Шонгыен да теныз

Шо;гые; да те;ыз
Ойлымаш

Ийготшо дене ынде самырык огыл гынат, але к;жгем шудымо, вичкыжрак к;кш; да вияш капкылан, кужака чурийвылышан, марий ялеш шочын-кушшо Алексей Петрович иктаж нылле вич ийым эрталтымекыже утларак да утларак Шем те;ыз воктеке илаш куснымо нерген шонаш т;;алын ыле. Шинчажат самырыкше годым те;ыз в;д гаяк канде-канде лийын маныт, кызытше тудыжат шапалген, ошалге-кандыш савырнен шуын. Шкеже ;мыржын кугурак ужашыжым Восточно-Сибирский те;ыз деч м;ндырн; огыл эртарен гынат, й;шт; кундемыште кылмыше капшым ырыкташ, чонжым куандараш кок-кум ийлан ик ганаже, утларакше сентябрь кыдалне, геолог «пасу» гыч п;ртылын, мумо образец-влакым аралаш пыштымеке, кечывалвел те;ыз воктекат канаш коштын. Кажне гана тусо кундемлаш мийымыже годым пенсийыш лекмекыже кодшо ;мыржым шокшо те;ыз воктене эртараш шонышыжо эре пе;гыдемын гына.
Шочынжо тудо ужар чодыран, чевер олыкан, т;р пасуан Марий кундем гыч гынат, ала-кузе дыр изиже годсекак геологлан тунем лекташ шонен пыштен. Тукымыштыжо иктат тыгай профессиян лийын огыл, чыланат ялысе илыш дене иленыт, мландым курал-;ден, шурным куштеныт, вольыкым ашныме сомылым шуктеныт. Ялыштыжат геолог могай пашам шукта – сайын палышыже ик е;ат уке дыр. А теве на, шонен пыштен вет самырык рвезе, колхозникын шочшыжо, да кыдалаш образований нерген аттестатым налмекыже Москосо геолого-разведочный институтыш вигак тунемаш пурен кертын. Вараже, тунем лекмекыже, распределений манмет дене мланде т;рышкак, Чукоткыш, геолог да ш;ртньым к;нчыш; ден мушшо-шамычын т;; олашкышт, Билибиныш, тусо Анюйский геолого-разведочный экспедицийыш логалын да эре туштак чот тыршен пашам ыштен илен.
Тыгеже Чукоткышто эше 1936 ийыштак икымше Омолонский геолого-разведочный экспедицийым чумыреныт. Тиде экспедиций Кугу Отечественный сар деч ончыч Изи ден Кугу Анюй, тагак Омолон э;ерла кундемыште мланде йымалне ятыр т;рл; поянлыкым верештын, но сарлан к;ра тиде паша умбакыже шарлен кертын огыл. 1950 ийла кыдалне гына СССР Металлургий промышленность министерствыш пурышо «Дальстрой» (1938 ийыште ыштыме да 1945 ий марте НКВД-н ГУЛАГ системышкыже пурен, 1946 ий гыч МВД-ш кусаралтын, 1953 ийыште Металлургий промышленность министерствылан пуымо да 1957 ийыште шалатен колтымо) манме трест мланде поянлыкым кычалме пашам уэш т;;алын. 1955 ийыште тачысе Билибино ола воктене йогышо Каральвеем э;ер кундемыште геолог-влак пеш поян ш;ртнь; шапашым верештыныт да ик-кок идалык гыч старатель-шамыч тудым мушкын лукташ т;;алыныт. Тыге ондакше Каральваам л;мым нумалше посёлкылан негыз пышталтын. Арамак огыл вет калыкыште тыгай ой коштеш: «Геолог-влак почеш кугу ола шочеш». Вараже ты кундемыште геолог-шамыч эше ятыр вере мланде поянлыкым верештыныт.
Тачысе ты олажымат, чынжым манаш гын, тунамже изирак посёлкым гына, геолог-влакак кодшо курым кыдалне негызленыт да нунак Чукоткышто «ш;ртнь; ;штым» почшо шымлызе-геологын фамилийже ден кылден, 1958 ийыште Билибино л;мым пуэныт. Умбакыже тудо кундемыште ш;ртньым, шийым, оловым, эсогыл шке жапыштыже уранымат, шергакан моло мланде поянлыкым лукташ куштылгырак лийже манме амал дене Билибиныште икымше гана Арктикысе Полярный о;го ше;гелан атомный электростанцийымат чо;еныт. Тидлан к;ра олажат геолог посёлко гыч атомградыш савырнен гынат, геолог-шамыч ондакысе семынак чот тыршеныт, кажне ийынак тудо кундемлаште мланде йымалсе поянлыкым икте почеш вес вере верештын почеденыт, элын каутшым пе;гыдемдашлан чылажымат ыштеныт.
Алексей Петровичын распределений почеш Билибинысе АГРЭ-ш логалмыже годым тысе геолог-влак Ерополь, Бургахчан, Анюй-Чаун, Олой кундемлаште мланде поянлыкым кычалыныт. Вес ийынжак тудлан Баимка манме кундемыште ш;ртнь; ден шийым верештмаште инженер-геолог семын тыршашыже логалын. Тидланак икымше гана изи огыл премий денат палемдалтын ыле. Вараже эше мыняр вере мланде поянлыкым кычал мумашке шке надыржым, шинчымашыжым, ;наржым пышташ верештын – тидын нерген лачымын каласен мошташат огеш лий. Арамак огыл дыр карьер тошкалтыш денат экспедицийын, вараже горно-геологический предприятийын т;; геологшо марте кушкын шуын.
