Курымлан шарнаш кодын

Очерк

Ынде теве кок идалыкат Украина мландыште специальный военный операций эртаралтеш. Тыгодым Российын ятыр т;жем воин-салтакше элна ончылно п;ръе;ын шнуй порысшым шуктен, Донбассыште, Луганск кундемыште, Малороссийыште руш йылман калыкым бандеровский фашист-шамыч деч аралышыла, кече еда л;ддымылыкым да нимучашдыме патырлыкым ончыктат. Чаманаш веле кодеш, тыгодым Российын салтакше-влакат шагалын огыл й;ршеш самырык але чалем шушо вуйыштым пыштат, эше утларак сусыргат, инвалид лийын п;ртылыт.
Кужэ;ер район К;шыл Нольд;р ялын патыр эргыже, Россий армийын капитанже, танк ротын командирже Валерий Малинин специальный военный операцийыште икымше кече гычак лийын. 28 март тудын ача-аважлан, Фаина пелашыжлан да Володя ден Максим эргыжлан идалыкысе кечышотын эн шем кечыже семын палемдалт кодын. 2022 ийыште лач тиде кечын Украин мландыште шочмо Элнан тынысле ончыкылыкшым аралышыла 32 ияш Валерий самырык вуйжым пыштен. Л;ддымылыкым да героизмым ончыктымыжлан Мужество орден дене наградитлалтын.
Валерий Малинин – профессионал сарзе. Российын армийже радамыште служитлымылан к;чык ;мыржын пелыже наре пуэн. Икмыняр неле военный операцийыште шкенжым л;ддым; офицер семын ончыктен. Северный Осетий-Аланийыште, Чечняште службым эртен, Ставрополь крайысе Будённовск ола гыч СВО-ш каен. Рвезылан патырлыкым, л;ддымылыкым акрет годсекак тале да виян марий калыкын, родо-тукымжын в;ршерже, писе уш-акылже, шочмо мландыжын – Нольд;р кундемжын с;раллыкшат пуэн, очыни.

Нольд;р

Й;лед;р селасе Петропавловский черке 1761 ийыште пашам ышташ т;;алын (кызыт Кужэ;ер районыш пурышо Тошто Й;лед;р ялыште почылтын – авт.). Тудо ийынак «Церковно-приходская летопись» амбар книгам в;даш пижыныт. Тиде книгашке ты кундемысе 31 ял дене пырля Нольд;рат пурталтын да тушто 41 сурт шотлалтын. Тудо жаплан т;зланен шогышо й;ршеш изи огыл ял лийын.
Нольд;р тугеже, икымше илемлам шындыме жап гыч шотлаш гын, XVI–XVII курымлаштак негызлалт кертын. Тидлан амалжым, очыни, «черемис сар-влак» ыштеныт. Эше XIV курымыштак марий калыкын виян, ;шанлылан шотлалтше Кокшар оржым руш-шамыч шалатеныт, ту кундемысе илемлам толеныт, пелен на;гаен кертдымыжым й;латен коденыт. Вара XVI курымышто руш кугыжа ваштареш кумло ий наре жап кучедалмеке, марий калык адак се;алтын. Умбакыже черемис-шамыч вуйыштым уэш ынышт н;лтал манын, руш кугыжа марий мландеш Козьмодемьянск, Яранск, Уржум, Малмыж, Царевококшайск, Царевосанчурск ор-шамычым да олалам чо;ен шындыктен. Нине кундемлаште ожнысекак илыше марий-влакым адакат кырен, толен, й;латен поктен колтеныт.
Вес могырымжо кугезына-влак шкештат нине кундем деч ;рдыжкырак шылын каяш кумыла;ыныт. Тыште ик амалжылан йозак дене пызырымашым шотлыман. Кресаньык ;мбаке могай гына налогым сакалтен огытыл, ик т;рл; йозакым весе алмаштен толын, эсогыл ял калыкын к;сотым кучымыжланат кажне еш деч йозакым погеныт. Ситыдымыжлан эше XVI–XVII курымлаште марий калыкым виеш тынеш пурташ т;;алыныт. Тиде пашашке армийымат ушеныт. Чимарий й;лам кучышо марий-шамыч тыгай темдымаш деч шылаш шонен, м;ндыркырак каяш але сип чодыран кундемлаш куснаш т;;алыныт. Марий калыкын ятыр т;шкаже, чонлан лишыл шочмо верш;рым, сурт-оралтым коден, уто шинча деч шылын толашен, Урал кундем мартеат шуын.
Чыла нине амаллан к;рак тачысе К;шыл Нольд;р кундемышкат икмыняр тукым марий-шамыч, очыни, Виче могырым улан илышым кычал толыныт. Коллан, кайыквусылан поян, яндар в;дан э;ер пелен шыгыр чодыра коклаш верланеныт. Шочмо-кушмо верыштышт але куснен толмо корныштышт Нольо л;ман э;ер лийын дыр, садланак верланыме олмо кундемыштат э;ерлан Нольо л;мым пуэныт. Тыгеже Марий Элыште Нольо л;ман кум э;ер уло – Марий Турек, Кужэ;ер да Медведево районлаште. Тыгаяк л;ман э;ер-влак Кострома, Нижегородский да Кировский областьлаштат улыт. Кумдан палыме финн-угровед, филологий науко доктор, профессор Иван Степанович Галкинын шымлымыже почеш, «Нольо» мут акрет годсо финн-угор йылме гыч лекше. Тудо кок шомакым ушен шога: «нол» - писын йогышо э;ерын кылмыдыме ужашыже да «ляй» - памашан э;ер йол. «Нол» ден «ляй» мут-влакын иктыш ушнымекышт ик «л» букваже лектын возын, тыге «Ноляй», марлаже «Нольой», вара «Нольо» мут шочын да «Памашан писе э;ер» манмым ончыкта. А вет чынак, Кужэ;ер районысо Нольо э;ерат памаш в;дан, К;шыл Нольд;р воктенак икмыняр памашшинча э;ерыш йоген пура да верын-верын э;ерже телымат огеш кылме.
Ожнысекак, Нольо э;ер воктеке куснен толмекыжак, Нольд;р калык мланде пашамат й;ратен, чодыра поянлыкымат моштен кучылтын. Ожныжо туштат сип кожла лийын. Эркын дене тудым куклен, мланде пашалан пижыныт, сурт вольыкым к;ташат олыкым шареныт. Илен-толын ял воктене Паре;ге Кожласоласе (Марий Олма) семын кок могырымат кугу чодыражак кодын огыл гынат, икмыняр мастар е;же апшат ш;йым, тегытым, скипидарым, куэ спиртым ыштен, пазарыш ужалаш луктын. Ялысе калык гыч шагалын огыл коваштым сайын ийлен моштеныт: ;мбал вургем, йолчием ден упшлан чыла т;рл; коваштым ямдыленыт. Портышкемым й;рыш;, вургемым ургышо икмыняр мастарат ялыштак лийын. Озанлыклан к;лш; ;згаржым чылажымат кажне суртоза утларакше шке вийже, кунамже пошкудын полшымыжо дене ыштен моштен. Ялысе ;дыр ден самырык вате-шамыч вынерым, радынам, т;рлемым лы;ак ямдылен, пазарыш на;гаеныт. Нольд;р эре кушкын, т;зланен толын: кандашле утла сурт чумырген. Кызытат, Юмылан тау, ятырланжак шагалемын огыл. Паша укелан к;ра посёлкылаш, олалаш илаш куснат, ;рдыж кундемыш коштын толашат гынат, шочмо суртыштымат чылтшак огыт кудалте.
Пошкудо Осыпъялым, ойлат, овда-шамыч карген коденыт. Сандене тушто лучко сурт деч утлаже лийынат огыл. Тысе вел яллаште овда лиймылан шке жапыштыже чотак ;шаненыт. Мыйын Кугу Лажд;р кандашияш школыш тунемаш коштмем годымат овда нерген эше шуэн огыл ойленыт. Колалтын, пуйто овда-шамыч Йывансола кундемысе К;гурык да Пургаксола ял воктенысе Эшпай корем гыч мемнан могырыш толын коштеденыт, тыгак Шой кундемысе Корамас корем гычат Нольд;р да Осыпъял марте шуыныт. Школышто тунемме жапыште ч;чкыдынак Нольд;рыш ковам деке унала коштам ыле. Иктаж визымше-кудымшо классыште тунемме годым ик шошо й;дым, апрель мучаш ала май т;;алтыш лийын, мо-гынат ковам дене пырня гыч чо;ымо к;шыл клатыш малаш лектынна ыле, й;д р;дышт; «Чоги-ик, ги-ги-ик, чоги-ик!» кычкырлыме ала мурымо й;кыштым ятыр жап л;дын-чытырен колышт кийышна. Кызыт мартеат раш каласен ом керт: к;н й;кш; лийын? Овданак гын веле? Ковам тунам тидым «Овда с;ан эртен кая» манын умылтарыш…
Нольд;р ял гыч лекше сарзе-шамычат ожнысекак тале лийыныт. Емельян Пугачёвын отрядыштышт лийыныт манмымат колалтын. Вара руш-япон сарыште Нольд;р гыч кум марий талын кредалын, иктыже артиллерист лийын гын, коктынжо – моряк. Кумытынат медаль дене палемдалтыныт. Империалистический, граждан сарыштат виян, шкеныштым чаманыде кредалыныт. Кугу Отечественный сарыш Нольд;р гыч кудло утла п;ръе; да кок ;дыр мобилизоватлалтыныт. Тушеч кумшо утла ужашыже сар корнеш йомыныт але вуйыштым пыштеныт. Шымытын орден дене палемдалтыныт, коклашт гыч лейтенант Кузьма Еремеев кум орден дене, а сержант Семён Ложкин «За отвагу» кок медаль да орден дене чапландаралтыныт. Молыштын сар гыч п;ртылмышт годым о;ыштым икмыняр боевой медаль с;растарен.
Нольд;р гыч СВО-што тачысе кечылан коктын улыт – Василий Петров ден Дмитрий Попов. Икымшыже доброволец семын каен гын, весыжым 2022 ий сентябрьыште мобилизоватленыт. Нунын деч изирак ийготан вес патырже – Валерий Малинин – чаманаш веле кодеш, л;мын эртаралтше сарзе операцийыште тылзе утларак веле лийын шуктен…

