Крадзены снег

                ***

     З ліста рэйхсарцэнфюрэра Блюменталя свайму памочніку прафесару Гейману:

«…Мы ўжо атрымліваем такія агрэсіўныя віды бактэрый, якіх няма ў прыродзе. Яны ідэальныя для мэт бактэрыялагічнай вайны. Мы імкнемся атрымаць бактэрыі найбольшай вірулентнасці, каб нават найменшая іх колькасць давала чаканы ваенны эфект!»

                ***

     У пачатку вясны 1944 года ў Палескім лясніцтве прызямліўся нямецкі самалёт, на борце якога знаходзіліся нацысцкія лекары-мікрабіёлагі на чале з доктарам Блюменталем. Пытанне вызначэння месца лакальнага прымянення бактэрыялагічнай зброі было ўзгоднена на ўзроўні Гітлера. Выкарыстанне новага выдасканаленага метаду знішчэння людзей выракала ахвяр на павольную і пакутлівую смерць.
 
     Схема была простая і цынічная. Каб спыніць наступленне савецкіх салдат, а таксама абараніць свае ваенныя аб'екты, было вырашана выклікаць эпідэмію вострага інфекцыйнага захворвання сярод байцоў і афіцэраў Чырвонай арміі. Фашысты стварылі "жывы шчыт вермахта" з бездапаможных, хворых старых, дзяцей і жанчын, папярэдне заразіўшы іх сыпным тыфам.

     Для ўзмацнення інфекцыі ў канцлагер Азарычы дадаткова былі дастаўлены каля сямі тысяч чалавек, якія ўжо пакутавалі на дадзенае захворванне.

                НАШЫ ДНІ

     Прафесар Скрэпін доўга і ўважліва ўглядаўся ў гэты твар, у гэтыя жудасныя халодныя вочы на вокладцы кнігі «Палескі эксперымент» незнаёмага нямецкага аўтара…

— Гэта ён, сабака! — Гэтыя два халодныя пустыя камяні замест вачэй я не пераблытаю ні з якімі іншымі! Значыць, ты ў нас Гюнтэр Гослінг зараз! Эксперыментатар хрэнаў!

— Міхась Іванавіч, з вамі ўсё добра? — пацікавіўся былы аспірант Скрэпіна Вадзім Фядзюцін, які прыляцеў днямі з Гановера спецыяльна для таго, каб павіншаваць былога навуковага кіраўніка з юбілеем. — Я ўбачыў гэтую кнігу на нямецкай мове і падумаў, што вам будзе цікава пачытаць і параўнаць з вашай праўдай... Самі ведаеце, як сёння гісторыя абрастае небыліцамі, нібы снежны ком. Гэтая выйшла невялікім тыражом. У штатах яна з'явілася на англійскай мове яшчэ ў сярэдзіне дзевяностых пад даволі адкрытай назвай «Жывы шчыт вермахта». Там кніга стала бэстсэлерам і перавыдавалася некалькі разоў.

— Усё нармальна, Вадзім. Дзякуй за падарунак. Ты маеш рацыю, мне вельмі цікава, чаму дадзены ваенны індывід не адказаў за свае злачынствы перад чалавецтвам у Нюрнбергу, а сядзіць дзесьці і крапае свае нікчэмныя кніжкі, папулярызуючы свае ліхадзействы!

— Міхал Іванавіч, яго ўжо няма на гэтым свеце. Памёр ад анкалогіі больш за дваццаць гадоў таму. Так што, адразу пасля прачытання можаце камін падпаліць на дачы. Я не пакрыўджуся! — паспрабаваў жартаваць Вадзім.

— Памёр, кажаш... Такія нелюдзі павінны вечна жыць у камеры без вокнаў і дзвярэй, без ежы і вады, па калена ва ўласных спаражненнях! І цэлы дзень ім трэба круціць фільмы жахаў з лагераў смерці, імі ж створаных! — наліўшы шклянку мінеральнай вады і залпам асушыўшы яе, нейкім знежывелым голасам вымавіў прафесар Скрэпін.

