Шийсолан ший эргыже

Шочмо мланде
Эрик Петров
Шийсолан ший эргыже
Очерк
Каныш кечылан шочмо Шийсола ялышкыже, ача-аважын чумырымо, вара родо-тукымжо, утларакше Лёня курскаже дене пырля т;рлен шогымо суртыш унала толшо Колюк, марла капкам почын, уремыш лекте. Колюкшымат ынде нигузе тыге, ийготыш шудымо йоча семын, л;мдаш огеш лий: тачысе кечылан тудо запасысе полковник, технический науко кандидат, эше СССР годсекак спорт мастер, военный институт пеленысе автошколын начальникше Николай Иванович Степанов. А уремже тудак - изи годсек чарайола куржталме ошман урем. Лачак п;рт-влак шагалемыныт. Теве Кожласола могырым уремыш пурымаште Сопан ватын (Анна Филиппован), Кырлян Ванькан (Иван Родионовын) суртышт ынде ятыр ий дене й;ршеш пуста;ше шинчат, лунчыргенат шуыныт. Шкештат ош т;ня дене чеверласеныт, икшывыштат ;рдыж кундемлаш каен пытеныт. Теве ондакше воктеныштак верланыше Йогор Никифоровын суртшат ятыр ий ондакак й;лен, ик эргыже Кожласолаште ила, весе Нурсолаште, молышт ;рдыжт; улыт. Вес велнат Йогор Майрукын суртшо яраш кодын, кеч тудыжым Нурсолаште илыше Галюкшо коклан эше толын ончал кая. 
Чынжым  ойлаш гын, ныл уреман Шийсола тоштемеш манашыжак йылме огеш савырне: але ик вере да вес сурт олмеш у п;ртымат шындат, икмыняржым кугумат, кок пачашанымат чо;ат, адакше тоштемаш т;;алшыжымат уэмденак шогат. Тидыже ялын Волжск, Зеленодольск да Казань деч м;ндырнак огыл верланымыжлан к;рат ышталтеш. Верысе-шамычшат мотор кундемеш чумыралтше суртыштым чылтшак ынешт кудалте, к;ж; ялжым эрелан коден каяш тарвана гын, п;ртшым налшыжат вигак лектыт: Оза;ыште илыше-шамыч, манмыла, ва;енак коштыт, ке;ежлан сылне п;рт;сан, п;нч; киш дене ;пшалтше яндар южан верыш канаш толашышт дачым ыштат. Кызытше теве ныл суртымат тыге налыныт. Тольык тиде ялат, моло ятыр вес ял семынак, ий гыч ийыш шо;гемеш: тыштат самырык-шамыч кокла гыч шагалынже шочмо суртеш кодаш кугу кумылым ончыктат. А вет шке жапыштыже Шийсолан Ошмамбал, Мичанлук, П;нчыд;р, Сизыд;р л;ман уремлаштышт илыш шолын, шуко шочшан ешат ятырак лийын. Кызыт теве ик икшывыштымат йоча садыш пошкудо ялыш ш;дырат. Тунам могай йоча сад монь, кугурак икшыве изиракшым ончен, ача-аван каласен кодымо сурт сомылымат кертмышт семын шуктеныт…
Николай Иванович шочмо Ошмамбал уремжым корно гоч вончен, п;ртышт ваштарешак шарлен вочшо изирак ер воктеке миен шогале да ий дене комыжлалтше ер ;мбаке пушкыдо лум пырче-шамычын, пыртлан лекше кечыйолеш чинчын волгалтын, п;рдын волен вочмыштым эскерышыла, эртыше жапыш вончыш. Изиже годым, шарна, ер ;мбалне ий налын шукта ма уке, эрге-шамыч арама але куэ укш гыч клюшкым ыштен, хоккей дене модашат т;;алыт. Шайбыже олмеш изирак консерве атеш в;дым темен кылмыктатат, э-э!, поктен куржталыт вет. Коньки? Могай коньки монь, портышкемым, к; кузе кертеш, ий ;мбалне н;жыт. А ке;ежымже тиде ошма пундашан ерыште, у-у!, кунар й;штылм;. Уремысе чыла йоча-шамыч манаш лиеш, ;дыржыге-эргыжге, чевер ке;еж кечын тышан погынен й;штылыныт, серыштыже т;рл; модыш дене модыныт. Тиде ерым шке жапыштыже ял калык ыштен манын тунам иктат шоналтен огыл. Колюкат кугурак лиймекыже веле пален налын: сар деч вара да витлымше ийлаште тиде кошкышо купан корем гыч торфым луктын, пасулашке шупшыктеныт. Олмышкыжо в;д погынен, ала-кушеч дыр памаш шинчат лектын. Ужат, тидланат тынар ятыр ий эртен! Жап эрта, йортенак куржеш тудо, шижын шукташат огеш лий. Ошмамбал мучко чарайола куржталше Колюкат кудло ийышкат шуам манын тунам шоналтен кертын мо? Тыгай ушыштат лийын огыл. А вет теве декабрь кыдалне тудат кудло ийым темыш.
