Чубакабра

Чубакабра
Ойлымаш

Тиде томаша паша южо марий яллаш чубакабра пураш т;;алме жапыште лийын. Ик мотор ке;еж кечын латкок ияш пеш чулым, ош вуян, йыргешке чуриян, топкатарак кап-кылан Васёк ден шкенжын ийготанак, ик классыште пырля тунемше, шемалгырак ючылий Мишук л;ман пошкудо рвезе ялышт деч тораштат огыл верланыше Яктерсола кожлашке э;ыжым кочкаш да кунар-гынат погаш миен толаш лийыныт. Урем лук гоч, кевыт ден клуб воктеч, эртеныт. А туштыжо, ялысе кевыт тошкалтыш мучаште, пенсионерке кува-шамыч да теве-теве пенсийыш шушаш ийготан ;дырамаш-влак, иктаж визыт-кудытын чумырген, семынышт ала-мом пешак к;лешаным лончылен шогылтыныт. Йоча-шамычын пластмассе гыч ыштыме, иктаж кум литр пурыман ведрам нумал ошкылмыштым ужын, кушко тыге тарванымыштымат пален налаш лийыныт. Туге шол тудо: рат – ратан, шот – шотан, урем лукышто, кевыт воктенат шого да моло-шамычын кушко да молан коштмыштым палыде кодаш – тиде язык лиеш, кугу сулык, непорядык!
– Вара, куш тыге тарваненда, чукай-шамыч? – йодылдалын эн проворно ;дырамаш.
– Кол кучаш! - шуко шоныде вашештен Васёк.
– Э;ыр тоя деч посна улыдас, шойыштыда чай?
– Уке, чисти чын. Таче кол шкежак сер деке толеш, кид денат кучаш лиеш, маныт, – шыргыжалын Мишукат.
– Э;ерже вес велныс, а те кожла могырыш каеда, – ала ;шанаш, ала уке маншыла, пелештен Лида ака.
– Ку;ге могырыш кайымынам ужыда гын, молан утыжым йодыштыда? – Васёкат огеш чакне.
– Изишак мыскарам ыштышна, тыгеже Яктерсола кожлаш э;ыж погаш миен толнена, – кокай-шамыч деч вашкерак утлаш лийын, рашемден Мишук.
– Э-э, чодыраштыже утыжым к;ргыш ида пуро, – колянат ийготым погышо ;дырамаш-влак, – шоныдымын-вучыдымын йомынат кертыда. Кожла – тудо кожлак вет, а;ыртаренат кертеш.
– Уке-е, чылтшак огына йом, ынде изи огыналыс, школышто компас дене пайдаланашат туныктеныт, – манылденыт эрге-шамыч.
– Й;ра тугеже, корныда пиалан лийже, – тыланен пелешта Васёкын пошкудо Ведасий кокаже. – Э;ыжшым шуко погыза, вара ала мыланемат чай й;ашем ала ик стаканым конден пуэда.
– Тыге манат гын, пуртен пуашак логалеш, – вашештен пошкудо рвезе да урем ше;гекыла ошкылын, чодыра могырыш торленыт.
Яктерсола – чодыра пелен верланыше ял. Чодыражат пеш чапле, яшката п;нчер ден тугаяк кожеран. Марий кундемын м;ндыр лукыштыжо шылын шичше ял да, садлан к;рак дыр але марте кожлам п;чкеден ужалыше-шамычын кидышт ту;ге велыш шуын огыл. Шке могыр калыкланже пулан гына огыл, суртым т;рлаташ але о;аланат, лесник кошкаш т;;алше пуше;гым веле ойыра. Молыжым перегашак тыршат. Ныл уреман Яктерсолажат м;ндырчын ончымаште чодыра пелен пызнен шичше отыла веле коеш: пеш садеран, куэран-ломберан ял.