Ке;еж гоч лум упшан, й;шт; курык кокла гыч лыкын-лукын п;рдын толшо Кепервеем л;ман пеш яндар да путырак писе э;ер Билибино ола воктеч шке йогынжым шуя. Нылле градус лишке шокшо годым, й;дйымалнат южгунам тыгайже лиеда, ошман да шарг;ян серыштыже ты олаште илыше-влак капыштым к;ктат, пундаш мартеак вошт койшо й;шт; в;дышкыжє самырык-шамычше й;штылаш пурашат огыт л;д. Тыгеже ола деч тораштат огыл изирак ер-шамычат улыт, нуныжо шокшо годым изишак ыренат шуыт да нине ер воктеке, й;штылаш лийынак, калык утларак погына. Лачак нине ерыште Алексей Петровичлан т;; геолог лиймекыже да пенсийыш лекмекыже веле й;штыл ончаш логалын. Тулеч ончычшо кажне ке;ежым эре геолог «пасушто» лийын, шымлымаш пашам шуктен, мланде к;ргыс; поянлыкым кычалын.
Чукоткышто илашыже п;ралтмылан Алексей Петрович шкеже ик ганат ;кынен шоналтен огыл. Кумылым тарватыше п;рт;сш; тыште индеш тылзе чоло шуйнышо телымат чонымак ырыктыше, а ке;ежымже, ойлышашат уке, путыракат мотор. Тыгай сылне п;рт;с коклаштыже тудо кажне ийын эр шошо гыч лышташ велаш т;;алмешке коштын, п;рт;с коклаштак палаткыште илен. Шошыжо тушто майыште веле толеш: телыжымат 1 Майыште але Се;ымаш кечын гына ужатат. Шыжыжат кужунак огеш вучыкто, августын кокымшо пелыштыже сайынак й;кшемда, кокланже 1 сентябрьлан лумат возын кертеш да вара май кыдал йотке огеш шуло. К;чык ке;еж жапыште геолог-шамычлан ойырен налме верым шымлен, мланде поянлыкым с;рыш; рудан образецым погыман. Вара тудым кужу теле мучко камеральный манме й;н дене шымлаш т;;алыт, негызешыже шымлымаш материалым возат, умбакыже пашаштым Москваш, министерствыш колтат.
…Пелашыжым Алексей Петрович шочмо кундемыштыжак, пошкудо ялыште верештын. Верештын манмаштыже-можо, школышто пырля, ик классыште тунемыныт, тунамак икте-весе деке утларак мелын лийыныт. Школ дене чеверласыме кастене, уло класс дене эр ;жарам вашлиймеке, Алексей икымше гана ;дырым м;;гыж; марте ужаташ тоштын. Вараже эше тылзе наре коклан-коклан вашлийыныт, тунамак икте-весым й;ратен шынденыт, ;мыр мучкак пырля лияш товатленыт. Умбакыже кажныже ойырен налме вузышкыжо тунемаш пураш экзаменым кучаш каен: рвезе – Москваш, ;дыр Йошкар-Олаш – пединститутыш.
Тунем лекмекше качым Чукоткыш колтеныт. Паша верыште уло моштымашыжым ончыктен тыршыше рвезылан, пачер шотышто унам неле лийын гынат, пел ий чоло гычак коммунал пачерыште посна п;лемым пуэныт. Тушкак Марий пединститутым тунем лекше й;ратыме та;жым ;жыктен. Чукотко тунам погранзоно лийын, сандене ;жмаш деч посна тушко ниг;мат пуртен огытыл. Адакше ончыкылык пелашыжлан посёлкысо ик школышто паша верымат муын ямдылен. Сандене Билибиныш толмекыже Наталья Ивановна вигак туныктымо пашаш кычкалтын. Закон почеш але мужыр лийын огытыл гынат, пырля илаш т;;алыныт. Вара, школысо теле каникул жапыште, шочмо кундемыштышт кугу с;аным ыштен, ялсоветешан возалтыныт. Олаш толмекышт йолташышт-влак денат изирак с;ан шотым, кафеште й;маш-кочмашым ыштеныт. У-у, тидланже ынде нылле ий чолат эртен!
Тунамак Алексей Петрович, эше тыглай инженер-геологлан гына ыштыше самырык специалист, кечывалвел те;ыз воктене илаш шонымыж нерген ойлаш т;;алын. Пелашыжат, Наталья Ивановна, ;мырж; мучко йот йылмым туныктышылан тыршыше, марийжын шонышыжлан ик ганат тореш каласен але воштылтышыш луктын пелештен огыл, м;;гешла, поро ончыкылыклан ;шан дене илаш таратен шоген.
– Теве ;дыр ден эргынам школыш колтенат, оксам поген ситарен, обязательно кечывалвелысе шокшо те;ыз воктене п;ртым налына, – кажне гана пелашыжым куандарен каласен.
Оксамат поген шуктеныт ыле да, элыштына калыкын поро да пиалан илышыже вучыдымын й;ршеш кумыкталте шол: шийвундо шулдеште, вараже эше дефолт лие. Угычын оксам погаш пижыч веле, тыгодымак эрге ден ;дыр, икте почеш весыже, школым тунем лектын, Москвасе институтлаш пурышт, нуныланат кажне тылзын полшаш к;леш лие. Вара уныка-шамыч шочыч, адакат кертмышт семын полшаш тыршеныт…
Трукышто пелашыже рак дене черланен кудалтыш. Атом электростанций воктенсе олаште илыше-шамыч шукын ты чер дене орланат, ;мырыштым вучыдымын к;чыкемдат. Наталья Ивановна денат тыгак лие, кеч Обнинскысе онкологий центрыштат эмлалт т;чыш, нимат ыш полшо. Кум тылзе жапыште п;тынек шулыш, эсогыл кошкен турто, пытыш.
