Бэла

Михаил Лермонтовну "Бэла" деген повестин ону баш игити Бэланы сют тилинде охувчуларыбызны тергевюне беребиз. Повестни орус тилден къумукъчагъа Герейхан Гьажиев гёчюрген.




Мен Тифлисден почта ташыйгъан арба булан геле эдим. Мени бары да югюм бир гиччирек чемодангъа сыйгъан эди. Ону кёп яны да Грузияны гьакъындагъы ёл кагъызлардан толгъан. Ону кёп яны, сизин насибигизге, тас болду, оьзге малым булангъы чемоданым буса, мени насибиме, сав къалды.

Мен Къойшаур оязлыкъгъа чыкъгъанда гюн, тёбесин къар япгъан, тавланы артына яшынмагъа башлады. Осетинли арбачы, гече болгъанча Къойшаур тавгъа минмек учун, токътамай атланы къувалай ва тамагъын ярып йырлар йырлай эди. Бу оязлыкъ — бек арив ер! Дёрт янында абат алып болмайгъан тавлар, яшыл чырмавукъ чырмалгъан ва чинар басгъан къызгъылт ярлар, сув ашап, сурат этгендей сари ярлар, онда буса бийикде-бийикде алтын чачакълы къарлар, тюпде буса – гиччирек атсыз оьзенни къучакълап, къара, чарслы къакъадан гюмюш йипдей чыгъып гелеген яда буса кебинде йыртыллайгъан йылан йимик Арагва.

Къойшаур тавну ултанына етишип, биз духанда токътадыкъ. Онда къувуну булан йигирмагъа ювукъ гюржюлюлер ва тавлулар бар эди; ювукъда тюелени кериваны да гечеликге токътагъан эди. Мен арбамны, налат болгъур, шо тавгъа оьрлендирмек учун оьгюзлер тутмагъа герек эдим, неге тюгюл де къырда гюз ва чакъ бузлу эди, -- тавну узунлугъу буса эки чакъырымгъа ювукъ эди. Этме зат ёкъ, мен алты оьгюз ва бир-нече осетинлини тутдум. Оланы бириси чемоданымны инбашына ташлады, оьзгелери буса бир тавуш булан оьгюзлеге юрюмеге кёмек этдилер. Мени арбамны арты булан дёрт оьгюз, арагъы чыгъып толгъангъа да къарамай, бир арбаны сан да гёрмей тарта. Шо гьал мени тамашагъа къалдырды. Ону арты булан, гюмюш булан безенген гиччирек къабарты мюштюкню тарта туруп, еси де юрюй. Ону уьстюнде бир тюрлю белгиси де ёкъ офицерни къапталы ва черкесли чачал бёркю бар эди. Ол элли йыллыкъ адамгъа ошай эди; ону гюн гюйдюрген бети ол кавказ гюн булан тезден таныш экенни гёрсете, ону эрте акъ гирген мыйыкълары къатты юрюшюне ва къувнакъ гёрюнюшюне къыйышмай эди. Мен огъар ювукъ болдум ва башымны ийдим: ол мени баш ийивюме сёйлемеген кюйде жавап берди ва тютюнню уллу топарын чыгъарды.

- Биз сизин булан сапар ёлдаш бугъайбыз?

Ол пысгъан кюйде бирдагъы да башын ийди.

-Сиз, гертиден де, Ставропольгъа барамысыз?

-- Дюр, герти… пачалыкъны малы булан.

-Айтыгъыз хари, неге сизин авур арбагъызны дёрт оьгюз ойнама йимик тарта, меникин буса, бош кюйде, алты оьгюз осетинлени кёмеклиги булан гьаран сюйрей?

Ол гьиллалыкъ булан иржайды ва магъа тергевлю къарады. -Сиз, тюзю, Кавказда экенигиз кёп болмаймы?

- Йыл бола, -- деп жавап бердим.

Ол экинчилей де иржайды.

- Болгъан зат?

-Болмагъан! Бу азиатлар бек лётю затлар. Олар къычырып, сагъа кёмек эте деп эсинге гелеми? Олар не къычырагъанны бир Аллагь биле. Оьгюзлер буса оланы англай; сюйсенг йигирма оьгюз ек, олар оьзлени тилинде къычырса, оьгюзлер еринден де хозгъалмажакълар. Бек лётю затлар! Олардан не алажакъсан?.. Оьтеген-барагъанланы сыдырмагъа сюелер... Макюрчюлени ёнкютгенбиз! Гёрерсен, олар сенден дагъы да гьаракъыгъа да акъча алажакълар. Мен чи оланы таныймай, мени алдатмажакълар!

-Сиз мунда къуллукъ этегенигиз кёп боламы?

- Бола, мен мунда Алексей Петровични заманындан берли къуллукъ этемен, — деп жавап берди ол къувнакълы кюйде.

- Ол ал Сыдрагъа гелгенде, мен подпоручик эдим, -- деп къошду ол, -- ва ону заманында тавлугъа къаршы ишлерим саялы эки чин алдым.

-Гьали сиз?..

-Гьали уьчюнчю сыдралы батальонда гьисапдаман. Сиз, сорайым?..

Мен огъар жавап бердим.

Лакъыр шону булан битди ва биз сёйлемеген кюйде, бир-биревге янаша туруп, ёлубузну узатдыкъ. Тавну башында ер-ерде къар ятгъан. Гюн батды, къыблада болагъан кюйде, арасын бёлмеген кюйде гече болду. Амма ириген къарланы кёмеги булан биз тавгъа оьрленип барагъанда, алда йимик тик тюгюл буса да, ёлну айырып бола эдик. Мен чемоданымны арбагъа салмагъа ва оьгюзлени атлагъа алышдырмагъа буйрукъ этдим ва ахырынчы керен оязлыкъгъа къарадым; амма къакъалардан чыкъгъан къалын туман ону толу кюйде басгъан эди, онда бизге бир тюрлю тавуш да етишмей эди. Осетинлер тавуш булан мени айланып алдылар ва гьаракъыгъа акъча талап этдилер; амма штабс-капитан олагъа шонча да гючлю акъырды чы, олар шоссагьат къачып тайдылар.

-Булар шолай халкъ!, — деди ол, — орусча экмекни де айтып болмайлар, амма «Офицер, гьаракъыгъа бер!», — деп айтып уьйренгенлер. Мени гьисабымда, татарлар къолай: олар ичме сама ичмейлер…

Станциягъа етишмеге чакъырымгъа ювукъ къалгъан эди. Айланада шыплыкъ. Шонча да шыплыкъ эди чи, гьатта сюйрюжибинни тавушуна гёре ону учувун тергеп бола эди. Солда терен къакъа къара гёрюне эди, ону ари янында ва бизин алдыбызда авур гёк, тангны сакъланып турагъан ахырынчы ярыкъларында бюрюшмелер йимик къарны къалын къатлавлары булангъы тав башлар ачыкъ кёк юзюнде безенип гёрюне эди. Къара кёкде юлдузлар юм-чум этмеге башлагъан эди, ва, магъа тамашагъа, олар бизде темиркъазыкъдан эсе хыйлы бийикде йимик гёрюне эди.

Ёлну эки де ягъасында ялангъач, къара ташлар чыгъып тура эди; ер-ерде къарны тюбюнден чыкъгъан кюлтелер гёрюне, амма бир сама да къуругъан япыракълар хозгъалмай, ва шо табиат батгъан оьлю шыплыкъда арыгъан почтачы уьчлюкню ва орус къонгуравну авазын эшитмеге шат эдик.

-- Тангала чакъ арив болажакъ! -- дедим мен.

Штабс-капитан бир сёз де айтмагъан кюйде магъа бармагъы булан бизин алдыбызда токътагъан бийик тавну гёрсетди.

-- О недир? – деп сорадым мен.

- Гуд тав.

-- Сонг не болду?

-- Къарагъыз, нечик тютюллене. Гертиден де, Гуд тав тютюллене эди; ону ягъаларындан булутлар енгил къыллар сюйкеле, башында буса къара булут ятгъан эди. Шонча да къара эди чи, къара кёкню юзюнде о дамгъа йимик гёрюне эди.

Биз буса почта ерлешген станцияны, ону айланасындагъы уьйлени къалкъыларын айырып бола эдик ва бизин алдыбызда ярыкълар юм-чум эте эди. Дым, сувукъ елни ийиси гелегенде къакъа янгырды ва сыгъанакъ гелмеге башлады. Мен ямучуну янгы гийип битип, къар ябуп къойду. Мен штабс-капитангъа уллу гьюрмет булан къарадым…

-- Бизге мунда гече къалмагъа тюшежек, -- деди ол гьёкюнчлю кюйде, -- булай боранда тавлардан оьтмеге бажарылмай. Не? Крестовыйда сюрлюгювлер болгъанму? – деп сорады ол арбачыгъа.

-- Болмагъан, господин, -- деп жавапланды осетин-арбачы, -- буса да кёп къар саллангъан.

Станцияда ёлавчулар учун айры уьйлер ёкъгъа гёре, бизге гечеликге тютюнлю уьйде ер бердилер. Мен сапар ёлдашымны бир стакан чай ичмеге чакъырдым, неге тюгюл де мени булан алгъан– Кавказда къыдырагъан вакътимде биргене-бир гёнгюмню ачагъан чоюн чайнигим бар эди.

Биз турагъан уьй бир тамы булан яргъа ябушгъан; эшикге сув ва сыргъалакъ уьч канзи элте эди. Тутуп-тутуп къарай туруп, уьйге гирдим ва сыйыргъа урундум (бу адамларда аран яревкелер яшайгъан ерде бола). Мен къайда баражагъымны да билмедим: бир якъда къойлар мангырай, бир якъда ит гьаплай. Насипге, ягъада тунчукъ ярыкъ гёрюндю ва шо магъа эшикге ошайгъан оьзге тешикни тапмагъа кёмек этди. Мунда алдымда бютюнлей башгъа гёрюнюш токътады: къалкъысы эки багъанагъа бекленген генг уьй, ичи адамдан толгъан эди. Ортасында топуракъда от яна, къалкъыдан тешикден таба гери уьфюреген тютюн айланагъа къалын пердей болуп ята эди, гьатта мен башлап айланагъа къарамагъа да болмай турдум. Отну алдында эки къарт къатын олтургъан эди, кёп санавдагъы яшлар ва бир начарсув гюржюлю. Бары да эсги опуракъларда эди. Этме зат ёкъ ва биз барыбыз да отгъа ювукъгъа сыйындыкъ, мюштюк тартдыкъ, ва бираздан чайник де къайнады.

-- Языкъ адамлар! – дедим мен штабс-капитангъа, бизге пысып къарап турагъан нас уьй есилерибизни гёрсетип.

-- Авлия халкъ! – деп жавапланды ол.

-- Инанажакъмысыз? Бир зат этип болмайлар, бир тюрлю билим алывгъа да муштарлы тюгюллер! Бизан къабартылар яда мычыгъышлар къачакълар, ялангъачлар буса да, герти къатарбашлар. Буланы буса савутгъа да бир тюрлю иштагьлыгъы ёкъ: бир уьйде сама тизив хынжалны гёрмеге болмайсан. Герти асетинлер!

-- Сиз Мычыгъышда узакъ заман болдугъузму?

-- Болгъанман, мен онда Ташгечивню къырыйындагъы бекликде ротам булан бир он йыл чы тургъанман, -- билемисен?

-- Эшитгенмен.

-- Гертисин айтса, шо къачакълар бизин таза инжитдилер; гьали, Аллагьгъа шюкюр, саламат болгъанлар. Бир-бир гезиклерде аркъадан бир юз абатгъа тайышсанг, бирев сени къаравуллап тура, немкъорайлыкъ этсенг, шоссагьат бойнунгда яда аркъан бола, яда буса елкенгде гюлле. Эркек затлар!

-- Сизин булан кёп тамаша ишлер болгъандыр? – деп сорадым иштагьлыгъым булан.

-- Нечик болмасын! Болгъан… Шо вакътиде ол сол мыйыгъын къашыды, башын салландырды ва ойлашды. Мен ондан нечик де бир тамаша ишни билмеге сюе эдим – шо сююв бары да ёлавчулагъа ва язагъан адамлагъа ошашлы. Шо вакътиде чай да болду; мен чемоданымдан эки сувукъ ста кан чыгъардым, къуйдум ва ону алдына салдым. Ол уртлап, оьз-оьзюне: «Дюр, болду!», -- деди. Шо чакъырыв сёзлер магъа дагъы да умутлар берди. Мен билемен, къарт кавказлылар сёйлемеге, хабарламагъа сюелер; олагъа шолай этме бек сийрек чола тюше: беш йылда бир ташланып къалгъан ерде ротасы булан къата ва шо беш йылны ичинде огъар бирев де «Салам» деп де айтмажакъ (неге тюгюл де фельдфебель «Савлукъ ёрайман» дей). Хабарламагъа буса кёп затны гьакъында бола: айланада къыр, кёпню билме сюеген адамлар, гьар гюн бир къоркъунчлукъ, тюрлю гьаллар бола, шо вакътиде буса оьзюнгден ихтиярсыз бизде язагъан адамлар аз экенге гьёкюнчлю боласан.