                ***

     Пасля таго, як за Вадзімам Фядуціным зачыніліся дзверы, Міхаіл Іванавіч дазволіў сабе закурыць. Прафесар пагартаў кнігу, услухоўваючыся ў шолах старонак з пахкай шчыльнай паперы, затым зноў уважліва ўгледзеўся ў вочы аўтара.

     Урывак з кнігі «Палескі эксперымент» у перакладзе з нямецкай мовы:

«…Камандзір 56-га танкавага корпуса 9-ай нямецкай арміі генерал-лейтэнант Ф. Госбах, дывізіі якога і ўтрымлівалі абарону ў раёне Азарычаў, прапанаваў правесці ўнікальны для вермахта эксперымент, які складаўся ва ўжыванні натуральнай перашкоды…»

— Натуральная перашкода?! — не здолеўшы стрымаць свой гнеў і лютасць, выгукнуў Скрэпін. — Усе вашыя зверствы і здзекі, якія чыніліся гітлераўскімі адмарозкамі над дзецьмі, жанчынамі і старымі, ты, нелюдзь, завеш натуральнымі перашкодамі? Не, сволач, гэта не перашкоды, а жывая заслона з бездапаможнага насельніцтва… Вы стварылі фабрыку смерці, дзе кожны дзень у страшных пакутах паміралі тысячы ні ў чым невінаватых людзей! А тыя, хто выжыў у гэтым пекле, дагэтуль уздрыгваюць ад брэху сабак!

     Перад вучоным у момант паўсталі жудасныя, добра выгравіраваныя ў памяці кадры з мінулага, якія доўгі час прымушалі прачынацца яго пасярод ночы ў халодным поце.

                САКАВІК, 1944

     У канцлагер Азарычы браты Косця і Міша Скрэпіны трапілі ў першай дэкадзе сакавіка 1944 года, калі вакол яшчэ ляжаў снег.

     Той халоднай сакавіцкай ноччу ўсе прачнуліся ад шуму ўзброеных гітлераўцаў у двары.

     Маці хлопцаў была адпраўлена ў працоўны лагер, пасля чаго хлапчукі з мамай так больш і не ўбачыліся. (Як ні спрабаваў Міхаіл пасля выхаду з дзіцячага дома адшукаць маці, нічога ў яго не выйшла. Аб лёсе жанчыны ні ў адным з архіваў інфармацыі так і не знайшлося).

     Жыхароў вёсак вывозілі на чыгуначную станцыю, утрамбоўвалі ў вагоны і накіроўвалі ў бок лініі фронту.

     Абодвух хлапчукоў запіхнулі ў вагон, які павінен быў даставіць іх у «санаторый Адольфа Гітлера», як нехта з канваіраў злосна пажартаваў на зададзенае дзецьмі пытанне «Куды нас вязуць?».

     Далей трэба было ісці пешкі. Нацысцкія салдаты гналі бясконцы паток мірнага насельніцтва ў бок балота ля пярэдняга краю абароны 9-ай нямецкай арміі. Адсталых прыстрэльвалі.

     Доўгая, страшная дарога да месца зняволення, дзе на кожным кроку людзей пільнавала смерць... Распластаныя, утаптаныя ў гразь і снег дзеці, па якіх праязджалі нямецкія машыны... Дзікія, нечалавечыя крыкі маці над дзецьмі, якія паміралі ад холаду і голаду, ледзьве былі прыкрытыя лахманамі пры мінусовай тэмпературы. Выццё звар'яцелых людзей, у якіх не вытрымлівала псіхіка пасля ўсяго перажытага жаху…

     У балоцістым лесе вязняў загналі на тэрыторыю, густа абнесеную калючым дротам у шэсць радоў, на якой віселі супрацьпяхотныя міны. Подступы да лагера былі таксама замініраваны.