Пелашыжын толдымашын каен колтымекше, ешыж деч посна чылт шкетын кодмыжак дыр Алексей Петровичымат й;шт; кечыла туртыктен, сандене к;кш; капан марийынат, ала-мо семын капшат иземмыла, вачыжат а;ысыреммыла веле кояш т;;але. Ш;ргывылышыжат шупшылалтын, кунамже лекше ;рш ден пондашыжымат, иктаж сомыл дене уремыш коштшашыже уке гын, огешат н;ж;.
Ик татыште пачер п;тынек пуста;ын: ныжылге й;к дене ойлышо Наташажат, олаште куржтал толын, лудын шинчыше ;дырж; ден эргыжат огыт кой. Тыгеже нунын ынде шке шочшыштат кушкын шуыныт. Еш деч, утларакше пелашыже деч посна тынар й;с; лиеш манын ондакше шоналтын мо? Эсогыл теве олаште ик микрорайон гыч весыш савырнылын, але ола воктенысе сопкылашке к;зен коштмеке, ноен толмо ;мбач изишак малаш шонен возеш гынат, уке, омо ок тол. Диван пелен шогышо изи ;стел деке миен книгам, газетым кучен онча – лудмат огеш шу. Тылеч вара Алексей Петрович кечывалвел те;ыз нергенат шонымым чарныш, умылыш, самырык годсек шонен илымылан шукталташ п;ралтын огыл улмаш…
Тидын шотышто Петрович содыки йо;ылыш лийын. П;рен улмаш тудлан Шем те;ыз воктенат илаш, эсогыл ке;ежым канаш коштшо-влакын й;ратыме, мотор олаште. Анапыште.      

***
Тыгеже тудо ийын май кыдал мартеак манаш лиеш, моткоч с;рал игече шогыш. Сылне шошак толын ыле. Эсогыл теве ончычсо кечынже лум п;тынек шулен кайыме гаяк чучо. А тудо кечын эр й;дымак т;;алын, ындеже кечывал лишемшаш гынат, алят озыркан поран л;шкен. Чукоткышто игече кечыште индеш гана вашталтеш, маныт. Уке, тудо кечын вашталташ вашкен огыл. Кава пундаште, пыл помышто чынже денак луман кашта с;мырлым; гай веле чучын. Я туге койын, пуйто тиде ола ;мбалне лапкан кийыше пыл п;тынек лыжгаен рожа;ме гай лийын. Мардежат урем мучко ш;шкен да урмыжын эрта, кутынь да йожек куржталеш, пеленже кугу нумалтыш денак лумым погалтен, шыжыктылеш. Т;жвалне ошкылшо е;ымат кокланже туге чот р;залтен колта, пуйто мландымбак й;рыктенак пыштынеже. Адакше оласе калык поран озам ужын ынышт керт маншыла, шинчашкышт лум пырчым пызлыгичке кугытанымак кышка. Май кыдалне тунар виян поран тарванен, эсогыл теве воктен шогышо п;рт-шамычат, т;сленак ончет гынат, пырт гына койылалтат.
Алексей Петрович ятыр жап орадыланыше пораным окна воктене эскерен шогышат, диваныш пеле возо да эртыше илышыже, ешыже нерген утыр веле шонкалаш т;;але. Шонкалышыжла ик жаплан нералтенат колтыш...

***
...Анапа олашкыже й;ршеш вучыдымын логале.
Алексей Петровичлан, пеш шуко ий Й;дйымал кундемыште илыше да ятыр жап геологийыште тыршыше пашан ветеранжылан, президентын Й;дйымал гыч элысе р;д; регионлаш илаш кусарыме программыже почеш Моско областьыште пачерым ойырышт. Шке семынже тудо эше икмыняр жап гыч, утларак шо;геммекыже, шочмо Марий Элышкыже п;ртылаш але шочшыжо кокла гыч кудыжо деке гынат Моско олаш илаш куснаш да нунын дене пырля ;мыржым шукташ шонен ыле. Лачак але марте ны ;дыржат, ны эргыжат шкешт деке ;жаш вашкен огытыл, но иктаж ий гыч садак ;жыт дыр манын, ;шан дене илен.
Ачаштлан пачерым пуымо нерген колмекышт, шочшыжо-шамыч тудым вигак  документым ямдылаш вашкыкташ пижыч. Кажне гана Москва воктене пачерым огыт пу вет!
– Ачай, сита тыланет шкетланет й;шт; кундемыште кылмен поча;ашет, – телефон дене эргыже йы;гыртен. – Кунаре эше илашет кодын? Шукак огыл, очыни. Сандене кодшо ;мыретым айдеме семын илен эртараш к;леш. Р;д; кундемысе п;рт;сым, шошым-шыжым ончалаш жап шуын. Чукоткыш пашаш мийымет деч вара олма, пызле, полан пеледмымат сайынже ужын отыл вет. Чылт монденат, очыни, кузе тамлын ;пшалтыт пеледалтше ломбо ден сирень?