-- Ром къошмагъа сюймеймисиз? – деп сорадым хабар ёлдашыма, -- менде Тифлисден алынгъан агъы бар, гьали сувукъ.

-- Ёкъ, савболугъуз, ичмеймен.

-- Неге олай?

- Шолай. Мен ант этгенмен. Мен подпоручик заманымда, бир керен, билемисиз, биз къыдыра чыкъдыкъ, гече буса къувун гётерилди; шолай биз де уьйренивлеге кепли кюйде чыкъдыкъ. М..даа, Алексей Петрович билген сонг, шо заман бизге яхшы тийди: ол ачувлангъан кюйню дагъы Аллагь гёрсетмесин! Судгъа берме аз къалды. Шо тюз де дюр: бирдагъы гезик сав йыл яшайсан, биревню де гёрмейсен, мунда буса гьаракъы да бар – тас болгъан адамсан!

Шону эшитген сонг, мени умутларым оьлдю.

-- Къара черкеслеге, -- деп узатды ол, -- тойда яда тазиятда боза ичсе, ябушув башлана. Мен бир гезик шондан гьарангъа къачып къутулдум. Сонг да бир гезик бир бийни уьюнде къонакълыкъда да болдум.

-- Шо нечик болду да?

— Муна (ол мюштюгюн махуркагъа толтуруп, тартды ва хабарламагъа башлады), мен шо вакътиде Терекни ариги янында бекликде рота булан токътагъан эдим. Шондан берли 5 йыл гетген бугъай. Гюзде сурсат булан транспорт гелди. Транспортда офицер бар эди, яш адам, чагъы йигирма бешге етишмеге ярай. Ол мени уьстюме гелип, тарыкъ кюйде таныш болду ва огъар бекликде къалмагъа буйрукъ берилгенни билдирди. Ол арыкъ, ап-акъ, уьстюнде яп-янгы мундири – мен шоссагьат ол Каказда экени кёп болмайгъанны англадым.

«Сиз, тюзмю, мунда Россиядан бакъдырылгъанмусуз?» — деп огъар сорадым.

«Тап оьзю, господин штабс-капитан», -- деп жавап берди ол. Мен ону къолун тутуп: «Бек шатман, бек шатман. Сизге бираз ялкъывлу болажакъ… сизин булан биз къурдашлар йимик яшажакъбыз… Сонг да, тилеймен, магъа Максим Максимыч деп багъыгъыз. Тилеймен, негер тарыкъ шо къалип? Мени уьстюме янгыз къалакъай булан гелигиз», -- дедим.

Ону уьйге элтдик ва ол бекликде ерлешди.

-- Ону аты ким эди? – деп сорадым Максим Максимычгъа.

-- Ону аты… Григорий Александрович Печорин эди. Яхшы яш, мен сизге айтайым, амма бир тамаша адам эди. Мисал учун айтгъанда, янгур болсун, сувукълукъ, сав гюн ол гьавда эди, бары да адам арыса да огъар кар этмей эди. Бирдагъы гезик уьйде олтуруп туражакъ, елни ийиси геле, сувукъ тийген деп ант этежек; агъач терезеге къакъсанг, сесгенип, агъарып гетежек; мени булан ол бетге-бет къабангъа гьавгъа да баргъан, бир-бирде савлай сагьат ону авузундан бир сёз де чыкъмажакъ, амма бир-бир гезиклерде ол хабарлап йибере, гьатта кюлей туруп, ичибиз авуртуп къала эди… Дюр, бек тамаша адам эди. Болма ярай, ол бай адам болгъанды: ону кёп-кёп багьалы маллары бар эди!..

-- Ол сизин булан кёп заман яшадымы? – деп сорадым мен огъар бирдагъы да.

-- Бир йыл. Амма шо йыл мени эсимде къалды. Шо йыл магъа кёп аваралар гелтирди, неге эсимде къалмасын. Неге тюгюл де, шолай адамлар бар, оланы тухум-тайпасында тамаша ишлер болмагъа болагъан.

-- Тамаша ишлер? – деп къычырып йибердим мен, огъар чай къуя туруп.

- Муна, мен сагъа бир хабар айтайым. Беклиден бир алты чакъырым арекде парахат яшайгъан бир бий бар эди. Ону бир он беш йыл болагъан уланы бизин яныбызгъа кёп геле эди: бир о къуллукъ болуп, бир башгъа. Биз, тюзю, ону Григорий Александрович булан кёп ёнкютюп де къойгъан эдик. Ол бек къатарбаш зат эди. Не сюйсенг де этип бола: ат булан чабып барагъан кюйде ерден бёркню гётерер эди, тюбек булан тюз урар эди… ону бир яман акъчагъа бек сутур хасияты бар эди. Бир гезик кюлкю учун Григорий Александрович огъар, атасыны гезивюнде лап да яхшы эчкини урласа, он манат акъча бережекмен деген эди. Нечик эсинге геле? Экинчи гечеге ол шо эчкини мююзюнден сюйреп алып гелди. Эгер биз ону кёп ачувун чыгъырып турсакъ, ону гёзлерине къан савуп, хынжалгъа чабагъан гезиклер де бола эди. «Эй, Азамат, башынгны тас этме, — дей эдим мен огъар, -- башынг яман болажакъ!».

Бир гезик къарт бий бизге оьзю гелди ва тойгъа чакъырды: ол уллу къызын эрге бере эди. Гери урма ярамай чы, ол татар буса да, биз ону къонакълары эдик. Бардыкъ. Юртда кёп-кёп итлер бизин гьаплаву булан къаршыладылар. Къатынлар, бизин гёрюп, яшына эдилер; биз бетлерин гёрме болгъанлар айтардай арив тюгюл эдилер. «Мен черкес къатынланы гьакъында яхшы пикруда эдим», -- деди магъа Григорий Александрович. «Токъта!» -- дедим мен огъар кюлемсиреп. Мени башымда башгъа ой бар эди.

Бийни абсарында кёп адам жыйылгъан эди. Азиатларда тойгъа таныш-билишни чакъырагъан адат бар. Бизин уллу гьюрмет булан къаршыладалар ва къонакъ уьйге элтдилер. Амма мен атларымны къайда байлагъанны белгилемеге унутдум, ким биле, не де болуп бола.

-- Олар тойларын нечик эте? – деп сорадым мен штабс-капитангъа.

-- Бары да адам йимик. Башлап молла Къуръандан бир дуалар охуй; сонг гелин-гиевге ва оланы къардашларына савгъатлар эте, ашайлар, боза ичелер; сонг башлана игитликлерин гёрсетмеге. Сонг буса кимесе бир делбезер акъсакъ ябу аты да булан тебинмеге, англатмагъа, халкъны кюлетмеге башлажакъ; ахшам бола туруп къонакъ уьйде, бизинча айтгъанда, бал башлана. Амалсыз къарт гиши уьч къыллы затда… атын унутуп къалдым, бизин балалайкагъа ошайгъан алатны сокъма башлай. Къызлар ва уланлар бир-бирине багъып эки сыдрагъа туралар, харс уралар, йырлайлар. Муна орталыкъгъа бир къыз да, бир улан да чыгъалар ва эришге сарынлар айтмагъа башлайлар, не сюйсе, оьзгелер олагъа къошулалар ва бирче йырлайлар. Биз Печорин булан гьюрметли ерде олтургъан эдик ва огъар есини гиччи къызы гелди, он алты йыллар болагъан къыз, ва йырламагъа башлады. Нечик айтайым? Макътав сёзлер айтып…

-- Ол не йырлай эди, эсигизде ёкъму?

-- Эсимде, шулай болма ярай: «Бизин игитлер бийик, оланы къапталлары да гюмюшден чайылгъан, амма орус яш офицер олардан бийик, ону сызакъ бавлары да алтындан тигилген. Ол оланы арасында акътерекдей; амма огъар бизин бавда оьсме ва чечекленме эп ёкъ». Печорин эре турду, башын ийди, къолун мангалайына ва юрегине салды ва магъа къызгъа жавап бермекни тиледи. Мен оланы тилин яхшы биле эдим ва ону жавабын къызгъа таржума этдим.

Къыз бизин яныбыздан тайгъан сонг, мен Григорий Александровични чюмледим: «Нечикдир ол?»

-- «Гёзел! – деп жавап берди ол. – Ону аты кимдир?»

-- Ону аты Бэла», -- деп жавап бердим.

Тюз, ол бек арив къыз эди: бийик, начарсув, тап жанынга батардай тав жайранны йимик къара гёзлю. Бэла Печорин ойлаша туруп ондан гёзлерин айырмай, о да тюпден таба урлап-урлап огъар къарай эди. Бийке къызгъа сукъланып янгыз Печорин къарамай: уьйню мююшюнден таба огъар дагъы да эки гёз къарай эди, кирпик къакъмай, ялынлы. Яхшы къарагъанда, онда мени танышым Казбични таныдым. Ол, англаймысан, гелишли де тюгюл, гелишсиз де тюгюл эди. Ол бир тюрлю де талашывлар да ортакъчылыкъ этмеген буса да, огъар шекликлер кёп бар эди. Ону бекликге гелип, бизге учуз багьасында къочкъар сатагъан кюю бола эди. Амма бир де къыйышып алып бажарылмай эди: не тилесе, шону бермеге герек эди. Оьлтюре бусанг да, айтгъан сёзюнден тайышмай эди. Ол Къубан бойларда абреклер булан айланагъанны эшитгенмен. Тюзю, ону бети де къачакъны бетинден къалышмай эди: гиччи, къуру, генг инбашлы… Бажарывлу чу дюр эди ол, шайтан йимик бажарывлу! Къапталы гьаман да йыртыкъ, ямав-ямав, савуту буса – гюмюш. Аты буса савлай Къабарда да макътала эди. Тюз, шо атдан артыкъ болуп дагъы зат ойлашып да болмас эдинг. Атлылар ону негьакъ гюллемей эдилер ва ону урламагъа кёп керенлер къараса да, бажарылмагъан. Шо атгъа къарайман: зыл-къара, аякълары къыллар йимик, гёзлери буса Бэланы гёзлеринден къалышмай эди; гючю не! Сюйсенг элли чакъырым гьайда; къолгъа уьйренгени – есини артындан итни йимик чаба, гьатта ону тавушун да биле. Ол атын байламайгъан кюйлер де болагъан. Шолай эди къачакъны аты…

Шо гече Казбич гьали болгъанча болмагъан кюйде мунглу эди ва мен ону къапталыны тюбюнде гюбе гийилгенни эс этдим. «Ол гюбе гийгени негьакъ тюгюл, -- деп ойлашдым мен, -- ол не буса да бир зат ойлашгъан».

Уьйню ичинде тунчукъ болду ва мен таза гьавагъа тыныш алмакъ учун чыкъдым. Тавлагъа гечелик тюше тура, къакъалардан таба буса туман да чыкъма башлады.

Мени атларыбыз байлангъан гётермеге бармагъа, оланы ашы барын-ёгъун тергемеге эсиме тюшдю. Сонг да сакълыкъ биревге де четимлик этмей чи: мени атым да яхшы эди, кёп къабартылы илиякълы кюйде огъар къарап: «Яхшы, бек яхшы», -- деп сёйлене эдилер.

Чыр тюп булан гетип барагъанда тавушлар эшитдим; тавушну бирисин мен шоссагьат таныдым: ол самаркъав Азамат, есибизни яшы эди; экинчиси аз ва аста сёйлей эди. «Олар мунда не гьакъда сёйлейлер, -- деп эсиме гелди, — мени атымны гьакъында сама да тюгюлмю?» Чыр тюпде чонкъайып, бир сёзню де къутгъармайгъан кюйде олагъа тынгламагъа башладым. Бир-бирде уьйден чыгъагъан шатлы авазлар ва йырланы тавушу болуп турагъан къужурлу хабарны баса эди.

- Сени арив атынг бар! -- дей эди Азамат, -- эгер де мен уьй еси болгъан бусам ва уьч юз байтал булангъы йылкъым болгъан буса, сени аргъумагъынг саялы оланы яртысын берер эдим, Казбич!

«А, Казбич!» -- деп эсиме гелди ва гюбе гёз алдыма гелди.