Малининмыт

К;шыл Нольд;рышт; тачысе кечылан Малинин фамилиян вич еш уло: В;дыр Элексен да Аксыбе (Аксюба) Васлийын тукымышт. Валерийже Сапан Аксыбе Васлий Ванюн кугурак эргыже. Ванюжо, таче ынде Иван Васильевич манынат л;мдат, ешыште пытартыш икшыве, мый дечем кум ийлан изирак. Изина годым Геню изаже деке модашат коштынам. М;ндыр ковамын (авамын аважын), Нольд;р калыкым к;сотышкат кумалаш лукшо Яний куван, суртшо Аксыбе Васлийын п;ртш; деч урем вес велне, пырт йожекрак верланен ыле. Аксыбе Васлий суртеш вараже Ваню илаш кодо. Кугурак Игорь изаже да Геню посна суртым чо;ышт.
Иван Васильевич Малинин 1963 ийын К;шыл Нольд;р ялыште вич икшыван ешеш шочын. Кугу Лажд;р кандашияш школ деч вара Моско областьыш киномеханиклан тунемаш каен, но икмыняр жап гыч п;ртылын. Умбакыже СПТУ-што тракторист-машинистлан да шофёрлан тунем лектын. 1983–1985 ийлаште Совет Армий радамыште служитлен. Тидын нерген шкеже тыгерак шарналта:
– М;ндыр Эрвелыште, Благовещенск олаште, сержант школышто пел идалык чоло тунемынам, вара Хабаровск олаш кусареныт. 1985 ий шошым салтак гыч п;ртыльым да шочмо «Рассвет» колхозышто шофёрлан пашам ышташ т;;алынам. Колхоз шаланымеш эре ты сомылымак шуктенам. Вараже ;рдыж кундемлашкат т;рл; пашаш кошташ логалын.
1989 ий 14 январьыште Иван Васильевич ден Людмила Ивановна (Донская) ешым чумыреныт. Самырык еш ачажын суртышто илаш т;;алын. Геню изаже тиде жаплан воктенысе пошкудо Йынати Микалын суртшым налын, тошто п;рт пелен у п;ртым чо;аш пижын.
Ваню вате Людмила Ивановнаже 1967 ийын Шернур районышто шочын. Ик жап гыч ача-аваже Волгоград областьыш илаш кусненыт. Людмилан школым тунем пытарымыже лишан  м;;геш Марий АССР-ыш илаш куснымо нерген кутыраш т;;алыныт, сандене ;дырлан Йошкар-Олаште тунемме верым ойыраш логалын.
– Авам 1984 ий ке;ежым Вологоград областьысе Филоново станцийыште поездыш шынден колтен да мый шке семынем икымше гана Йошкар-Олаш, медучилищыш тунемаш толынам, – самырык годсыжым шарналтен каласкала Людмила Ивановна. – Тунам мыланем 17 ий ыле. Аттестатыштем чыла отметкемат «4» да «5» лийын, сандене экзаменжымат куштылгын кучен тунемаш пуренам. Кок идалыкат пеле гыч тунем лектымат, 1987 ийыште Кужэ;ер район Шорсола медпунктыш фельдшер-акушер пункт (ФАП) вуйлатышылан колтышт. Декретыште улшо медпашае;ым алмаштенам. Тудо декрет гыч лектат, мыйым 1988 ийын Тошто Й;лед;р медпунктыш колтеныт. Ваня дене ушнымо жаплан Кугу Лажд;р ялсовет вуйлатыше Петр Егорович Антропов Кугу Нольд;рышт; медпунктым почын кертын ыле. Тыге мый тушто 1989 ий гыч пашам ыштенам. 1994 ийыште тусо медпунктым петырышт да мыйым Кугу Лажд;р ФАП-ыш кусареныт. Медициныште паша стажем т;рысш; 35 ийыш погынен. Валерий эргынан 1989 ийыште, Виталийын 1992 ийыште шочмекышт кок гана декрет отпускышто шинченам.
Чаманен гына палемдаш кодеш, 2001 ийыште шочшо Таня ;дырышт марланат лектын шуктен огыл, йо;ылыш лийын, пеш самырыкак илыш дене чеверласен. Вара 2022 ий 28 мартыште л;мын эртаралтше сар операцийыште Валерийын ;мырж; тыгак вучыдымын к;рылтын.   
Людмила Ивановна шочшышт-влак нерген тыге ойлыш:
– Тудо мыйын чоныштем эре генерал кодеш. Капитанат, майорат огыл, мыланем – генерал. Тудын дене ме кугешнена. Ила гын, тений 35 ийымат тема ыле да, тудлан эрелан 32 ияш кодаш п;ралтын улмаш. Юмо серлагышыже ынде кеч тушто, вес т;няште арален коштыктыжо, шке шулдыр йымакшак налже... Валерик мемнан икымше шочшына ыле, вара Виталий да Танюшана. Ынде ик Виталийна гына кодын. Тудыжат пеленна огыл, Йошкар-Олаште ила да ик предприятийыште пашам ышта. Тыгеже тудо университетыште зооинженер специальностьым налын, колхоз лиеш гын, пеш пеленна шогылтеш ыле, очыни. Танянан ;мырж; кужу ыш лий, 2018 ийыште илыш дене чеверласыш. Ныл ият пеле гыч Валерикнат кайыш. Тыге й;ратен, чаманен ончымо икшывына-влак пеш эр кайышт. Икымше эргыналан путырак ;шаненна, илен-толын кугу э;ертышна лиеш, шоненна. Шкежат пенсийыш лекмекыже ялыш илаш толаш шонымашыже нерген ойлен ыле. Тудын дене ме эре кугешненна. Ынде уке лиймекыже чоныштат чыла пуста, лач ш;лык гына… Тудым нимо денат темаш я алмашташ огеш лий. Теве кок ий эртыш гынат, чылажат те;гечсылак чучеш. Жапат чон сусырым эмлен огеш керт.
– Икшывына-влак пырля кушкыныт, кугуракше изиракшым ончен, туныктен, суртк;рг; сомылкамат пырля шуктеныт, - мутланымашке ушныш Валерийын ачажат. – Тунам вет ушкалымат, презымат, шорыкымат ашныме, сандене шудымат ятырак ямдылаш к;лын. Тыштат нунын полышыштлан э;ертыме. Мыйже тунам шофёрлан ыштенам, эре колхоз пашаште, аваштат кечыгут медпунктышто лийын. С;снамат кучымо, тудыжым икшывына-влакак й;ктен-пукшеныт, онченыт. Сурткайык деч поснат илен огынал. Комбигым, чывигым йоча-шамыч эскереныт. Утларакше, конешне, кугурак семын, Валериклан логалын…
Иван ден Людмила Маланинмытын илышыштышт чылажат лийын, манмыла, шерыжат, кочыжат. Но нуно т;; сомылыштым, с;анышт годым каласыме сугыньым шуктеныт: йочамат куштеныт, суртымат шканышт келшышым, шонымышт семын чо;еныт, пуше;гымат лы;ак шынденыт.
А таче… Тачат илыш ончыко кая, садак эре шем корно гына огеш лий, теве кечат шыргыжалеш, ош корныжат толын лектеш. Илыш кеч-могай нелын чучеш  гынат, тудланат куанен мошташ к;леш. Кугезына-влакын каласен кодымыштла, куаныман кажне кечан кечылан, эр ;жаралан...

