковлевна. - Тыгеже Нурмаште ныл классым тунем лектынам.
Т;;алтыш школым пытарыме деч вара Маша колхозышто пашам ыштен. Тунам вет паспортым пуэн огытыл, тукым изаже ялсоветыште ыштенат, паспортым налаш полшен. Тыге Мария 1950 ийыште Йошкар-Олаште ик чо;ышо организацийыште пашам ышташ т;;алын.
- Марлан лектын омыл, йочамат лийын огыл. Шкежат изи капан улам гын, могай эше йоча монь. Акам ден изам к;кшырак капан улыт ыле.
Машалан пашажат изинекак неле логалын. «Санденат кушкын кертын омыл ала-мо», - манеш сарын икшывыже да пашан ветеранже,
Йошкар-Оласе стройкылаште сулен налме канышыш лекмешкыжак пашам ыштен гынат, т;шкагудысо п;лем деч кугурак илыме вержым сулен кертын огыл, коеш. Тыгеже «За трудовую доблесть», «За доблестный труд в ознаменование 100-летия со дня рождения В. И. Ленина», «Ветеран труда» медаль-влак, «Победитель соцсоревнования», «Ударник коммунистического труда» знак да т;рл; к;кшытан Чап кагаз дене ятыр гана палемдалтын...
- Кугу Отечественный сар жапыште чыланат шужен иленна, - каласкала Мария Яковлевна. - Шукыж годым, ке;еж жапыште, шудымат кочкаш толашенна. Шошым- ш;йш; паре;гым, пеледше арама, кож кичкым, нужым, вара ке;ежымже ятыр шудым — паре;ге, кешыр, ушмен шудым да молымат. Эше пуше;ге ш;мым йо;ыштенат кочкаш тыршенна. Шарнем, ме, йоча-влак, воктен верланыше руш яллаштепашам ыштенна. Руш кува-шамычлан пакчам к;нчен, паре;гым шынденна. Кече мучко пашам ыштенна гын, оза-влак мыланна, пезмен дене висен, кок кило утларак паре;гым але кодшо вес вожсаскам — кешырым, ушменым — пуэныт. Паре;гым пуэныт гын, м;;г; п;ртылмеке кочкын огынал, шкенан пакчаште шынденна. Вес кечын адак тушко изам але акам денат каенам, тыгак кечыгут пашам ыштенна. Паре;гыжым м;;г; конден адакат шкенан пакчаш шынденна. Ме веле огыл, ялысе икмыняр моло йоча-влакат тыге пошкудо ялыш пашаш коштыныт, мемнан семынак шке пакчаштымат шынденыт. Мемнан марий ялыште п;рт-шамыч чык-чык, икте-весе воктенак верланымылан к;ра, пакча-влак изи лийыныт, сандене паре;гыжат шукыштын шошо марте ситен огыл. Руш яллаште пакча-шамыч кугу лийыныт, сандене паре;ге, моло вожсаска нунын ятыр лийын. Тыгеже кажне шыжым кугыжанышлан паре;гым сдаватлыман ыле. Тыгодым пакча кугытым онченыт мо — тидыжым раш ом пале. Эше шылым, муным, ;йым, межым да молымат казнаш колташ к;лын. Вольыкет лийым мо, уке — тидым ончен огытыл, натурналогым кажне суртлан сдаватлаш верештын. Кугыжанышлан натуральный йозакым кажне ийын т;лыман лийын: сар деч ончычат, варажат тыгак. Ял калыклан тидын шотышто пеш кугу нелылыкым чыташ верештын, санденак дыр вараже ача-ава-шамыч паспортым ышташ шотым муын, икшывыштым кузе гынат олашке колташ тыршаш т;;алыныт. Тидыже тачысе кечынат сайынак палдырна. Кеч тачыже вес азаплан к;ра шочмо-кушмо ялым кудалтен куржыт. Ындеже, манаш веле вет, чылт воштылтышак шол: ялыште паша вер уке!..
Йоча-шамычат, шо;го-влакат сар жапыште колхозышто чот тыршен пашам ыштеныт. Могай гына сомылым шукташышт верештын огыл гын? Эсогыл теве ;дышаш пырчымат вач;мбалне нумалыныт.
- Шарнем, шошо ага т;;алме деч ончыч, Йошкар-Олашке пырчылан йолын мийымым. Мыят, изи капанет, мешакым нумалаш толашенам вет! Йолышто йыдал лийын, но тудо вашке пытен. Тыгеже, шонет гын, Йошкар-Олаже тораште улмылат огеш чуч. Ошкылат-ошкылат, кает-кает, пыкше гына миен шуат, а эше вет м;;геш мешакым нумалын ошкылман… Йошкар-Олаш миен-толаш йыдал мыйын ик ганат ситен огыл, шукыж годым олмешыже кандыра гына кодеш ыле. Мом ме чытен лектынна, тыгайжым ниг;ланат ужаш ынже п;р;. Тек самырык тукым тыгай ойгым нигунамат ок уж. Тыныс илышым, порылыкым аклыза. Нимогай сар, шужен илымаш мемнан калыкым лаштыртен кертын огыл, ме тиде шучко Кугу Отечественный сарыште се;енна. Теат й;ратыза Шочмо элнам...