-- Дюр, -- деди Казбич бираз пысып токътагъан сонг, -- савлай Къабарты да булай аргъумакъны тапмагъа къыйын. Бир гезик, -- шо иш Терекни ариги янында болду, -- мен абреклер булан орусланы йылкъыларын гьайдамагъа баргъан эдим, амма насип болмады ва гьарибиз гьар якъгъа къачдыкъ. Мени артымдан дёрт къазакъ иерилген эди, мен гявурланы тавушларын эшите эдим, алдымда буса – къалын агъачлыкъ. Атны ерине ятып, оьзюмню Аллагьгъа да аманат этип, яшавумда биринчи гезик атыма къамучу уруп, ону намусуна тийдим. Ол къуш йимик бутакъланы арасына атылды; итти тегенеклер мени опуракъларымны йыртды, къарагъайны къуругъан бутакълары бетиме урду. Атым тегеклени уьстюнден атыла, орманланы тёшю булан йырта эди. Магъа ону орманлыкъда къоюп, оьзюм яяв агъачлыкъда яшынып къалгъан бусам тынч болар эди. Буса да ондан айырылмагъа къыйын эди, -- пайхаммарыбыз мени савгъатлады. Бир-нече гюлле мени башымны уьстюнден учду; къазакълар мени артымдан айырылмай гелегенни эследим… Бирден алдыма терен къолчукъ чыкъды. Аргъумагъым бир ойлашып, атылды. Ону арт аякълары орну ариги эрневге етишмеди, ол ал аякълары булан салланып къалды. Мен югенлени ташлап, къолчукъгъа учуп гетдим. Шо мени атымны къутгъарды: ол чыкъды. Къазакълар шону гёрюп турдулар, амма бириси де мени излемеге оргъа тюшмедилер: олар, тюз зат, мен оьлген деп тургъанлар ва атымны тутмагъа къарайгъанны эшитдим. Юрегим авуртду, къолчукъну бою булан отда сюйкелдим. Къарайман: агъачлыкъ битген, бир-нече къазакъ ондан чыгъып, талагъа гирдилер. Бирден оланы алдына Къарагёз атылып чыкъды. Олар бары да ону тутмагъа сююп, кёп заман артындан чабып турдулар. Бир керен чи ону бойнуна аркъанны ташлама да къарадылар. Мен къартылладым, гёзлеримни тюшюрюп, Аллагьгъа тилеклер этмеге башладым. Бир-нече мюгьлетден гёзлеримни оьрге гётеремен, не гёрейим: мени Къарагёзюм, къуйругъун да гётерип, ел йимик эркинликде учуп бара, гявурлар буса бирини артындан бири арыгъан атлары булан чёллеге созулгъанлар. Воллагь, шо тюз зат! Гече геч болгъанча мен къолчукъда олтуруп тургъанман. Бирден, Азамат, ойлашып къара, гечеликде къолчукъну бою булан, кишней туруп, аякъларын ерге уруп ат чабагъанны эшитдим. Мен Къарагёзюмню тавушун шоссагьат таныдым. Ол эди, мени къурдашым! Шондан берли биз айырылмайбыз.

Ол аргъумагъыны бойнун сыйпай туруп, огъар гьар тюрлю арив атлар айтагъаны эшитиле эди.

-- Эгер де мени минг байталым булангъы йылкъым болгъан буса, -- деди Азамат, мен шоланы сагъа бир Къарагёз саялы берер эдим.

-- Ёкъ, сюймеймен, -- деди гёнгюлсюз кюйде Казбич.

-- Казбич, тынгла, — деди Азамат огъар уштукъуллана туруп, -- сен яхшы адамсан, къоркъув билмейген игитсен. Мени атам буса оруслардан къоркъа ва мени тавлагъа йибермей. Сен атынгны магъа бер ва мен сенм учун не ишни де этермен, атамны лап да тизив тюбегин яда шёшкесин урлайым. Не сюе бусанг айт. Ону шёшкеси – герти базалай, ону авузун къолунга тутсанг, оьзю къаркъаранга бата. Сени гюбенг ону алдында бир зат да тюгюл.

Казбич пысып токътагъан.

-- Мен башлап сен атынгны гёргенде, -- деп узатды Азамат, ол сени тюбюнгде айлана, атыла, танавларын шишдирип, ону туякъларыны тюбюнде от чыгъа эди. Шо вакътиде мени юрегимде бир тюрлю тамашалыкъ тувду, юрегим бошады. Атамны лап да яхшы аргъумакъларына да жиргенчли кюйде къарай, оланы уьстюне минип чыкъмагъа уяла эдим. Юрегимни сагъынчлыкъ еледи. Сагъынчлыкъ булан къая башда сав гюнлер олтура эдим, оюмда буса янгыз сени къара, къыл йимик инче бутлары, жая йимик тюз бойну, тегиш аркъасы булангъы атынг эди. Ол магъа оьзюню тири гёзлери булан бир зат айтма сюеген йимик къарай эди. Казбич, сен магъа ону сатмасанг, мен оьлемен! – деди Азамат, къартыллайгъан тавушу булан.

Мен англагъан кюйде ол йылады: мен айтайым сизге, Азамат бек итти яш эди, гьатта гиччиде де ону гёзьяшларын не этсенг де чыгъарып болмай эди.

Ону гёзьяшларына жавап гьисапда янгыз кюлкю эшитилди.

-- Тынгла, -- деди къатты тавуш булан Азамат, -- гёремисен, мен негер де разимен. Сюемисен, мен сагъа къызырдашымны урлайым? О нечик бийий! Нечик йырлай! Алтын булан тиге – айтма сёз ёкъ. Олай къатынлары гьатта тюрк шагьны да болмагъан… Сюемисен, магъа къакъада, сув агъагъан ерде тангала болгъанча къара: мен ону булан хоншу юртгъа баражакъман, -- ва ол сеники. Не эте, Бэла сени аргъумагъынга тиймейми?

Кёп азаман Казбич сёйлемей турду. Сонг буса жавап гьисапда ол бырынгы йырны ас тавуш булан йырлады:

Бизин юртда бар нечесе гёзеллер,

Гёзлеринде юлдуз яна, акъ, мингсиз…

Бир олагъа гьашыкъ болмакъ – гюллевлю,

Жагьиллени эркинлиги тек тенгсиз…

Алтын булан алма бола дёрт къатын,

Аргъумакъны багьасы ёкъ, къатмажакъ…

Ол ташламас сени гьатта чёллерде,

Алдатмажакъ, бир де сени сатмажакъ.

Азамат ону рази этмек учун гьабас тиледи, йылады, ялынды, ант этди. Ахырда да Казбич ону алгъасамай токътатды.

-- Тас бол шундан дели баш! Мени атым булан сен къайда юрюмеге сюесен? Биринчи уьч абат алгъанда ол сени уьстюнден ташлажакъ, ташлагъа тийип, башынгны пара-пара этежексен.

-- Мени? – деп къычырды Азамат ачувлангъан гьалда ва гиччи хынжалыны темирини тавушу гюбеге тийип зангырлады. Казбични гючлю къолу ону теберип тайдырды, гьатта шонча да бек, ол чалгъа урунуп, чал чайкъалып гетди.

«Йыбав болажакъ!» -- деп ойлашдым мен, ат арангъа чапдым, атларыбызны алып, арт якъгъа багъып чыкъдым. Эки минутлардан уьйге уллу пелекет тюшдю: Азамат йыртылгъан къапталы булан уьйге гирип, Казбич оьзюн соймагъа сюйдю деген. Бары да туруп, тюбеклеге хармангъанлар – йыбав башланды! Тавушлар, къавгъа, атышыв авазлар. Янгыз Казбич атны уьстюнде олтургъан кюйде, шайтан йимик шёшгесин силлеп, орамдагъы халкъны арасында эди.

-- Гишини ожагъында ичмек арив иш тюгюл, -- дедим Григорий Александровичге, къолун тута туруп, -- бизге тезлик булан мундан сыпгъырылсакъ яхшы болмасму?

—Токъта, ахыры не болажакъ, къарайыкъ.

-- Нечик буса да, арив битмежек. Азиатларда шолай бола? Боза ичелер, гетди ябушув-баш гесив. Биз атлагъа минип, уьйлерибизге гетдик.

-- Казбич не болду? – деп сорадым сабур кюйде штабс-капитангъа.

-- Шу халкъгъа нетип боласан! – деди ол стакандагъы чайын иче туруп, къачып къутулду чу.

-- Яра да алмадымы? – деп сорадым.

-- Бир Аллагь билсин ону! Къачакълар жанлы бола чы! Мен оланы кёп гёргенмен, мисал учун айтгъанда, къаркъарасы сюлчелер чанчылып челтир йимик пара-пара, о буса дагъы да шёшкесин силлей.

Штабс-капитан бираз заман пысып токътагъан сонг, аягъы булан топуракъны таптап, дагъы да узатды.

-- Мен бир де оьзюмден бир затны гечмежекмен: магъа бекликге бармагъа, Григорий Александровичге чыр тюпде олтуруп, эшитген затларымны айтмагъа не бар эди? Ол буса, кюлеп турду – гьиллачы адам болгъан. Оьзю буса оьзге затгъа ойлашып тургъан.

-- О да недир? Айтыгъызда, тилеймен.

-- Этме зат ёкъ! Ол хабарын узатды… Арадан дёрт гюн гетип, Азамат гьаман йимик бекликге гелди, ол Григорий Александровични янына гирди. Ол гьаман ону гьар тюрлю татлиликлер булан сыйлай эди. Мен мунда эдим. Атланы гьакъында хабар чыкъды, Печорин буса Казбични атын макътап йиберди: о шонча да къувнакъ, къыр эчки йимик гёзел, -- къысгъача айтгъанда, ону йимик атлар савлай дюньяны юзюнде де ёкъ.

Татар яшны гёзлери йырталлады, Печорин буса, ону эс этмейген йимик токътады. Мен башгъа затны гьакъында хабарлайман, ол буса шоссагьат сёзюмню гесип, Казбични атыны гьакъында сёйлей. Шо иш Азамат гьар гезик гелгенде узатыла эди. Арадан уьч жума гетгенде, мен Азамат агъарып, къуруп барагъанны эследим. Шолай сюювню гьакъында романларда бола. Не болгъан?..

Гёремисен, мен шону геч билдим: Григорий Александрович ону шонча да кепин гелтирди чи, гьатта ол сувда батылма да рази эди. Бир гезик буса ол огъар булай деди:

-- Азамат, сен шо атны бек ушатгъанны билемен, ону буса сен къулакъларынгны гёрсенг де гёрмежексен. Айт, сагъа шо атны берген адамгъа сен не савгъат этежек эдинг?..

-- Ол не сюйсе де этер эдим, -- деди Азамат.

-- Олай буса, мен сагъа шону алып беремен, амма мени бир шартым бар… Ант эт шону кютежекге…

-- Ант этемен… Сен де ант эт!

-- Яхшы! Ант этемен сен шо атны еси болажакъгъа. Амма шо саялы сен магъа къызырдашынг Бэланы берме борчлу болажакъсан: Къарагёз шогъар къалым болажакъ. Сагъа сатыв-алыв къыйышар деп эсиме геле.

Азамат сёйлемеди.

-- Сюймеймисен? Буса, оьзюнг къара! Мен сен эргиши деп тургъан эдим, сен бусанг гьали де гиччи яшсан: сагъа ат булан айланмагъа гьали де эрте…

Азамат гьалекленип йиберди.

-- Мени атам? – деди ол.

-- Ол бир де бир ерге де бармаймы?

-- Герти…

-- Разимисен?

-- Разимен, -- деп шыбышлады оьлю сыпатгъа гирген Азамат.

-- Къачан?

-- Казбич шунда биринчи гезик гелгендокъ. Ол он къочкъар гелтирмеге сёз берген: къалгъаны – мени ишим. Къара, Азамат! Муна шолай олар шо ишни ахырына чыгъармагъа башына алдылар.

Тюзюн айтайым, арив иш тюгюл. Мен шону сонг Печоринге де айта эдим, ол буса магъа янгыз оьзю йимик асил эри бар туруп, шо черкешли къыр къыз насипли болмагъа герек дей эди. Неге тюгюл де, оланы адатларына гёре, ол ону эри болуп токътай эди. Казбич буса – къачакъ ва ону такъсырламагъа герек. Ойлашып къара, мен огъар не жавап бермеге герек эдим? Шо вакътини ичинде буса мен оланы сёйлешивлери гьакъда бир зат да билмей эдим. Бир гезик Казбич гелип, къочкъарлар ва мал тарыкъму деп сорады. Мен огъар шоланы экинчи гюн алып гелмекни талап этдим.