     Перыметр лагернай зоны пад прыцэлам трымала ахова з кулямётамі. Ежы і вады вязні не атрымлівалі. За спробы развесці агонь, каб хоць неяк сагрэцца, смельчакі атрымлівалі кулю ў лоб. Побач з дротам былі выкапаны канавы, запоўненыя бруднай балотнай вадой і нечыстотамі. Там жа былі зваленыя трупы, якія ўжо пачалі раскладацца. Акупанты забаранялі іх прыбіраць. Пілі вязні з гэтых жа канаў. Іншых крыніц для піцця не было…

     Людзі паміралі ад знясілення, інфекцыйных захворванняў і холаду ў неверагодных пакутах…

     Браты да апошняга трымаліся разам. Міша з Косцем ужо шостыя суткі моклі і галадалі, па калена стоячы ў жудасным смярдзючым балоце. Косцік быў старэйшы за Міньку на пару гадоў, хоць здароўе ў яго з самага нараджэння было слабей, чым у малодшага брата. Мусіць, менавіта таму Косця з аслабленым імунітэтам і падхапіў інфекцыю першым. Хлопчыку, як і астатнім заражаным сыпным тыфам, увесь час хацелася піць.

      Першы час ратаваў снег, які меўся ў межах тэрыторыі, абгароджанай дротам. Яго хапіла толькі на некалькі дзён: увесь снег быў з'едзены вязнямі. За агароджай снежныя рэшткі яшчэ ляжалі, але зграбаць з-пад дроту брудныя падталыя снежныя скарынкі было забаронена. Адразу стралялі па руках. Калі смага была ўжо невыноснай, Косцік не вытрымаў і паспрабаваў прасунуць тонкую ручку пад нацягнутай «калючкай». Дзіця разлічвала схапіць жменю снегу і хуценька закінуць яго ў перасохлы рот. Але гэтую спробу спыніў маментальны стрэл у руку.

     Брат Мішы памёр, прамучыўшыся каля сутак не толькі ад смагі, выкліканай страшнай хваробай, але і ад страты крыві. Васьмігадовы Міша, як мог, паспрабаваў прыкрыць мёртвае цела Косці лахманамі, пасля чаго сам апухлы ад голаду і слёз перапоўз у іншы кут балота, каб не бачыць мёртвага брата…

     Абыякавыя фашысцкія вочы фрыца, які выстраліў, Міхаіл запомніў на ўсё жыццё. Яны назаўжды затрымаліся ў ягонай дзіцячай памяці і заставаліся там, нават пасля таго як вязняў, якія прасядзелі ў балоце дзесяць дзён, вызвалілі салдаты 19-га корпуса 65-ай арміі 1-га Беларускага фронту, і яго, сірату, накіравалі ў дзіцячы дом.

                З АРХІЎНЫХ ДАКУМЕНТАЎ:

     «19 сакавіка 1944 года наступаючыя часткі Чырвонай арміі ў раёне мястэчка Азарычы Палескай вобласці Беларускай ССР выявілі на пярэднім краі абароны нямецкай арміі тры канцэнтрацыйныя лагеры пад агульнай назвай Азарычы, у якіх знаходзіліся 33 тысячы дзяцей, непрацаздольных жанчын і старых…»

                НАШЫ ДНІ

     Прафесар Скрэпін павольна выбраўся з аўтамабіля, дастаў з багажніка кош з жывымі кветкамі і моўчкі накіраваўся да балота, мінуючы не так даўно абноўлены мемарыял. Што мемарыял? У яго чэпкай памяці гэтай статуі не было, а вось балота…
Азарыцкі канцлагер некалі ўяўляў сабой адно суцэльнае глейкае месіва, агароджанае калючым дротам з вартаўнічымі вышкамі па перыметры.