– Кечывалвел те;ыз воктене авай дене илаш шонымыдам, ачай, меат монден огынал. Чаманаш веле кодеш, ынде авана уке, – телефон дене гынат, шинчав;д лекмешкак кумылым тарватен, шыматен ойлен ;дыржат. – Хэмингуэйын «Старик и море» книгажымат эре лудат ыле, мыланнат те;ыз нерген кумыл н;лтын каласкаленат. Вашкерак к;дыкына тол, Моско областьыште ойырымо пачеретым нал, вараже ала те;ыз воктенат канаш т;;алат.
– Ынде тидыже мыланем нимолан, очыни. Авада деч посна те;ыз воктеныже шкетын мом ыштем? – кугун ш;лалтен ачашт.
– Тек туге лиеш, но ойырымо пачержым налшашак улат, – почела-почела телефон дене р;деныт эргыже ден ;дырж;. – Пачерже шкаланет огеш к;л гын, мемнан нергенже ит мондо, уныкат-шамыч улмо шотыштат шоналте…
;дырж; ден эргыже чынак ойлат вет: Й;двел мланде дене, чонлан лишыл лийше Чукотко денат садак кунам-гынат чеверласыман. Тыгакшат ты верлан нылле ий утла ;мыржым пуэн. Пачерымат пуэныт гын, тугеже чынже денак тышеч каяшат жап шуын. Семынже тыгеат шонкален, Алексей Петрович эркын дене у верыш куснаш погынаш т;;але… 
Пачерым Петровичлан Моско воктенак, Люберцы олаште, Й;дйымал кундем гыч куснен толшо-влаклан л;мын чо;ымо п;ртышт; пуэныт. Чукотко гычат ятыр ешлан тушто пачер логалын, эсогыл Билибино ола гыч вич еш тушан вера;шаш. У илыме верыш куснышо кокла гыч шукынжо Алексей Петрович семынак ;мырыштын кугурак ужашыжым Й;двел мландыште эртареныт, сандене п;ртыс; кажне пошкудо дене мо нерген да мо шотышто мутланаш лы;ак лийын. Ондакше Билибино гыч т;ргалт кайымыжлан верч йокрокланаш т;;алеш манын л;дынрак шонкален ыле. Уке, шо;гые;ын ш;лыкан сагынымаш, ойгырымаш кумыл утыжым лийын огыл. 
Эркын дене Алексей Петрович илыш-й;лажымат ондаксе семынак шуктен толаш, п;ртышт; кучылтшаш тиде-тудо арверымат наледаш пижын веле. П;рт к;ргым т;затен шуктымеке эргыже ден ;дырж; декат унала миен толаш шонаш т;;алын ыле, но ик каныш кечын нунышт шкештак толын лектыч. Шо;гые; ондак увертарыде толын лекмыштланат пеш куанен ыле, кертмыже семын мо уло й;рварже денак ;стел чесымат тыманмеш поген шындыш. Лачак ;дыр ден эргыже ;стел коклашкат шинчаш ышт т;;ал, вигак ончыкылык сомыл нерген мутланаш пижыч.
– Илемет, конешне, ачай, шик-модерн огыл гынат, икмыняр т;жем бакслан ужалаш лиеш, – пачер мучко коштын савырнымекыже, пелештыш ;дырж;. 
– Кузе ужалаш? – ;рын колтыш ачашт. – Але вара те мыйым шке декыда Москваш на;гайынеда? Тугеже, кудыж дене илаш т;;алам?
– Тый изиш йо;ылыш умылышыч, ачай, – мутланымашке ушныш эргыжат. – Тый мемнан дене илен от керт, очыни. Тыйын шкендын илыш умылымашет, шке семынет шогылташ тунемынат. Мемнанат шкенан илыш ончалтышна, пырля илен огына керт, шонем. Адакше акамынат, мыйынат йочана-шамыч кушкын шуыныт, вашке нунылан ;дырым налаш, марлан каяш жап шуэш. Тый вет шке уныкат-влаклан нимо удамат от шоно, осалым от тылане?
– Мый нигунамат тыландат, уныкам-шамычланат удам тыланыме гала, тыгай нерген шоналтенжат, кочо омешат ужын кертын омыл. Иктым гына умылынем ыле: мыйын пачеремже дене тиде иктаж семын кылдалтын мо?
– Кузе тый, ачай, умылен от керт: тиде пачеретшым уныкат-влакын поро ончыкылыкыштлан верч ужалаш логалеш, – шыргыжме шотым ыштен умылтараш лие ;дырж;. – Ешартыш окса полыш деч посна кузе нуно ешым чумырат?
;дырж; ден эргыже тудын пачержым ужалаш шонат манын, Алексей Петрович шке семынже умылаш т;ча. Тидын годымак иктым раш ы;лен огеш керт: иктыжат тудым шке декыже илаш ынеж на;гай гын, кузе пачержым ужалынешт?
– Кунамрак вара кудо уныкамжын с;анже? – тора гычынрак умылаш лие шо;гые;. – Тушкенже пачерым ужален шуктена мо?
– Жапна шукак кодын огыл, – вашештыш эргыже.
– Тыйын эргыч ;дырым налеш мо?
– Акамын ;дыржат марлан кая.
– Кок с;ан иканаште лиеш вара?
– Ик жапыштырак.
– Ме тыланет тидын нерген ешарен увертарена, – мутланымашке ушныш ;дыржат. – С;анышкыштат тыйым ;жына.
– Тиде пачерем ужаледа гын, мыйже вара кушто илаш т;;алам? Шке лукем деч посна лиям гын, мыланемже кушко увертареда?