-- Азамат! – деди Григорий Александрович, -- тангала Къарагёз мени къолумда болажакъ. Эгер Бэла бу гече мунда болмаса, сен атны гёзлеринг булан гёрмежексен…

-- Яхшы! – деди Азамат ва атыны башын юртгъа бурду.

Ахшам Григорий Александрович савутланды ва бекликден чыкъды: олар шо ишни нечик онгаргъанны билмеймен, амма гече олар экиси де къайтып гелдилер ва сакълавчу Азаматны атыны ерини алдында аякълары ва къоллары байлангъан, башына буса къап гийилген бир тиштайпа барны гёрдю.

-- Сонг ат? – деп сорадым мен штабс-капитангъа.

-- Гьали, гьали.

Экинчи гюн эртен танг булан Казбич, онгъа ювукъ къочкъарны гьайдап, сатывгъа бекликге гелди. Чыр тюпге атын байлап, ол мени уьстюме гирди. Мен огъар чай къуйдум, неге тюгюл де, ол къачакъ буса да, мени къонагъым эди. Биз лакъырлашдыкъ, бирден къарайман, Казбич силкинип гетди, бети алышынды, терезеге чапды. Ачувгъа йимик терезе де арт якъгъа чыгъа эди.

— Сагъа не болду? – деп сорадым мен.

-- Мени атым!.. Атым!.. – деди ол къартыллай туруп. Тюз зат, мен ону туякъларыны тавушун эшитдим: «Болма ярай, кимесе бир къазакъ гелгендир…».

-- Ёкъ! Яман орус, яман! – деп къычырып йиберди ва шоссагьат къыр къаплан йимик уьйден чыгъып гетди. Эки керен атылып ол къырда эди. Бекликни алдында тюбек булангъы къаравул ону алдына чыкъды. Ол тюбекден атылып тайып, ёлгъа тюшюп чабып гетди… Арекде чанг гётерилди – Азамат къувнакъ Къарагёз булан чабып бара эди. Чабып барагъан кюйде Казбич къабындан тюбегин чыгъарып атды. Бир минут ол тиймегенни билмей туруп, хозгъалмай турду. Тиймеди. Ол ачувлангъанындан тюбегин ташгъа уруп пара-пара этди. Ерге ятып, гиччи яш йимик йылап йиберди. Ону айланасына бекликдеги халкъ жыйылды –ол беривню де эслемеди. Олар токътадылар, хабарладылар ва яйылдылар. Мен огъар къочкъарлар учун акъча бермекни талап этдим. Ол ону алмады, аякъ къакъмагъан кюйде оьлген адам йимик ятып турду. Инанамысан, ол шолай гечеорта болгъанча ва савлай гече ятып турду?.. Янгыз экинчи гюн эртен бекликге гелип, уручуну атын айтмакъны тиледи. Къаравулчу буса, атны байлангъан еринден чечген ва ону алып къачгъан Азаматны гёрген буса да, шону яшырмакъны тюз гёрди. Шо вакътиде буса Казбични гёзлери йыртыллай эди ва ол Азаматны атасы яшайгъан юртгъа гетди.

-- Атасы не болду?

-- Иш шонда чы. Казбич ону тапмагъан, неге тюгюл де ол алты гюнлеге бир ерге гетген болгъан, ёгъесе Азамат Бэланы алып гетип болар эдими?

Атасы къайтгъанда буса, я къызы, я уланы табулмай. Шолай гьиллачы эди, шолай тавакаллыкъгъа баргъан чы, эгер де ол тутулгъан буса, башын тас этежек эди. Шондан берли ол ёкъ болду: болма ярай, ол бир къачакъланы сыдрасына къошулгъандыр яда буса оьзюню дели башын Терикни ариги янында яда буса Къобанда тас этгендир. Шо тийишли де дюр.

Мюкюр болмагъа герек, мени башыма да иш тюшдю. Мен черкешли къыз Григорий Александровичде экенни билген сонг, къапталларымны да гийип, шёшгемни де алып олагъа бардым.

Ол гирген уьйде орунда, бир къолун елкесине салып, бириси булан сёнген мюштюкню де тутуп ятып тура эди. Экинчи уьйню эшиги киритге чюйленген ва киритни ачгъычлары уьстюнде ёкъ эди. Мен шону шоссагьат эс этдим… Мен ётгюрюп башладым ва табанларым булан посагъагъа урдум – амма ол эшитмейген болуп турду.

-- Господин прапорщик! – дедим болгъан чакъы къатты кюйде.

-- Сиз гёрмеймисиз мен гелгенни?

-- Агь, гюн яхшы болсун, Максим Максимыч! Мюштюк сюемисиз? – деп жавап берди ол хозгъалмагъан кюйде.

-- Гечип къоюгъуз, мен Максим Максимыч тюгюлмен: мен штабс-капитанман.

-- Башгъа тюгюл. Чай сюймеймисиз? Эгер сиз билгей эдигиз мени башымдагъы гьалны!

-- Мен бары да затны билемен, -- дедим ва караватгъа багъып ювукълашдым. -- Дагъы да яхшы. Мени хабарламагъа гёнгюм ёкъ.

-- Господин прапорщик, сиз мени жавапгъа тартмагъа болагъан иш этдигиз…

-- Не дедигиз? Не балагь гелген? Бизден тезден берли бары да зат экиге бёлюне.

-- Не масхарадыр о? Тилеймен, шёшгегизни беригиз!

-- Митька, шёшгени!.. Митька шёшгени гелтирди. Оьзюмню борчумну кютюп, мен ону янында караватда олтурдум ва булай дедим:

-- Тынгла магъа, Григорий Александрович, мюкюр бол, сиз арив этмедигиз.

-- Нени арив этмедим? -- Бэланы алып гетгенинг… Шу башсыз Азамат! ... Мюкюр бол, -- дедим мен огъар.

-- Ону мен къачан ушатдым? ... Шогъар да жавап берейими?

Мен не этежегимни билмедим. Амма бираз заман пысып тургъан сонг, мен огъар эгер атасы къызын къайтармакъны талап этсе, къайтармагъа тюшежекни айтдым.

-- Тарыкъ тюгюл.

-- Ол къызы мунда экенни билежек чи?

— Ол нечик билежек? Мен янгыдан не айтажакъны билмедим.

-- Тынглагъыз магъа, Максим Максимыч! – деди Печорин гётерилип, -- сиз яхшы адамсыз, -- мен шо къыр адамгъа къызын къайтарсам, ол ону я сояжакъ, яда буса сатажакъ. Иш этилген, гьавну бузмагъа тарыкъ тюгюл. Ону менде къоюгъуз, шёшгемни буса – оьзюгюзде…

-- Буса магъа ону гёрсет, -- дедим мен.

— Ол эшикни ариги янында. Мен оьзюм де ону гёрмеге сюйгеним гьабас болду: ол мююшде югъургъангъа да чырмалып олтуруп тура, я сёйлемей, яда башын гётерип къарамай: къыр эчки йимик къоркъунуп токътагъан. Мен биздеги сакълавчу къатынны гьакъгъа тутгъанман: ол татарча да биле, ол ону арты булан юрюп, къалгъан янында меники экенни гьакъындагъы ойгъа уьйретежек, неге тюгюл де ол менден къайры биревге де тарыкъ тюгюл, -- деди ва юмуругъу булан столгъа урду. Мен ону булан разилешдим… Не этип боламан? Оьзлер булан рази къалмагъа герек бир-бир адамлар бола.

-- Не эте? – деп сорадым мен Максим Максимычгъа, -- гертиден де ол ону оьзюне ий этмеге сюе эдими, яда буса ол ватанына сагъынчлыкъдан эркинсизликде ирип бара эдими?

-- Гечип къоюгъуз, неге ол ватанын сагъынмагъа герек эди. Бекликден таба ону юртундан гёрюнеген шо тавлар да гёрюне, о къыр адамлагъа буса дагъы зат да тарыкъ тюгюл. Сонг да Григорий Александрович огъар гьар гюн не буса да бир зат савгъат эте: башлапгъы гюнлер ол оьктем кюйде савгъатланы арек тебере эди, олар буса сакълавчу къатынны къолуна тюшюп, ону дилбарлыгъын артдырта эди. Эгь, савгъатлар! Тиштайпалар ренкли бир чюпюрек саялы не этмейлер!.. Къояйыкъ, о башгъа зат… Ону булан Григорий Александрович кёп ябушду, татар тилни уьйренип де башлагъан эди, ол буса бизин тилде англамагъа уьйренди. Аста-астаракъ булан ол огъар къарамагъа да башлады, башлап гёз тюпден таба, терс гёзден. Буса да ол пашман эди. Ярты тавуш булан оьзлени йырларын йырлай эди. Ону тавушуна ариги уьйде олтуруп турагъан мен де пашман болуп гете эдим. Мен бир де унутмажакъман: ювукъдан гетип бара эдим ва терезеге багъып созулуп къарадым – Бэла башын тёшюне де къысып олтуруп тура, Григорий Александрович буса ону алдында эре тургъан эди.

-- Тынгла, мени перим, -- дей эди ол, -- сен билесен чи, эрте-геч сен меники болажакъсан, сонг мунча мени къыйнап не этесен? Сен яда бир мычыгъышны сюемисен дагъы? Шолай буса, мен сени буссагьат уьюнге йиберемен. Ол шоссагьат силкинип, башын чайкъады.

-- Яда, -- деп узатды ол, мен сагъа шонча да жиргенчлименми? Ол теренден тыныш алды.

-- Яда сени дининг сагъа мени сюймеге гери урамы?

Къызьяш агъарды ва пысып токътады.

-- Инан магъа, Аллагь бары да халкъгъа бир, эгер де ол магъа сени сюймеге ихтияр берген буса, сагъа неге магъа шо кюйде янашмакъны ол гери ура? Бэла, ону оюна тамаша болгъан йимик, бетине тикленип къарады. Ону гёзлеринде шо сёзлеге инамсызлыкъ ва шону гертилигин билмейгенлик гёрюне эди. Не гёзлер! Олар эки кёмюр гесек йимик йыртыллай эди.

-- Магъа тынгла, азиз, яхшы Бэла! – деп узатды Печорин, -- сен гёресен, мен сени нечик сюемен. Мен сени гёнгюнгню ачмакъ учун не этсем де къайырмайман: мен сен насипли болгъанны сюемен. Эгер сен дагъы пашман болсанг, мен оьлежекмен. Айт, сен шат болажакъмысан?

Оьзюню къара гёзлерин ондан айырмагъан кюйде теренден ойлашды, сонг исбайы иржайды ва, оьзюню разилигин билдирип, башын чайкъады. Ол ону къолларын тутуп, оьзюн оьпмеге рази этмеге сюйдю. Бэла осал якълана эди. Янгыз: «Тилеймен, тилеймен, тарыкъ тюгюл, тарыкъ тюгюл», -- дей эди ол. Ол къатышды, Бэла буса къартыллады ва йылап йиберди.

-- Мен сени есирингмен, -- дей эди ол, сени къулунг. Озокъда, сен мени борчлу этип боласан… Янгыдан гёзьяшлар…

Григорий Александрович юмуругъу булан оьзюню мангалайына урду ва оьзге уьйге чыгъып гетди. Мен гирип бардым. Ол къолларын яйып, алгъа да, артгъа да къарай эди.

-- Не болду? – деп сорадым огъар.

-- Иблис, тиштайпа тюгюл, -- деди ол, -- янгыз сизге мен оьзюмню герти сёзюмню беремен, ол меники болажакъ…

Мен башымны чайкъадым.

-- Сюемисиз, арагъа салып эришейик? – деди ол, -- бир жумадан.

-- Разимен! Биз къоллашдыкъ ва яйылдыкъ.

Экинчи гюн ол къуллукъчусун Къызларгъа гьар тюрлю маллар алмагъа бакъдырды. Ол кёп тюрлю перс къумачлар алып гелди. Барын да санама да бажарылмажакъ.

-- Нечик эсигизге геле, Максим Максимыч, азиатлы гёзел къыз шулай къумачланы алдында токътажакъмы?

-- Сиз черкешли къызланы танымайсыз, -- дедим мен, -- олар гюржюлю яда буса кавказны ариги янындагъы татар къызлар йимик тюгюллер, бютюнлей тюгюллер. Оланы оьзге низамы бар, олар оьзге кюйде тарбиялангъанлар.

Георгий Александрович иржайды ва оьз-оьзюне сызгъырып йиберди.

Мен тюз болуп да чыкъдым: савгъатлар янгыз яртысына таъсир этди: ол асил болду, инанмагъа башлады – янгыз шо. Ол ахырынчы чарагъа бармагъа токъташды.