Тунемме пагыт

Школышто тунемме жапым, мутат уке, чыланат шарнена. Вет тиде илышлан куанен, модын-воштыл илыме, эрласыш кугу ;шан дене ончымо пагыт. Ача-аватат эше самырык улыт, коватат пеленетак тошкыштеш, ;нарже шутымо семын тудат тылат тидым-тудым ышташ полша, чылт укеште вургемет йытыраен пуа. А йочалан тудо эре тыгеак лийшаш, чылажат курымаш гай чучеш. Эх, школ жап!..
Туныктышо-влакым кажныже, очыни, порын гына шарналта. Тушто нуно шукылан туныктеныт да кызытат туныктат, икшыве-влакын чонышкыштак тугай тулым пыштен моштат, кудыжо вара ик жап гыч йочам вияным, шканже утларак ;шанышым ышта. К;шыл Нольд;р т;;алтыш, Кугу Лажд;р т;; да Й;лед;р кыдалаш школ Валера Малининлан ончыкылык кумда илыш корнышкыжо омсам лопканак почын.
К;шыл Нольд;р т;;алтыш школыш Валера икта;ашыже-влак дене пырля 1996 ийыште тунемаш каен. Нуным тушто Тамара Ивановна Смоленцева ден Эльвира Евгеньевна Ложкина пеш порын вашлийыныт да шотлаш, лудаш-возаш веле огыл, ончыкыжым кыртмен да сайын тунем мошташ туныктеныт. Тидлан к;рак т;;алтыш школ гыч шукынжо Кугу Лажд;р тичмаш огыл кыдалаш школыш эре сай отметке дене миеныт. Валера дене пырля т;;алтыш школышто Вася Малинин да Лилия Попова тунемыныт.
Кугу Лажд;р школыштыжо классыштышт шукынрак лийыныт – латвич тунемше. Нунын коклаште шымытын Кугу Лажд;р, нылытын Нольд;р, кумытын Марий Олма да икте Олмапочи;га гыч коштыныт. Класс вуйлатышышт физике ден математикым туныктышо Анатолий Аркадьевич Горинов лийын. Тыгакак Римма Геннадьевна Глушкова, Лидия Александровна ден Юрий Селифонович Авиповмыт, Елена Григорьевна ден Николай Петрович Якимовмыт да молат туныктеныт. Тичмаш огыл кыдалаш школ директорлан тунам Евгений Васильевич Петров (2008 ий гыч Й;лед;р кыдалаш школ директор) шоген да тудат ончыкылык геройым туныктен.
– Валерийын эре шке шонымашыже лийын да тудым чылан ончылно каласаш ;рмалген шоген огыл. Тыге тудо т;шка деч ойыртемалт моштен, кунамже «йогын почеш каяш» тореш лийын кертын. Но тыгодымак тудо осалым ыштылын, хулиганитлен коштын огыл. Чылажымат ончылгоч шонен ыштен, – икте-весым ешарен, Валерийын тунемме годсо жапыште могайрак улмыжо нерген туныктышыжо-влак каласкалышт.
А Кугу Лажд;р т;; школын тунамсе директоржо Евгений Васильевич Петров 2005 ийысе выпускникше Валерий Малинин нерген тыгерак шарналтыш:
– Валерийым мый изиже годсекак паленам. Ик ял гычак улына гын, чыла ваш-ваш ужын-колынна. Ачаже денат ик классыште Кугу Лажд;р кандашияш школышто пырля тунемынна, вара мемнан Дима эргынат Валера дене пырляк тунемын. Рвезым чыла шотыштат примерный семын веле ончыктен кертам, уда койышыжым ужынат, тыгай нерген колынат омыл. Моло йоча-влак дене пырля модын куржталын, ача-аважлан суртк;рг; сомылкамат ышташ полшен, шольыж ден ш;жаржымат порылан гына туныктен шоген. Школышто сайын тунемын, спортлан ш;ман ыле…
Порын гына шарналтат Валерий Малининым Кугу Лажд;р т;; школышто пырля тунемше йолташыже-влакат.
– Ура чонан, поро кумылан, яндар ш;м-чонан, пашам й;ратыше, молылан полшаш ямде шогышо, пырля тунемше йолташыже, пошкудо ден ял калыкым пагален моштышо рвезе ыле, – маныт.
Й;лед;р кыдалаш школышто класс вуйлатышыже адакат физике ден математикым туныктышо лийын – Светлана Гавриловна Лоскутова. Кугу Лажд;р школ гыч 10-шо классыш толшо-влак кокла гыч кудытынжо – Эльвира Авипова, Анжела Бусыгина, Лилия Попова, Людмила Горинова, Дима Петров да Валера Малинин – руш классым ойыреныт да 10 «б»-ште тунемыныт. Классыштышт чылаже 12 рвезе да 7 ;дыр лийыныт.
– Молан руш классым ойыреныт – раш каласен ом керт, – ойла класс вуйлатышышт С. Г. Лоскутова. – Кугу Лажд;р школ гыч толшо ;дыр-рвезе-влак дене пырля ондак тиде классыштак тунемше Й;лед;р, Э;ыжсола гыч, тыгак икмынярын Йывансола да Шой Ш;дымарий школ гыч куснышо-влак лийыныт. Т;рл; школ гыч лийыныт гынат, коклаштышт пеш келшен тунемыныт, иленыт, кызытат келшат, кажне вич ий гыч вашлиймашым эртарат, мыйымат ;жыт. Валера ик ганат вашлиймашыш толын кертын огыл, очыни, службыж гыч колтен огытыл. Пытартыш гана 2022 ий ке;ежым погыненна, тудым пеш порын шарнен ойленна. 2007 ий выпускем виян класс ыле, чыланат сайын тунемыныт, почеш ш;дырнышыжым омат шарне. Валерий Малинин нерген ойлаш гын, тыршен тунемше, весела да поро кумылан, мыскарам й;ратыше да ыштен моштышо рвезе лийын. Классыште да чумыр школ к;ргыс; мероприятийлаште эре шкенжым ончыктен моштен. Спорт дене пе;гыде кылым кучен, районысо та;асымаштат вийжым терген.   
Валеран школышто тунемме пагытшым аваже тыгерак шарналта:
– Икымше классыш кайымыже годым рушла мутланенжат моштен огыл, а школысо чыла книга руш йылме дене возымо лийын. Кастене эргым дене ;стел коклаш шинчына, ондак мо возымым марлаш кусарена, вара мом возышашым, кузе ыштышашым шонаш пижына ыле. Тыге тунемаш т;;алынна. Умбакыже эре сайын гына тунемын. Тудо спортым чот й;ратен, виян да л;ддым; лийын, тыгодымак поро кумылан рвезе кушкын, мом йодыныт гын, чыла шуктен. Нигунам нимолан вуйым шийын огыл, кугу чытышан лийын. Эшеже чылажымат шкеже ыштен моштен: кочкашат шолтен кертын, вольыкымат ончен. Паша деч нигунамат шылаш тыршен огыл.
Валерий пеш сай эрге, чыла шотыштат пе;гыде койыш-шоктышан, чылажымат шке семын ышташ тунемше, ;шанле рвезе лийын. Школым тунем лекмеке чылт шке семынже каен, Казаньысе к;шыл военный командный танковый институтыш тунемаш пурен. Тидын нерген ача-аваже тыге каласкалышт:
- Казаньыш тунемаш кайымыже годым Лажъял марте веле ужатышна, автобусыш шинче да шке семынжак нигунам лийдыме, чылт палыдыме олаш кайыш. Моло абитуриент-влак чылан ача-ава дене миеныт, а мемнан йоча - шке семынже. Пырля тунемаш пурышо-влак ик гана веле огыл «К;лан, кунар т;ленат?» манын йодыныт. Тидын нерген толмекыже воштыл каласкален. Могай т;лым; да монь, кушеч ялысе вате-марийын оксашт? Шке аттестатысе оценкыже денак тунемаш пурен кертын. Ачаже эре шофёрлан колхозышто ыштен, мый эре медпунктышто, кугу оксажым ик ганат ужын огынал, ;мыр мучко тугак илен эртаренна.
Умбакыже Казаньысе танковый институтым «Россий Вооружённый Вийын общевойсковой академийже» Сухопутный войскан военный учебно-научный центрже» к;шыл профессионал образованийым пуышо федерал кугыжаныш военный учрежденийыш савыреныт. Валерий Малинин лейтенант званий дене пырля лач тиде тунемме заведенийын дипломжым налын.

Салтак серыш

Валера серышым возаш ;рканен огыл. Кызытат нуно шергакан арвер семын шочмо ешыштыже аралалтыт.
Тачысе кечын серыш гоч кыл й;ршеш йомын манаш лиеш. Лач илалше да шо;гые;-влак гына кунамыште ик гана тиде й;н дене эше пайдаланат. А вет шукерте мо, теве улыжат лучко ий ондак эше самырык рвезе-шамычат серышым возаш ;рканен огытыл. Очеркнан геройжат у тунемме верже гыч икымше серышыжым тыгерак возен:
«Салам лийже, ачай, авай, Виталий да Таня! Мый служитлем танковый училищыште, чынжым манаш гын, тунемам. Тыште ныл ий тунемман да вара эн шагалже эше вич ий служитлыман. Тунем лекмеке лейтенант званийым пуат, взвод дене командоватлаш т;;алам. Училищыште тунемме годым 7 ноябрьыште краткосрочный отпускым, телым 26-27 декабрьыште кок арня кужытан канышым пуат. Теле канышыже обязательный огыл. Вара ке;ежым ик тылзе кужытан канышым пуат, но пел тылзыже веле обязательныйлан шотлалтеш.
Училищыште кажне кечыже вес (те;гечысе) кече деч огеш ойыртемалт. Эрдене 6 шагатат 30 минутлан подъём, вара зарядка, туштыжо 5 км. куржталына, умбакыже подтягиваний, отжиманий. Зарядке деч вара мушкылтына, эр тергымашлан ямдылалтына (утренний осмотр), туштыжо пондашым н;жымым, чурийым, ш;йым, пылышым кузе мушмым, подворотничокын, вургемын, йолчиемын яндарлыкшым, эшеже сумкаштет мо улмымат тергат. Умбакыже строевой подготовко, кунамже информационный занятий, вара столовойыш каена. Индеш шагатлан теоретический занятий-влак т;;алыт да латкок шагат эртымеш шуйнат. 12 шагат 30 минутлан кечывал кочкыш, вара практический занятийыш развод лиеш. Тиде жапыштак танкодромыш я стрельбищыш оцепленийыш, столовойыш але рото нарядыш палемдат. Практический занятий деч вара самоподготовко. Туддеч вара шагат чоло личный жап пуалтеш. Кас кочкыш деч вара эрласе кечылан ямдылалташ т;;алына, подворотничокым алмаштен ургена, ременьысе бляхым, вургемым, берцым эрыктена монь. Умбакыже «Время» программым ончена да плацыш кас прогулкыш лектына. Вара кас поверке лиеш да «отбой».
Тачысе кече марте (27 сентябрь) мый кок гана дневальныйлан шогенам да ик гана курсантский, вес ганаже офицерский столовойышто нарядыште лийынам. Таче мыйын взводем оцепленийыш каен, а мый ротышто кодынам, кече мучко территорийым эрыктенам. Изишак жапым муын, теве серыш возаш шинчым.
Мыланем тиде училищыште тунемаш келша, сай. Арняште куд кече оксам кучылтмашем уке, но рушарнян Кужэ;ер гыч пырля тунемше йолташем Валера Иванов дене коктын офицерский столовойышто кочкына. Мылам тыгеже кочкаш пеш сита, шужен коштмашем уке.
Мыйын кызыт чыла сай, а м;;гышт; кузе? Ялыште могай вашталтыш уло, кузе пашада воранен толеш? Возыза, вучем вашмутым.»
Серышым Валерий кузе возен, тугай стильымак кодаш тыршенна, утыжым т;рлым; огыл. Мутат уке, чыла серышыжымак огына ончыкто. Теве Валера шкаланжат ;мыреш шарнаш кодшо ик кече нерген тыгерак палемден:
«Салам ачай, авай, Виталий, Таня!
…Мый 23 февральыште кокымшо номеран КПП-ште (контрольно-пропускной пунктышто) нарядыште лийынам. Тиде кечын мыланна бушлатым, бронежилетым, каскым чиктеныт да марш-бросокыш луктыныт. А мый КПП-ште шогенам, тидын шотышто службем сайын эртыш. Тиде кечым нигунам ом мондо наверне, вет вараже моло курсант-влак пайрем л;меш каненыт да увольненийыш коштыныт, а мый КПП-ште нуным ончен шогенам. Эше тиде кечын кечыгут гаяк й;р й;рын. Мый эрлашынже, 24 февральыште, увольненийыш коштынам…
Эй, Виталий, тый телефонетым алмаште але тугай верыш пыште, кушто связь уло, уке гын ниг;да деке йы;гыртен ом керт, эре «недоступный» улыда. Кунам тиде письмам налат, серыш толын манын СМС-ым колто кеч.
Авай, колто, пожалуйста, 500 те;гем, 8 Мартлан адак увольненийыш каяш шонем. Кызыт мемнан ротышто ремонтым ыштатат, кажне стипендий гыч 200 те;ге дене кучен кодат…
26.02.2008г. курсант Малинин.
P.S.: таче стипендийым пуышт и мый курсантский столовойыш нарядыш заступаю.
Сайын кодса.»   
Валера икымше курсышто тунеммыже годым ача-аважлан серышым шагал огыл возен. Теве 2008 ий 16 мартыште возымо вес о;айрак письмажым ончыктена:
«Здравия желаю, ачай, авай, Витя и Таня!
Мыйын илыш удан огыл кая. Тыште кунар шуко илем, тунар интересныйрак лиеш. Таче кече марте мый кум гана танк гыч вкладной ствол дене да пулемёт гыч л;йкаленам. Тыгак ПМ (пистолет Макарова) да АК-74 (автомат Калашникова) дене туран л;йкалаш тунемынна. Пытартыш гана вкладной ствол дене 3 патроным, АК гыч 30, ПКТ (пулемёт Калашникова танковый) гыч 35 да ПМ гыч 6 патрон дене л;йкаленна. Мый мишеньлаш сайын логалтенам.
Вождений предмет дене але марте ик гана «Т-80» да вес гана «Т-72» танк дене кудалыштынам. Мылам вождений пеш чот келшен.
Мый тендан деке могай телефон номер дене йы;гырташат ом пале, эре номерда «недоступен». Ачай, авай, Витя, молан огыда звонитле? Виталий, возо кеч СМС-ым. Й;ра, тиде серышем миен шуэш гын, вигак йы;гыртеда, шонем.
10 рота, 3 взвод, курсант Малинин. КВВКУ.
Сайын кодса! Письмам 2008 ий 17 мартыште колтем.»         
Икымше курс мучаште да кокымшо курс т;;алтыште тунеммыже годым эше икмыняр серышым м;;гыж; возен. Умбакыже К;шыл Нольд;рыштат мобильный телефонын кыл й;нж; сайрак лийын, очыни, сандене кугурак курсышто серыш гоч кылым кученат огыл манаш лиеш. Ала моло вес амалат лийын, мутлан, моло курсант-влак коклаште кугурак улмыжла чучаш т;;алын.
(Умбакыже лиеш.)