     Сёння было гэтак жа марозна і холадна, як і ў той дзень, калі іх з братам прыгналі амаль што голымі ў гэтае жудаснае сырое месца, прапахлае крывёй, шэрай і порахам. Па сённяшні дзень холад і маразы асацыяваліся ў Міхаіла Іванавіча Скрэпіна з тымі страшнымі сакавіцкімі падзеямі 1944 года. Вайна пакінула свой крывавы аўтограф у дзіцячай неакрэплай душы ў выглядзе добра замаскіраванай траўмы, якая апошнім часам асабліва выразна пачынала пра сябе нагадваць.
Мужчына падышоў да балота і як заўсёды абапёрся на загарадзь. Нічога не змянілася, не лічачы вялікай колькасці кветак, лампадак і цацак, якія прыносіліся і прывозіліся здалёк або самімі выжыўшымі малалетнімі вязнямі, або іх сваякамі, але часцей за ўсё турыстамі.

     Міхаіл Іванавіч кожны год у сакавіку напярэдадні гадавіны вызвалення вязняў з канцлагера Азарычы наведваўся ў храм, а затым ехаў да гэтай… вялізнай агульнай магілы. Адзін, без жонкі, сына і ўнука Цёмкі. Ён прыязджаў проста памаўчаць. У гэтым месцы ён быў не ў стане нават толкам думаць…

     Таксама як і ў 1944 годзе шэра-карычневыя купіны моклі ў каламутнай вадзе, якая нагадвала хутчэй нейкую зацвілую, пратухлую жыжыцу. Менавіта ў гэтым месцы каля дзвюх з паловай тысяч вязняў кожную ноч сыходзілі на нябёсы, пакідаючы гэты свет у жудасным рассадніку хвароб, гора і нечалавечых пакут, прымушаючы жывых зайздросціць мёртвым…

     Міхась Іванавіч узіраўся кудысьці скрозь рэдкалессе, нібы спрабаваў адшукаць сябе васьмігадовага і старэйшага брата, змучанага сыпным тыфам і, як следства, невыноснай смагай, які страціў жыццё з-за жменькі няз'едзенага снега…

     Праз некалькі хвілін, мужчына павольна дастаў з пакета захопленую з сабой кнігу, яшчэ раз пільна зірнуў на фатаздымак аўтара і трапна са злосцю запусціў свой гановерскі «самалёт» у чорную пашчу Азарыцкага балота.

— Усім, хто загінуў тут, пачытай свае хлуслівыя мемуары! Усім, хто пажыць не паспеў, раскажы пра свой унікальны эксперымент! Тым, каму ты рукі адстрэльваў за жменьку бруднага, абгаджанага снегу! — скрозь зубы вымавіў былы малалетні вязень Міша Скрэпін, пасля чаго хутка і з некаторай палёгкай пакрочыў у зваротным кірунку...

                ***

АЎТАРСКАЯ ЗАЎВАГА:

Расследаваннем злачынстваў нацыстаў, учыненых у Азарыцкіх лагерах смерці, займалася ваенная пракуратура 65-й арміі. Васемнаццаць чалавек былі прысуджаныя да вышэйшай меры пакарання — павешання. Толькі некалькі дзясяткаў нацыстаў атрымалі працяглыя тэрміны ў выпраўленча-працоўных лагерах. І гэта пры тым, што ў дэпартацыі мірнага насельніцтва са 146 населеных пунктаў тэрыторыі прыфрантавой паласы прынялі ўдзел больш за 30 тысяч салдат і афіцэраў вермахта. На жаль, не ўсе нацысты адказалі за свае злачынствы перад чалавецтвам. Некаторыя з іх пасля вайны спакойна сабе жылі ў Заходняй Нямеччыне і пісалі мемуары ваенных гадоў (у тым ліку і аб канцлагеры Азарычы).


Пры працы выкарыстоўваўся матэрыял з адкрытых крыніц у інтэрнэце.