Бир гюн эртен ол атын ерледи, черкеш кюйде гийинди, савутланды ва Бэланы янына гирди. «Бэла! – деди ол, -- билемисен, мен сени нечик сюемен. Мен сени къачыра туруп, мени таныгъан сонг, сюежексен деп ойлаша эдим. Мен янгылышдым: савбол! Мен еслик этеген бары да затны бир еси болуп къал. Сюе бусанг, атанга къайт, -- сен эркинсен. Мен сени алдынгда гюнагьлыман ва оьзюмню такъсырлама герекмен. Савбол! Мен гетемен – къайда? Неге мен билемен? Насип болса, гюллени яда шёшкени артындан узакъ чапмасман. Шо заман мени эсге аларсан ва мени геч».

Ол бурулуп, савболлашмакъ учун къолун узатды. Ол къолун алмады, пысып турду. Эшикни арги янында эре туруп, тешикден къарап, мен ону бетин гёрдюм: магъа яман болду: ону бети оьлю сыпатгъа гирген эди! Амма жавапны эшитмедим. Печорин эшикге багъып бир-нече абат алды, ол къартыллай эди – айтайымы? Ол масхарагъа айтгъан сёзлерин гертилей де яшавгъа чыгъармагъа гьазир. Шолай адам эди, бир Аллагь биле! Ол эшикни къулагъын тутгъандокъ, Бэла атылып йиберди, йылап, ону бойнуна илинди. Инанамысыз? Мен, эшикни ариги янында эре туруп, оьзюм де йылай эдим. Дейгеним, йылап да тюгюл, булай, гьайгевлюк!..

Штабс-капитан пысып токътады.

-- Дюр, мен мюкюр болайым, -- деди ол сонг, мыйыкъларын бура туруп, магъа яман болду, неге тюгюл де мени тиштайпа шолай бир де сюймеген.

-- Оланы насиби узакъ болдуму? – деп сорадым мен.

-- Бэла бизге мюкюр болгъан кюйде, Печоринни гёрген биринчи гюнден тутуп, гьар гюн дегенлей тюшюне геле болгъан. Ол дагъы биревню де шолай ушатмагъан болгъан. Дюр, олар насипли эдилер!

-- Не ялкъывлудур о, -- деп къычырып йибердим оьзюмден ихтиярсыз. Тюзюн айтгъанда, мен ону ахыры къайгъылы битер деп эсиме геле эди, амма бирден мени бары да умутларымны алдатып къойду!..

-- Нечик, -- деп узатдым мен, атасы Бела сизин бекликде экенине шекленмедими?

-- Тюзю, мени эсиме гелеген кюйде, ол шеклене эди.

Арадан бир-нече гюнлер гетип, биз къартны оьлтюргенни эшитдик. Шо муна шулай болгъан… Мени тергевюм дагъы да тартылды.

-- Мен сизге айтайым, Казбич атын, Азамат атасындан ихтияр алып, урлагъан деп ойлашгъан деп эсиме геле. Шолай бир гезик ол юртдан бир уьч чакъырым арекде къаравуллап тургъан. Къарт къызын табып болмай гьабас къыдырып къайтып геле болгъан. Оьзденлери ондан арекде къалгъан, къашкъаралып турагъан вакъти, -- ол ойлаша туруп геле болгъан ва бирден Казбич, къыр мишик йимик, кюлтелени тюбюнден таба чыгъып, артындан таба атылып атына минген, хынжалын уруп, ону атдан йыкъгъан, югенлерин къысып тутгъан – шолай болгъан. Оьзденлери ону арекден гёрюп, артындан иерилсе де, амма тутуп болмагъанлар.

-- Ол атын тас этгени саялы оьзю оьзюне савгъат да этген, оьч де алгъан, -- дедим, мен сёйлевчюмню пикрусун билмеге сююп.

-- Озокъда, олагъа гёре, -- деди штабс-капитан, -- ол тюбюкъарадан тюз эди.

Билмеймен, шо макътавгъа лайыкълымы, яда тюгюлмю, тек мен орус адам оьзю яшап тургъан ерли халкъланы адатларына ошап къалгъанына тамашалыкъ этдим. Шо адамны гьакъылыны бир гьалы, амма о зулмуну ер этмек учун тарыкъ, яда шону яшавгъа чыгъармагъа бажарылмай буса, ону гьар ерде де гечеген гьакъылыны инчелигин ва таза ачыкъ маънасы барлыгъын исбатлай.

Шо вакътиге чайны да ичип битдик. Тезден берли егилген атлар къырда уьшюп къартыллап тура эди. Гюнбатышда гётерилген ай агъарып, йыракъдагъы тав башларда чачалангъан шаршавлардай къара булутларыны артына гирип яшынмагъа гьазир. Биз уьйден чыкъдыкъ. Ёлдашымны ёравларына къарамай, чакъ ачыкъ болду ва бизге юваш эртенге умут берди. Юлдузлар тамаша кюйде кёкню юзюнде эшилген йимик гёрюне эди ва олар агъаргъан гюнтувуш бойдагъы къаралдын кёк юзюнде, къалын къар япгъан тик тавланы ярыкъ этип, бирини артындан бири сёне эдилер. Онгда да, солда да сырлы ва тунукъ къакъалар дагъы да къарангы, туманлар буса, гюн ювукъ болагъанны гьис эте ва ондан къоркъагъан йимик, йыланлардай бокъурлап ва чырмалып, ювукъдагъы ярланы бюрюшмелеринден къакъагъа багъып сюйкеле.

Эртенги намазгъа тургъан адамны юреги йимик, кёкде де, ерде де шыплыкъ. Нагагь бир, атланы къырав басгъан ялынларын гётерип, гюнтувушдан сувукъ ел эше. Биз ёлгъа тюшдюк. Бизин беш ябу атыбыз Гуд тавну къатгъакъ ёллары булан арбаларыбызны гьарангъа сюйрей эди. Биз артда, атлар таза арыгъанда арбаны дёгерчиклерини тюбюне ташлар сала туруп, яяв юрюй эдик. Ёл кёкге элтеген йимик гёрюне, неге тюгюл де гёзюнг гёреген чакъы ерде о оьрге гётериле ва артда, ахшамдан берли Гуд тавну башында ял алып, оьзюню азыгъын къаравуллайгъан мыгъый йимик, булутланы башында тас бола. Аякъ тюпде къар хашыллай, гьава шонча да етишмей, гьатта тыныш алмагъа да къыйын. Къан башыбызгъа минутда бир етишеген йимик, буса да мени тамурларымда бир тамаша сююнч гьис яйыла эди чи, дюньяны лап да бийик еринде экениме мен бек шат эдим: шо яш заманлардагъы гьислер эди, яшырмайман, амма жамиятны бары да имканлыкъларындан арек болуп, табиатгъа ювукъ болгъан сайын, биз сюйсек де, сюймесек де яшлар болабыз. Бары да къазангъан затлар юрегинден тайыша ва шо ону бир вакътилерде болгъан кююне къайтара, ва, тюзю, бир вакътилерде юрек шо кюйге гене къайтма да къайтажакъ. Бир керен сама да, мени йимик ялангъач тавлардан гезеп, ону тамаша келпетине узакъ заманлар сукъланып, ач кюйде, къакъаларындан таба яйылып чыкъгъан жанлы таза гьавасы булан тыныш алгъан адам шо тамаша ва сигьрулу гёрюнюшлени гьакъында хабарлама сюегенимни англажакъ деп эсиме геле. Нечик буса да артда биз Гуд тавну башына чыкъдыкъ, токътадыкъ ва айланагъа къарадыкъ: тавну уьстюнде къаралдын булут илинген ва ону сувукъ тыныш алыву ювукъ арада толпан болжакъны англатды. Амма гюнтувушда бары да зат ачыкъ ва алтын тюслю эди чи, биз, демек, мен ва штабс-капитан, шону гьакъында унутуп да къалдыкъ… Дюр, штабс-капитан: юреклерде гёзелликни гьислери де, табиатны къудраты да, сёзлердеги ва кагъыздагъы хабарлардан эсе юз керенге сама да жанлы.

-- Сиз, мен билсем, шу гёзел суратлагъа уьйренгенсиз? – дедим мен огъар.

-- Дюр, гюллени тавушуна да уьйренип бола, демек, юрекни чарасыз атылывун яшырып болгъандай.

-- Мен, терсине, къарт асгер адамлагъа шо макъам кепли деп эшитгенмен.

-- Озокъда, сюе бусагъыз, о кепинге гелме де, амма шо юрек бек атылагъангъа да бола. Къарагъыз, -- деп къошду ол, гюнтувушну гёрсете туруп, -- нечик эл!

Тюз, шолай гёрюнюшню мен дагъы бир ерде де гёрюп болмажакъман: бизин тюбюбюзде Арагва ва башгъа оьзге оьзен, эки гюмюш йиплени йимик бёлеген Къойшаур дангыллыкъ; гёкшылт туман, эртенни исси шавлаларындан хоншудагъы тав къысыкълагъа къачагъандай, ондан сыргъалай. Онгда ва солда бири биринден бийик, бир-бирине къошулгъан, созулгъан, къар ва бёлеклер япгъан тав башлар. Йыракъда да шо тавлар, бир-бирине ошашлы эки яр сама да болгъан буса эди – шо къарлар шат кюйде йыртыллай чы, шонча да ярыкъ, мунда даимликге яшамагъа къалса да ярардай. Гюн къаралдын гёк тавну артындан таба гёрюндю. Ону итти гёзлю адам болмаса, боз булутдан айырып да болмай. Гюнню уьстюнде, мени ёлдашымны тергевюн тартгъан, къан тюсю сызакъ бар эди.

-- Мен сизге айтгъан эдим, — деп къычырып йиберди ол, — чакъ бузулма тура. Бизге алгъасамагъа герек, ёгъесе о бизин Хачлы тавда тутажакъ. Дегиз!».

Тюпге багъып дёгереп гетмесин деп, арбаланы дёгерчиклерине шынжырлар чырмап, атланы югенлеринден тутуп, тюпге багъып тюшмеге башладыкъ. Онг да – къая, сол да буса, тюбюнде ерлешген осетинлени юрту оьрден къарагъанда къарлыгъач уя йимик гёрюнеген — къакъа. Мен, мунда чакъ-чакъда, къарангы гечелер, эки арба сыяр-сыймас йимик сокъмакъдан кимесе бир пайтончу арбасындан тюшмеген кюйде йылны боюнда он керен сама да оьтедир деген оюмдан къартыллап гетдим. Бизин пайтончубузну бириси ярославлы орус мужукъ, бириси осетин: осетин, баш атны югенлеринден тутуп, сакълыкъны сакълап юрюй эди, -- бизин гьайсыз орус буса арбадан тюшмей. Мен огъар, тюбю ёкъ къаягъа артындан тюшмеге гёнгюм ёкъ, чемоданымны сама да сакъла деп айып этгенде, ол магъа жавап берди: «Бай! Аллагь буюрса, биз олардан эсе бузукъ етишмежекбиз. Бизге биринчи гезик тюгюл», -- ол тюз де эди: биз етишмей де бола эдик, буса да етишдик. Эгер бары да халкъ яшавну гьакъында кёп ойлашмагъа тарыкъ тюгюл экенни гьакъында пикирлешсе, шогъар мюкюр де болар эдилер.

Балики, сиз Бэланы хабарыны ахырын билмеге сюесиздир? Биринчилей, мен повесть тюгюл, ёл язывлар язаман. Шо саялы да, мен штабс-капитанны, оьзю сююп хабарламай туруп, гючден сёйлетип болмайман. Шолай болгъанда, токътагъыз, яда буса, сюе бусагъыз, бир-нече бетлени къутгъарыгъыз. Амма мен сизге шолай насигьат бермеймен, неге тюгюл де Хачлы тавну (Гамба деген алим огъар «le mont St.-Christophe» дей) ариги янына чыгъыв сизин тергевюгюзню тартажакъ. Шолайлыкъда биз Гуд тавдан Шайтан дангыллыкъгъа тюшюп барабыз. Гёрдюгюзмю, нечик романтикалы ат! Адам къатнамагъан къаяда шайтан-жинни уясын гёресиз, -- амма шолай тюгюл: Шайтан дангыллыкъ деген ат «шайтан» деген сёзден тюгюл, «сызакъ» деген сёзден этилген, неге тюгюл де бу ерден бир вакътилерде Гюржюстан булан дазу болгъан. Шо дангыллыкъ Саратов, Тамбов яда ватаныбызны оьзге ерлеринде йимик къар кюртлер булан тола.