– Кудло ий, – вашкыде, икшырымын шонкала семынже Николай Иванович. – Тиде ийготышто кажныже к;лынак ше;гекыла ончышташ т;;алеш: илышыште мо ышталтын, мом шуктымо огыл? Тудат теве 34 ийым эллан служитлен, полковник званий марте шуын. Тыгеже шоналтет гын, генералат улыт. Технический науко кандидат, но вет шанче докторат улыт. Спорт денат але мартеат пе;гыде кылым куча. Шке жапыштыже СССР спорт мастер к;кшытышкат шуын. Ик могырым шоналтет гын, шагал огыл, а вес могырымжо – шагалла чучеш. Шагал ма шуко – чылажат шкемын. Ялозанлык пашае;-влак ешеш шочшо йоча, й;ра кеч тыгай к;кшытыш шуын кертынам, – семынже шкенжым лыпландара запасысе полковник.
Тукым кылже шотышто изишак шергал ончаш гын, Николай Ивановичын кочаже -Андрей Степанович Степанов - шке жапыштыже Шийсолаште тале марий улмаш, икымше колхоз председатель. Тудын ныл икшывыже лийын, коктынжо изиракышт годымак коленыт. Мария ден Иван моло семынак черланеныт гынат, илен кодыныт, ача-авам куандарен, кертмышт семын сурт к;рг; пашам шуктен кушкыныт. Кугурак Майрукшо Шийсолаштак Мичанлук уремыш марлан лектын, эре колхозышто тыршен, т;рл; пашам шуктен. Иванже трактористлан тунем лектын да ;мырж; мучко механизаторлан ыштен. 1957 ийыште шке ялышт гычак Зина Родионова дене ушнен, ешым чумырен. Нунынат ныл икшывышт лийын: Нина 1958 ийыште шочшо, Лида - 1960 ийыште, кок ий коден адак ;дыр шочын, тудыжым Тамара манын л;мденыт, адак кок ий эртымеке гына эргым вучен шуктеныт - Колюк 1964 ий мучашыште  шочын. Тыгеже Николай Ивановичын кугезе кочажынат, Степанын, ныл икшывыже лийын: кум ;дыр да ик эрге. ;дыр-влакше Упшер кундемышкак марлан лектыныт - Элнетт;рышк;, Кожласолашке, Пекозашке да туштак ;мырыштым эртареныт, а кочашт - Андрей Степанович – ача-ава суртеш кодын, нуным ончен, Шийсолаште ешым чумырен илен. 
Тыгеже шоналтен ончаш гын, Колюк, очеркнан геройжо Николай Иванович, чынакак, тыглай марий ешыште 1964 ий 15 декабрьыште шочын. Ачаже Иван Андреевич Степанов, 1931 ийыште шочшо марий, Совет Армий радамыш миен толмыжо деч вара эре шочмо колхозыштыжо механизаторлан пашам ыштен, 1987 ийыште, пенсийышкат лектын шуктыдеак, ;мыр лугыч лийын. Аваже, Зинаида Фёдоровна, ;дыр годсо фамилийже дене Родионова, 1935 ийыште шочшо, ондакше колхозышто т;рл; пашам шуктен, вара Упшер кундемыш пурышо, Шийсола деч кок-кум ме;ге ;рдыжтырак верланыше Кичиер посёлкысо «Строитель» санаторийыште кухньо пашае; лийын. 85 ийым эрталтымеш илен шуктен, 2020 ий сентябрьыште к;чык жап черланен кийыме деч вара уке лийын гынат, эрге ден ;дыржо-влакын чоныштышт эре ила, эре пеленышт гаяк чучеш.
- Авайын шочмо ешыште, (к;н) В;дыр Родионовын, ныл икшыве лийын, - каласкала Николай Иванович. - Кугуракше Майрук кокай Звенигово район Красногорский посёлкыш марлан лектын, ешыж дене туштак илен. Почешыже Элыксан ч;ч;й - Александр Фёдорович, Кугу Отечественный сар гыч капитан званий да кок орден дене п;ртылын, сар годым шуко гана сусырген, сандене сар деч варат эре эмлалташыже логалын, ;мыржат кужуак лийын огыл. Вара Лиза кокай, тудат авана семынак шочмо ялышкыже, Шийсолашкак марлан лектын, ешым чумырен, марийжын фамилийже почеш Печникова лийын. Лиза коканан Анатолий эргыже Крымыште илен, шукерте огыл уке лийын. Валя ;дырж; Ростов-на-Дону олаште ила, икшывыже-влакат туштак улыт. Алексей эргыже офицер лийын, кызыт Волжск олаште ешыж дене ила. Пытартыш Виктор эргыже Шийсолаште ешым чумырен, ача-аван суртыштышто ила. Чыланат икшыван, уныкан лийыныт. Изиракше авана - Зинаида Фёдоровна.
Аваштын шочмо суртышто изаже, Александр Фёдорович Родинов илен. П;ртш; Ошмамбал уремын вес мучашыштыже, Сизе э;ер воктене верланен. Женя эргыже, Нина ден Лида ;дырж;-влак Йошкар-Олаште илат. Николай эргыже Волжск олаште илен гынат, ача-ава суртым  кучен, ныл ий ончыч уке лийын, кызыт Александр Фёдоровичын суртшым Колян Люба пелашыже куча, пакча-саскам шында.   