Мучаш. Т;;алтышыже 3-шо номерыште
Саман п;рдем
Эрик Петров
Нольд;рын ик патырже
Очерк

Офицер Малинин

Валерий «Россий Вооружённый Вийын общевойсковой академийже» Сухопутный войскан военный учебно-научный центрже» к;шыл профессионал образованийым пуышо федерал кугыжаныш военный учрежденийым тунем лектын. Офицер профессийым ойырымаштыже тидымат палемдыде огеш лий: Валерийын кок тукым изажат тудо жаплан офицер лийыныт – ачажын Игорь изажын Саша ден Володя эргышт. Сашаже Киров оласе военный авиационно-технический училищым тунем лектын да авиаций частьлаште пенсийыш лекмешкыже службым эртен, кызыт отставкыште, Моско кундемыште ешыж дене ила. Володя Казаньысе к;шыл военный командный танковый институтым тунем лектын да М;ндыр эрвелне ик танковый полкышто тунам взвод командир лийын. Владимир Малинин кызытат М;ндыр эрвелнак службым эрта. Тудын темлымыже почеш Валерат Казаньысе к;шыл военный командный танковый институтыш тунемаш пурен да тушто уло кумылын тунемын.
Курсыштышт 88 курсант лийын, сандене кум взводлан шелалтын. Очеркнан геройжо 10 ротысо кумшо взводыш логалын. Ялысе рвезылан нунын коклаште шкенжым ончыктен мошташат к;лын, очыни. Валерий тыштат спорт дене пе;гыде кылым кучымыжо дене ойыртемалтын, тунеммаштат почеш ш;дырнен огыл.
– Т;;алтыш кок курсышто тунеммыж годым кертмына семын полшаш тыршенна, вараже стипендийжат кугурак лийын, мемнан деч полышым йодын огыл, м;;гешла, эше шольыжланат полшаш тыршен, кажне тылзын гаяк Виталийлан оксам колтен, – ойла Валерийын аваже. – Тунемашыже чылт куштылгыжак лийын огыл гынат, шонымашкыже шуаш, офицер-танкист лияш чылажымат ыштен.
Военный тунемме учрежденийым пытарышаш лишан эртаралтше распределений годым комиссий член-влак Валерий Малинин деч йодыныт: «Кушко служитлаш кайынет?»
– Кушто «шокшо», тушко колтыза, – манын вашештен.
Тыге «Россий Вооружённый Вийын общевойсковой академийже» Сухопутный войскан военный учебно-научный центрже» к;шыл профессионал образованийым пуышо федерал кугыжаныш военный учрежденийым тунем лекмекше лейтенант Валерий Малинин 2011– 2014 ийлаште Северный Осетий-Аланий Республикыште службым эртен. Мотострелковый войсковой частьыште альпинист снайпер-влак взвод командир лийын. Умбакыже 2014 ийыште вес подразделенийыш кусареныт да 2014-2019 ийлаште Чечня Республик кундемыште, Шатойский районышто верланыше ик воинский частьыште ондакше снайпер взвод командирак лийын, вара танковый подразделенийыш кусаренытат, туштыжо танк взвод командир лийын. Икмыняр жап гыч Валералан туштак танк ротым ;шаненыт. Тиде ;шанымат тудо т;рыснек сайын гына шуктен толын.
2019 ийыште капитан В. Малининым Чечня Республике гыч Ставропольский крайысе Будённовск олаш кусареныт. Тушто умбакыже рото командир лийын служитлен. Армийыште офицер-влак коклаште шукертсек тыгай ой коштеш: к; рото дене моштен командоватлен гын, тудлан умбакыже нимоат л;дыкш; огыл. А Валерий Малинин рото дене вич ий чоло моштен командоватлен, подразделенийже частьыште чыла шотыштат ончыл радамыште лийын.
Ача-аваже да пелашыжын ойлымыштла, Валерийлан ик гана веле огыл к;шылрак должностьымат темленыт, но тудо тореш лийын.
– Эше Чечняште служитлымыже годымак пелашемлан танковый батальонысо штаб начальникын полышкалышыже лияш темленыт, – тунамсым шарналтен ойла Фаина пелашыже. – Тидлан тудо тореш лийын, ротыжым кодымыжо шуын огыл. Тудо эре ученийлаште, полигонышто, салтак-влак коклаште лияш тыршен, штаб кабинет гыч вуйлатен, ончен эскерыше гына огыл. Пытартыш бойышкыжат шкеже огеш кай гынат кертеш улмаш, маныт. Олмешыже взвод командирым але заместительжымат колтен кертын. Шочмо Эллан кертмыже семын эре пайдам кондаш тыршен да тидым пытартыш ш;лышыж; марте шуктен. Неле жапыште подчинённыйжо, йолташыже-влакым коден кертын огыл. Тудын ш;м-чонжым эре чын ыштен моштымаш, чын улмо шижмаш т;ргоч темен шоген, чыла шотыштат, рушла манмыла, справедливостьым чот й;ратен.
Аваже тидын шотышто тыге ойлыш:
– Танковый институтым тунем лекмекыже распределений дене Й;двел кундемышкат логал кертеш улмаш, но Валерикна Кечывалвел кундемым ойырен налын да Северный Осетий-Аланийыш логалын. Тудлан ик гана веле огыл штабыш пашаш куснаш темленыт, но Валерик салтак-влак коклаште лияш й;ратымыже нерген ойлен, «Мыланем штабыште шинчаш огеш келше», манын.
Валерий отпускшо жапыште кажне гана ялышкыже толын коштын. Шочмо кундемжым чот й;ратен. Отпускшо ке;ежлан логалын гын, Нольо э;ерыш кол кучаш волен, я иктаж вес вере й;штылаш коштын. Тыгак ача-аважлан шудым ышташ, моло сурт к;рг; пашам шукташат эре полшаш тыршен. Джек л;ман пийыштым йолташыже семынак й;ратен, тудын дене модын, юарлен куржталын, мутланен, командым шукташ туныкташ толашен. Эше Валерий сурт вольыкымат й;ратен.
– Отпускыш т;рл; жапыште толеден, лийын шошымат, шыжымат, но утларакше ке;ежлан логалаш тыршен. Шыжым-шошымжо вольыкым ончаш чот полшен, чыла сомылым т;рыс тудлан ;шанен кертынам, – ойла Людмила Ивановна. – Шочмо кундем деч ;рдыжт; илен гынат, садак чонжо м;;г; шупшын. Отпускшо годым икта;аш йолташыже-влак дене вашлийын мутланаш тыршен. Адакше кажне толмыж годым ял мучко мо, кузе вашталтмым шекланен ончен савырнаш й;ратен. Ял калык, пошкудо-влак дене мутланаш эреак кумылан лийын, саламлалтде, шомакым пелештыде иктымат эртен огыл. Валерикна тыгежат т;сш; дене шемалге лийын, но Кечывалвел шокшо кундемыште служитлымыжлан к;ра эшеат шемемын, ту;ге велысе калык т;санат лийын шуын ыле. Фаина дене вашлияш т;;алмышт годым тудыжо ик марий вате дене пачерлыкеш илен. Саде озаватет икана Фаиналан, пеленже ужатен толшо Валерам ужмекше, марла «Молан тиде таджикше тылат к;леш лийын?» манын каласен. Тунам Валерикна озаватылан марла вашештен да садет моткочак ;рын диваныш волен шинчын, манын воштыл-воштыл каласкален…
Тыгеже Валерий Малининын ачаже могырым чыланат манаш лиеш, шемалге чурийвылышан лийыныт. Мый дечем ик ий ончыч школышто тунемше Люба акаже, мо шарнем, изиш ошалгырак сынан ыле. Тудыжымат ынде нылле идалык утлат ужын омыл: Нартас ялозанлык техникум деч вара Шернур районышто зоотехниклан пашам ышташ т;;алын ыле, кызыт ешыж дене Шернур посёлкышто ила манмым колалтын тыгеже.
Фаина пелашыже Валерий Малининын могай офицер, командир лиймыже нерген тыгерак каласкалыш:
– Подчинённыжо-влаклан справедливый командир лийын, но тунамак пе;гыдынат йодын моштен, а шкеже нунылан чыла шотыштат пример лияш тыршен. Валерий эре салтак-влак верч азапланен, нунын коклаште лияш тыршен, нуным сарзе сомыллан туныктен шоген. Девизшак тыгай лийын: «Делай как я!». Ротыжо, коклан каласкалымыже гыч палем, икоян, командир йыр чак чумыргышо, вашла келшыше лийын. Пелашемат, тудын вуйлатыме ротыжат, ончылнышт шогышо задачым, шындыме цельым эре паленыт да жапыштыже шукташ тыршеныт. Сай командир, личный составлан эре пример шотеш лияш тыршен. Тудо шкаланже гына сай лийже манын нимом ыштен огыл, эре подразделенийже верч азапланен. Молым шке примерже дене ончыко в;ден моштен. Пытартыш бойыштыжат тыгак лийын, шкеже огеш кай гынат кертеш улмаш, маныт. Ротышто эн ончыч командир уке лийын, икымше «груз–200». Марием дене пырля служитлыше-влаклан, кудыштым шинчаваш ужынак, кудыштлан телефон але соцкыл й;н дене, чылаштланат кугу таум каласенам. Ала иктаж йо;ылышымат ыштен, иктажым ала арамак вурсенат, йодынам чылашт деч тудым проститлаш да умбакыжат командирыштым порын гына шарнаш…

