Эртышым шарнен, ончыко каена

Шочмо мланде
Эрик Петров
Эртышым шарнен, ончыко каена

Октябрьын кокымшо пелыштыже, чынрак каласаш гын, 18–ше кечынже, леве игече шогымо годым, Советский район Михайловка ялыште «Сар нерген шарнымаш – курымлан ш;мыштына» митинг–реквием эртаралтын. Тудо Кугу Отечественный сарыште, Афганистаныште, Чечняште, моло локальный манме конфликтлаште да кызытсе л;мын эртаралтше сарзе операцийыште (СВО) элнан пиалан ончыкылыкшо верч вуйыштым пыштыше салтак-влакым порын шарнымылан п;леклалтын ыле.
Кугу Отечественный сар нерген ушештарыме годым кажне гана се;ымашым лишемдышаш верч тылыште моткоч кугу патырлыкым ончыктен тыршыше шо;гые;, ;дырамаш ден йоча-влакымат эреак шарналтена. Тиде ганат мероприятийыш тылын труженикше ден сарын икшывыже-влакым пагален, эн кугу уна семын ;жм; ыле. Чаманаш логалеш, Михайловка кундемыште тачысе пагыт марте Кугу Отечественный сарын ик ветеранжат илен шуктен огыл. Тыште тидымат палемден кодыманак: Михайловка кундемысе ялла гыч 1512 е; сарыш каен, тушеч 494 е;же м;;геш п;ртылын огыл, йот мландеш вуйжым пыштен. Шке жапыштыже тылын ш;д; дене тысе труженикше-влак кокла гычат тачысе кечылан 95 ияш Александра Михайловна Мичеева шкетын гына кодын да тудыжат кугу ийготшо да черле улмыжлан к;ра ты митинг–реквиемыш толын кертын огыл.
   Тыгай мероприятийым эртарыме годым, СВО–што кредалше салтак-влаклан уло кумылын полшен шогышо-влак нергенат мондаш огеш лий. Тачысе жаплан Михайловка кундемыште утларакше пенсийыш шушо ийготан ;дырамаш-влак меж носким, маскироватлалтшаш сеткым пидыт, окопышто кучылтшаш сортам ыштат да моло семынат сарзе-влаклан полшаш тыршат. Ялысе ургышо цех л;мын эртаралтше сарзе операцийыште кучедалше-влаклан йымал йолаш гыч т;;алын бушлат марте ятыр т;рл; вургемым урга. А верысе школышто тунемше-влак л;мын эртаралтше сарзе операцийын салтакыштлан кумыла;дыше серышым возен шогат...
Эрелан чонеш кодыныт
      Сар нерген шарнымаш мероприятий Российын Гимнжым йо;галтарыме дене почылто. Вара митинг–реквийым в;дыш;, Михайловка селасе т;выра п;рт вуйлатыше Нина Анисимова верысе администраций вуйлатышын сомылжым жаплан шуктышо Наталья Мартьяновалан мутым пуыш.
– Таче ме тиде митингыш сарзе–утарыше-влаклан пагалымашым ончыкташ да тыгодымак Кугу Отечественный сар годым чытен лекташ логалше моткоч чот неле ойго нерген шарналташ, с;й пасушто колышо салтак-влаклан да мемнан тачысе геройна-влаклан вуйнам саваш погыненна, – палемдыш Наталья Юрьевна. – Теле почеш шошо толеш, идалык почеш идалык эрта, ик тукымым весе алмашта. Жапын ошма шагатше шиждымын йога да йога. Теве Российна ;мбалне адакат шем пыл погынен, к;дырч; й;кат шергылтеш. Адакат илалше п;ръе;-влак дене пырля вуешшушо самырык тукымна шочмо элнам аралаш шогалын. Адакат тунамсе, Кугу Отечественный сар годсо гаяк, тулан с;йыш кайыше, шучко сарын в;ран пасулаж гыч толдымо-влак мемнан чоныштына эрелан тугаяк самырык кодыт. Нунын нерген волгыдо шарнымашна нигунамат огеш кошко…
     Чынак шол, Кугу Отечественный сарыште, Афганистаныште, Чечняште, моло «локальны» манме конфликтлаште да кызытсе л;мын эртаралтше сарзе операцийыште вуйыштым пыштыше салтак-влакым ме мыняр кужун шарнаш т;;алына, нуно тунар жап чоныштына илаш т;;алыт. Вет арамак огыл дыр «Бессмертный полкна» кажне ийын шарлен да кумда;ын толеш. Ынде тушко Российын кажне лукшо ушнен, эсогыл моло икмыняр йот эллаште илыше-шамычат ;рдыжеш ынешт код, нунат Кугу Отечественный сарыште Се;ымаш кечын ты шарнымаш да патырлык акцийыш ушнат.