- Ешыште пеш вучымо да пытартышлан шочшо эрге йоча лийынам гынат, мыланемат сурт к;рг; сомыл ятырак логалын, - шарналтен ойла Николай Иванович. – Акам-влак мыйым тыге туныктеныт: модаш кайынет гын, ондак ыштышаш пашатым пытаре, вара веле уремыш лектат. Мыланем кызытат туге чучеш, пуйто мый пошкудо йоча-влак деч шагалрак уремыште модын куржталынам. Кажне кечын м;;гышт; могай-гынат паша лектынак шоген – тидыже изи йочалан, мутат уке, келшен огыл, но акам-влак мый дечем кугурак лийыныт, ваштарешышт утыжым пелешташат тоштын омыл дыр. Ача-авамытат пашан к;лешлыкшым умылтарен моштеныт: чылажымат жапыштыже ыштыман, тунам гына ончылнет шындыме лектышыш шуат. Адакше мыланем изием годсекак плотник ;згарым кучыкташат ;рын огытыл. Иктаж кум-ныл ияшем годымак ачам ч;гыт ден пудам пуэн, о;а п;чкышыш перен ончыктен. Мый шкеже тидым сайынак ом шарне, но акам-влак ч;чкыдын ушештарат, кузе мый икана кинде сукырыш коло наре пудам перкален шынденам. Вараже, шарнем, эше школыш кайыме деч ончычак ш;яш т;;алше пече о;амат вашталтен т;рлаш толашенам. Тыгак изинекак товарым, ножовкым, моло ;згарымат кучылташ тунемынам. Тидын шотышто тачат йолташем-влак «Тый кидешет товарым кучен шочынат, очыни» маныт. Манмыла, Юмылан тау, сурт к;ргышт; могай п;ръе; паша уло – чыла ыштен моштем. Тыгайжылан ачам дечат, пошкудо ден родо-тукым дечат нунын ыштымыштым онченак тунем шогенам. Ик ч;ч;м, Николай Родионов, ялыштына пеш тале плотник ыле, вес ч;ч; – Борис Печников – ко;га мастар, кумшо ч;ч; – Володя Кузьмин – радиоприёмникым, телевизорым т;рлен моштен, ялыште телеантеннымат мастарын шогалтен коштын. Адакше ялыште вет икте-весылан эреак полшен илыме. Пум ямдылмет, кургым ыштымет, паре;гым шындыме ден к;нчымет да тулеч моло пашамат шукыж годым т;шкан шуктымо. Ожныракше, эше суворовский училищыште тунеммем годымат, шарнем, ялыште иктаж еш суртыштыжо чо;ымаш пашам т;;алеш гын, в;ма дене ыштеныт. Мыят кертмем семын пошкудылан полшаш эреак коштынам. Эшеже кумшо класс деч вара кажне ке;ежым колхоз пашашкат ушнаш логалын, ачам дене пырля тырмалашат, трактор вий дене ыштыме моло сомылым шукташат пернен. Шымше класс деч вара эсогыл комбайнерын полышкалышыжланат коштынам… 
Колюкын изиже годым, кудлымшо ийла кыдалне, тыгак варажат Шийсолаште йочасад лийын огыл. Икшыве-шамыч, манмыла, уремеш икте-весым эскерен кушкыныт. Ача-ава-влак эр пычкемыш гыч кас пычкемыш марте эре пашаште лийыныт. Мутат уке, кажне ешыште кугурак икшыве изиракшылан вуйын шоген, но пошкудо йоча-шамычат вашла эре полышкаленыт. Теве Николай Иванович тачат пошкудо рвезым, Юрий Филипповым, шкеж деч вич идалыклан кугурак йочам пор омут дене гына шарна. Тудо Колюкым пеленже кол кучашат коштыктен, чодыра гоч Кичиер посёлкыш кином ончашат на;гаен, велосипедшымат ик гана веле огыл ачален пуэн, ботинкан ечышкыже крепленийымат шынден да тыгодым эреак туныктен ойлен, кузу ыштышашым ончыктылын. Школышто сайын тунемше, тукым родо лийше Костя Кузьминат шукылан туныктен, изиракымак пеленже кроссвордым решатлаш, шашке, шахмат дене модаш шынден. Нылымше класс деч вара Упшер кыдалаш школыш вончымеке, эрдене да кастене кок ме;ге утларак эрташ верештын. Шыжым да шошым велосипед дене коштыныт гын, телым утларакше ече дене. Но йолын кайыме годым Костя налаш пурен, да корно мучко т;рлыж; нерген кутыркален ошкылыныт. Тудым онченак Колюкын эшеат сайын тунеммыже шуын. Тунеммаште да спортышто Колюк дене пырля ик классыште тунемше, тукым шольыжо лийше Сергей Печников эреак ;чашаш тыршен. Школыш коштмыжо годым тудо чыла шотыштат пеш чулым лийын. 