Й;ратымаш, с;ан, офицер еш

Акрет годсекак тыге п;ралтын, векат, самырык пагытыште чыла ;дыр-рвезе коклаште волгыдо й;ратымаш тул ылыжеш. Южо самырык е;же тидым к;чык жаплан гына шижеш, очыни, санденак ик жап келшат да ойырлат. Весе ;мырешлан тиде волгыдо шижмаш, икымше й;ратымаш дене ила да тудым пеш шерге да путырак вичкыж чора семын уло чонжо дене переген толеш. Икмыняр жап гыч тыгай волгыдо шижмаш дене в;дылалтше самырык мужыр еша;еш. Лач тыгеак лийын Фаинан пачер озаватыжлан таджик семын койшо марий рвезе ден ошалге чурийвылышан, ш;ртнялге ;пан ;дыр коклаштат, лач тыгак шочын нунын Малининмыт самырык еш.
Валерий Кужэ;ер район К;шыл Нольд;р ял гыч гын, Фаина 1993 ий 21 ноябрьыште Советский район Кукмарий ялеш, Евгений Аркадьевич ден Антонина Ивановна Смоленцевмытын самырык ешешышт, шочын. Нуно коктынат тунам колхозышто пашам ыштеныт. Аваже Кукмарийыш 90-ше ийла т;;алтыште Кужэ;ер район Кугу Чарнур ял гыч марлан толын. Фаина ончыкылык пелашыже семынак ешыште икымше йоча лийын. Эше шольыжо уло. Тудыжо 24 ияш, Нижний Тагилыште стратегический назначениян ракетный войскаште (РВСН) старший механик-водительлан служитла, младший сержант. Фаина технологический колледжым менеджер специальность дене 2013 ийыште тунем пытарен. Тудо ийынак 27 августышто Патриарший площадьыште але гына почылтшо «Евроспар» кевытыште ужалымаш шотышто менеджерлан тыршаш т;;алын.
Фаина ден Валерий 2014 ийын палыме лийыныт. Тидын нерген самырык тулык вате таче тыге шарналта:
– Тудын дене ме ноябрь тылзын соцкылыште палыме лийынна, вашла открыткым колтылаш, возгалаш т;;алынна. Военнослужащий, офицер улмыжо нерген тунам тудо ик мутымат возен огыл. Икымше гана ме шинчавашыже вес ийын гына, отпускыш толмекыже, майыште вашлийынна. Тунам мыйым канде-канде шинчаже дене ;рыктарыш да тудо канде шинчам вигак й;ратен шындышым. Т;сш; дене шемалге, мый дечем к;кш;рак капан (мыйын к;кшытемже 165 см. наре) да вожылалше, тыматле рвезе чонешемак пиже. Мыйже м;;гешла, ош чурийвылышан, ош ;пан улам. Тыге вот, калык мурым савырал каласаш гын, «Ошо ошым веле огыл, шемымат й;рата» улмаш. Кок-кум кече гычак умылышым: Кечывалвел калыкын эргыжла койшо шемалге марий рвезе пеш поро, шкенжым эре тыматлын кучен моштышо, тудын пелен мыланемат куштылгын, тыматлын гына чучаш т;;але. Кажне вашлиймашке эре пеледыш дене толын. Вара вес к;чыкрак отпускыш тольо да ме ;мыреш пырля лияш кутырен келшышна.
Валерий ден Фаина 2015 ий 19 сентябрьыште кугу марий с;ан дене ик ешыш ушненыт. Кужэ;ер район Нольд;р ял гыч шым с;анвате-марий-шамыч, тыгак молодёжь Советский район Кукмарий ялыш куд легковой автомашина дене ;дырым кондаш миеныт. Савушлан Сергей Зубарев пеш талын шоген, свидетельлан Й;лед;р школ директорын эргыже Андрей Петровым ойыреныт, гармоньым утларакше Влад Зубарев шоктен. Вара Фаинан родо-тукымжо тыгак почеш толын коштыныт. Тушечынже латкок с;анвате пелашышт дене, ятыр ;дыр-каче гармонь, т;мыр дене толыныт улмаш. У-у, с;ан тунам кок кече г;жлен!
– Валерий еш дене илаш пеш келшыше марий ыле, – умбакыже каласкала Фаина. – Мыйым путыракат чот й;ратен. Каласыме мутшылан эре оза, пеш чын, шотан пелаш лийын. Тыгайым весым муаш огеш лий. Каныш кечын м;;гышт; лиймыже годым икшывына дене пырля уремыш колтем ыле, шкеже сурт сомылкалан пижынам. П;рт к;ргышт; паша эре погына: мушмыжо, йытырайымыже, кочкаш ямдылыме да молат. Адакше кок йочан лиймекына мыят кечыгут нунын дене ярнем ыле, коклан каналтымат шуын. Валерий нуным уремыш луктешат, шагатат пеле–кок шагат денат коштыт ыле. Тудо ача-авашт семынак кок эрган да ик ;дыран лияш шонен. Пытартыш жапыште ;дыр йоча нерген ч;чкыдынак мутым лукташ т;;алын ыле. Манмыжла, кок йочанам Кавказ курык коклаште верештынна гын (иктыжым Дагестаныште негызленна, весыжым Чечняште), ынде кумшыжым Будённовскийым ыштыман. Пеш сай шонымаш лийын да лач шукталташ гына п;ралтын огыл улмаш. Кумшо икшывым негызлен ышна шукто…
Валера эше Чечняште служитлымыже годым, 2016 ий январь мучаште, «Сирийыш каяш логалеш дыр» манын кутыраш т;;алын улмаш. Фаина пелашыже тунам пырля Владикавказыште лийын, марийжын канышыже еда олам, тусо курыкан верш;рым ончен коштыныт. Службышто улмыжо годым самырык пелаш п;лемым йытыраен, кочкаш ямдылен да уло кертмын марийжым вучен.
– Икмыняр жап гыч Валера кум тылзылан полигоныш, ученийыш кайышаш ыле, сандене мыйым м;;геш Йошкар-Олаш ужатыш да мый уэш «Евроспарыште» пашам ышташ т;;альым. Тудо жаплан военный ипотеке дене Йошкар-Олаште йо;гыдо пачерым налынна ыле, – шарналта Фаина. – «Евроспарыште» изишак пашам ыштымек, июльышто мый декрет отпускыш лектым. 27 сентябрьыште икымше икшывына шочо. Роддом гыч лекмекем, ваш кутырен келшен, эргыланна Володя л;мым пуышна. Пелашем кум арня гыч отпускыш тольо. Отпускшо пытымеке йочана дене пырля мыйым адак пеленже на;гайыш. Бригаде расположенийыште, Чечня Республикысе Борзой селаште, икымше военный городокышто, т;шкагудышто иленна. В;дым расписаний почеш кондат, электротулат эрежак лийын огыл, душышкат шокшо в;дым расписаний дене веле пуэныт. Чылажат тушто пеш ;рыктарыше ыле. Мемнан городокышто улыжат кок изирак кевыт, школ, йочасад, ик банкомат лийын. Воктенак кокымшо военный городок ыле. Туштат тыгаяк с;рет. Тиде икымше городокышто Валера дене пырля кум арня веле илен шуктышна, тудым адакат кум тылзылан Ростов областьысе Кузьминский полигоныш колтышт. Йоча дене м;;геш Йошкар-Олаш п;ртылна. Самолёт дене Назрань гыч Чебоксарыш толынна. Борзой села гыч Назрань марте Валеран сай палыме таксистше, ончыч тудо частьыштак службым эртыше руш п;ръе; ужатен. Чебоксарыште шольым дене ачамын кресэргыже машина дене вашлийыныт.
Полигон деч вара пелашем кок арнялан отпускыш толын кайыш. 2018 ий февральыште уэш отпускыш тольо. Тунам, март т;;алтыште, меат пырля кайышна. Мийымыланна тушто, Чечнясе Борзой селаште, пеш шокшо ыле. Ынде й;ршешлан каена манын шонышна, чыла вургемым поген намиенам. Тунамже илыш условий саемын, в;дымат, электротулымат эре пуэныт, душышкат кас еда кеч-кунам пураш лийын. Но кум тылзе пырля илымеке, адакат ученийышт т;;але, полигоныш на;гайышт. Угыч Йошкар-Олашке Назрань – Чебоксар самолёт дене п;ртылаш вереште.
Валера августышто кок тылзылан отпускыш тольо. 19 сентябрьыште кафеште ушнымыланна кум ий теммым палемдышна. Тунам шольыжо Таню ш;жарыштын отравитлалтмыже да Кужэ;ерыште реанимацийыште кийымыже нерген йы;гыртен увертарыш. Ме сайын палемденат ышна шукто, вашкерак погынен, Кужэ;ерыш кудална. Таня 4 октябрьыште илыш дене чеверласен, 6 октябрьыште Нольд;р пеленысе чимарий ш;гарлаш пыштыме.
Икмыняр кече гыч Валера мемнам коден частьышкыже служитлаш кайыш. Тылзе наре жап гыч мыланна толаш ш;дыш да ме Чечняшке Чебоксар – Москва – Грозный самолёт дене чо;ештышна. Москваште й;двошт шинчаш перныш, й;ра Вова эргына коляскыште мален, мылам й;дым тугак эртараш вереште. Валера мемнам аэропортышто машина дене вашлие. 2018 ий 28 декабрьыште отпусклан пырля Йошкар-Олаш толна. Мый тунам кокымшо йоча дене м;шкыран улам ыле. Отпускшо тылзе утла шуйныш да Валера  мемнам пырля ыш на;гай, «Йошкар-Олаште эмлымверыш эскералташ кошташ куштылгырак да специалист-влакат тусо селасе деч шукынрак улыт, а тушто мый эре службышто лиям, тыйым коштыктен ом шукто», мане.
Кокымшо йочам 2019 ий 16 августышто ыштыме жаплан Валерам Ставропольский крайыш кусараш т;;альыч. Тунам ик пагытлан Йошкар-Олаш толын кайыш. Ноябрь тылзыште мый кок йоча дене Будённовскыш Валера деке кайышым. Тушто 2020 ий март кыдал марте е; пачерым айлен  иленна. Умбакыже служебный пачерым пуышт але арендылан оксам т;лышт манын, военный городокышто пропискым ыштышна. Будённовск – изирак ола, ик йоча поликлинике веле, врачыштат огыт сите. А мемнажын йочанат изи улыт, ч;чкыдынак то иктыже, я весыже черланат, Валерат эре гаяк я полигонышто, я ученийыште, кунамже арня-кокыт денат м;;гышт; огеш лий, сандене адак йоча-шамыч дене Йошкар-Олаш п;ртылаш кутырен келшышна. Тудо ий шыжым да вес ийынже шошым пелашем отпускыш толын кайыш. Шонышыжат ыле Йошкар-Олаш, ракетный дивизийыш куснаш да ш;рлыш тудын деч. «Арам мо ныл ий танкистлан тунемынам», – мане.
2021 ийынже шыже велеш, Володя ден Максим икшывышт кугурак лиймеке, Фаина угыч марийже деке Будённовскыш каяш тарванен улмаш, но Валерам кум тылзылан адак полигоныш – Джанкойыш колтеныт. Вара командировкыш Белореченскыш, Майкопыш запасысе салтак-влакым сборышто туныкташ коштын. 2022 ий январьыште Украина нерген кутыраш т;;алын, «90 процентлан сар т;;алшаш шотышто пале» манын ватыжлан шижтарен…
Икте-весым чот й;ратыше, чапле мужыр пелаш к;чык жап гына пырля, ик еш дене илен шуктен. Но тиде к;чык жапыштат Фаина, шкеже манме семын, еш пиалым, пелашыжын тудын да шочшышт-влак верч азапланымашыжым, нуным чынже денак чот й;ратымашыжым шижын шуктен.
– Валера эре пе;гыде аралтышем, ;шанле э;ертышем, сай йолташем лийын, – ойла кумло ийым пырт эрталше тулык вате. – Тудын дене эн сай йолташ семын, эсогыл йолташ ;дыр семынак чыла нергенат мутланаш куштылго ыле…