Т;рл; сарыште вуйыштым пыштыше-влак нерген тукым гыч тукымыш нигунам й;рыдым; шарнымаш Михайловка селасе калыкымат ик минут жаплан шыпланен, вуйым савен шогаш таратыш.   
     Ты мероприятийыш селасе веле огыл, кундемысе вес ялла гычат толшо калык лы;ак погынен ыле. Л;мынак шым шотло гынат, верысе школышто тунемше-влак дене пырляже ш;д; е; утларакат погынымыла чучо. 
– Шочмо элым аралымаш – тиде кажне п;ръе;ын шнуй порысшо, – митингыште мутым налмекше, палемдыш Советский муниципал район вуйлатыше Сергей Халтурин. – Тиде порысым Михайловка кундемысе п;ръе;-влак Кугу Отечественный сар годымат, л;мын эртаралтше сарзе операцийыштат да моло жапыштат эре порын гына шуктен шогеныт да кызытат шуктен толыт. Тачысе мероприятийышкат теве Афган ден Чечня сарын, т;рл; локальный конфликтыште лийше п;ръе;-влак, СВО–што вуйыштым пыштыше патыр воин-влакын, тыгак кызыт тушто кучедалше тале сарзына-влакын ача–авашт, родо тукымышт чумыргеныт. Таче ме ты кундемысе чыла сарзе-влакым шарнен, тыгай митинг–реквиемым эртарена. Тысе чыла калыклан СВО–што улшо-влаклан т;рл; семын гуманитар полышым чумыраш полшымыштлан, маскироватлалташ кучылтмо сеткым пидмыштлан, блиндаж свечам ямдылымыштлан, пижым, носким пидмыштлан, салтак вургемым ургымыштлан, чылажланат районысо депутат-влак л;м дене пеш кугу таумутым каласем. Элнан эрыкше верч т;рл; жапыште вуйыштым пыштыше сарзе земляк-влаклан курымеш волгыдо шарнымаш лийже…   (ФОТО № ..._132131)
Тыгаяк тауштымашан поро мутым ойлыш Советский муниципал район администраций вуйлатышын социал йодыш шотышто алмаштышыже Ирина Пьянкова.
– Сарыште вуйыштым пыштыше салтак-влак нерген шарнымаш тушкен ила, кушкен ме нуным шарнаш т;;алына, – палемдыш Ирина Ивановна. – А ме нуным курымеш шарнаш т;;алына. Лач тидын нергенак раш ойла тачысе митинг–реквием да Шарнымаш аллейыште пуше;ге-влакым шындымашат…
Шарныктат Се;ымаш аллей ден парк
Михайловка ялысе Се;ымаш аллейыште кум шарныктыш уло. Эн кугужым Кугу Отечественный сарыште вуйыштым пыштыше воин-влаклан шогалтыме, вес к;ж; – тылын ветеранже ден сарын икшывыже-влаклан, кумшыжо – сарыште вуйыштым пыштыше-влакын авашт ден пелашыштлан п;леклалтын. Тылын ветеранже ден сарын икшывыже-влаклан шогалтыме шарныктыш к; ;мбалне фото-влакым велыме. К;шыл радамыште Александра Егоровна Мичееван портретшым ужына. Кугу сар т;;алме годым тудлан улыжат 12 ий лийын. Тыгай ийготанак колхозышто пашам ышташ т;;алын да умбакыжат, лым лийде, паша кечым кодыде эр ;жара гыч кас пычкемыш марте тыршен. Тачысе кечылан тылын моло труженикше кодынат огыл. Тудо пагытысе неле, й;с; илыш шукыштын тазалыкыштым лунчыртен, ;мырыштым к;чыкемден. А вет эн нелыже тунам ;дырамаш ден ийготыш шудымо самырык икшыве-влакын вач;мбакышт возын. «Чылажат фронтлан – чылажат Се;ымаш верч!» – тылыште тыгай девиз дене тунам изижге–кугужге тыршеныт.   