Тыгодым ;дырж; ден эргыже ваш ончальычат, мом шонен пыштымышт нерген ачаштланат кызытак каласаш лийыч. Вет садак кунам-гынат тудым тидын денат палдарыман. Тек лучо ондакак пален налеш да ончыкылык илышыжлан ямдылалт шога.
– Ачай, тый эре кечывалвел те;ыз воктене илаш шоненат вет, – кугурак икшыве семын пелештыш эргыже. – Ом пале, кушеч тыйын тыгай, уш гыч кайыдыме, шонымаш лектын, но аванат тыйым тидын шотышто эре кумыла;ден гына шоген.
– Кечывалвел те;ыз воктеныже ме шкенан п;ртышт; але пачерыште авада дене пырля илынена ыле…
– Те;ыз воктене илаш ятыр жап шонен коштметым шотыш налынак, ме ш;жарем дене чынжымак тыйым кечывалвел те;ыз воктелан вера;даш кутырен келшышна, – пелештыш эргыже.
– Вара кушто мыланем умбакыже илаш темлынеда?
– Тыланет шкетланет п;ртым але пачерым кучашет нелырак лиеш, вет ийготетшат почешет поктенак покта. Сандене изам дене тыге шоналтышна: тыланет ончыкыжым медпашае;-влакын эскерымашыштат ч;чкыдынак к;леш лиеш, адакше илен-толын почешет эрыктыманат лиеш дыр, – мутланымашке ;дыржат ушныш. – Авана дене те пеш ятыр жап Й;дйымалне, Полярный о;го вес велне иленда, тидыжат тазалыкетлан кунар-гынат э;гекым ыштыде эртен огыл дыр. А тушто содыки кечывалвел те;ыз, тазалыкетым пе;гыдемдаш полшышо да эмлыше юж… Палет, ачай, кушто у илыме верет лиеш?
– Кушто вара? – ;рынрак йодо шо;гые;.
– Тый тушто ик гана веле огыл лийынат. Мемнан ончылнак «пеш келша» манынат ойленат.
– Пырля канаш коштмо Адлерым але Геленджикым ойледа чай?
– Эше изиш кечывалвелнырак.
– Тугеже, Анапа лийшаш. Палышым?
– Туге, Анапа олаште илаш т;;алат.
– Туштыжо кушто вара ашнаш шонеда?
– Ойлышым вет: кече еда тыйын почешет эрыкташ, тазалыкетым эскерен шогаш т;;алыт.
– Але вара иктаж санаториеш але пансионатеш вера;дынеда?
– Туге, ачай, – ;рдыжк; ончен, шолып й;кын пелештыш ;дырж;.
Алексей Петрович эргыже ден ;дыржын мом шонен пыштымышт нерген к;леш семынже ышат шоналте. Й;ратыме шочшышт тыге темлат гын, тугеже чылажат сай лийшаш, кунам шочмо ачаштлан удам шонен, тыланен кертыт? Сандене чылажымат нунын ойлымыш семынак ыштыман – шкенжын в;р падырашыже улыт вет. Изишт годым нунылан ала жапшымат пелашыже дене к;леш наре ойырен шуктен огытыл, ала йодмышт семын полшашат чылт чылаже годымак ;нарышт ситен огыл? Нуно тыгеже эре ача-ава помышеш кушкыныт, уш-акылым, кап-кылым погеныт. Тунемашат Москваштак пуртен кертыныт. Молын деч уданже кушкын огытыл. Тидын шотышто чылтшак ;пкелалтын огыт керт.
Пелашыже уке лиймеке Алексей Петрович шочмо кундемыштыже, Марий Элыште пачерым налнеже ыле. ;мырж; мучко манме гай йот кундемыште, моло калык коклаште илашыже верештын гын, кеч ындеже шочмо йылмыже дене ракатланен мутланаш, марий концертым, спектакльым ончаш семынже ик жап шонен илен гынат, ;дырж; ден эргыжын темлыме семын Моско областьыште, Люберцы олаште пачерым налаш к;ныш. Ындеже теве Шем те;ыз воктене пансионатыште илаш темлат. Тыгай ой денат келшашыже верештеш: шочшо-шамыч ачаштлан плокам огыт шоно вет. У верысе, Люберцысе, пошкудо-влакше шке пачеретым ужалаш вашкыме огеш к;л манын ойлат гынат, мом тудым, ик п;леман пачерым чаманаш? Тек ончыкыжым кузе ;мырым шукташ п;рен, туге лиеш. Манмыла, кузе савырна – туге савырна ынде…
Тыгодым ;дырж; ден эргыже шып лийде ачаштлан тидым-тудым каласкалышт. Ойленыт шке йочашт нерген, нунын ончыкылык мужыра;маштышт ала-могай путырак келшыше партий нерген каласкаленыт. Тидын шотышто Петрович нимом пален кертын, умылен моштен огыл. Ешым чумырымаште могай тугай «партий» лийшаш эше? Лачак икте нерген чаманенрак шоналтен: уныкаже-влакым шукертсек ужын огыл, кызыт нуно могай лийыныт – нимат огеш пале. Кушто, к;лан пашам ыштат мо, тунемыт?