СВО-што

Капитан Валерий Малининын служитлыме бригадыже 9 февральыште Украина чек могырыш кайышыш улмаш. Тунам нуным кок арнялан Николаево-Александровский полигоныш колтеныт. Тулеч вара 22 февральыште Украина чек могырыш каяш лектыныт. 25 февральыште танк бригаде палемдыме верыш миен шуын. Тушто кок кече шогеныт.
– Тунам мый телефон дене йы;гыртен каласышым: «Утыжым ит тургыжлане, чыла сай лиеш. Се;ымаш дене мый тыйым чот-чот вучаш т;;алам!..» Тидлан тудо ш;лыкынрак «Юмо мыняр п;рен, тунар илем дыр ынде…», мане, – умбакыже каласкала Фаина Малинина. – Молан тыге кутырет манмемлан, «Вуйыш ала-кушеч дыр трукышто тыгай шонымаш толын керылте, кеч мом ыште, – мане да ешарыш, – вет сар тудо сарак, шке шучко пашажым ыштенак ышта…» Пелашем СВО деч ончычат икмыняр сарлен вашпижмаш деч вара йолташыже-влакын палаш лийдымын вашталт п;ртылмыштым ужын, шкежат чыла тидын гоч эртен. Тудо пеш раш умылен: тиде шучко сарыште колымаш эре почешетак ва;ен гына коштеш. Валерикем дене пырля служитлыше офицер-влакын каласкалымышт, тыгак соцкыл гочат палем: 2022 ий 27 февральыште пелашем шке танк ротыж дене Украина мландыш, Николаев областьыш Армянск ола могырым пурен. Икымше т;; задачышт – понтон к;варым ыштыше инженерный подразделенийын сапёржо-влакым э;ер марте ужатымаш да к;варым погымо годым нуным аралымаш лийын. Николаев областьысе Пески посёлкышто бригадысе танк-влакым икымше гана чот л;йкаленыт, тунам сусыргышо-влакат лийыныт. Умбакыже, понтон к;варым ыштымеке, Кашперы-Николаевская села могырыш каеныт да тушто автотрассым ороленыт. ВСУ могырым артиллерий чот л;йылтын, ваштарешышт танкист-влакат шке куатыштым ончыктеныт. Вара Николаевский областьыштак Марьевка посёлко лишне обороно рубежыш шогалыныт. Тушто ончылгоч палемдыме цель-влакым пытарымаште вийыштым ончыктеныт.
Тунам капитан Малининын ротыжо, а тушто 13 танк лийын, икмыняр миномёт ден пулемёт точкылам пытарен. Арня утла саде посёлко воктене лийыныт. Умбакыже Херсон область могырыш тарваненыт. Утларакше й;дым вер гыч верыш кусненыт. Тыгодым икмыняр гана тушман дене вашпижмаште лияшышт верештын. Ик сутка, мутлан, пеш к;лешан корнывожым (стратегический перекрёсткым) араленыт гын, вес кечын вес задачым шуктеныт. Нуно алмаштын-алмаштын ончыланышт шындыме приказым т;рыс шукташ тыршеныт. Икмыняр жап гыч Евгеновка л;ман посёлкыш пуреныт да Малининын танк ротыжо тусо стратегически пеш к;лешанлан шотлалтше кок к;варым арален. Тыште Валерий шкежат лийын.
Ик танк т;шкам весе алмаштыме годым рото командирын танкышкыже украин-бандеровец-влак противотанковый управляемый ракетым колтеныт, тыгодым танкыште улшо боекомплектат детонироватлен пудештын. Валерий лач башне ;мбалне лийын, вуйышкыжо осколко логалын да чот пудешталтме волна дене тудым иктаж лу метр ;рдыжк; налын кудалтен. Моло танкист-влак тыгодым авыртышыште лийыныт. Бой каен шоген гынат, капитан Малининын капшым часть гыч моргышко колтеныт. Вараже частьышт гыч л;мын толшо офицер эше ик гана капшым Валерак манын палемден (опознатлен).
– Украина гыч «груз-200» толаш т;;алмекак шонаш, умылкалаш пижым: кушто, мо, к;н гоч вашкылым ышташ, рашемдаш лиеш. Икымше гана Валера тушеч 17 мартыште е;ын телефонжо гыч йы;гыртыш, – шинчав;д й;ре шарналта Фаина. – Мый содор телефонышкыжо оксам пыштышым да икмыняр жап мутланышна. Тунам «Кочкыш дене пеш неле, нимоат уке. Кошкышо кинде курикам верештына гынат, т;шкан пайлена» манын каласыш. Вара СМС-ым шке телефонышкыжо возышым: «Й;н лийме годым, иктат умылен ынже керт манын, марла возо». Мутланашыжат эре марла мутланенна. Вара 20 мартыште йы;гыртыш, «Ынде кочкаш конденыт», мане. «Чылан илыше улыда мо?», йодмемлан, «Илыше улына, сусыргышо ик салтакем уло», ойлыш. Пытартыш гана 23 мартыште йы;гыртыш: «21 мартыште чуч колен огынал, пеш виян артобстрелыш логалынна, окопышто гына шылын шинченна, лишыл жапыште канаш лекшаш улына, вашке алмаштыш толшаш», – мане. Тудо кечынак ме Валерий дене Ватсап гоч эше видеосвязь й;н дене мутланенна. Тунам тудо мыланем шке танкшым ончыктыш. Арня гыч м;;геш Российыш лекшаш улына манын ойлыш. 28 мартыште кастене тудын дене кутыраш шонышым, шуко жап йы;гыртен толашышым, гудокшат пеш сайын кая, лачак телефоным гына ыш нал. Тудо й;дымак ала эрлашыжым, ынде рашынже каласен ом керт, омо кончен, пуйто мый загсыш каяш пеш ямдылалтам. Ондак ош платьым чияш ямдылен пыштышым, вара ала-к; мыйын ош платьем шолыштынат, шемалге т;сан платьым чияш логале. Загсышкыже каен шуктышым мо уке – ом шарне. Тунам мый тыгай ораде омылан шым ;шане, рушла манмыла, значенийымат шым ойыро. А вет чынжымак, пелашем 28 мартыште шым-кандаш шагат кас коклаште уке лийын улмаш. Тидын нерген вара мыланем рото командирын (Валерийын) заместительже каласкален.
СВО-ш  кайышашыжым ондакак паленна, Валерат тидлан ямде лийын. Сар – тиде учений огыл вет, тушто чылажат лийын кертшашлыкым коктынат умыленна. «Юмо аралыже, но кола гын, кузе мый икшывына-влакым шкет ончаш т;;алам» манын, тунамат чот тургыжланенам. Мыйже, чоныштем «пырыс п;с; к;чш; дене удырен» гынат, эре мариемын кумылжым н;лташ тыршенам: «Й;ратымем, ;шане, тый денет нимат огеш лий, мыят, эргыч-шамычат тыйым чот вучена…» – манынам.