Чыла тидын нерген эше ик гана ушештараш да самырык тукымым палдараш верысе краевед, пашан ветеранже, ты мероприятийын ик тале организаторжо Георгий Иванович Мичеевлан мутым пуышт:
– 1965 ий марте Се;ымаш кече каныш кече семын пайремлалтын огыл. СССР Верховный Советын у пайрем шотышто Пунчалже лекмеке, верысе калык тидым шке семынже кумдан палемдаш шонен пыштен. Эн ончычак райисполком деч сареш вуйыштым пыштыше салтак-влак л;меш паркым почаш верым йодыныт. Тыге Михайловка ял воктене кок гектар кумдыкан мландым колхоз нур деч ойыреныт. Тудым парк семын негызлен, се;ымашлан 20 ий темме вашеш Кугу Отечественный сарыште вуйыштым пыштыше землякышт-влак л;меш сарын ветеранже, верысе школышто туныктышо ден тунемше-влак пушенгым, утларакше куэм, шынденыт. Кажне колышылан ик пуше;ге дене. Тыге 500 пуше;ге кугытан парк шындалтын. Парк покшелне ондакше пу гыч шарныктышым шогалтеныт, вара ик–кок ий гыч, кермыч дене оптен, мотор Чапк;м ыштеныт да ;мбачше гранит плита дене комыжленыт.
      Тиде парк пеш моторын кушкын шогалын. 2025 ийыште Се;ымаш паркым негызлымылан кудло ият темеш. Тиде жапыште кажне ийын тушто Се;ымаш кечын веле огыл, моло кугыжаныш к;кшытан пайрем годымат митинг да тулеч моло мероприятий-влак эртаралтыныт.
      – 1985 ийыште кундемыштына эше 40 е; утларак фронтовик кодын ыле, – мутшым умбакыже шуйыш Георгий Иванович. – Нуно ончыкылык тукымлан серышым возеныт да, капсулыш пыштен, Чапк; пелен уреныт. Пытартыш фронтовикын илыш дене чеверласымекше гына почаш к;штеныт. 2014 ийыште Кугу Отечественный сарын пытартыш участникше Николай Иосифович Горелов 7 майыште митинг годым сарын участникше-влаклан шогалтыме памятник воктелан канде кожым шынден коден. Тудо ийынак, 30 декабрьыште, сарын пытартыш ветеранже шкежат уке лийын. 2015 ийынже Кугу Се;ымашлан 70 ий темме кечын фронтовик-влакын тойымо капсулыштым к;нчен лукмо да торжественный митингыште уло калык ончылан лудмо. Кызыт тиде серыш верысе школын тоштерыштыже аралалтеш. Вараже тиде Се;ымаш паркыштак Афганистаныште, Чечняште да моло локальный  конфликтлаште вуйыштым пыштыше але кучедалше воин-влак л;мешат пуше;гым шынденыт. А таче теве СВО–што вуйыштым пыштыше да тушто кучедалше землякна-влак л;меш Се;ымаш аллейыште туйым шындаш т;;алына. Вес ийын Кугу Отечественный сарыште Се;ымашлан 80 ий темеш. Жап шижде ончыко куржеш, теве ынде тудо сарын веле огыл, тылын ветеранже-влакат кодын огытыл, пытартышыжат, мыйын ч;ч;вате, тачысе кечылан черле кия, митингышкат толын ыш керт. Тудо шке жапыштыже Марий Эл Радиоланат сар годсо пагыт нерген каласкален ыле, мыят ойлымыжым ик гана веле огыл колыштынам. Тунам, неле пагытыште, чыла–чыла фронтлан колташ тыршеныт, адакше к;шыч колтымо планжат кугу лийын. Тидлан к;рат кажне ийын гаяк шошо вашеш ялысе калыкын кочкышыжат кодын огыл. К;н пырче, ложаш, паре;ге пырт лийын гын, вашла полшеныт. А паре;гыжым чыла кочкын пытараш огеш лий – шындашат кодыман. Тыгай неле годым коштымо коншудо, нуж, моло шудо, кочкаш й;рышыла чучшо пуше;ге ш;мым йо;ыштеныт да мардеж вакш лукышто але амбар пундаште кодшо уржа ложашым луген амалкалаш, м;шкырым ондалаш тыршеныт. Эн чотшо нолго ш;мым коштен, йо;ыштен кочкыныт, санденак таче тидым шарнен, самырык нолгым шындаш сарын икшывыже-влакым ;жам…   
     Кочо таман кинде
    Нолго (моло икмыняр кундемыште тиде пуше;гым «шоло» семын палат, рушлаже “ильм” (“вяз”) тиде кундемыште, южо сурт воктенат кушкеш. Сар жапыште ты пуше;ге шуко лийын, маныт. Кочкаш й;рышыш савыраш ш;мжым ньыгылтен налыныт, вара изишак коштен, ложаш марте йо;ыштеныт. Шошо велеш ложаш ден ш;раш ч;д; лиймеке, паре;ге, ковышта, моло пакчасаска пытымеке, йоча-влак шужен пуалаш т;;алыныт. Тунамже йо;ыштымо коншудо дене пырля нолгымат пырт шурно ложашеш варен, киндым к;эштыныт. Тыге сар мучко, манаш лиеш, Михайловка кундемысе вольыкым веле огыл, калыкымат нолго ложаш шужен колымаш деч утарен. Тидлан к;рат, да эшеже самырык тукымат тидын нерген ынже мондо манын, обелиск аллееш тиде пуше;гымат шындышт.