-- Муна Хачлы тав! – деди магъа штабс-капитан, Шайтан дангыллыкъгъа тюшген сонг, къалын къар япгъан тёбени гёрсетип. Ону башында къаралдын таш хач гёрюне, къырыйындан таба оьтеген ёлну гьаран-гьаран эс этмеге бола. Шо ёлдан биз гелген ёлну къар япса тюгюл юрюмей. Бизин пайтончулар сюрлюгюв гьали де болмагъанны айтды, атланы аяп, айланч ёл булан юрютдю. Бурунчакъда биз беш осетинге ёлукъдукъ. Олар бизге оьзлени кёмегин этдилер ва арбаны дёгерчиклерине илинип, къычыра туруп, арбаланы сюйремеге гиришдилер. Тюз зат, ёл къоркъунчлу: онг якъда бизин башыбызны уьстюнде елни биринчи сеси булан къакъагъа тюшмеге гьазир болуп турагъан авур къар саллангъан; тар ёлну яртысын да, бир-бир ерлерде чи аякъ тюбюнгден тайышып да гетеген, къар япгъан; оьзге ерлер де буса гюнню шавлаларындан ва гечеги бузлатывлардан ёл бузгъа айлангъан, гьатта ондан гьарангъа юрюйсен; атлар йыгъыла; сол янда буса гёкшылт болуп турагъан, бир, бузну къабугъуну тюбюнде яшынып, бир де къара ташланы арасындан гёбюк болуп чыгъагъан агъым сувлу ярылывлар…

Эки сагьатдан гьарангъа Хачлы тавну айланып болдукъ – эки сагьатдан эки чакъырым ёл! Шо вакътиде булутлар тюшдю, буз, къар явма башлады; ел, къакъадан чыгъып, Бюлбюл-къачакъ йимик оькюре ва сызгъыра, бираздан буса таш хач, гюнтувушдан толкъун йимик бирини-артындан бири гелеген къалын туманны артында яшынды… Ери гелгенде, шо хачны гьакъында тамаша хабарлар да барны айтма ярай, демек, ону Кавказдан оьтеген заманда 1 Петр пача салгъан, амма, биринчилей, Петр пача янгыз Дагъыстанда болгъан, сонг да, экинчилей, хачны уьстюнде уллу гьарплар булан генерал Ермоловну буйругъу булан салынгъан деп язывлар бар, тутуп айтгъанда, 1824-нчю йылда. Амма шону гьакъында хабарлар, язывгъа да къарамай, шонча да тамурлашгъан чы, къайсына инанмагъа герегин де билмейсен. Тюзю, биз язывлагъа инанып уьйренгенбиз.

Бизге бузлагъан ярлардан ва батмакълы къардан таба Къоби станциягъа ерли дагъы да беш чакъырым сама да энишге юрюмеге герек эди. Атлар арыгъан, бизин къартыллавукъ тутгъан, боран буса, азиз темиркъазыкъда йимик, дагъы да гючлене де гючлене. Амма ону къыр авазы буса пашман ва мунглу. «Сен де, сюргюн этилген адамдай, генг ва эркин чёллерингни сагъынып йылайсан, -- деп ойлашдым мен. Онда сени сувукъ къанатларынгы язмагъа ер бар, мунда буса, темир чертирни ичинде тавуш этип ябушагъан къаракъушгъа йимик, тыгъыс ва тунчукъ».

-- Яман! – дей эди штабс-капитан, къарагъыз, айланада бир зат да гёрюнмей, янгыз туман ва къар. Къарагъыз, къакъагъа яда таша ерге учуп гетмейик, ондан тюпде буса – оьзен, къайыкъланы буса шонча да чайкъай чы, оьтюп чыгъып да болмасбыз.

Бу Азиягъа мен не деп айтайым! Я адамларына, я оьзенлерине бир кюйде де инанмагъа ярамай!

Арбачылар къычырыву ва сёгюшювю булан къамучуланы ялынына да къарамай, пышгъырып, тирелип токътап, не этсе де еринден хозгъалмагъа сюймейген атланы токъалай эди.

-- Господин, -- деди ахырда да бириси, — бу барышда биз Къобиге етишмейбиз, буйрукъ берсегиз, биз солгъа юрюр эдик. Къарагъыз, тав башда бир зат къаралдын болуп гёрюне, балики, уьйлердир: чакъгъа гёре, оьтюп барагъанлар шонда токътайлар. Булар сиз гьаракъыгъа зат берсегиз, элтебиз дейлер, -- деп де къошду ол, осетинлени гёрсетип.

-- Билемен, иним, сенсиз де билемен! – деди штабс-капитан, -- шу шайтанлар, гьаракъы учун не уштукъуллукъ этсе де къайырмайлар.

-- Мюкюр болугъуз буса да, -- дедим мен, -- олар болмагъан буса бизге дагъы да къыйын болажакъ эди.

-- Тап шолай, тап шолай, -- деп хонтурланды ол, -- шу оздурувчулар юреги булан билелер къайда пайдаланмагъа болагъанны, бир де башгъа тюгюллер, оьзлер болмаса ёлну табып болмай къалажакъдан. Шолайлыкъда биз солгъа бурдукъ ва нечик алай да, кёп аваралардан оьтюп, плиталардан ва ташдан тизилген ва шолай там булан айрылагъан эки уьйлю къонакъ уьйге етишдик. Уьй есилери бизин кёп сююп къаршыладылар. Сонг мен билген кюйде, гьукумат олагъа борангъа тюшген ёлавчуланы къабул этсин учун акъча да, ашамлыкъ да бере.

-- Бары да зат яхшылыкъгъа! – дедим мен отну алдында олтура туруп, -- гьали магъа сиз Бэланы гьакъындагъы хабарыгъызны ахырын айтарсыз. Юрегим биле, шону булан шо хабар битмеген.

-- Неге сиз олай инамлысыз? – деп жавапланды штабс-капитан, гьиллалы иржайыву булан.

-- Неге тюгюл де, шо болма ярайгъан кюйде битмеди: болуп болмайгъан кюйде башлангъан иш тап шолай битме де герек.

-- Сиз тюзюн билдигиз…

-- Бек шатман.

-- Сен сююнесен, мен буса, шону эсгерген сайын, пашман боламан. Яхшы къыз эди Бэла! Мен огъар нечик де къызыма йимик уьйренип де битген эдим, ол да мени сюе эди. Сагъа мен уьягьлюм болмагъанны айтмагъа герекмен: ата-анамны гьакъында мен азында бир йигирма йыл сама да бир зат да эшитмегенмен, къатын алмагъа буса алда ойлашмагъанман, -- гьали буса къатын алмагъа да къыйышмай. Мен ёнкютмеге адамым баргъа сююне эдим. Ол бизге заман-заманда йырлар йырлай, лезгинканы бийий эди… Нечик бийий эди! Мен бизин губерниядагъы къызланы гёргенмен. Бир гезик, гьалиден бир йигирма йыллар алдын, Москвада шолай бир жыйында болдум. Олар Бэлагъа етишмей эдилер. Бютюнлей башгъа! Григорий Александрович ону къурчакъны йимик безей, уьфюрюп-сибирип сакълай эди. О буса бизде шонча да арив болгъан эди чи, къолларындан ва бетинден гюн тюшгени тайып, яякълары къызарып гетген эди. Ол шонча да шат эди чи, гьаман мени булан, нас зат, масхаралар этип бола эди… Ону Аллагь гечсин!..

-- Атасы оьлгенни гьакъында билдиргенде не болду?

-- Ол оьзюню гьалына уьйренип битгенче, узакъ заман ондан шо хабарны яшырып турдукъ. Билдирген сонг, ол бир-эки гюн йылап турду, сонг унутуп да къалды.

Дёрт айлагъа ювукъ бары да зат арив гетди. Григорий Александрович, эсиме гелеген кюйде, алда да айтгъан эдим, гьавну бек сюе эди: бир-бирде ону агъачлыкъ къабанлагъа ва эчкилеге чакъырагъан йимик эсинге геле эди. Мунда буса бекликден чыкъсанг бола. Шолай бир гюн мен эслеген кюйде, ол гене ойлашмагъа, къолларын артына да салып, уьйню ичи булан юрюмеге башлады. Сонг биревге бир сёз де айтмай, атышмагъа гете, -- эртенни узагъында ёкъ болуп къала. Бир керен, эки керен… шолай тез-тез болагъан болду… «Арив тюгюл, -- деп ойлашдым мен, оланы арасындан къара мишик сама да оьтмегенми!».

Бир гюн эртен оланы янына гирдим – мени гёз алдымда: Бэла уьстюнде чилле гёлеги де булан караватда олтургъан, агъаргъан, шонча да пашман эди чи, гьатта мен къоркъунуп гетдим.

-- Печорин къайда? – деп сорадым мен.

-- Гьавда.

-- Бугюн гетгенми? Жавап къайтармагъа къыйын йимик, ол пысып токътады.

-- Ёкъ, тюнегюн гетген кюйде, -- деп, теренден тыныш алып, жавапланды ол.

-- Огъар бир зат сама болуп къалмагъанму?

-- Мен тюнегюн сав гюн ойлашдым, -- деп жавап берди ол йыламсырай туруп, -- нечесе балагьланы: ону къабан яралап, яда мычыгъыш тавлагъа алып гетип сама да къоймагъанму деп ойлашдым… Гьали буса ол мени сюймейми экен деп ойлашаман.

-- Асилим, сен дагъы тюрлю ой ойлашып болмадынгму! – дедим. Ол йылады, сонг буса оьктем кюйде башын гётерди, гёзьяшларын сибирди ва узатды:

-- Эгер ол мени сюймей буса, огъар мени уьйге къайтармагъа ким четим эте? Мен огъар гюч этмеймен. Эгер де гьаллар шолай болуп гетсе, мен уьюме оьзюм де гетежекмен: мен ону къаравашы тюгюлмен, мен бийни къызыман!.. Мен ону разилешдирмеге къарадым.

-- Бэла, магъа тынгла, огъар асру боюнда мунда сени юбканга тигилген затны йимик олтуруп турмагъа бажарылмай чы: ол жагьил адам, къыр жанланы артындан чапмагъа сюе, -- гелсе, гележек, эгер де сен шулай пашман болуп турсанг, ону тез ялкъдыражакъсан.

-- Тюз, тюз! – деди ол, -- мен шат болуп туражакъман.

– Ва оьзюню гючлю кюлкюсю булан тебин алып, йырлап, бийип, мени къырыйымда атылып йиберди. Амма шо да узакъ болмады: ол бетин къоллары булан да ябуп, гене орунгъа йыгъылды.

Мен огъар не этип бола эдим? Мен, билесиз, къатынгишилер булан бир де сёйлемегенмен: ону нечик сабур этейим экен деп ойлашдым, тек бир ойгъа гелип болмадым. Бир вакъти биз экибиз де пысып турдукъ… Арив гьал тюгюл!

Ахырда да мен огъар: «Сюемисен, бирче бекликвалны айланайыкъ? Чакъ да арив!», -- дедим. Шо сентябр ай эди, тюзю, гертиден де, чакъ да арив, ачыкъ ва бек исси де тюгюл эди. Тав бетлер налбекиде йимик гёрюне. Биз чыгъып, бекликвалны ал ва арт бетине багъып, сёйлемеген кюйде юрюп турдукъ. Артда ол тын ерде олтурду, мен де ону къырыйында олтурдум. Тюзю, магъа бугюн шо гьакъда эсгермеге де кюлкюлю: мен арты ону булан дигиза къатын йимик чабып турдум.

Бизин беклик бийик ерде ерлешген ва валдан таба ону гёрюнюшю гёзел: бир ягъын терен ойтанлыкълар бёлген, ахыры, тав бетлерден башланып, тюзге созулгъан агъачлыкъда битеген генг тала; бир-бир ерлерде юртлар гёрюне, йылкъылар чубурула; бир якъда буса – гиччирек оьзен агъа, огъар тийип, Кавказ тавланы жынжырына байлангъан чакъматашлы аркъачыкъланы уьстюн ябуп уьлкюлер оьсген.

Эки де якъны ачыкъдан гёрмек учун, биз бастионну мююшюнде олтургъан эдик. Къарайман: кюлтюслю ат булан агъачлыкъдан бирев чыкъды, ол баргъан сайын ювукъ болду, ва артда да, бизден бир юз сажын арекде, оьзенни ариги янында токътады ва атын, тайышгъан зат йимик, еринден айландырмагъа башлады. Не оюндур о!..

-- Бэла, къарасана, -- дедим мен, -- сени гёзлеринг яш, ким къоччакъдыр: ол кимни йыбатмагъа гелген?