«Груз-200»

Валеран уке лиймыже нерген увертарыме деч ончыч 1 апрельыште, кугарнян, полиций пашае;-влак мемнан п;ртыш, илыме подъездышкына толын коштыныт, пуйто паспорт режимым тергат. Пеленышт эше медпашае; толын. Мыйже тудо жапыште лач йочасадыш икшывем-влакым налаш каен лийынам. Мыйын толмем вучен шогеныт. Пырля пачерыш пурышт, к;мыт, мынярын илена – умылкалышт. Нунын кайымеке шукат ыш эрте, Йошкар-Олан военкомжо подполковник Артизанов улам манын, палыдыме п;ръе; мыйын сотовый телефонышкем йы;гыртыш. Тиде жапыште ачам ден авам шке автомашинашт дене толынытат, йочам-влак дене шочмо ялышкем каяш тарваненам ыле. Ачамже эргым-шамыч дене машинаште вучен шинченыт, ме авам дене эше пачерыште кучалтынна. Военком улам маншет изишак вучалташ йодо:
– Валера шотышто рашемдышаш уло, шуко огына кучалт, миена веле, – мане.
– Й;ра тугеже, изишакше вучалтена, – вашештышым.
Шукак ыш эрте, Йошкар-Олан военкомжо подполковник Игорь Яковлевич Артизанов, Йошкар-Олан мэрже Евгений Васильевич Маслов да кок медпашае; толын шуыч. Медпашае;же вигак авам ден когыньнан давленийым висаш, вара лыпландарыше уколым шындаш пижыч. Тунамак умылышым да шорташ т;;альым: Валера дене л;дыкш; лийын – але СВО-што вуйжым пыштен, але пленыш логалын. «Пленыш логалеш гын, военком ден мэр огыт тол ыле, – шонем, тугеже, эн шучкыжо лийын каен – с;йэш самырык вуйжым пыштен…» Уколым шындымышт деч вара Йошкар-Олан военкомжо тидын нергенак увертарыш. Уке, вик ышт каласе, ятыр нерген ойлыштын, манмыла, йыр п;рдын-п;рдын ойлышт. Мый тунамак нимом шонен моштыдымын т;;ын шогальым.
Кунам Йошкар-Олан военкомжо И. Я. Артизанов Валеран уке лиймыже шотышто каласыш да колымыжо нерген извещенийым кучыктыш, мый нигузе ;шанен шым керт: «Мо дене пе;гыдемден кертыда, – манын йодым, – ала тудат огыл, ала йо;ылыш лийыда?»
– Чаманен каласаш логалеш, тудак, – мане Игорь Яковлевич. – Эсогыл видеосвязь дене опознанийым ыштеныт…
Чонышто пеш чот неле лийын гынат, авам дене коктын Валеран уке лиймыж нерген лишыл родына-влаклан увертараш лийна. Олаште илыше родо-тукымна, Виталий шольыжо с;аныштына свидетельлан шогышо Андрей Петров дене тольыч. Умбакыже кузе лияш, мом ыштышаш нерген тудо кастене ятыр мутланен шинчылтна.
Капшым Кужэ;ер марте цинк колоткаш пыштен конденыт, тусо моргышто йошкар куэм дене в;дылм; колоткаш пыштыме. Валеран чурийже й;лыш; лийын, сандене простынь дене петыреныт.
– Конденыт 5 апрельыште вигак Кужэ;ерыш, тушеч К;шыл Нольд;рыш 23 шагат лишан конден шуктышт, – умбакыже каласкала Фаина Малинина. – Кок й;дым м;;гыштыж; «малтенна»: кушкыжмын конденыт гын, чимарий й;ла почеш в;ргечын тояш огеш лий, сандене 7 апрельыште мланде-авалан пуымо. Эшеже вет военкомат денат кузе ужатышаш шотышто ончылгоч кутырен келшаш к;лын. Йошкар-Ола гарнизон гыч военный оркестр, тыгак карауллан дивизий гыч салтак-влак толыныт ыле, Йошкар-Ола да Кужэ;ер гыч «Боевое братство» лийыныт. Нунак колоткам луктыныт, ял мучаш марте нумалын на;гаеныт. Тояшыже К;шыл Нольд;р чимарий ш;гарлаш тойымо, ял пеленак, иктаж ик ме;ге ;рдыжтырак веле верланен, лач Нольо в;д гоч гына вончаш к;леш. Тольык, вот накас! Э;ер гоч вончаш к;вар уке. Тидын нерген Нольд;р калык иктаж лу ий лиеш, эре, чыла к;кшытыштат, т;рл; кугытан вуйлатыше-шамычлан шижтарен, вуйшиймашымат ятырак возен – лектышыже гына лийын огыл. Чыла могырымат Медведев семынрак вашештеныт: «Окса уке, но те «держитесь»!» Сандене Кужэ;ер, Шернур, Лажъял, Осыпъял гоч Валерийын капшым пытартыш корныш ужаташ верештын. Фургонан кок военный КамАЗ дене ужатеныт. Тыгак ш;гарваке верысе калык, одноклассникше, йолташыже, туныктышыжо-влак, Й;лед;р школын кугурак класслаштыже тунемше-шамыч толыныт. Валерийын капшым кондымылан ятыр венок дене ш;гар лакыже воктене вучен шогеныт. Парадный формым чиктен, чыла воинский почесть дене пытартыш корныш ужатыме. Частьше гыч старший лейтенант ужатен толын ыле.
Марием пытартыш корныш ужатыме годым ача-аважмыт суртышто мый эре кочкаш ыштенам, ;стембалым погенам, моло сомылым шуктен куржталынам, воктеныже ятыр жап дене шинчаш логалын огыл, сандене тыгай кугу йомдарымашым чытен лекташем куштылгырак лийын. Умбакыже ончалмекем, шинчав;дем чотак кышкалалтын. Пачаш-пачаш уремыш лектын, м;гырен  шортынам.