Кожла деке миен шушашышт лишан тыгыде кожеран вондер кокла гыч ка;гата да лапкарак кап-кылан, кандашле ийыш лишемше, путырак мыскараче да эре шырийыше чурийвылышан Кости;га коча лектын шогалын. Йоча-шамычым ужын, мыскыньчыкешыже, нуным изишак аптыраныкташ шонен пыштен. Чулымын гына ты;ге-ту;ге, ше;гек-ончык ончал колтен, кертмыже семын «тык-тык-тык» куржаш тарванен. От шинче, пуйто тудым ала-к;, ала-мо почешыже пеш покта. Шо;го куптыр чурийжымат, умшажым тореш колтен, л;дш; т;саным ыштен, шелше наре изем туртшо шинчажымат кертмыже семын карен шынден. Шке ял кугыза огыл, чылт палыдыме ;рдыж е; лиеш гын, товатат, ;рткыш; чурийжым ужынак, л;дын куржат ыле!
– Игем-шамыч, вара куш тыге тарваненда? – «топ-топ-топ» куржын толын, ш;лешт-ш;лешт толашен, йодылдалын шо;гые;.
– Изишак э;ыжым погынена ыле, – вашештен Васёк.
– У-у-у, лучо таче кожлаш ида кошт.
– Мо лийын каен вара, кочай?
– Лийын каенже-можо…
– Теве гына куржынат толашышда да, ала-к; поктен мо? – умылынеже Мишукат.
– Почешем поктен ала уке – тидыжым лачымын ом пале, – л;мынак ш;лешт толашен шо;гые;ет. – Тыгеже тора гыч ужым – пеш шучката ыле.
– Маскам ужынат мо?
– Уке шол.
– Вара мом?
– Тыгай шучко янлыкым але марте ужалтын огыл ыле, – утыр веле ш;лештын шо;го коча.
– Могай янлыкым?
– Кожлаш ида кошт. Айда, почешем тарваныза, – манылден, шо;гые; кертмыж семын чулымештын, ял могырыш соптыртатен.
Теве гына ял гычын чулымын лекше эрге-шамычет ынде умбакыже кузе лияш – чылт ;рмалгеныт. Ала кочай почеш тарванен, куржын колташ, ала содыки кожла т;рышт; э;ыжвондым ончалаш?
– Мом ыштена, Мишук? – чулым, эре чылаланат провор Васёкат ты гана йолташыже дене ка;ашен налаш лийын.
– Тый вет т;рлыжымат шонен лукташ мастар улат. Кызытат иктаж мом шонен лук, – вашештен тудыжат.
– Ялыш яра ате дене п;ртылына гын, кевыт ончылно шогылтшо кувай-шамыч арня мучко тидын нерген кутыраш т;;алыт, – вуйжым удыралеш Васёк.
– А Кости;га кугызан ужмо янлыкым вашлийына гын, мом ыштена?
– Мо, тудлан, шо;го шинчажлан, ала пундышыжат янлыкла койын да?
– Ужыч вет, тунар чот л;дшын койо.
– Мыят шонем, пундышыжо деч тынарак огеш л;д ыле чай?
– Умбакыже мом ыштена, Мишук? – адак йодын Васёк.
– Манатыс, яра ате дене п;ртылаш с;рал огыл.
– Тугеже, кожла т;рышт; коштын ончена гын веле?
Васёк ден Мишук чодыра т;рышт;, вондер пелен шочылдалше да ынде кошкаш т;;алше снегым тамлен толашеныт, мыняржым изирак атышкыштат оптеныт. Кожла к;ргыш пурашыже л;дмашанла чучын: трук тудет, Кости;га кочам л;дыктыш; осал янлыкет, лачак нуным вучен шинча?
Тыге ик жап, ала вич-лу минут, ала утларакат кожла т;рышт; ты;ге-тунге коштыныт, вара л;дын-л;дынак к;ргыш пырт гына пуреныт. Тыгеже пураш веле т;;алыныт да тора гычак вондер коклаште шогылтшо, ошын-шемын койшо, але марте уждымо пеш кугу шучко янлыкым ужылалтеныт. Тудыжо нуныланат путыракат л;дыкшын койын. Арам огыл ойлатыс: л;дш; е;ын шинчаже кандаше, санденак шке ;мылж; дечат л;деш. Тыгеак дыр!? Саде шучко ошын-шемын койшо янлыкше ш;мжым пеле локшичме кугу пундыш веле улмаш да...