Уржа ложашеш нолго ложашым варен, л;мынак к;эштме киндым тамлен ончашат темлышт (ФОТО № … 131525–1). Тудыжым Михайловка гыч илалше ;дырамаш Зинаида Орехова л;мынак к;эштын да митингыш чумыргышо-влаклан шкежак пуэден кошто. Ик п;чкышым мыят кочкын ончышым: тамже кочырак гынат, шужымо годым кочкаш лийшашла чучо. Ойлат, тыгай киндышкыже кочкаш й;рышыла чучшо моло шудо ложашымат, коншудымат ешареныт. Тудыж дене эшеат кочырак лийын, очыни. Изи годым коншудыжым о;айлан тамлен онченам – кочыракын чучын. Эше кодшо курымын кудлымшо ийлаже мучашыштат, шарнем, с;сналан, в;ра;лымаште шогышо презылан коклан уржа ложаш дене пырля варен, коншудо лапашым ыштен пукшат ыле…
 Тачысе кечылан Михайловка кундемыште сарын икшывыже радамыш пурышо-влакшат кудытын веле кодыныт – тиде Михаил Михайлович Пайбердин, Клавдия Григорьевна Чупанова, Зоя Сергеевна Кугуелова, Нина Ивановна Данилова, Фаина Елизаровна Колумбаева да Александра Сергеевна Захар. Вес ийын тыште, Кугу Отечественный сарыште се;ымашлан 80 ий теммым палемдыме жапыште, тылын пытартыш труженикше 95 ияш Александра Михайловна Мичеевам шарныме семын эше ик канде кожым шындаш шонат.
      Сар годым вет ятыр еш гыч кок–кум е; денат фронтыш каеныт: ачаже ден эргыже, ш;жарже але акаже… Шагалын огыл сар тулеш вуйыштым пыштеныт. Кугу Отечественный сар жапыште ты кундемыште вичш;д; наре ;дырамаш-влак пелашыштым, эргыштым але ;дырыштым йомдареныт. Тыгай йомдарымашын чон сусыржым нимо денат эмлаш огеш лий. Тылеч посна тылыштыжат шуко й;сым, шужен явыгымашым, колымаш марте шумымат чыташ верештын. Сар годсо чыла неле–й;сым, тунамсе путыракат кочо таман илышым шарнымаш л;мешак Се;ымаш аллеш поланым шындышт.
ФОТО № … _ 134128
Тыге ожнысекак п;ралтын: п;ръе;-влак шочмо кундемыштым, шочмо элыштым аралышаш улыт. Теве тачысе пагытыштат Михайловка кундемын патыр эргыже-влак шкеныштын шнуй порысыштым л;мын эртаралтше сарзе операцийыште шуктат. Чаманаш веле кодеш, нунын кокла гыч кумытынжо – тиде Алексей Геннадьевич Клюкин, Илья Владимирович Андрейшев да Василий Николаевич Ильин боевой задачым шуктымышт годым с;й пасуэш курымешлан вуйыштым пыштеныт. Колымекышт кумыньыштымат боевой награде дене палемденыт. Нуным курымеш шарнен илашлан ача–авашт, родо–тукымышт, пошкудышт туй пуше;гым шындышт. 