Курымлан шарнаш кодын

- Жап чылажымат т;рла маныт, но мый тыге каласаш ом вашке, - манеш Фаина. – Теве ынде кок идалык чоло эртыш гынат, алят Валерийын уке лиймыжлан т;рыс ;шанен ом керт. Ушемже дене умылем, тудын дене ты т;няште тылетла вашлийын огына керт манын, но чонемже тидым нигузе ынеж умыло. Палем, тудо вес семын ыштен кертын огыл, вет тудо элнан салтакше лийын, эше 14 ий ончычак Шочмо элнам аралаш шогалын да элна верч, мемнам тулыкеш коден, вуйжым пыштен. Тачат тушто, Донбасс, Луганск область, Малороссий кундемыште порылык ден осал вий тавада; шогат, но порылык садак се;а…
Валерийым поген пыштымеке, икмыняр жап гыч Фаиналан омо кончен, пуйто тудо икшывыже-влак дене сар деч шылын куржаш толашат: пуш дене э;ер гоч вончат, вара имне дене ала-куш кудалыт. Ик жап гыч пеш кумда олыкыш логалыт, ик могырыштыжо ужар шудан пеледше олык, тудынак вес велныже к;ргынчын, коркален пытарыме шем мланде веле. Тудо олыкын к;ргыч пытарыме ужашыштыже Валерий поген пыштыме парадный формыжо дене шога пуйто да «Тыланда тыш толаш але пешак эр, кайыза м;;геш» манеш.
– Фаиналан Валерикна ч;чкыдынак конча, мыланем ик гана гына кончен, – ойла Людмила Ивановна. – Сорта ч;ктыш годым шуко подкогыльым ыштенам, моло чесымат ;стембаке лы;ак погенам ыле. Тыгай тичмаш ;стел дене эргынам уштышна. Вара тудо й;дымак кончыш, пуйто тичмаш ;стембал чесем п;тынек тудын ;стембалныже шогат. Мыйже тунам тунар чот куанен помыжалт кайышым. А вара… омо веле манын, улнен каен, ярнен пытымешкем шортым. 32 ияшымак поген пыштенна да, кузе от шорт?.. Ала утыжымат тудын дене кугешненна? Ала военный институтышкыжат тунемаш колтымо огеш к;л улмаш?..
Мом ыштет, п;рымашнам ончылгоч палаш п;ралтын огыл. Йочашт ача деч посна кушкыт – тидыже пеш жалын чучеш.
– Эргына л;меш ч;чкыдын сортам ч;ктена. Тек чонжо узьмакыште коштеш, - ешарыш ачажат Иван Малинин.
Валерийын эргышт-влак кушмышт семын авашт деч коклан ачашт нерген йодыт. Нунышт але чылажым рашынак огыт умыло гынат, ачаштын ш;гарвалныжат лийыныт. Палат, ачашт сареш вуйжым пыштен, Мужество орден дене палемдалтын.
– Изирак Максим эргына «Папа умер, папа в танке сгорел» манын кутыра. Кугуракше ачажым шарна да «колен» веле манеш. Эре ачаже пелен илен огынал да сандене, очыни, тыге чотшо огеш сагыне. Изиракше ачажым огеш шарне, фотожым ончен т;рлыжымат кутыра: «Папа сказал, что надо учиться, надо в садик ходить, папа сказал маму слушаться». Шкенжым «Я не Максим, я – Максим Валерьевич. Наш папа герой» манын ойлыштеш. Максим 74-ше номеран йочасадыш, «Солнышко» группыш коштеш, Вова – 76-шо йочасадыш, ынде тудо подготовительный группышто. Тений школыш кая, – каласкала Фаина Малинина.
СВО-што вуйыштым пыштышын ача-аваштлан да ешыжлан пособийым ойырымо нерген Россий Президентын Указше уло. Тидын шотышто кажне регион т;рл; семын т;ла. Пособийын кугытшо воинский званий, должность деч шога. Тиде окса кугыт ача-аваже, пелашыже, йочаже-влак коклаште пайлалтеш. Йочалан палемдыме оксам опекын разрешенийже дене гына налаш лиеш. Тыгай пособийым Валеран ача-аважмытланат, Фаина пелашыжланат т;леныт.
– Кок эргынат йочасадыш, т;рл; кружоклаш яра коштыт, коммунал услугылан пел акшым веле т;лена. Боевой действийын ветеранже дене икт;р аклалтше «Член семьи погибшего военнослужащего» удостоверенийым пуэныт, – рашемда Валеран тулыкеш кодшо пелашыже. – Кажне кугурак пайремыш ;жыт, тыгак йоча-шамычлан курчак театрыш, циркыш, музейыш билетым яра пуат. Кызыт МОСИ-ште «Книга подвигов» электрон книгам ыштеныт, тушто СВО-што вуйжым пыштыше кажне военнослужащий нерген видеом, еш, паша жапысе, военный, йоча годсо да моло фото-влакым погат. 25 е; нерген т;рл; уверым, фото-влакым чумыреныт. Валерий нергенат материалым, фото-влакым ятырак пуэнам.
Ачаштын СВО-што колымыжлан к;ра йоча-влаклан пенсийым т;лат. Нуным садикыш, кружокыш, ешартыш занятийлаш коштыкташ к;леш, сандене Фаина але пашаш пурен огыл. Тыгеже жапым яра эртарыме дечын пеледышым ;ден, рассадым шындылеш, «Тидыжым чон луштараш ыштылам», манеш. Ке;ежым утларакше шочмо ача-аваже дене Кукмарий ялыште, утларакше пакчаште шогылт эртара. Аваже дене коктынат пеледышым пеш й;ратат, шуко шындат. Кызытат теве Фаина 13 т;рл; петунийым ;ден, фоксом, молымат. Пакчасаскалан озымымат кушта.
Ыштыме подвигыштым шотыш налын, Россий Обороно министерствын темлымыже почеш, 2023 ий 29 мартыште Йошкар-Олаште в;д спорт полатын ончылвел пырдыжешыже СВО-што вуйым пыштыше кум сарзые;лан кугу банерым сакеныт. Тушто капитан Валерий Малининынат фотос;ретше уло. Тудо ийынак сентябрьыште Й;лед;р кыдалаш школыш пурымаш омса пелен Валералан Шарныктыш о;ам пижыктеныт.
Элыштына ;машсек «Жена Героя. Мать Героя» фотопроект илышыш шы;даралтеш.
– Фотопроектыш 2023 ий 1 апрельыште ;жыныт ыле да тудо кечынак миенам, – рашемден палемдыш Фаина. – Тунам акций т;;алын веле ыле. Ава лийшем Людмила Ивановна фотографироватлалташ ынежат тол ыле, К;шыл Нольд;р гыч пыкше ш;дырен луктым, макияжым, причёскым ыштыкташ коштыктышым. Вара пырля тудым поддержатлаш коштынам. Ты проектыште мый кум гана участвоватленам. Кумшо ганаже т;шка фотопроект ыле, тунам СВО-што вуйышытым пыштыше-влакын аваштат, пелашыштат лийынна. Пелашемын кительжым вач;мбакем сакаш куштылго огыл, тиде ответственность, тудын нерген шарныктыш, тыгодымак кугешнымаш, тудо капитан званий марте шуаш неле, но Элым аралышын пеш к;лешан корныжым эртен. Мемнан поро ончыкылыкна верч самырык вуйжым пыштен.
Жап чылажымат т;рла, пагыт эртыме дене айдеме чылалан тунем шуэш, маныт. Ала дыр? Но мый тидлан садак т;рысшак ;шанен ом кет. ;мыр лугыч лийше самырык пелашым, кок икшывын ачаштым йомдарымыжлан Фаина иктаж гана тунем шуын, лапланен кертеш мо? Шонем, нимогай жапат тидым уш гыч поктен колтен, сусыргышо чоным паремден огеш керт…
– Пелашемын тыгай шонышыжо ыле: пенсийыш лекмекыже иктаж изирак п;ртым налашат, тушто чыве-комбым кучаш т;;алаш, – шарналтен умбакыже ойла Фаина. – Мый ынде тудын шонышыжым шуктышыш улам, шонем. Мыланем эре ойгырен илаш огеш лий, йоча-влакем йолымбак пе;гыдын шогалтышаш улам. Мый тудлан таче тауштем шке тукымжым шуяшлан кок эргынам п;леклен кодымыжлан. Тудын ончалтышыже, койышыжо йочана-влакын шинчаштышт, койышыштышт раш коеш. Тачыже ч;чкыдынак ачашт олмешат мыланем нунын дене модаш, эре пырля жапым эртараш логалеш. Ш;лык авалтыме годым шоналтем: «Эх, мыняр шуко ойлышыш шомакна, ыштышаш сомылна кодын! Ала икте-весым к;лынак й;ратенат шуктен огынал?..» Но тудо ынде кодшо ;мыр мучкынак мемнан сакчына, аралтыш-суксына лийын кодеш. Ме тидлан чот ;шанена…
Валерий дене «Россий Вооружённый Вийын общевойсковой академийже» Сухопутный войскан военный учебно-научный центрже» к;шыл профессионал образованийым пуышо федерал кугыжаныш военный учрежденийын (ондаксе Казаньысе к;шыл военный танковый командный институт – авт.) преподавательже-влакат кугешнат. Тений 22 февральыште ты тунемме заведенийлан (танковый училищылан) 105 ий темын. Тиде жапыште 25 т;жем утла офицер-танкист тушто келге шинчымашым налын. Тушеч 300 утла офицер генерал званий марте шуын. 1500 утла выпускник кугыжаныш награде дене палемдалтын – нунын коклаште Мужество орден дене суапландаралтше капитан Валерий Малинин. Моло выпускник-влакын чылаштынат ведомственный (Вооруженный Вийын) наградышт уло.
Йоча-влакым патриотизм ш;лышеш куштымаш тачысе кечын ик эн к;лешан сомыллан шотлалтеш. А школышто тунемме жап – самырык тукымлан Шочмо элам аралаш ямде лийме, тудым пагалыме, й;ратыме ш;лышым шы;дараш эн чот келшен толшо вер да путырак келшыше пагыт. Чыла тидым шотыш налынак пытартыш жапыште уло элна мучко «Геройын партшым» почаш т;;алыныт.
Теве шукерте огыл, Элым аралыше-влакын кечышт вашеш, Й;лед;р кыдалаш школышто кок самырык е;лан «Геройын партшым» почыныт. Нуным СВО-н участникше, тушан вуйым пыштыше капитан Валерий Малинин ден лейтенант Станислав Казанцевлан п;лекленыт. Ты кечын офицер-влакын ача-авашт эн ончыч нине партыш шинчыныт, эргышт нерген шарналтеныт. Валерийын аваже Людмила Ивановна эргыже илышыжым Российлан служитлымылан п;тынек пуэн манын каласен.
– Военный тунемме заведенийым тунем лектын гын, Шочмо элым кеч-могай пагытыштат аралаш ямде лийшашыжым эргына эре шарнен шоген, – палемден геройын ачажат.
Шольыжо, Виталий Малининат, изаже нерген тыгерак шарналтен:
– Изам сай, ушан, тыршен тунемше лийын. Кумылзак да л;ддым; рвезе семын гына тудым ончыктен кертам. Мый тудын деч кум ийлан изирак улам, сандене эре почешыже ш;дырненам. Модаш кая гын, мыят почешыже пижынак каем ыле, кугурак лиймекыже дискотекыш тарвана – мый адак почешыже. Вара тудо военный институтыш тунемаш кайыш, а мый икмыняр жап гыч Марий кугыжаныш университетыш тунемаш пурышым. Тушто тунеммем годым кажне тылзын гаяк стипендийже гыч мылам оксам колтен шоген. Служитлымыже годым эре ончылно лияш тыршен…
Школышто Герой-влакын партыштым почмаш тале сарзына, Й;лед;р кундем гыч лекше виян офицер-влакын патырлыкышт нерген эре шарныкташ т;;алеш.
– Володя ден Максим эргына ачашт дене эре кугешнаш т;;алыт, шонем, – манеш Валерий Малининын тулыкеш кодшо Фаина пелашыже. – Ончыкыжым икшывем-влак дене «Курымашлык полк» радамыште ошкыл эрташ кайымына годым Валеран портретшым эре пеленна налаш т;;алына…
Очеркым мучашлышыла тыге гына манаш кодеш, векат: «Тачысе кечын СВО-што улшо-влакым тек чылаштымат Суксышт, Шочынава Юмышт арален шога! Ме тендам чыладамат илышым да тазам, се;ымаш дене вучена!..»