Адакше шешкыже ден ве;ыжымат улыжат кок-кум гана веле ужын. Ик ганаже с;аныштышт, вес ганаже ала-могай юбилейыште, очыни. С;аныштышт манмаштыжат, эргыжын с;аныштыже лияш логалын огыл. Ке;ежым мужыра;ыныт гын, кузе геологий партий вуйлатыше тушко кая? Ке;ежымсе геологий «пасушто» у месторожденийым шымлымаште лияшыже верештын.  Пелашыже, Наталья Ивановна тудо с;аныш миен, чапле п;лекым ыштен. Вараже кок ий чоло эртымеке ;дыржын с;анышкыже Алексей Петровичлан шкетланже миен-толаш вереште. Лачак тунемме ий мучаште мужыра;ыныт, тидлан к;ра пелашыже каен кертын огыл. Выпускной экзамен жапыште кузе тунемшет-влакым кудалтен кодет?
Тунам, ;дыржын с;аныштыже, у родо-шамычым, шешкыжым, ве;ыжым икымше гана ужын. Нунышт, шкеныштым «москвичлан» шотлышо-влакет, кугешныше койышан гай койыныт да Петровичын чонжылан келшен огытыл. Коклашт гыч иктыже, «ты меня уважаешь?» манын, й;аш толашышыже, шинчашкыже онченак Алексей Петровичлан «нищеброд улат», каласыш. Тидыжат чынак дыр, ятыр жап Й;дйымалне иленыт гынат, кугу поянлыкым поген шуктен огытыл. Тыгеже эргыжланат, ;дыржыланат у родо-тукым деч утларак окса шот дене полшеныт, пачерым, машинам налашышт шийвундын кугу ужашыжым лач нунак пуэныт. Пелашыже дене коктын шканышт гына Шем те;ыз воктене п;ртым налаш ситыше оксам поген шуктен огытыл…   
 
***

Ачаштын пачержым ужалыме сомылым эргыже ден ;дырж;, л;мынак отпускым налын, писын вора;дарышт: арня утларак жапыште ужаленат колтышт. Тунамак ачаштым шкешт деке кеч кузерак илымыштым ончыкташ манын пуртыдеак, Шем те;ыз воктеке поездыш шынден на;гайышт.
Тунам Алексей Петрович тудым у илыме верже марте шочшыштын кеч ужатен кайымыштланат куанен ыле. Вет нимат огеш пале: могай лиеш у илыме верже? Ала, чынжымак, удажак огыл. Чукоткысо Билибино ола гыч Люберцыш Президент программе почеш илаш куснен толшо палыме да у йолташыже-влак тореш лийын, м;;гештарен ка;ашым пуэныт гынат, Петрович шочшыжо-влакын йодмышт семынак пачержым ужален. Ындеже мом тидын нерген шонаш? Мо ышталтын – ышталтын.   
Алексей Петровичын у илыме верже Анапа оласе шо;гые; п;рт лие. Эргыже ден ;дыржын ойлымыштлан ;шанаш гын, лачак тиде п;ртышт; тудлан верым налаш куштылго лийын огыл, вет тушто шке жапыштыже элитылан шотлалтше учёный ден артист-шамыч, инженер-конструктор, т;рл; кугытан производствым вуйлатыше, моло ответственный пашае;-влак иленыт. Тыгодымак коклаштышт «блатной» манме-шамычат лийыныт. Нунышт нигунам элитылан шотлалтын огытыл гынат, родо-тукымыштын оксам шуялтымыштлан к;ра тушко логалыныт. Петровичымат ынде «блатной» коклаште улшылан шотленыт да тидыже тудлан пеш й;ндымын чучын гынат, мом ыштет, у пошкудо-шамыч дене пырля келшен илаш, у калыклан, тысе тыгай обществылан тунемаш к;лын. Вет тудын илыме верже, ешыже ынде тыште – шо;гые; п;ртышт;.
Пырля илыше-влак, мо-гынат тудын вера;ме кумшо пачашыште, утларакше тудын деч шо;гырак, кугурак ийготан п;ръе; ден ;дырамаш лийыныт. Пашам ыштымышт годым чылан гаяк к;кш; верым, кугу положенийым налын шогеныт, почешышт пашаче калыкым в;деныт, сандене кызытат сай йолташ лийын кодыныт. Нунын дене ятыр нерген мутланаш, кипарис аллейыште каналтен кошташ эреак о;ай лийын. Лачак те;ыз деке гына Алексей Петрович шкетын коштын.
Те;ыз тудлан эн лишыл да ;шанле йолташыже лийын шинчын, туддене гына чыла к;рг; шонымашыж денат пайлалт кертын. Толеш Шем те;ыз серыш, к;ртнь; да бетон гыч чо;ымо в;д п;чкышыш, волнорез манмышкет шинчешат, торашке-торашке, ловыкталтше те;ыз ден кава ушнымашке ятыр жап ончен шинча. Тыгодым уло ;мырж; чонжым пудыратен, шинча ончылныжо манме гаяк эрта.
Теве икана, эше Анапыште илаш гына т;;алмыже жапыште, те;ыз модмым ончен шинчымыж годым тыгай с;ретым ужашыже логалын ыле. Тунам мардежан игече лийын, сандене те;ыз чотак ловыкталтын. Тыгай кечыште ала-молан дыр шкет пуш те;ызыш лектын да нигузе сер деке лишем кертын огыл. Пушышто е;-шамычат иктаж шымытын-кандашын, ала утларакат лийыныт. Мардеж чотрак веле талышна, к;кш; толкын-влак кашакын-кашакын толыт да пушым шанчаш семын к;шк; н;лталыт. Южгунам в;д толкын бортыш «шыптрок!» толын перна да в;д шарчаш савырнен, е;-шамыч ;мбак кышкалалтеш. Нуныжо чылан н;рен пытыше улыт, кертмышт семын пуш кольмо дене удыраш толашат. Сер деке лишемаш гына т;;алыт, толкын пушым м;;геш те;ыз покшеке ш;калеш...