      – Се;ымаш аллейыш шындыме туйжо чыла сарла гыч п;ртылдым; землякна-влакым шарныкташ т;;алеш, – каласкала Михайловка ялыште илыше, Советский муниципал район администрацийысе т;выра п;лкам вуйлатыше Аркадий Яковлевич Ефремов. – Южо вере шарныктыш пырдыжым ыштат, тыгай пырдыжше мемнанат уло, но ме эше шарныктыш аллейымат ышташ мутланен келшенна. Ончыкыжым нине туй-влак коклаш СВО–што да моло сарлаште вуйым пыштыше землякна-влакым шарныктыше мрамор але гранит плитам пыштена.
Тиде кечын памятник–обелискан Се;ымаш аллейыште кандаш туйым шындыме – кок могырым ныл пуше;ге гыч. Вуйжым савен шогалше салтакым велыман, шым метр утларак к;кшытан памятникшым 2018 ийыште Верысе инициативе программын проектше почеш шогалтыме.
      К;чыкын кундем нерген
Митинг–реквием деч вара Михайловка кундемын историйже дене к;чыкын гына тысе совхозын ончычсо т;; бухгалтеже, краевед, «Ончыко» журналын поро йолташыже Георгий Мичеев палдарыш.
     Ожныракше ты велне утларакше руш-шамыч иленыт, нуно Сурты села могырым толыныт. Ончыч тыште кок колхоз лийын – Калинин л;меш ден «Заветы Ильича». Нуно Йошкар–Ола районыш пуреныт, вара ик жап Ро;го районыштат лийыныт, умбакыже – Советский. Кугу Отечественный сарыш Михайловко кундем калык Йошкар–Ола район гыч каен.
      – Мый шочынже Оваснур ял гыч улам, тушкыжо Морко могырым илаш толыныт, чодырам куклен, илемлам почыныт, – палемдыш Георгий Иванович. – Михайловка кундемысе Спасский, Чевернур, Аймет, Озамбай, Никольский почи;га яллашкат Морко могырымак толыныт. Вараже кумдан чапланыше «Михайловский» совхозышкыжо республикнан т;рл; кундемлаже гычат илаш да пашам ышташ толыныт. Совхозын кугытшо 9500 гектар наре, адакше вольык в;тат ятырак лийын, сандене паша кид эреак к;лын. «Михайловский» совхоз 1974 ий октябрь мучашыште ышталтын. Тений тидлан 50 ий теме, но озанлык тымарте илен ыш шукто: демократий ден рынке илыш кумыктышт. Мыйын т;; бухгалтерлан ыштыме жапыште совхозышто 600 наре е; тыршен. Кызыт ондакысе виян озанлыкын икмыняр кумдыкшым «Семёновский» госплемзавод айла да чапле шурно лектышым налеш. Моло вереже, чаманаш веле кодеш, вондер ден чодыра кушкеш…
Салтак ава-влак
      Митинг–реквием т;;алме деч ончыч л;мын эртаралтше сарзе операций годым сусыргышо да кызыт эмлымверлаште улшо воин-влакын авашт дене к;чыкын гына мутланашат жапым верештым.
     «Балабай»    
      Тудын нерген аваже, «Михайловский» совхоз годым икмыняр вере пашам ыштыше, кызыт сулен налме канышыште улшо да верысе т;выра п;ртышт; маскироватлалтшаш сеткым пидше, окопышто кучылтшаш сортам ыштыше Татьяна Ивановна Балабаева каласкалыш:
      «Эргым кум ий юж–десант войскаште контракт почеш служитлен, отделений командир лийын. Контрактше пытымеке, м;;г; п;ртылын, пел ий «Акашевский» чыве фабрикысе оролышо подразделенийын вашке реагироватлыше группыштыжо (ГБР) пашам ыштен. Вара мобилизаций почеш 2022 ийыште Михайловка села гыч индеш е;ым л;мын эртаралтше сарзе операцийыш на;гаеныт. Артурым октябрь мучаште мобилизоватленыт. Умбакыже штурмовой подразделенийыште служитлаш ямдылалташ Ульяновск кундемыш логалын, туштат отделений командир лийын. Ик жап гыч Луганский областьыш колтеныт. Туштыжо мемнан Михайловка села гыч кумытын лийыныт – Артур эргым, Василий Ильин да Дима Ягодаров. Икмыняр жап гыч эргымым взвод командирын заместительжылан шогалтеныт. Ондакше Вася Ильин ден Дима Ягодаров Артурын взводыштыжак служитленыт. Нуным 28 мартыште Приволье посёлко кундемыш на;гаеныт да 8 июнь марте тушто лийыныт.