-- Ол къарады ва къычырып йиберди:

-- Ол Казбич!..

-- Огь, къачакъ! Бизге кюлемеге гелгенми?

-- Яхшы кюйде къарайман: гертиден де Казбич: ону къара юзю, йыртылгъан, гьаман да йимик нас гийимлери.

-- О мени атамны аты, -- деди Бэла, мени къолумну тутуп, ол япыракъ йимик къартыллай, гёзлери буса яна эди… «Агьа! – деп ойлашдым мен, сенде къачакъны къаны пысып турмай!»

-- Бери гел чи, -- дедим мен къаравулчугъа, тюбекден таба шо «игитни» йыкъсанг, бир гюмюш акъча алажакъсан. Англадым, амма ол бир ерде турмай…

-- Буйрукъ бер! -- дедим мен кюлемсиреп…

-- Гьей, ачыкъ юзлю! – деп къычырды, къолун силлеп, къаравулчу, -- токътама къой, бёрю бала йимик не айланасан?

Казбич, гертилей де, токътады ва тынгламагъа башлады: тюзю, ол оьзю булан сёйлешивлер юрюте деп тургъан буса да ярай, амма шолай болмады. Мени гренадерим гёзледи ва бац!.. тиймеди, янгыз тюбек отну ийиси гётерилди. Казбич атына тебинди ва хыргъа багъып атылды. Югенлени яхшы тартып, оьзюню тилинде бир затлар сёйлеп, къамучусун силлеп, къоркъув берди – ишлер шолай болду.

-- Сен уялмаймаймысан? – дедим мен къаравулчугъа.

-- Оьлме гетди, -- деди ол, налатлангъан халкъ, оланы еринде оьлтюрюп бажарылмай.

-- Арадан он беш минутлар гетип, гьавдан Печорин де къайтды. Бэла ону бойнуна атылды. Чинкдеси, ону узакъ заман болмагъанына бир тюрлю оьпкелев, бир тюрлю арза да этмеди… Огъар буса мени де ачувум чыкъгъан эди.

-- Гечип къоюгъуз, -- дей эдим мен, -- бираз алда шу оьзенни ариги янында Казбич бар эди, биз огъар атышдыкъ, огъар дагъы да узакъдан урунажакъмысыз? Тавлулар оьч алагъан халкъ: Азаматгъа сиз кёмек этгенге ол шекленмей деп эсигизге гелеми? Шу ерде ол Бэланы таныгъангъа мен ант этип боламан. Бир йыл алда Бэланы ол бек ушатгъанны билемен, ол оьзю де магъа мюкюр болгъан эди. Эгер де къыйышывлу къалым алып болгъан эди буса, гелешинме де гелешинер эдилер.

Шо ерде Печорин ойлашды. «Дюр, -- деп жавап берди ол, -- сакъ болмагъа герек… Бэла, бугюнден тутуп, сагъа бекликвалны боюна чыкъмагъа ярамай».

Ахшам мен ону булан узакъ хабарладым: ол шу амалсыз къызгъа бакъгъан якъда алышына барагъаны магъа яман тийди. Ол артдагъы гюнлени гьавда йибере, огъар сувукъ янаша, ушанывлар къыт болду, Бэла буса къурумагъа башлады, бети тартылды, уллу гёзлерини ярыгъы осал болгъан йимик гёрюне эди. Сорасам:

-- «Неге кюстюнесен, Бэла? Неге пашмансан?»

-- «Ёкъ!»

-- «Сен бир зат да сюемисен?».

-- «Ёкъ!»

-- «Ювукъ адамларынгны сагъынамысан?»

-- «Мени ювукъ адамларым ёкъ».

Бир-бирде сав гюнлер ондан «ёкъ», «дюр» деген сёзден къайры зат эшитмейген гезиклер де бола эди.

Мен шо гьакъда Печоринге айтма да айтдым.

«Тынгла да, Максим Максимыч, -- деп жавапланды ол, -- мени къыйын хасиятым бар; мени шолай тарбиялав этгенми, яда Аллагь яратгъанму, билмеймен, тек мен биревню насипсиз эте бусам, мен оьзюм де ондан да бек насипсиз боламан. Озокъда, ондан олагъа пайда болмай, тек шо тюз зат. Яшлыгъымны баш заманында, ата-анамны алдындан чыкъгъан сонг, акъча булан сатып алып болагъан не тюрлю кеплик бар буса, шоланы барысы да булан пайдаландым. Озокъда, шо кеп чегив мени жийрендирди. Мен генг дюньягъа чыкъдым, шо жамият мени таза гёнгюмден чыкъды; лап да гёзел къызлагъа гьашыкъ болдум, мен оьзюм де сююмлю эдим – амма оланы сюювю мени ойларымны оьзюмню сюегенлигимни тирсейте эди, юрегим буса бош къалды… Мен китаплар охумагъа, илмулагъа уьйренмеге башладым – илму да ялкъдырды. Неге тюгюл де, оьрлюк де, насип де ондан гьасил тюгюл экенни гёре эдим, лап да насипли адамлар – авамлар, оьрлюкню – насипни тапмакъ учун буса гьюнерли болмагъа герек. Шо заман магъа ялкъывлу болду… Аз заман гетип мени Кавказгъа бакъдырды: шо вакъти — яшавумну лап да насипли мюгьлетлери. Ялкъывлукъ мычыгъышланы гюллерини тюбюнде яшамай деп эсиме геле эди – гьабас: ай гетип мен оланы жувуллайгъанына ва оьлюмню ювугъуна шонча да уьйрендим чи, тюзю, мен тергевюмню кёп керенлер сюйрюжибинлеге бакъдыра эдим. Шондан сонг магъа алдан эсе ялкъывлу болду, неге тюгюл де мен ахырынчы умутумну тас этдим. Мен Бэланы башлап уьюмде гёргенде, биринчилей ону тобукъларым булан тутуп, ону къара чачларын оьбегенде, мен, авлия, ол магъа азаплы къысматым савгъат этген малайик деп эсиме гелди… Мен янгыдан янгылышдым: къыр къызны сюювю билимли барышняны сюювюнден аз затгъа артыкъ, бирисини авамлыгъы ва яхшы юреклиги, экинчисини назлысындан йимик ялкъасан. Эгер сиз билме сюе бусагъыз, мен ону гьали де сюемен, мен ону булан оьтгерген татли мюгьлетлерим саялы да разимен, мен ол саялы жанымны да берермен, -- амма магъа ону булан ялкъывлу… Мен авлияманмы, яда зулмучу, билмеймен, амма мен де шолай, балики, ондан артыкъ языкъсынывгъа лайыкълыман деп эсиме геле: мени жаным ярыкъ булан бузулгъан, ойларым чарслы, юрегим ач, магъа бары да зат азлыкъ эте, къайгъыгъа да, кеп чегивге йимик, мен тез уьйренемен, яшавум буса гюнден гюнге бош бола бара. Магъа бир чара къалгъан: эллемек. Бир имканлыгъым болгъандокъ, гетемен – Европагъа тюгюл, Аллагь сакъласын! Америкагъа, Арабиягъа, Индиягъа – балики бир ерде ёлда оьлюп де къаларман! Неге тюгюл де, шо ахырынчы яллыгъым боран ва яман ёллар булан тез арада ял болажакъ деп эсиме гелмей».

Шолай ол узакъ заман сёйлеп турду, ону сёзлери мени оюма шонча да гире эди чи, мен, биринчилей, насип буса ахырынчы керен, шолай сёзлени йигирма беш йыл болагъан яшдан эшите эдим… Мен тамаша боламан! Айтыгъызда, тилеймен, -- деди штабс-капитан, магъа багъып, -- муна сиз тахшагьарда болгъансыз, кёп де болмай: шондагъы яшёрюмлер барысы да шолаймылар?

Мен огъар шолай ойлашагъан адамлар кёп барны айтып жавапландым, балики, гертиден де, герти затны айтгъанлары да бардыр, буса да гьёкюнчлюк, бары да янгы чыкъгъан зат йимик, жамиятны оьр къатындан тёбен къатына тюшген ва ону алып юрюйлер. Гьали буса лап да бек ялкъагъанлар оьзлени насипсизлигин бир кемчиликни йимик яшырып юрюйлер.

Штабс-капитан шо инче сёзлени маънасын англамады, башын силледи ва гючден иржайды:

-- Барын да, чайны, французлар алмакъ учун модгъа чыгъаргъанмулар?

-- Ёкъ, англичанлар.

-- Агьа, мунда къара!.. – деп жавапланды ол, -- олар барысы да ичкичилер болгъан чы!

Мен шо ерде бирден москвалы бир барышняны эсге алдым, ол Байрон ичкичиден къайры бирев де болмагъанны бетлей эди. Буса да, штабс-капитанны пикрусу гечдирмеге ярайгъан йимик эди: чагъырны гери урмакъ учун ол дюньяда болуп турагъан бары да яман ишлер ичкичиликден геле деп оьзюн де шогъар инандырмагъа къарай эди. Буса да, ол оьзюню хабарын шулай узатды:

-- Казбич дагъы гелмеди. Буса да ол негьакъ гелмегенни башымдан тайдырып болмай эдим, ол не буса да бир яман зат ойлашгъан болмагъа ярай.

Бир гезик Печорин мени оьзю булан къабангъа гьавгъа бармагъа рази этди. Мен кёп заман рази болмай турдум, не эте магъа къабан шонча да къыт тюгюл эди чи. Буса да ол мени оьзю булан алып гетди. Биз бир беш солдат да алып, эртен танг булан чыкъдыкъ. Сагьат онлар болгъанча къамушлар ва агъачлыкъ булан юрюдюк – къабан ёкъ. «Эгь, къайтып сама да къалайыкъму? – дей эдим, не этейик мунча хыр тартып? Балики, шолай насипсиз гюн болгъандыр!». Амма Григорий Александрович, гюнню яллавуна да, арыгъанына да къарамай, азыкъ алмай туруп къайтма сюймей эди. Ол шолай, не ойлашса, шону этеген адам, балики, яшында ёнкю оьсген болгъан буса да ярай. Нечик буса да тюшге таба къабанны гёрдюк: тах, тах! Ол буса къамуш арагъа гирип гетди. Шолай насипсиз гюн болду! Бираз ял алып, уьйге къайтма урундукъ.

Биз янаша, сёйлемеген кюйде, югенлени бошатып гетип барабыз, бекликге етишмеге аз ёл къалгъан: ону бизден янгыз уьлкюлер яшыргъан. Бирден тюбек атылды… биз бир-биревге къарадыкъ: бизин барыбызны да бир йимик шеклик къуршады… Тезокъ биз тюбек тавушгъа багъып чапдыкъ – къарайбыз: валны уьстюнде солдатлар ятгъанлар ва авлакъгъа багъып гёрсетелер, онда буса бир атлы барагъанчагъы чабып бара, атыны ерини уьстюнде буса бир акъ зат бар. Григорий Александрович бир мычыгъышдан къалышмай эди: тюбегин къапдан чыгъарды ва ону артындан иерилди. Мен де ону артындан иерилдим.

Насипге, гьав арив болмагъан саялы, атларыбыз арымагъан эди: олар ерни тюбюнден чыгъып гетмеге тура ва гьар мюгьлет булан биз атлыгъа ювукълаша эдик. Нечик де мен Казбични таныдым, амма ол не алып барагъанны англамай тура эдим. Мен шо вакътиде Печоринге ювукълашдым ва «Ол Казбич!», -- дедим… Ол магъа къарады, башын ийип, атына къамучусу булан урду.

Не буса да биз тюбек уруп болагъан мезгилге етишдик. Казбични аты арыгъан болгъанму, яда бизинкилерден осал, ол нечакъы къаст этсе де, ат алгъа юрюмеге сюймей эди. Мени эсиме гелеген кюйде, ол шо вакътиде оьзюню Къарагёзюн эсине алгъандыр…

Къарайман: Печорин атны уьстюнде турагъан кюйде тюбегине харманды… «Атышма! – деп къычырдым огъар, -- гюллени ая, биз ону олай да тутабыз». Бу яшёрюмлер гьаман да тарыкъсыз ерде къызалар… Тек тюбек атылды ва гюлле атны арт аягъын уватды, ол къызгъан кюйде дагъы да бир он абат алды ва тобукъларына йыгъылды. Казбич атылып тюшдю ва шо вакътиде ол къолларында чадрагъа чырмалгъан къатынгишини тутгъанны эследик. Ол Бэла эди… языкъ Бэла! Казбич оьзюню тилинде бизге бир затлар айтып сёйледи ва Бэланы уьстюне хынжалын гётерди… Асталатмагъа ярамай эди: мен тюбегимни урдум, насипге таянып урсам да, тюзю, гюлле ону инбашына тийди, неге тюгюл де ол бирден гётерилген къолун тюшюрдю… Тютюн тайгъан сонг, жабарда яралангъан ат, ону къырыйында буса Бэла ятып турагъанны эследик. Казбич буса, тюбегин де ташлап, мишик йимик, къаягъа оьрленип бара эди. Мен ону ондан тюшюрмеге де сюйдюм, амма гьазир гюллем ёкъ эди. Биз атлардан атылып тюшюп, Бэлагъа багъып чапдыкъ. Амалсыз, ол тербенмей ята, ярасындан буса къан оьзен болуп агъа эди… Шолай намарт адам боламу, ура буса, тувра юрегине сама да урмагъан – шолай буса, еринде битип сама къалар эди, ол буса аркъасына – таза къачакъланы уруву. Ону эси ёкъ эди. Биз чадраны чечип, ярасын болгъанчакъы къысып байладыкъ. Печорин ону сувукъ эринлерин гьаман оьбе эди – ону эсин бир зат да гелтирип болмай эди.