***
Алексей Петрович шкеже марий ялеш шочын-кушкын. Ешыште вич икшыве лийыныт: ака ден иза, шольо ден ш;жар, а тудо кыдалаш шочшо. Изиже годсекак пашаш шуаралташ верештын. Эше школыш кайымыже деч ончычак лудо, комбо, чывигым эскерен, презым й;кташ пел ведра дене ложашым варалтыман в;дым нумалын. Ака-иза дене пырля пакчашкат шаваш корем гыч в;дым нумалашыже логалын. Ш;кым к;рм;, шудым удырымо нергенже ойлышышат уке. Тунамак эше, йоча йочак вет, модашат ала-кузе дыр жапым муын кертын. Чыла вережат чарайолын куржталалтын. Ботинкыжым вара, т;;алтыш школыш кайымекше чиен. Школыштыжат икымше класс гычак пырдыжо;ам, к;варым, партым мушкаш, дежурствыш кошташ верештын: ш;кым к;рыныт, пакчаш в;дым шавеныт, саскам погеныт, эшеже пум п;чкашат логалын, вара ача-ава-влак тудым шеледеныт, левашыш нумалын, артанашке оптеныт. Тунамжат йоча-шамыч пеленыштак п;рдыныт, кертмыш семын полышкаленыт. Шочмо ялыштыже т;;алтыш школ веле лийын, сандене кыдалаш школышто тунемаш пошкудо ялыш каен. Кажне кечын ныл ме;гым тушко да м;;геш топкашыже пернен. Туштыжо Кугу Отечественный сар годым моряк лийше, вара ик жап геологлан пашам ыштыше к;кш;рак капан марий географий ден историйым туныктен. Ятыр гана пеш о;айын те;ыз нерген, геолог-влакын пашашт шотышто каласкален. Лач тудын деч изи Алексей икымше гана Эрнест Хэмингуэй нерген колын. Вараже школ да ялысе библиотекыште улшо чыла книгажым лудын пытарен. А «Старик и мореже» ешым чумырымекыжат ;стембалже гыч кора;ын огыл…    
Петровичлан салтак службым эрташ п;ралтын огыл улмаш: Чукоткышто к;шыл образованиян геолог-влакым армийыш налын огытыл, нуно тугакшат шагалын лийыныт. Тыгеже шкеже чонжо дене эре моряк лийын службым эрташ шонен, да шонышыж денак кодын. Но геолог семын Восточно-Сибирский те;ыз воктенат мланде поянлыкым кычалмаш пашам эртарашыже пернен. Те;ызше гына тушто чот л;шкыш;, кугу толкынан, адакше ке;ежымат путырак й;шт; да эше эре иян.
Наташа пелашыжым Чукоткыш намийымекыже, тудыжо кеч ке;еж каникул жаплан шочмо марий кундемыш толын коштын. Вараже эргышт ден ;дырыштымат кажне ийынак ялышке коштыктен, нунышт изиракышт годым марлат кутыраш толашеныт, кызытат икмыняр мутым палат да марлаже огыт пелеште. Адакше Петрович шкежат нунын дене эре гаяк рушла мутлана.
Й;шт; кундемыште, Чукоткышто нылле идалык чоло илен эртареныт гынат, илыш-п;рышлан утыжым ;кынышаш, ;пкелалтшаш уке. Чыла рат ден, шот дене лийын, икманаш, игече томам улмым шотыш налаш огыл гын, сайын илен эртареныт. Чучеш, йочаштымат шот дене куштеныт, сай к;шыл образованийым налашышт чыла й;ным ыштен, туныктен луктыныт…
Алексей Петрович й;ратыме верыштыже, те;ыз воктене чыла тидын нерген шарналтен шкетынак шинчылтеш. Тыгодымак шинчаже чарныде те;ызым, тудын модмыжым эскера. Жапын шижде куржмыжымат огеш шиж.
Теве кечат эрыкше дене ;лык; волыш. Икмыняр жап гыч тудо й;ршын к;кш; п;рт-шамыч шойылеш йомо. Кече волгыдеш ший вулно гай сылнын л;;галтше толкын, кече шичме велеш пуйто ш;лыка;ын, шемалге-канде т;сым нале.
Тыге т;рлыж; нергенат шонкалаш, эртыше пагытшым вискалаш, Алексей Петрович кажне кечынак Шем те;ыз воктене толеш. Ала-молан дыр утларакше кастене, кече шичме годым те;ыз пелен лияш й;рата. Южгунамже шо;го п;ртыш п;ртылшаш шотыштат монден кудалта.
Тудо кастенат малаш каяш к;лм; нергенат монден, й;д мартен, каваште ш;дыр й;лаш т;;алмешкак шинчылте…

***
  – Эй! – туп ше;гелныже торжан кычкыралмым кольо. – Тый мо, шо;го каза, малаш кайышаш нерген й;ршешат монденат? Шонет, мый кажныдам поктен коштшаш улам, да?!
Петрович савырнен ончалят, шо;го п;ртышт; санитарлан ыштыше, кугу, топката капан, н;шк; чуриян, эн осаллан шотлалтше е;ым ужылалтыш. Тиде санитар, маныт, нимо укештат кидшым шалаш колташ й;рата.
