Не маучыце, сосны...

НЕ МАЎЧЫЦЕ, СОСНЫ…

З успамінаў тых, хто выжыў:
 
«…Эсэсаўцы прыйшлі досвіткам, стралялі па вокнах аўтаматнымі чэргамі… Мужчын расстрэльвалі групамі па 6-7 чалавек. Жанчын спалілі жывымі. Шмат каго з дзяцей загрызлі сабакі…»

                ЧЭРВЕНЬ, 1941

     Даша з Алесяй падышлі да моста і, разуўшыся, з асалодай далей пайшлі босымі ўздоўж нешырокай, звілістай рачулкі. Сакавітая, шаўкавістая трава прыемна ахалоджвала здранцвелыя ў сандалях ногі выпускніц Антонаўскай школы. Дзве ўчарашнія школьніцы паспяхова здалі сёння апошні іспыт за курс сярэдняй школы, і наперадзе замаячыў выпускны бал, прызначаны на 21 чэрвеня. А далей дзяўчынак чакала няпростая паласа перашкод, звязаная ўжо з уступнымі выпрабаваннямі.

     Сукенкі для выпускнога вечара былі пашыты яшчэ зімой мясцовай краўчыхай Апалінарыяй Маркаўнай. Сяброўкі разумелі, што бліжэй да лета давядзецца патаміцца ў чарзе. А зімой, аднёсшы майстрыцы па адрэзе тканіны, дзесяцікласніцы ўжо праз пару дзён атрымалі цудоўныя паркалёвыя ўборы для свайго выпускнога.

— І патрэбна табе, Дашка, гэтая гісторыя?! Мне яна яшчэ ў школе надакучыла да жаху. Вось здала я яе сёння і паспяхова ўсё забуду. Спытай у мяне што-небудзь! Я ўжо нічога не памятаю, хоць мне сёння пяцёрку паставілі, — шчабятала Алеся, распускаючы па дарозе пшанічную касу.

— Ты як скажаш што-небудзь!.. Без ведання гісторыі краіны мы не здолеем пабудаваць будучыню! Ды і наогул, цікава ж даведвацца, што было да нас… Вось толькі баюся, што магу не паступіць: ужо занадта шмат жадаючых стаць гісторыкамі. Ды і хлапчукоў на гістфак хутчэй бяруць, чым дзяўчат. Нам толькі права дзяцей нараджаць адвялі ды касу насіць... Несправядліва гэта неяк, — скончыўшы сваю тыраду, уздыхнула Дар'я.

— Хто-хто, а ты, зубрылка, першая паступіш! Гэта я магу праляцець з Таўрычным*. Туды, кажуць, бяруць карэнных ленінградцаў з добрай падрыхтоўкай, а самавукі, як я, пападаюць ужо па рэшткавым прынцыпе. Але я проста так не здамся, няхай не спадзяюцца! Алесю Грушэўскую голымі рукамі ім не ўзяць!

— Ты самы сапраўдны самародак, Леська! Таўрычнае вучылішча проста не бачыла, як ты нашу школу аформіла! Гэта ім у цябе трэба будзе павучыцца, — падбадзёрвала сяброўку Дар'я.

— Ды хопіць табе ўжо, — у момант пачырванеўшы, сумелася Алеся, а затым гарэзліва засмяялася. — Школьныя сцены размаляваць нескладана. Я ж хачу распісваць посуд. Памятаеш, якія талеркі з малочнікамі мы бачылі ў музеі? Я мару, каб усе савецкія грамадзяне елі з такога прыгожага посуду, а не з абшарпаных алюмініевых місак!

                ***

     Вераломны напад фашысцкай Германіі на СССР перапыніў мірнае дзяцінства савецкіх школьнікаў, а таксама не дазволіў учорашнім выпускнікам ажыццявіць свае планы і мары.

     Алеся з братам Іванам з першых дзён вайны далучыліся да партызанскага руху. На працягу чатырох гадоў іх партызанскі атрад ажыццяўляў рознага роду дыверсіі супраць гітлераўцаў на Захадзе Беларусі.

     Даша Віслоўская засталася ў роднай Антонаўцы і амаль кожны дзень бегала ў суседнюю Олу, каб вучыць грамаце вясковых дзетак, якія засталіся без настаўніка.