      Подразделенийым угыч ешарен чумырымо деч вара 10 июньышто м;;геш тушкак пуртеныт. Умбакыже Артур мемнан Михайловка села гыч шкетын лийын, моло семынак тунамже огеш кай гынат кертеш улмаш. 10 июньыштак Приволье посёлкым штурмоватлыме годым взвод командирышт, самырык лейтенант, да эше кок сержант сусыргеныт. Эргым взвод дене командоватлымым ;мбакыже налын да палемдыме позицийым штурмоватлен. Ик жап гыч батальоныш доложитлен: «Налме позицийым кучена, но вийна шагалемеш, полышым вучена…» Тушто Шернур район Кукнур села гыч марий рвезе колен. Ик жап гыч м;;геш чакнаш к;штеныт.  Артур гранотомётчик дене коктын взвод чакнымым аралаш кодыныт. Гранатомётчикше самырык лийын, ик–кок гана л;енат, Артур ше;гелне шылын шинчен, а эргым автоматше гыч патрон пытымешке тушманын позицийже могырыш да квадракоптерже-шамыч ;мбаке л;йылтын. Вара гранатомётчикын автоматшым налын да тудын магазиныштыжат патрон пытымешке л;йылтын. Нунын БПЛА–же пеш шуко чо;ештылыныт, ;мбакышт гранатым кышкаш тыршеныт. Чакнымышт годым Кукнур рвезын колышо капшым ужын, шкенан деке лукташ пижын. Тыгодым коптер адак ;мбакше гранатым шуэн. Артурын шола йолыштыжо пулвуй деч ;лнырак чыла шылым лу марте к;рышт луктын, йолгопкаште кок парням п;чкын кудалтен. Пурла могыржо вуй гыч т;;алын йол марте чыла гранат осколкан лийын, кызыт мартеат нуным луктын пытарен огытыл. Шканже шке жгутым пыштен, промедол уколым шынден да раций дене нелын сусыргышо “трёхсотый” улмыжо нерген батальоныш увертарен. «Вучалте, эвакуироватлена», – маныныт.
       Михайловко гыч рвезе-влак отпускыш толмышт годым ойленыт: «Раций дене мутланымым колына да шонена, эвакуироватлаш кайыше-шамычым чылаштым пудештарат да «Балабайжымат» (Артур тыгай позывной дене коштын) луктын огыт керт. Кужэ;ер район Изи Лажд;р ял гыч изак–шоляк Андрей ден Игорь Липатниковмыт коктын Артурым лукташ каеныт». Эргым шкеже мылам нимом тыгай нерген огеш ойло, лач нине рвезе-влак каласкаленыт. Советский посёлко гыч рвезе тудым луктын огыл, «Извини Балабай, я тебя не понесу» манын, коден каен. Л;дын шуэн коден. Артур шагат утла окоп деч ;рдыжт; в;р йоген киен: осколко дене ш;ткалалт пытыше коваштым жгут дене пидын от керт вет. «А мом кием, в;р йоген тышан колынем мо? А мыйым авам вуча», – шоналтен, окопыш нушкаш пижын.
      «Лукташ миен улына, Артур окопышто кия (нушкын миен шуын), кидыштыже – гранате. Шкеже в;р йогымылан к;ра чыла ошем пытыше, – отпускыш толмышт годым вашлиймекына каласкаленыт Липатниковмыт. – Пасу гай кок чара вер гочын луктынна, вуйым н;лталаш огеш лий, тунар чот л;йкалат, дронышт ;вырала чо;ештылыт. Носилкаш пыштеннат, моткоч виян куржынна, вара иктаж 15–20 метр гыч адак шу;галтына да шып гына киенна. Угыч т;рштен кынелын куржынна, икмыняр гана Артурымат носилка гыч шу;галтаренна. Тыге толашен, содыки шкенан позицийыш луктын се;енна...»