Э;ыжым кочкаш да погаш шонен мийыше рвезе-влакет кожла к;ргыш пуренат шуын огытыл гынат, шучко янлык деч утлаш т;чен, кукшо кож укшым шыдыр-шодыр тошкен куржшыштла, чылт нер йымачыштак але марте мален кийыше да йол й;кым колын ;рткыш; мера; ваштарешыштак т;рштен лектынат, коклашт гыч кудал эртен. Тидыже нуным путырак веле л;дыктен. Ситартышыжлан пуше;ге вуйышто нерен шинчыше коракат кугун гына «Кааар! Кааар!» карал колтен.
«Ну сё, ынде пытышна!» шоналтен, кок полмезе йочат, ведраштым кудалтен, йолашыштым чотрак руалтен кучен, ял могырыш «дуй!» веле, ик мут пелештыде шикшалтыныт. Кожла корно дене эркын гына л;;ген ошкылшо Кости;га кугызамат ял мучаште поктен шуын, эртен куржыныт. Кузе ял покшеке, урем лукыш, кевыт деке миен шуыныт – шкештат огыт шарне. А туштыжо саде пенсионерке кува-шамычет алят ляпкен шогылтыныт. От шинче, пуйто путыракат к;лешан, ала кугыжаныш, ала ялсовет к;кшытан йодышым изин-кугун лончылен рашемденыт. Тыге тудо: кум ;дырамаш ушна гын, мутышт мучашдыме лиеш, шомакышт мардеж деч виян куржеш шол. Туштыжо вич-куд ;дырамаш погынен шогалыныт улмаш гын, товатат, эн т;; ял погынак чумыргымо гай лийын. 
Тыге пеш к;лешаным дыр ка;ашен шогымышт жапыште ужылден шуктат: ик пел шагат ончыч, очыни, кол кучаш каена манын шояклен, кожла могырыш пластмасс изи ведрам сакалтен, койышланен кайыше Онтон Васёк ден Япык Мишук чошат гына, талгыде дечат чулымын т;рген толыт.
– Вара, э;ыждам шуко погышда мо? – койдарен пелештен шомаклан к;сеныш пурыдымо, але пеш тале Метрий вате Клавий кокай. – Ведрадажым шинча вочмо деч шылтен кодышда аман?
– Ай, Клавий, от умыло мо, колой-шамыч колым шуко кученыт, витне. «Таче кол шкежак сер деке толеш, кид денат кучаш лиеш» манын, ончычна пеш моктанен ошкыльычыс! – Сергей ч;ч; вате Галят эргаш-шамычым п;шкыль;.
– Васёк, мо ведра деч посна толыда, куш чыкен кодышда? – умылынеже пошкудо Ведасий кокат. – Мыйже таче ала э;ыж дене чайым й;ам, шонышым.
– Ведранажым кожлаш пурымаштак кудалтен кодаш логале, – Кости;га коча семынак ш;лешт-ш;лешт умылтараш тырша Васёк.
– Тушто, тушто, паледа, тугай кугу янлык, – йолташыже семынак ш;лештеш Мишукат.
– Пел капше нарынчалге ошо, вес пелыже ш;ч гай шеме…
– Уке, ошын да шунечын койо мыланем, – рашемдаш толашен Мишукат.
– Ончылнынак как т;ршта-а!.. – Васёкат кидше дене лупшалынак ончыкта.
– Вара корак гай «Каар-р! Каар-р!» карале-еш!..
– Аха, йолжо – тыгай! – О;жо к;кшыт ниялтен ончыктен Васёк. – А п;йж;, п;йж; – каласашат л;дам веле, тугай кугу!
– Эше шинчаже туге чолгыжеш, умшажым каралтен колтыш ды-ык! Теве-теве верешемак волен шинчам вет! – Япык Мишукат, коеш, чотак ;рткен.