Сайын тунемаш к;лм; нергенат Колюклан ешыште шке шинчымашышт, к;кшытышт гыч шот денак умылтареныт: «Тунемше е; веле куштылгырак илышыш шуын кертеш», маныныт. Тыште чынжат уло, очыни. Ялозанлык паша нигунамат куштылго лийын огыл, санденак пытартыш икшывылан чыланат порым гына тыланен ойленыт. Вес могырым шоналтет гын, куштылго пашаже кушто – ала? Чыла вере тыршен ыштыман.
- Вес ийынже школыш кайышашем годым авам шочмо кечемлан мыйым ;стел коклаште пушкыдо к;пчыкыш шынден, сайын тунемаш тыланен, кок шариковый ручкам (тыгай ручкаже Марий АССР-ысе яллаш 1970-ше ийын веле толын шуын, - авт.) п;леклен ыле, - каласкала технический науко кандидат. – Кызытат мый нине ручкам илышыштем налме эн кугу п;леклан шотлем. 1971-ше ийыште Шийсола т;;алтыш школышто подготовительный классыште тунемаш т;;алынам. Икымше туныктышына Нина Васильевна Казакова лийын. Лач тудо да Нина акам мыйым, шолагай йочам, пурла кид дене сайын возен мошташ туныктеныт. Куд ийым эрталтыше йочан тунеммыжат пешыжак шуын огыл, школ гыч толмеке, сумкам омса гоч ш;кал коден, тудо вургем денак уремышке модашат лектын куржынам. Мый дечем шым ият пелылан кугурак Нина акам школ деч вара вургемым алмаштен чияш, м;;гылан пуымо пашам ыштымеке гына уремыш лекташ икымше кечыла гычак туныкташ т;;алын. Умбакыже школ гыч толмеке мый эре эн ончычак м;;гыс; пашам шукташ шинчынам, вара эше мыланем ;шаныме суртк;рг; сомылымат ышташ к;лын, чыла сомыл деч ярсымек гына модаш каенам. Икымше гыч кумшо классым пытарымешке Марий Даниловна Казакова туныктен. Классыште ме ныл тунемше лийынна, но изи комплектан школыштына мемнан дене пырля эше кумшо классат тунемын. Туныктышына ик класслан возышаш пашам пуат, вес классшым устно туныкта ыле. Тыге мый икымше классыштак кумшо классыште мом тунемшашым паленам. Туныктышын кажне шомакшым ушыш пышташ тыршенам. Молат, очыни, тыгеак, вет ме, пырля тунемше-влак, Упшер школыштат «нылытан» ден «визытанлан» гына тунемынна. Тушто класснажат пеш кугу – 35 тунемше, ик жап 36 йочат лийын. Географийым туныктышо, класс вуйлатышына Анатолий Алексеевич Алексеевлан пе;гыде дисциплиным кучаш нелырак лийын, очыни, но т;; шотышто мемнан класс икоян ыле, да шукынжо сайын тунемыныт. Ме кызытат кажне вич ий гыч вашлиймашыш погынена. Туныктышына-влак кокла гыч тыгак эн поро мут дене гына руш йылмым в;дыш; Людмила Михайловна Степановам, математике ден физикым на;гайыше Виктор Петрович Рыбаковым, спорт деке утларак кумыла;дыше, республике к;кшытан та;асымашке лукшо Геннадий Семёнович Ивановым да молымат палемдыме шуэш. Тудын ;шанжылан к;ра мый ече дене куржталмаште «Пионерская правда» газетын призше верч кучедалмаште кумшо верыш лектынам. Кудымшо класс деч вара мыйым отличник семын тунамсе Совет ушем к;кшытан «Орлёнок» пионерлагерьыш колтеныт. Тушеч кок медаль дене п;ртылынам: иктыже шахмат дене мемнан каныме сменын чемпионжо лиймылан, кокымшыжо – отрядын илышыштыже эн активный улмемлан. Умбакыжат школышто, район к;кшытышт; ятыр мероприятийлаште вийым тергенам, т;рл; та;асымаште ончыл верыш лектынам. Тунам ме шукынжо чынже денак 2000-ше ийлан коммунизмыште илаш т;;алына манын ;шаненна да тидлан верч мом кертмынам чыла ышташ тыршенна 
  Тыште, мутат уке, тидымат палемдыман: ача-ават шочшыштым йол ;мбаке шогалташ уло вийыштым пыштеныт, келге шинчымашым налашыже кумыла;ден, корным почыныт. Эргышт школ да Упшер библиотекылаште ятыр к;лешан литературым налын лудын, ситыдымыжым книга кевытлаште, тыгак «Книга-почтой» денат наледен. Ача-ава тидлан тореш лийын огытыл.  Колюкын лучко ияш мартен рвезе пагытше шочмо кундемыштыже эртен. Шийсола ял, тудын воктенак улшо Сизе, Вакш ер, Кичиер, Ошмамбал урем мучаштак, аважын шочмо суртшо деч тораштат огыл, Сизе э;ер пелен т;затен шындыме памаш памаш йыр улшо сылне п;рт;с моторлыкым шижаш, тудым чон дене умылаш, изи але кугурак е; дене мутланен мошташ ушакылым пуэн. Тыге шол, шке шочмо верш;р деч утларак мотор да лишыл эше мо уло гын?