     Жыхары суседніх сёл хаваліся ў вёсцы Ола, ратуючыся ад фашыстаў. Сама вёсачка знаходзілася ў глухім лесе, таму дадзены населены пункт спачатку не выклікаў асаблівай цікавасці ў гітлераўцаў. У перыяд акупацыі колькасць насельніцтва згаданай вёскі значна ўзрасла. Сюды ў пошуках надзейнага сховішча цэлымі сем'ямі сталі пераязджаць жыхары навакольных сёл. На працягу доўгага перыяду па дадзенай тэрыторыі пралягала лінія фронта.

                ***

     Малады лейтэнант Кірыл Лагвіновіч быў цяжка паранены яшчэ ў пачатку ліпеня 1941 года пры Абароне Брэсцкай крэпасці. Па выхадзе са шпіталя стала відавочным, што для фронту малады чалавек ужо непрыдатны. Затое па сваёй асноўнай спецыяльнасці яму хутка знайшлося месца. Старшыня калгаса Олы запрасіў да сябе маладога спецыяліста на працу. Да нападу фашысцкай Германіі на СССР Кірыл паспеў скончыць Віцебскі ветэрынарны інстытут. Хлопец быў рады хоць такім спосабам памагаць фронту: байцоў трэба было карміць і пажадана добра. Пагалоўе жывёлы нельга было скарачаць.

     Пакой для пражывання маладому чалавеку ласкава прадаставіла адна з мясцовых жыхарак Сцепаніда Паўлаўна Мяркулава. Жанчына пражывала адна, і ёй хацелася хоць часткова займець памочніка па гаспадарцы: дровы, сена, агароджу паправіць... Сцепаніда Паўлаўна з радасцю пачала гатаваць на дваіх.

— Кірыла Данілавіч, я вам сёння «Бабку» са скваркамі і цыбуляй смажанай прыгатую. Як вы на гэта глядзіце? — з раніцы звычайна цікавілася гаспадыня ў свайго пастаяльца наконт вячэры. — А калі хочаце, то магу і «Клёцак» накруціць! Мне не складана, толькі ў радасць.

— Сцепаніда Паўлаўна, вы сапраўдная чараўніца! Мне вельмі падабаецца, як вы гатуеце! Усё — на ваш выбар: я ўсёедны, — дэманструючы беласнежную ўсмешку і падхапляючы свой кій, перад выхадам з хаты шчодра дзяліўся кампліментамі малады ветэрынар.

— Які ж вы культурны, Кірыла Данілавіч... Проста да агіднасці! — бянтэжылася ў адказ і Сцепаніда Паўлаўна.

                ***

     Знаёмства Кірыла Лагвіновіча і маладога сельскага педагога Дар'і Віслоўскай адбылося зусім выпадкова.

     Па меры набліжэння лініі фронту да дадзенай мясцовасці, ветурачу Лагвіновічу часта даводзілася аказваць дапамогу ў гарнізонных ветэрынарных лазарэтах, якія спецыяльна былі прадугледжаны для засцярогі коннага складу ад інфекцыйных і інвазійных хвароб.

     Коней, якія паступілі з калгасаў і іншых гаспадарак для фарміравання кавалерыйскіх дывізій Чырвонай Арміі, першыя часы ў абавязковым парадку вытрымоўвалі на каранціне. У ходзе яго жывёл падвяргалі дбайнаму клінічнаму агляду і адпаведнай прафілактычнай апрацоўцы.

     Аднойчы Кірылу прыйшлося правесці ўвесь дзень у палявым лазарэце і займацца там газаакурваннем коней супраць каросты. Вяртаючыся ўвечары дадому, мужчына трапіў пад моцны лівень. Прыйшлося радавацца таму, што зусім непадалёк знаходзілася сельская школа. Упэўнена абапіраючыся на свой кій, малады мужчына накіраваўся ў бок навучальнай установы. Зайшоўшы ў невялікі вестыбюль, прасякнуты сырасцю і пахам старых газет, Кірыл прыслухаўся да гукаў, што даносіліся з-за блакітных дзвярэй. Дар'я Іванаўна, відаць, тлумачыла геаметрыю.
     Мужчына зірнуў у шчыліну, утвораную паміж няшчыльна зачыненымі дзвярыма і дзвярной скрынкай, і зразумеў, што не памыліўся: дзяўчына пры дапамозе пары лісткоў паперы спрабавала наглядна прадэманстраваць тром падлеткам, як выглядаюць сумежныя і вертыкальныя вуглы. Гэта адразу выклікала ўсмешку ў ветурача, які стаіўся ў вестыбюлі.

     Калі Даша ўбачыла вымаклага госця, дзяўчына тут жа прапанавала ўсім разам сагрэцца. Дзеці з радасцю збегалі па лучыну для буржуйкі, пасля чаго ўсе разам пілі гарбату і чакалі, калі скончыцца дождж.