      Артур йол эрдешыже жгутым шке кылден, промедол уколымат шкеже шынден. Шагат утла пасу гай чара верыште киен, вара траншей марте шагат наре нушкын. Умбакыже траншейыште киен. Эргымым Липатниковмытын шкенан позицийыш лукмекышт, Михайловка села гычак Дима Ягодаров ден Советский посёлко гыч Женя Мамаев вертолёт марте нумал луктыныт. Туштыжат л;дыкш;, тушманын квадракоптерже-шамыч чыла вере чо;ештылыныт. Тидын нерген Дима Ягодаровшо тыге каласкален:
– Лукмына годым пеш тале й;р ыле, Артур кидем кормыжтен кучен шынденат, эре йодеш: «Брат, мый илаш т;;алам вет, ом коло?» «Конешне, илаш т;;алат», – кажне гана ;шандарен вашештенам мыйже. Вертолётыш к;зыктымаште лавырашкат шу;галтаренна. Тыгайже годым чыла сусырген пытыше Артур чот йы;ысалтен, кычкырен, аватмут денат туманлен налын. Вашкыме годым кунам чылажымак ласкан да арун ыштен шуктет?..
      Тыге эргымым полевой медсанбатыш луктыныт. Тиде 2022 ий 11 июньышто лийын. 12 июньышто Артур вес номер гыч звонитлыш: «Авай, – манеш, – мыйым Ростов-на-Дону оласе госпитальыш на;гаят».
– Мо лийынат, молан те;гече шыч звонитле? Кертын отыл мо? – телефоныш кычкырем.
– Изиш сусыргенам, – вашештыш.
– Мый тугеже Ростовыш мием, – маньым.
– Ит тол, мыйым умбакыже Москвашке, Бурденко л;меш госпитальыш колтат, – каласыш.
     Икмыняр жап гыч Бурденко л;меш госпитальыш миенам, арня чоло пырля лийынна. Умбакыже Артурым Пирогов л;меш госпитальыш кусареныт. Туштыжо кок тылзат пеле киен. Йолыштыжо операций деч варат осколко кодын, вара ш;яш т;;алын, гангрене лийын. Сандене вес операцийым ыштен, пел йолгопкажым п;чкыныт. Кумшо группо инвалидностьым пуэныт да Химки оласе госпитальыш кусареныт. Идалык утла госпитальлаште киен. Тушто протезым ышташ с;реныт, но тачат нимо уке. Пел йолгопаже уке, таганжымат огеш шиж: йолм;шкырышт; шылжым сухожилий дене пырля гранат осколко к;рышт луктын. Йолыштыжо эше вес осколко-шамычат кодыныт, изишак тарванылешат, коржаш т;;алыт.
– Артур эргыдан иктаж могай специальностьшо лийын мо? – умылынем.
– Латик классым пытарымеке вигак, манаш лиеш, армийыш налыныт. Тушто кум ий лийын. Вара пел ий Акашевыште пашам ыштен. Кызыт чыла документше частьыште, огыт колто. Лейтенант званийым пуэныт, подвигым ыштымыжлан Мужество орден дене палемденыт. Частьше гыч нимогай кагазымат огыт колто, шкенжым вучат. Госпитальыште кийымыже годым Москваште военкоматыш пашаш кодынешт ыле – шкеже келшен огыл, Йошкар-Олаште военкоматыш пурынеже ыле – документым огыт колто. 22 ияш мобилизоватлалтын, кызыт 24 ийым темен. «За отвагу», «За боевые отличия», «Участник специальной военной операции» медаль-влак да Мужество орден дене наградитлалтын. Офицер званийым пуэныт.
     Артур дене пырля лийше Вася Ильин 2023 ий 5 февральыште СВО–што с;й пасуэш вуйжым пыштен. Капшым 17 февральыште конденыт. Шкенан ш;гареш тойымо.
Пелашем Андрей Васильевич Балабаев мыйын семынак Михайловко ял гыч. Коктынат шочмо кундемлан к;лш; лийынна, ;рдыжт; пиалым кычалын огынал. Артур мемнан кумшо йоча, тудын деч кугурак кок ;дырна да тудын деч изирак Даниил шольыжо улыт. Пытартыш эргына тений армий гыч толын. Ондакше Вятский селаште техникумым тунем лектын, кызыт Марий кугыжаныш университетыште инженер–технолог лияш шинчымашым пога. ;дырем-влак ешан улыт, коктынат Советский посёлкышто илат, иктыжын пелашыже СВО–што кучедалеш. Кугурак Марина ;дыремын кок икшывыже уло, эргыже Вятскийыште кокымшо курсышто тунемеш, ;дырж; кадетский классым пытарен, олаште тунемеш. Кокымшо ;дыремын ик эргыже уло. Шкеже “Акашевский” чыве фабрикыште мастерлан пашам ышта. 