- Ялнан л;мж; нерген калыкыште тыгай легенде коштеш, - умбакыже мутшым шуя запасыссе полковник. – Пеш ожно яллан негызым пыштыше Исамбай л;ман марий п;ртшым кушан шындаш верым кычал коштмыжо годым изирак э;ер воктене ошкылмыжо годым пундаш мартен яндар да й;аш й;рыш; тамле в;длан куанен, тыге кычкырал колтен, маныт: «Ай, могай яндар в;д! Чылт ший гаяк йылгыжеш!»  Тиде вер тудлан пешак келшен да тушан суртым шынден, илемым почын. Илен-толын тиде ший гай в;дан э;ерым моло-влакат ужыныт, нуныланат тудо пеш келшен, тыге вараже э;ерым «Ший–Сийзе–Сизе» манаш т;;алыныт, ялын л;мжат Шийсолаш савырнен. Исамбайже, маныт, моткоч патыр, таза марий улмаш. Саде ший э;ер воктене чодырамат шкетынак куклен, пуше;гым вожшыге й;рыктен кертын. Мландыжат шемрокан, эшеже кугу пырчан ошма й;рышан да вужге пушкыдо, чапле шурным куштен кертше лийын. Шийсола ял воктене кызытат Исамбай пасу уло.  Исамбай деч вара ший э;ер воктене Чонги ден Тойгельде илемыштым почыныт. Кызыт Сизе э;ер деч м;ндырнат огыл нунын л;мышт дене кылдалтше Чонги арка ден Тойгельде ваке улыт…
Шийсола ял тачысе кечылан Упшер кундемын р;д; илемже – Нурсола деч иктаж ик ме;ге–ме;гат пелылан ;рдыжтырак, й;двел могырышто, яктеран чодыра воктене верланен. Рушлаже тиде ялым эше Ромашкино маныт. Тиде л;мын лекмыже нерген Николай Иванович тыгерак умылтарыш:
- Латиндешымше курымышто ты кундем деч ;рдыжтырак, Элнет э;ер воктене верланыше т;рл; пуше;ган, изи-кугу ерлан, куплан поян чодыра Оза; университетын озанлыкышкыже пурен. Шийсолаже тудо жапыште Оза; гыч Кокшайскыш кайыше кугорно воктенак верланен улмаш да выселок але околоток Ромашкино манын палемдалтын. Ромашкино л;мжым, маныт, Оза; университетын профессоржо Турский пуэн. Тудо шыже велеш, шурным т;ред налмеке, тиде кундемыш икымше гана толмыжо годым Шийсола воктене нарынчалге-ошын койшо моткоч мотор висвис пасум ужын да чот ;рмалген, ятыр жап ты вер гыч кора;ынат кертын огыл. Вес толмыж годымат адак Сизе э;ер пеленсе олыкышто тунарак шуко мотор висвис пеледыш шинчажлан пернен. Тыге Шийсола ялын рушла л;мжат лектын.
Латиндешымше курым мучаште Чебоксар уезд Помар волостьыш пурышо Ромашкино казна выселкыште 181 марий ешыж дене илен (тунам ;дырамаш-влакын чотыштым шотлен огытыл). Тунам Сизе ерат кугу лийын. Вараже Вакш ер деч ;лнырак в;двакш п;ям колтымылан к;ра Сизе, Кичиер да Вакш ер-влак, тыгак Сизе э;ерат пучештыныт, чожга шудо дене кушкын пытеныт, а Шемъер шем лавыран купыш савырнен. К; пала, ала сероводород дене ;пшалше тиде купын чот шем т;сан лавыраже капкылым эмлашат й;рыш;?
Шийсола калык ожнысекак т;; шотышто мланде пашам ыштен илен. Тыгеже, мланде паша деч ярсен, яра жапым муын Сизе ден Элнет э;ерлаште, воктенсе ерлаште колымат кученыт, чодыра пашамат ыштеныт, сонрышкат коштыныт. Чодыран кундем емыж ден по;гыланат, моло саскаланат пеш поян лийын.
- Совет власть ышталтмеке Шийсола Краснококшайский кантон Помар волостьыш пурен, - рашемда Николай Иванович. - Кодшо курымын колымшо ийлаже мучаште Упшер кундемысе икмыняр ялла гыч  еш-влак иктеш чумырген «Трудовик» л;ман ялозанлык артельым чумыреныт да т;; шотышто шурным куштымо, вольыкым ончымо сомылым шуктеныт. Совет властьат нунылан полшен шоген. Артельыште 35 веран йоча сад, радио, йошкар пусак п;рт, кермыч завод, межым кырыше машина да молат лийыныт. Ялозанлык пашам вич к;ртнь; плуг, тынарак к;ртнь; тырма, кок жатке, тынарак молотилке, йытын н;шм; машина (льномялке) да моло арвер дене шуктеныт. Т;шка озанлыкыште кумло имне, коло утла ушкал, тынарак с;сна да моло вольыкат лийын.