– Проститлыза, – кугу титаканла пелештыш Алексей Петрович. – Теве тарванемат, почешдак миен шуам веле.
– Могай почешем мийыме, кызытак ончычем куржаш т;;алат!
– Куржамат ыле да, шо;гырак улам шол.
– От шинче, поген ситареныт тыште «блатной»-шамычым! – кычкыра санитар. – Почешда эскерен кошташ пий улам мо? Марш корпусыш!
– Эскерен коштмыда огеш к;л. Юмылан тау, таза улам, але илем, – пуйто семынже, шып гына мугыматыш Петрович.
– Колет гын, сайрак лиеш ыле!
– Кузе мый денем мутланеда?
– А тый мо, шонет, эргыч ден ;дыретлан к;лат? Нуно шукертак тыйын нергенет монденыт! Вашкерак колет гын, мыланем оксам т;лашат лийыныт, – ала чыным, ала л;мын «н;лтен», эн кочо да кере мутым ойла санитар.
– Й;ра, тидын нерген нунын деке йы;гыртен рашемдем, – шижде, утыжымат каласен колтыш Алексей Петрович.
– Кушто телефонет?! Кызытак мыланем пу! – кычкыралын, шо;гые;ым санитар шоягоремже гыч лупшал колтыш. – Мый тыланет эше ончыктем!..
Петровичын телефонжо пеленже лийын огыл. Варарак саде санитар телефонжым илыме п;лемыштыже, тумбычкыж гыч луктын, поген нале.
Медпашае; да санитар-влак ваштареш лиймылан шо;го п;ртышт; илыше-влакым законлан келшыдымын т;рл; семын шыгыремдылме, наказатлыме нерген Алексей Петрович ондакат ик гана веле огыл колын ыле. Шукерте огыл теве ик шо;го ;дырамаш тидлан верчынак вуйжым ш;ргаш чыкен манынат ойлыштыч, но утыжым тидын нерген мутланаш аптыраненыт. К; пала, кузе тыгай мутланымаш шканышт тупела савырнен шинчын кертеш?
Тидын марте Алексей Петрович илышыштыже нигунамат тыгай й;ндымылыкым, тудым тыге намысдымын ;лык; шындымашым шижын огыл. Тыгана тудын чонжым шо;го п;рт й;ршешат й;кшыктарен, адакше туштыжат вет тудын гаяк й;ндымылыкыш логалше е;-шамыч илаш т;чат да й;ра. Шке тыгайыш шуын моштенат гын, ындеже куш пурен кает? Мо дене вара нуно, тыш логалше шо;гые;-шамыч, кодшо ;мырыштым казна тамгам шындыман леведыш йымалне, тыгаяк простыньышто да вакшыште малаш гына й;рыш; лияшлан эн ончычак шочшыштым, вара Юмым ала П;рышыштым сырыктен кертыныт? Шочшо-шамыч ача-авам шотлыдымо лийыныт гын, але вара т;няжак тыге кумыкталтын, тупела савырнен шинчын?..
Петрович шкеже гын нигунамат Юмылан ;шаныше лийын огыл. Тыге тудым атеизм пагытыште туныктеныт, вараже коммунистат лийын, эсогыл шкеныштын геологий экспедицийыштышт ятыр жапак парторганизаций секретарь сомылымат шуктен толын. Пелашыжат, Наталья Ивановна, Юмылан ;шанен огыл. Тыгак иленыт: пачерыштат Юмо;а деч посна, черкышкат миен толаш тептерышт ситен огыл. Лачак пытартыш жапыште, ;мыр пелашыжын уке лиймекыже гына Алексей Петрович Юмо нерген коклан шонкалаш т;;алын.   

***
…Арня гыч Алексей Петровичын эргыже ден ;дырж; шо;го п;рт вуйлатыше деч ачашт колымо нерген печать дене пе;гыдемдыме телеграммым нальыч. Ала-могай амаллан к;ра дыр ачаштым тояш але икмыняр моло семын капшым шочмо кундемышкыже на;гаяш нуно толын ышт керт. Ала тыгайже нерген шоналтенат огытыл – Юмо гына пала ынде.
Пытартыш корныш тудым те;ыз воктенсе олаште шкеж гаяк «кудалтыме» шо;го кува ден кугыза-шамыч ужатеныт. Очыни, тыгодым кажныже шкенжынат тыгак лийын кертше ончыкылык п;рымашыже нерген шонен. Уке, нуно шортынат огытыл, шып гына колотка почеш ошкылыныт. Тудо пылан шыже кечын лачак Шем те;ыз веле шортын. Петровичын шинчаш й;ратыме в;д п;чкыш волнорез, кугу толкыным шалатен, уло й;кын м;гырен. В;д толкын м;ндырчын, кумда те;ыз покшечын л;;ген толын, в;д в;чкышыш, к; серыш керылтешат, шаланен, в;д шарчаш савырнен йомеш. Тудын почеш вес ловыктыш м;гырыктен толеш, вара кумшо, нылымше, эше, эше… мучашдымын. Тудо кечын игечыжат й;шт; мардежан ыле, сандене кечыгут чарныде в;д толкын л;;ген, к; серым лупшен.
К;ртнь;-бетон в;д п;чкышеш шаланыше шинчалан те;ыз в;д шарча чот торашке шыжалтын, эсогыл ола т;рыс; асфальтан да бетон плитан уло сер, те;ызын кочо шинчав;дш; дене н;рен, п;тынек ночко лийын…
Палынак шыже могырыш тайныше тудо кечын те;ыз гына чарнен кертде шортын…