Артур эргымым СВО–ш на;гайымеке, Михайловкышто мый эн ончыч сеткым пидаш т;;алынам…» – каласкалымыжым кошартыш Татьяна Ивановна.
Кок эргыжат сарыште лийын               (ФОТО № ... _ 144519)
Вес салтак аван, тыгак Михайловка т;выра п;ртышт; аралтыш сеткым пидше да окопышто кучылтшаш сортам ыштыше пенсионерке Зинаида Васильевна Орехован кок эргыжат сарын кочо шикшыжым тамлен ончен. Иктыже нелын сусыргымыжо деч вара угыч л;мын эртаралтше сарзе операций каен шогымо кундемыш п;ртылаш ямдылалтеш. Чыла тидын нерген ятыр ойгым ужшо да палыше ава к;чыкын гына тыгерак каласкалыш:
«Эргым, Александр Степанович Орехов, 1980 ийыште шочшо, ик жаплан СВО гыч сусыргышо толын ыле. Ондакше кодшо курым мучаште салтак службым эртен, вара милицийыште служитлен. 2022 ийыште мобилизаций почеш уэш армий радамыш налыныт. Палемдыме частьыш кайымышт годымак, 2023 ий 31 январьыште, поездышт бомбитлымаш йымаке логалын. Арня наре поезд корным т;рленыт, поездыштак иленыт. Умбакыже ончыко каяш лийын огылат, м;;геш савырнен, Ростов–на–Дону олаш п;ртылыныт. Тушеч Донецкий областьыште сар каен шогымо верлаште, вара Мариупольым штурмоватлымаште лийын. Ик кредалмаш деч вара взводышт гыч Нижегородский область гыч призыватлалтше салтак дене коктын гына кодыныт. Тунам эргымже сусыргышо лийын. Икмыняр жап госпитальыште эмлалтмек, угыч штурмовой ротышкак логалын. Кызытше ш;йышкыж; кугу осколко толын керылтын улмаш да тупыштыжо йыргешке кугу сусыр пале уло. Кокымшо гана сусыргымыжо деч вара талук утла госпитальыште эмлалтын. Тений сентябрьыште Казаньыш на;гаеныт. Кызытше кушто – тидыжым раш каласен ом керт. Угычын операцийым ыштат ала мо. Т;рланен шуэш гын, адак сарыш кайышаш нерген ойлыштеш.
Милицийыште служитлымыже деч вара Саша эргым эше «Семёновский» племзаводышто трактористлан пашам ыштен. Тушечынак мобилизоватленыт. Степан Семёнович пелашем ден когыньнан чылаже ныл икшывына лийын, иктыже шым ияшак колен. Пелашемжат самырыкак илыш дене чеверласен, 27 ияшак тулыкеш кодынам. Шкетланем икшывем-влакым йол ;мбак шогалташ верештын. Й;ра, эллан, калыклан й;рышым ончен куштенам.
Кугурак эргым, Евгений Степанович Орехов, Чечняште икымше сарыште лийын. Тудымат пел ий кычалынна, кушко гына серышым возгален огынал. Чечняштыже Михайловка кундем гыч кумытын пырля лийыныт – мемнан Женяна, Альберт Иванов да Владик Кирлашев. Эргынаже сусырген да госпитальыш логалын. Кызыт тудо Отар ялыште ешыж дене ила. Суртна й;лен каен. Изирак п;ртым ыштенна да тушто ила.
СВО–што сусыргышо Сашаже мемнан пытартыш икшывына. Чечня сарыштыже икымше икшывына лийын, тудо 1975 ийыште шочшо. Коклаштышт 1977 ийыште шочшо ;дырна уло. Тыгеже йыгыр шочшым ыштенам ыле да иктыже изиже годымак мемнам коден каен. Тыгай п;рымашем улмаш дыр. Й;ра, кугыжанышлан к;лш; кок эргым ончен куштенам...»
    ***
 Кызыт Михайловкышто ныл пенсионер СВО-што маскироватлаш кучылтмо сеткым пидыт. Кудыжо черланенат кудалта, к;н шинчажат пуалеш. Пидшаш материалым Советский гыч кондат. ;маште ужар т;сан 17 сеткым пидын колтеныт. Тенийже але шагалрак пидыныт, шымытым веле: пидшаш материал ситен огыл. Тылеч посна индеш ош сеткым пидыныт. Эшеже окопный манме сортамат ыштат. Тудыжым изи огыл партий дене колтедылыт.