1931 ийыште Шийсолаште «Сизе» л;ман посна колхозым почыныт. Тушко тунамак пел ял утла калык ушнен. Колхозын икымше председательжылан Николай Ивановичын кочажым, Икмыше т;нямбал да Граждан сарым эртыше, грамотым сайын палыше коммунист Андрей Степанович Степановым шогалтеныт да тиде сомылым тудо лу ий утла шуктен толын. 1940 ийыште Упшер ялсоветыш пурышо Шийсола ялыште 380 е; илен. Кугу Отечественный сарыш 39 е; каен, нунын кокла гыч кок ;дыр. Эше тидымат каласыманак: сар жапыште Шийсола школышто кажне ке;ежым т;;алтыш военный подготовко шотышто туныктымо пункт пашам ыштен. Тушто Волжский районыш пурышо чыла ялсоветла гыч 16-17 эрге-влак кок-кум арняш курсым эртеныт. Кугу Отечественный сар т;;алме ийынак Андрей Степанович Степановым Сибирьыш, заводым чо;ымашке колтеныт да тушеч тудо п;ртылын огыл. Умбакыже кочажын кышажым Николай Иванович але мартен архивлаштат верештын огыл.
- П;тынек ялысе рвезе лийынат вет, а военный училищыш тунемаш каяшыже мо але к; тыратен кертын? – Николай Ивановичлан тиде йодышым пуыде шымак чыте.
- Шымше классыште тунеммына годым чыла рвезе-влакым военкоматыш, учётыш шогалташ ;жыктеныт ыле. Тунамак военкомат пашае; мыланна суворовский училище нерген каласкалыш да «Тыгай тунемме вер Оза; олаштат уло», мане. Мый тиде училище нерген утларак раш умылаш лийын, военком деке пурышым. Кузе тушко тунемаш каяш лийме нерген мыланем т;рыс каласкален пуышт. Умбакыже, кандашымше классыште тунеммем годым, медицине комиссийым эртен, чыла к;леш документым военкомат гоч Казанский суворовский училищыш колтышым. Тунам тушто кок ий тунемман ыле – индешымше ден луымшо классым. Тылеч посна пеш виян военный ден спортивный подготовко лийын. Мыланем тидыжат келшен: спортым тунам чот й;ратенам. Июль т;;алтыште, олыкышто шудым солымо годым, авам военкоматыш тудо кечынак мийышаш нерген повесткым конден кучыктыш. Тудо олмешем шудым солаш кодо, а мый м;;г; ошкыльым. Писын гына мо к;лешым погалтен, военкоматыш кайышым. Уке, мыйым иктат ужатен коштын огыл. Латвич ияш рвезе чыла шке шотем дене ыштенам. Суворовский училищыш тунемаш пураш конкурс тудо ийын кум е; утларак ыле. Математике, физике, руш йылме да физкультура дене экзамен-влакым полигонышто кученна, иленнажат кугу гына палаткылаште. Мый, ялысе тыглай рвезе, чыла предмет денат «нылытан» ден «визытанлан» экзаменым сдаватленам да тунемше-влакын спискышкышт возалтынам. Тыге воинский уставан, дисциплинан, распорядкан илышем т;;але. Умбакыже салтак вургемым 34 ий утла чиен коштым. Тиде жапыште СССР спорт мастер, технический науко кандидат л;мым сулен нальым, салтак ранг дене полковник к;кшытыш шуым. Нимогай меж кидан ч;ч;ем лийын огыл, чылажат лач тыршымашлан к;ра гына, манмыла, п;жв;д дене толын. Эше весымат умылышым: «Мыняр шуко тунемат, тунар шагал» манме калыкын ушан ойжат пеш чын улмаш. Кызыт мый автошколын директоржо улам, а садакат эре тунемаш верештеш…
Суворовский училищым пеш сайын, чыла предмет денат манаш лиеш «визытанлан» гына тунем пытарыме деч вара Николай Иванович Казаньыштак ракетный войскан к;шыл военный командный инженерный училищыш тунемаш пурен. Тыгеже кеч-могай военный училищышкат экзамен деч посна пурен кертын, но шочмо кундем деч ;рдыжкырак торлымыжо шуын огыл. Оза;ыште танковый училище уло манын чылан палат, а тиде ракетный училище секретный радамыш пурен, сандене военкоматлаштат тудын нерген утыжым ойлен огытыл. Тушко тунемаш пурымыжлан нигунам нимынярат ;кынен огыл. Казаньыште тыгай училище улмо нерген Колюкын суворовский училище гыч каникулышто улмыжо жаплан отпускыш толшо ч;ч;ж; – Геннадий Васильевич Истаков каласен. Тудо шкеже Челябинский танковый училищым тунем лектын. «Самырыкем годым Казаньыште ракетный училище улмо нерген палем гын, тушко тунемаш пурем ыле», манын. 