     Неўзабаве дзеці разбегліся па дамах. Кірыл, выказаўшы словы падзякі юнай настаўніцы за сардэчны прыём, адправіўся на кватэру, дзе яго чакала смачная вячэра з печы.

     А сама Дар'я ў той дзень не адважылася ісці да сябе ў Антонаўку: у любы момант мог зноў пачацца дождж, а пераадолець ёй трэба было не менш за сем кіламетраў.

     З таго дня Даша і Кірыл далікатна віталіся пры сустрэчы, адорвалі адзін аднаго ўсмешкай, зрэдку маглі перакінуцца слоўцам. Так прайшла восень, потым першы зімовы месяц…

     Вёсачка Ола была своеасаблівым астраўком спакою і надзейным тылам, пакуль у канцы снежня 1943 года на мосце праз рэчку Олу хтосьці не забіў нямецкага салдата. Мясцовыя жыхары вырашылі схавацца ў лесе, паколькі па няпісанай традыцыі немцы палілі вёскі ў адплату за сваіх забітых салдат. Не ўбачыўшы ніякай рэакцыі з боку акупантаў, людзі прынялі рашэнне вярнуцца ў свае дамы.

                13 СТУДЗЕНЯ, 1944

     Зімой Дар'я Іванаўна праводзіла заняткі толькі два разы на тыдзень. Цямнела рана і педагогу даводзілася часта ўкладвацца на начлег прама каля печы ў школе. Там была невялікая канапа, якая якраз была па памеры для стройнай дзяўчыны.

     У той дзень урокаў не было. З дня на дзень у Віслоўскіх павінна была ацяліцца карова. Днём карміцелька паводзіла сябе звычайна і прадказальна для будучай маці. А вось бліжэй да вечара з хатняй жывёлай пачало адбывацца нешта неверагоднае. Гучнае мыканне, якое чаргавалася з жудаснымі хрыпамі, спробы знесці агароджу, адмова ад вады і нарыхтаванага яшчэ летам сена — усё гэта змушала бацькоў Дашы нервавацца і трывожыцца.

— Дашка, ты ў нас жвавая, як сінічка, збегай за Лагвіновічам, — залямантавала мама дзяўчыны Тамара Васільеўна. — Мы з бацькам будзем каля Рабінкі. Гэта не першы ацёл, але з ёй, відавочна, нешта нядобрае дзеецца. Першыя два разы яна ціха-мірна без старонняй дапамогі нарадзіла, чысценька вылізала сваіх цялят... А цяпер штосьці дзіўнае з каровай адбываецца... Так што, бяжы, дачушка!

                ***

     Дзверы адчыніла Сцепаніда Паўлаўна.

— Дар'я, ты ў сваім розуме? Якая яшчэ карова на ноч гледзячы! Кірыл Данілавіч з тэмпературай ляжыць. Увесь дзень галінкі малінніка яму толькі і запарвала. Жадаеш загубіць спецыяліста?! Калгас дзякуй табе не скажа. Ты будзеш свіней ад чумы лячыць? — раззлаваўшыся, выйшла на двор у адной начной кашулі Мяркулава.

— Цётка Сцепаніда, Рабінку шкада: памрэ ж карміцелька наша без належнай дапамогі. Нам бы яе выратаваць. Без Кірыла Данілавіча мы не дамо рады! Паклічце яго, калі ласка.

— Я сказала — не! Ты глухая, ці што? — закручваючы распушчаныя валасы ў клубочак, настойліва стаяла на сваім кватэрная гаспадыня ветэрынара.

— Сцепаніда Паўлаўна, нехта да мяне прыйшоў? — з-за шторы, якая звісала ў дзвярным праёме, пачулася пытанне кватаранта з наступным сухім кашлем.

— Ды вось у каровы Віслоўскіх нейкія ўскладненні, — злосна зірнуўшы на начную наведвальніцу, адказала Сцепаніда.

     Як ні хацелася прастуджанаму Кірылу Лагвіновічу, які тэмпературыў, заставацца ў цёплым ложку ля печы, не змог ён адмовіць Дашы, якая прыбегла праз цёмны лес па яго дапамогу. З цяжкасцю і поўнай адсутнасцю жадання кудысьці ісці мужчына апрануўся, узяў з сабой ветэрынарны чамадан, пасля чаго пара хутка накіравалася ў бок Антонаўкі.