Печорин атгъа минди, мен буса Бэланы ерден гётерип, нечик алай да атны ерине салдым, Печорин ону къысып тутду ва биз артгъа юрюдюк. Бир нече минутлар пысып юрюген сонг, Григорий Александрович магъа: «Тынглагъызда, Максим Максимыч, биз муну олай да сав кюйде етишдирип болмажакъбыз чы», -- деди. «Тюз!», -- дедим мен ва биз атланы барагъан чакъы къуваладыкъ. Бекликни къапуларыны алдында бизин кёп халкъ къаравуллап тура эди. Биз сакълыкъ булан яралыны Печоринни уьюне салдыкъ ва эмчини артындан чапдырдыкъ. Ол, эсирген буса да, гелди: яраны тергеп чыгъып, ол бир гюнден артыкъ яшамажакъны айтды, амма ол янгылышды…

-- Сав болдуму? – деп сорадым мен штабс-капитангъа, бирден ону къолун тутуп ва оьзлюгюмден сююнюп. -- Ёкъ, -- деди ол, -- эмчи Бэла дагъы да эки гюн яшагъаны булан янгылышды.

-- Англатыгъызда магъа, ону Казбич нечик алып къачма болгъан?

-- Муна шулай: Печоринни гери урувуна да къарамай, Бэла бекликни къырыйындагъы оьзенге чыкъгъан. Билемисен, бек исси гюн эди, ол ташгъа да олтуруп, аякъларын сувгъа сугъуп тургъан. Казбич буса яшыртгъынлап ювукъ гелген ва ону авузун ябып, уьлкюлеге сюйреген, онда буса, атгъа да минип, къачмагъа башлагъан. Шо арада Бэла къычырмагъа болгъан, къаравулчулар эшитген, атышгъан, амма тийдирмеге болмагъанлар. Биз буса тап шо заман етишгенбиз.

-- Сонг Казбич ону не саялы алып гетмеге сюйген?

-- Гечип къоюгъуз, черкеслер уругъа амракъ халкъ. Нени гёрсе, алып гетмей къоймайлар. Тарыкъ тюгюл буса да, урлажакълар. Шо саялы олардан гечмекни де тилеймен. Сонг да о Бэланы тезден ушата эди чи.

-- Сонг Бэла оьлдюмю?

-- Оьлдю, амма узакъ заман къыйналып турду, ону булан биз де кёп къыйналдыкъ. Ахшам сагьат онлагъа ону эси гелди, биз орунуну янында олтуруп тура эдик, гёзлерин ачгъандокъ, ол Печоринни атын айтды.

-- Мен мундаман, сени къырыйынгдаман, жаным!» -- деди ол ва ону къолларын тутду.

-- «Мен оьлемен!» -- деди Бэла. Биз ону сабур этмеге къарадыкъ, эмчи ону сав этмеге сёз берген дедик, ол буса башын чайкъап, тамгъа бурулду: ол оьлмеге сюймей эди!

Гече ол сандыракъламагъа башлады, башы яллай, савлай къаркъарасын беззек баса эди. Ол шо арада атасыны, уланкъардашыны гьакъында англашылмайгъан кюйде бир затлар айтма къарай, ол тавлагъа, уьюне бармагъа сюе эди. Сонг да ол Печоринни гьакъында да сёйледи, огъар гьар тюрлю сююмлю атланы айта яда буса оьзюню жанын сюймейген болгъанны айтып оьпкелей эди. Ол буса, башын къолларына да салып, пысып тынглап турду. Мен буса шо вакътини ичинде ону бир гёзьяшын да гёрмедим: гертиден де ол йылап болмай эдими, яда буса оьзюн-оьзю тутуп турдуму – билмеймен. Мени буса шондан артыкъ языгъым бир де чыкъмагъан.

Эртенге сандыракълаву тайды. Сагьат бирден тутуп ол тербенмей ятып турду, агъаргъан ва шонча да осал эди чи, ол тыныш алагъанны да эслемеге болмай эди. Сонг огъар арив болду ва сёйлемеге башлады. Нени гьакъында деп эсигизге геле? Шолай ойлар янгыз оьле турагъан адамгъа гелмеге бола. Ол оьзю хачперис тюгюл экенге пашман экенни, о дюньяда оьзюню жаны бир де Григорий Александровични жаны булан ёлукъмажакъны, женнетде ону булан башгъа тиштайпа болажакъны айтып турду. Магъа шо вакътиде ону хачламагъа ой гелди, огъар шону айтдым. Магъа ол тавакалсызлыкъ булан къарады ва узакъ заман бир сёз де айтмагъа болмай турду. Артда ол оьзю тувгъанда алгъан дини булан оьлежекни айтды. Шолай сав гюн гетди. Шо гюнню ичинде ол нече алышынды. Агъаргъан яякълары тюшдю, гёзлери уллу болду, эринлери яна эди. Тёшюне къызгъан темир салынгъан йимик, ичиндеги иссилиги гьис этиле эди.

Экинчи гече болду. Биз кирпик къакъмай, ону орунуну къырыйында чыкъдыкъ. Ол бек яман къыйналып турду, агь ура эди, авруву сейир болгъандокъ, ол Григорий Александровични оьзюню арив экенни айтып инандырма сюе, ону ятып юхламагъа чакъыра, къолларын оьбе, оьзюню къолларындан онукилерин йибермей эди. Эртенге таба ол ажжалы ювукъ болгъанны билди, тебишмеге башлады, ярасын байлагъан къумачны чечди, къан янгыдан агъып башлады. Яраны янгыдан байлагъанда, ол бир минутгъа сабур болду ва Печоринге оьзюн оьпгенни тиледи. Ол караватны алдында тобукъланып, Бэланы башын бойлукъдан гётерди ва ону сувукъ эринлерин оьзюню эринлерине къысды. Шо оьбюв булан огъар оьзюню жанын бермеге сюегендей, Бэла къартыллайгъан къоллары булан Печоринни бойнундан къысып къучакълады. Ёкъ, ол оьлюп тюз этди. Айтда, Григорий Александрович ону къоюп гетген сонг ону булан не болажакъ эди? Шо буса эрте-геч болажакъ зат эди…

Эмчи нече тюрлю дарманлар-эмлер булан къыйнап турса да, экинчи гюнню яртысына ерли ол пысып турду.

«Аягъыз, -- дей эдим мен огъар, сиз оьзюгюз айтдыгъыз чы ол оьлежек деп, сонг огъар шо дарманланы не пайдасы бар?».

-- Нечик буса да къолай чы, Максим Максимыч, -- деп жаваплана эди ол, -- намусум таза болса яхшы чы». Яхшы намусу болгъан!

Тюшден сонг Бэла яллап башлады. Биз терезелени де ачдыкъ, -- къырда буса дагъы исси эди. Караватыны къырыйына буз да салдыкъ, амма бир зат да кёмек этмей эди. Мен шо яллав етишип гелеген ажжалны аламаты экенни биле эдим ва шо гьакъда Печоринге де айтдым. «Сув, сув!..», -- дей эди ол оьзюню къарлыкъгъан тавушу булан, орундан гётерилип.

Печорин акъ хаса йимик агъарды ва стаканны алып, сув къуйду ва огъар берди. Мен гёзлеримни ябып, дуа охумагъа башладым, не дуа охугъаным эсимде ёкъ. Дюр, мен кёп затны, госпиталларда ва уруш майданларда оьлегенлени гёргенмен. Амма бу тюбюкъарадан башгъа эди. Билемисен, мени дагъы да не пашман эте: оьлгенчеге ол мени бир керен сама да эсгермеди. Мен буса ону атасы йимик сюе эдим, Аллагь ону гечсин! Тюзюн айтмагъа герек: оьле турагъанда мени эсгермеге де мен киммен?

Сув ичип битгенде, огъар енгил болду, арадан уьч минутлар гетип буса, гечинип де къалды. Эринлерине гюзгюню салдым – тегиш!.. Мен Печоринни уьйден чыгъардым ва биз бекликвалгъа багъып бардыкъ. Кёп заман биз, къолларыбызны артыбызгъа да салып, алгъа, артгъа юрюп турдукъ, сёйлемедик. Печоринни бети айтардай бир затны англатмай эди ва магъа шо яман тийди. Мен ону еринде къайгъыдан оьлер эдим. Артда да ол жабарда олтурду, гюлентгиде, къайырны уьстюнде чубукъ булан бир затлар гьизып айланды. Мен буса, ону сабур этмеге де, сёйлемеге де къарадым, ол буса, башын гётерип, кюлеп йиберди… ону кюлкюсюнден мени къаркъарам сувукъ болуп гетди…

Мен табутгъа сёйлешмеге гетдим.

Тюзюн айтгъанда, мен шогъар не булан буса да машгъул болайым деп урундум. Мени бир гесек багьалы къумачым да бар эди, ону табутну айланып тутдум, Григорий Александрович Бэлагъа алгъан черкесли гюмюш тагъымчакълар булан ону безедим.

Экинчи гюн эртенокъ биз ону бекликни артында, оьзенни ягъасында, ахырынчы гезик оьзю олтургъан ерни къырыйында гёмдюк. Гьали ону къабуруну къырыйында акация ва бала тереклер оьсген. Мен ону къабуруна башлап хач салма да сюйген эдим, амма ойлашдым: ол хачперис тюгюл эди чи.

-- Сонг Печорин? – деп сорадым мен.

-- Печорин амалсыз узакъ заман авруп турду, азды. Амма шондан сонг ону булан мен бир керен де Бэланы гьакъында сёйлемедим. Мен огъар шо яман тиежекни биле эдим, негер тарыкъ? Уьч айдан ону башгъа полкгъа йиберди. Ол Грузиягъа гетген сонг биз дагъы ёлукъмагъанбыз. Тюзю, эсимде, кимесе бирев ол Россиягъа къайтгъан деп хабарлады, амма шо гьакъда буйрукъларда ёкъ эди. Бизин агъабызгъа хабарлар гечигип етише эди.

Сонг ол янгылыкъланы гечигип етишдирсе нечик яман болагъанны гьакъында узакъ заман хабарлап турду. Балики, шону булан ону пашман эсделигин унутмагъа сюйген буса да ярай.

Мен ону бёлме де бёлмедим, тынглама да тынгламадым.

Сагьат гетип, юрюмеге имканлыкъ болду: боран сейир болду, кёк ачылды ва биз ёлгъа тюшдюк. Ёлда оьзюм де билмеген кюйде Бэланы ва Печоринни хабарын янгыдан гётердим.

-- Сонг Казбич булан не болгъанны гьакъында эшитмедигизми? – деп сорадым мен.

-- Казбичге не болгъанны, тюзю, билмеймен… Мен онг якъда бир Казбич деген, къызыл чепкени де булангъы, бизин гюллерибизни тавушундан къачагъан, гюлле ювукъда эшитилсе, сюйкюмлю кюйде иелеген къоччакъ яш бар деп эшитген эдим, тек тамаша шо яш биз айтагъан Казбич буса…

Къобиде биз Максим Максимыч булан савболлашдыкъ, мен почта пайтон булан гетдим, ол буса оьзюню авур югю булан мени артымдан етип болмайгъангъа гёре, артда къалды. Мен дагъы ону булан бир де гёрюшежекмен деп эсиме гелмей эди, амма гёрюшдюк, сюе бусагъыз, шо гьакъда да айтып боламан: шо уллу таварих…

Мюкюр болугъуз, нечик буса да, Максим Максимыч — уллу гьюрметге тийишли адам. Шогъар сиз мюкюр бусагъыз, мен шу узун хабарым учун толу кюйде савгъатланажакъман.