- Упшер школышто тунеммем годымат, вараже суворовский училищыштат спорт деке эреак ш;ман лийынам, капкылем чот туржынам, спортын икмыняр видше дене – легкий атлетике, ече, эсогыл кучедалмаш денат - пе;гыде кылым кученам, - умбакыже шарнымаш мундыражым ронча Николай Иванович. – Ракетный училищыштат туныктымо паша дене пырля спортланат кугу т;ткытым ойыреныт. СССР мучко улшо чыла военный учебный заведений коклаште мемнан училище сортивно-массовый паша дене эре ончыл визымше т;шкаште лийын. Кажне курсант икымше стпенян воин-спортсмен, тылеч посна спортын могай гынат видше дене эн шагалже икымше разрядан спортсмен лийын. Кумшо курсышто тунеммына годым СССР мучко кокымшо верышкат лектынна ыле. Суворовский училище гыч толшо личный делам ончалын, мыйым икымше курс гычак спортивный ориентирований дене заниматлаш тараташ пижыч. Тудат спортын пеш о;ай да пайдале видше улмаш: тушто виян куржтал кертме гына шагал, куржмо годым эшеже сайын да писын шонен моштыман. 1986-шо ийыште, нылымше курсышто тунеммем годым, Совет Союзысо к;шыл военный учебный заведений кокласе первенствын чемпионжо лийым. Тудо ийынак июльышто мыланем СССР спорт мастер л;мым пуышт. Умбакыже тиде л;мым эше икмыняр гана пе;гыдемденам.
Кеч-могай кугу спортсменынат спорт дене гына кылдалтше ;мырж; к;чык. Кумло ий мартен эше могай-гынат се;ымашыш шуын кертат. А умбакыже мо? К;шыл военный училищыште тунемше Николай Степанов тидым сайын умылен да ончыкылык илышыжым науко дене кылдаш шонен пыштен. Сайын тунемше, перспективныйлан шотлатше да эше виян спортсменым распределений годым ракетный училищешак офицер должностеш коденыт. Икмыняр жап гыч ракетный двигатель кафедрыш старший инженерлан шогалтеныт. Тушто тудлан науко дене заниматлаш утларак кумда корно почылтын. 1994 ийыште чыла экзаменым сайын кучен, училище пеленысе адъюнктурыш тунемаш пурен. Адъюнктуро к;шыл военный учебный заведений-влаклан научно-педагогический кадрым ямдылен. Ракетостроений, ракетный двигатель, космонавтике дене кылдалтше л;мл; профессор, академик-влакат туныктеныт, научный пашам в;деныт. Николай Ивановичат научный пашам возымыжо годым космонавтике областьыште СССР кугыжаныш премийын кок пачаш лауреатше, кумдан палыме академик Вячеслав Евгеньевич Алемасов, ракетный двигатель областьыште тыгакак СССР кугыжаныш премийын кок пачаш лауреатше, технический науко доктор Анатолий Фёдорович Дергалин да тыгаяк к;кшытан икмыняр моло шанчызе денат ик гана веле огыл вашлиялтын, пе;гыде кылым кучен. Нунын кокла гыч икмынярыштын л;мыштат, пашаштат але мартенат секретыште улыт. 1997-ше ийыште «Механика жидкости, газа и плазмы» теме дене технический науко кандидатлык диссертацийым арален да 1998-ше ий 16 январьыште науко кандидатын дипломжым кучыктеныт. Умбакыже тунем лекме училищыштыжак майор званийжылан келшыше преподаватель пашам шукташ т;;алын.
2000-ше ийлаште военный учебный заведений-влакым реорганизоватлыме годым ракетный училище олмеш артиллерийский институтым ыштеныт. Тушто Николай Ивановичлан автомобильный подготовко кафедрым вуйлаташ ;шаненыт. Умбакыже 2003-шо ийыште, военный тунемме заведенийын шийвундо ч;дылыкшылан к;ра, тиде кафедре к;шеш военный институт пелен автошколым почмо да тушто курсант-влакым веле огыл, граждан персоналымат туныкташ т;;алме. Ынде теве 21 ий Николай Иванович тиде автошколын преподавательже да начальникше. 2014 ий мартен к;шыл военный артиллерий институтыштат преподаватель, доцент семын службым эртен. Лу ий ончыч полковник званий дене запасыш лектын. Теве тыгайрак тудо – Шийсолан чынже денак ший эргыже, пошкудышт манмыла, Степанов Колюк – Николай Иванович Степанов. 