                ***

     Усё скончылася паспяхова як для самой Рабіны, так і для яе малога. На свет з'явілася чорна-белае цяля, якое з усіх сіл спрабавала выстаяць побач з мамай на тонкіх, аслабленых ножках. Калі ветурачу атрымалася нармалізаваць стан самой каровы і яе нованароджанай дачкі да абеду наступнага дня, усе селі за стол.
— Я заўважыла, што вы ўжо і кашляць перасталі, — стомлена вымавіла Даша, накладваючы ветэрынару другую міску прасяной кашы. — Вось бы яшчэ і тэмпературы не было!

— А яе, здаецца, і няма, — з апетытам умінаючы свой абед, адзначыў ветэрынар. — А Сцепаніда Паўлаўна не хацела яшчэ мяне адпускаць! Так што дзякуй вашай Рабіне, што падняла на ногі!

     Праз некалькі хвілін раздаўся гучны стук у акно.

— Каго там яшчэ нячысты прынёс? Чаго барабаніць як на пажар! Не хапала яшчэ ўзімку без шкла ў акне застацца! — злосна прабурчала стомленая ад начной валтузні з каровай Тамара Васільеўна.

     Каля парога, хістаючыся, стаяў жыхар вёскі Ола, далёкі сваяк Віслоўскіх, Мацей Барадзін. На нагах у мужчыны боўталіся абгарэлыя лапці і рэшткі ануч, якія распаўсюджвалі жудасны пах гару, што зыходзіў таксама ад абгарэлай скуры і валасоў прыбеглага сваяка.

— Олу сёння спалілі, — упаўшы проста ля парога на калені, заплакаў Барадзін.
— Не зразумела… Што значыць спалілі? Усю вёску? Хто? Немцы? — не разумела сутнасці таго, што адбываецца, гаспадыня дома.
— Так, яны, душагубы! Прама на світанку сёння вёску акружылі і пачалі знішчаць нас. Усіх з хат павыцягвалі... Тых, хто не мог ісці, каты расстрэльвалі адразу. Палонных канваіравалі ў дамы і гаспадарчыя пабудовы, замыкалі ўнутры і падпальвалі. Мне пашанцавала, што замкнулі ва ўласнай хаце. А ў мяне склеп з сакрэтам, вы ж ведаеце. Вось я і выбраўся з агню. І адразу да вас праз Мініну канаву...
— А Сцепаніда Паўлаўна? Яе таксама? — ледзь варушачы збялелымі вуснамі і адстаўляючы пустую міску ўбок, амаль бязгучна спытаў ветурач.
— Сцепаніду тваю пацягнулі ў вялікі хлеў на ўскраіне з астатнімі бабамі і дзецьмі, — таксама ціха адказаў Мацвей і папрасіў вады.

                ***

— Гэта не я вашу карову выратаваў, а Рабіна захавала мне жыццё, — усё яшчэ спрабуючы ачуцца пасля жахлівых навін, вымавіў Кірыл Лагвіновіч. — Правы індусы... Карова — сапраўды святая жывёла.
— Выходзіць, што так, — прыгнечаным голасам адказала Дар'я, не адпускаючы цяжкія думкі аб сваіх маленькіх вучнях з Олы…

                ***

* Неафіцыйная назва Ленінградскага мастацка-педагагічнага тэхнікума ў 1930-1950 гадах.

АЎТАРСКАЯ ЗАЎВАГА:

У самым пачатку вайны Ола налічвала трыццаць чатыры дамы і сто шэсцьдзесят восем жыхароў. Там былі свае калгас і пачатковая школа, якую ў 1941 годзе скончылі трыццаць пяць вучняў. У студзені 1944 года ў глухой, аддаленай Оле (на той момант Парыцкі раён) сабраліся жыхары больш за дзесяць навакольных вёсак.
На досвітку 14 студзеня вёску атачыў нямецкі карны атрад. Жахлівая тактыка ўжо была адпрацавана на мностве іншых беларускіх вёсак.
Пазней было ўстаноўлена, што ў той дзень было знішчана 1758 чалавек, 950 з якіх - дзеці. Гаворка ідзе пра адно з самых масавых знішчэнняў мірнага насельніцтва на тэрыторыі Беларусі ў гады вайны. Выратавацца ўдалося толькі васьмі жыхарам. Вёска Ола пасля вайны так і не аднавілася. Цяжкадаступная мясцовасць адыграла сваю ролю.


Пры працы выкарыстоўваўся матэрыял з адкрытых інтэрнэт-крыніц.