* * *

Кугу Отечественный сар жапыште Марий АССР-ыште илыше т;рл; ийготан йоча-влак кертмышт семын фронтлан полшаш чот тыршеныт. Школлаште тунемше-влак т;рл; госпитальлашке да сар каен шоггымо верлашке — фронтышко Йошкар Армийын салтакше-влаклан, тачысе кечын л;мын эртаралтше сарзе операцийыш (СВО-шко) колтымо семынак, серышым, посылкым поген колтедылыныт. Марий АССР-ысе пионер-влакын погымо оксашт дене сар жапыште чылаже лу самолётым чо;ымо да нунын дене тале лётчик-ас-влак тушман ваштареш путырак виян кредалыныт. Марий йоча-влакын оксашт дене чо;ымо самолёт-шамычлан «Николай Гастелло», «Марий пионер» да моло л;мымат пуымо. Тыгак республикысе школлаште тунемше-влак икмыняр танкым чо;ашат оксам погеныт. Оксажым тунемше икшыве-влак т;рл; й;ным муын ыштен налыныт. Мутлан, ялысе йоча-влак ке;ежым колхоз пасушто, олыкышто тыршеныт, чодырасе емыжым, пызлыгичкым, шуанвондыгичкым заготконторыш ужаленыт, телым п;гыльмым, кишым поген оксам ыштеныт. Оласе тунемше-влак чо;ымаш пашаште, заводлаште да икмыняр моло вереат кертмышт семын тыршен, шийвундым чумыреныт. Тылеч посна аптекылан й;рыш; атылам — изирак банке-шамычым, т;рл; кленчам да молымат погеныт.
Тидымат палемден кодыде огеш лий, очыни. Кугу Отечественный сар жапыште Марий АССР-ыш Моско кундем гыч гына 550 наре йочам эвакуироватлен конденыт. Тылеч посна элнан касвел кундемлаже гычат ятыр икшыве-шамыч авашт, ковашт, моло родо-тукымышт дене пырля эвакуироватлалт толыныт. Чылаже нылле т;жем наре эвакуироватлалт толшо калыкым марий мланде шке помышешыже, сурт-печешыже пыдао ашнен. Эшеже тушечак, касвел мланде гычак, марий кундемыш коло наре йочап;ртым кусарен конденыт. Нине йоча-влакым да нунын ача-аваштым республикысе чыла районлашке вера;деныт. Эвакуироватлалт толшо-влакшын изирак вургем в;дылка але чемодан деч молыжо нимоштат лийын огыл, сандене нунылан чыла шотыштат чот полшаш верештын. Тыштыже тунамсе тунемше-влакын надырыштат изи огыл.
Тачысе кечылан республикыштына «Сарын йочаже-влак» статуслан келшыше коло т;жем утла шо;гые; ила. Марий Эл Республикын 2022 ий 27 декабрьыште лекше 54-3 №-ан «О детях войны в Республике Марий Эл» Законжо дене келшышын, 1927 ий 1 январь гыч 1945 ий 31 декабрь марте СССР-ыште шочшо да Марий Эл Республикыште эре илыше Российын гражданже-влаклан «Сарын йочаже-влак» статус пуалтын.
Тудын дене келшышын, сарын йочаже-влак т;рл; социальный полыш дене пайдаланен кертыт. Тылеч посна Марий Эл Республикым вуйлатыше кажне ийын Се;ымаш кече вашеш окса т;лышым (выплатым) посна Указше дене палемда. Тазалыкым аралыше кугыжаныш але муниципал системысе медицине организацийлаште Марий Эл Республикын медицине полышым яра пуымо кугыжаныш гарантийыш пурышо медицине полышым черет деч посна пуышаш улыт. Тыгак сарын йочаже-влаклан стационарыште, социально обслуживатлыше р;дерлаште социальный услугым да социальный полышым пуышо п;лкан пашае;же-влак м;;гышт; обслуживатлыме услугым черет деч посна пуышаш улыт. Тыгак сарын йочаже-влак, кудышт Се;ымаш кечылан кажне ийын окса т;лышым Россий Федерацийын 2019 ий 24 апрельыште лекше 186-шо №-ан «О ежегодной денежной выплате некоторым категориям граждан к Дню Победы» Указше почеш налаш правашт уло, кудо амалже почеш налаш - шке ойырен кертыт. Сарын йочаже-влаклан социальный полыш «Дети войны» удостоверений улмо годым пуалтеш. «Дети войны» удостоверенийым налме шот-радамым Марий Эл Республикысе Правительстве 2023 ий 10 мартыште 97-ше №-ан пунчалже дене пе;гыдемден. Тудым Марий Эл Республикын кугыжаныш казённый т;нежше-влак – калыклан социальный полышым пуышо оласе да районласе р;дер-влак – тыгай категорийыш пурышо кажне е;лан пуышаш улыт.

***

Ме лудшына-влак л;м денат Шочмо элнан эрыкше верч Кугу Отечественный сарыште кредалше ача-авана, коча-кована-влаклан, тунамсе неле жап годым тылыште тыршыше да сар жапысе икшыве-влаклан уло чон-кумылна дене тауштен, мланде марте вуйнам савена да нунылан пе;гыде тазалыкым, кужу-кужу ;мырым тыланена.