Ешыже нерген нимомат огына каласе гын, геройна нерген с;рет тичмаш огеш лий. Николай Иванович 1987-ше ий июльышто, к;шыл ракетный училищым тунем лекмекыже, еша;ын. Пелашыжлан Оза;ысе механико-технологический техникумышто ш;рым перерабатыватлыме шотышто технологлан тунемше Людмила Белоглазовам ойырен. Тудо шочынжо Татар АССР Лаишевский район Орёл посёлко гыч. Николайын визымше курсышто тунеммыже годым курсант-влакым техникумыш шыже балыш ;жыныт улмаш. Рвезе мотор ;дырым вальсыш ;жын. Ик гана пырля п;рдыныт, вес гана — тыгак палыме лийыныт. Вараже увольнений годымат келшен шичше ;дыр дене вашлиймашке кошташ т;;алын. Коклаштышт й;ратымаш тул ылыжын веле. Умбакыже с;ан мартеат шуыныт. Икмыняр жап гыч, 1988-ше ийыште, Маша ;дырышт шочын. Тачысе кечылан тудо шке фирмыжым куча. Кыдалаш школ деч вара Москосо финансово-экономический институтын Оза;ысе филиалжым тунем лектын. Пелашыже дене кум икшывым ончен куштат. Алексей эргыже ачажын корныжо дене каен, военный лияш шонен, ик идалык суворовский училищыште тунем ончен, но шымлымаш пашалан утларак кумылан улмыжо м;;геш кыдалаш школыш п;ртылтен, Школ деч вара Оза;ысе кугыжаныш университетыште астрофизика специальность дене инженерлан тунем лектын. Тунеммыже годымак КамАЗ-автопилот проектым да молымат разрабатыватлымаште вийжым терген. Шкеже трактор-автопилотым шонен луктын (тудыжо тракторист деч посна пасум куралын, ;ден, тырмален да моло пашамат шуктен кертеш) да илышыш шы;дарен. К;шыл да кыдалаш шинчымашым пуышо тунемме заведений-влаклан лабораторный оборудованийым ыштымаш да проектироватлымаш дене кылдалтше пашам шуктышо шкенжын фирмыже уло, тушто шкеж гаяк уста икмыняр самырык инженер пашам ыштат.
Родо-тукым гыч СВО-што Николай Иванович могырым кумытын улыт: кыдалаш Лида акажын кок эргыже да эше изирак акажын ве;ыже. Нунын кокла гыч коктынжо офицер улыт, артиллерийыште служитлат, а иктыже доброволец семын каен, штурмовой подразделенийыште лийын, кызыт госпиталь деч вара м;;гыштыж; эмлалтеш. Людмила Ивановна пелашыже могырымат кумытын СВО-што улыт. Нуно кумытынат офицер-артиллерист лийыныт, кызыт т;рл; подразделенийлаште ВСУ-н салтакше-влак ваштареш шогат. Тыгеже Николай Ивановичын Оза; артиллерий институтышто туныктымо офицер-влак шукын кызыт СВО-што украин неонацист-влак дене кредалыт. Родо-тукымжо гычат ятырын офицер улыт, эсогыл кугурак Нина акажын ;дыржат пенсийыш лекмешкыже армийыште офицер должностьышто службым эртен.
Людмила Ивановна пелашыже ача-ава ешыште Андрей изаже дене коктын веле улыт. Авашт, Мария Александровна, туныктышо лийын, ачашт, Иван Фёдорович, «Матюшинский» зверосовхозышто т;; механиклан пашам ыштен. 
Мутланен-мутланен, нигуш вашкыде Ошмамбал урем дене эртышыла, Сизе э;ер лишкат толын шуна. Памаш деке миен савырнышна, вара Сизе гоч изирак к;вар дене вончен, йолнам Мичанлук урем могырыш савырална.
- Кушеч т;;алеш шочмо эл? – йодмыла пелештыш Шийсола марий да тунамак шкежак вашештыш, - теве лач тышеч! Шочмо Эл т;;алеш кумда-кумда мланде шарын эн изи лукшо гыч, кушто ме шочынна, изи годсо жапнам эртаренна. Тыште гына чылажат эн лишыл: каважат, олыкшат, э;ержат. Историй мемнан п;рымаш гоч эрта – еш п;рымаш, ялын, районын, элнан п;рымашыже гоч. Кызытсе жаплан эн к;лешанже, очыни, кугезе тукым ден мемнан кокласе кылым арален кодымаште. Руш манмыла, тукым родым палыдыме Йыван ынышт лий манын, мемнан йочана, уныкана-влаклан шке тукымна нерген каласкален кодышашак улына. Таче мый лач тиде пашам, тукымнан историйжым рашемдымаш сомылым архивла да мондалташат т;;алше родо-тукымна-влак гоч шуктем. А вет тиде пеш о;ай паша улмаш: шымлымаште шуко ум пален налат. Ала-кузе дыр кудло ий мартен тыгай пашалан к;лынак пижаш жапым муын моштен омыл…
Умбакыже П;нчыд;р урем дене эртен, Шийсолам шымлен ончал савырнен, пасу корно дене Ошмамбал уремыш п;ртылна. Шийсола сылне п;рт;с ло;гаште верланен. Ял воктенак п;нчан чодыра, Сизе э;ер, яндар в;дан изи ден кугу ер-влак. Э;ер да ер воктене, чодыра аланыште – кумда олык. Туштыжо ондакракше шудым соленыт, кызытше ке;еж мучко могай гынат пеледыш дене с;ралген шога. 
Николай Иванович шочмо ялышкыже, сылне вер-ш;рыш кажне канышлан але арня коден коштеш. Толшыжла Нурсолашке Нина акаже декат пурен лектеш. Шийсолашкыже тыгак Тамара акаже ден Лёня курскажат арня вуеш манме гаяк автомашинашт дене толын савырнат. Телефон дене кутырен келшен, Николай Ивановичат тудо кечылан толеш да пырля тиде-тудо сомылым т;рлат, ача-ава суртым чылт пуста;ме деч арален, арун кучашак тыршат.