– Й;ра, мыйже Мишукым почешем ш;дырал шуктышым. Ведранам тушанак кудалтышнат, давай куржаш!
– Пыкше гына тудын деч утлен кертна. Ай чот почешна поктыш вет! Мыйын, теве, вуем гыч картуземат руалтен кодыш.
– А мыйын пел колошем поген нале, – чарайолжым кува-шамычлан Онтон Васёкат ончыкта.
– Ял мучаште кожла гыч толшо Кости;га кочайым эртен куржна, тудыжо ынде толын шушаш ыле. Сут янлыкет кучен кочкын огыл гын, й;ра...
– Ала тышкат толын лектеш? Айда, Мишук, м;;г; куржын кодына!
Урем лукышто, кевыт пелен шогылтшо кувай-шамычат кыр-гор, пылт-полт веле койыч, м;;ган-м;;гышкышт тунамак шаланен пытышт.
Туге шол: л;дш; е;ын вуй пундашыже гыч шикш лекташ т;;алмешкат тора огыл, маныт.
Пенсионер кува-шамычын м;;гышт куржмышт годым ваштарешышт лачак Кости;га кува толеш улмаш.
– Кушко тынар вашкеда, вате-шамыч? – йодылден тудет.
– Кугызат м;;гет толын шуын мо? – йодышлан йодыш дене вашештеныт нуныштат.
– Мо, кызыт кевытыш каяш лекмем годым але уке ыле. Эрденак «Кожлаш э;ыжлан савырнен толам», манын лектын кайышыс.
– Э-э, от пале шол, ынде тудо ала янлык умшашкат логалын!
– Онтон Васёк ден Япык Мишук «Кости;га кочайым ял мучаште эртен куржна», маньыч, – ;чаш-;чаш ойлат пенсионерке кува-шамыч. – Йоча-влакым ала-могай кугу да шучко янлык поктен, чуч гына кучен огыл!
– Э-э, вот-вот, ойлатыс, пошкудо районыштат ала-могай каварам, чупа ала-мо, ужыныт, маныт.
– Туге-туге, чупакавара, маныт гой.
– П;йж; – кынервуй кугытан, йолжо – тыгай кужу! – ш;йышт тура йыгалтен ончыктат.
– Кушеч гына тыгай кияматше мемнан вуйланна толын лектын? Ынде чыланнам, вольыкнаге-кайыквусынаге, кочкын пытара мо?
– Э-э, тый дене кутырен шогылтмеш, писынрак м;;г; куржман! К; пала, ала мемнан уремышкат толын лектеш?! – «тыр-тор, тып-топ» л;;гат веле, йолыштым кертмышт семын писын гына тарватылын, чулымын куржаш толашат пенсионер кува-влакет.
– Тугеже мыят почешда тарванем веле, – Кости;га куват пелешта да, «тык-тык-тык» ошкыл колта.
М;;гыж; миен шумылан Кости;гаже п;ртышт; чайым шындаш толашен тошкештын.
– Й;ра, кеч тыйже кереметлан логалын отыл! – Куанен пелештен колта ватыже.
– Могай кереметлан?
– Чечас, п;рт;нчылым гына т;кылен пуремат, чыла каласем.
– Мыйже эше мом ом пале вара?
– Тыйым ял мучаште Онтон Васёк ден Япык Мишук эртен куржыныт?
– Вара?
– Мо вара? Вот, нуным пеш кугу шучко янлык поктен, маныт. Садетын п;йжак, ойлат, к;варвал гыч т;;алын, пулвуй марте лиеш, йолжо гын айдеме к;кшыт дечат кугурак. Шкеже тугай осал! Чыла вольыкымат, кайыквусымат, айдемымат, эсогыл лулегым кодыде кочкеш!..
– Й;ра, кеч мыйжым Юмак арален коден, витне. Йоча-шамычын ш;лешт-ш;лешт, ик мут пелештыде эртен куржмекышт, ял ше;гечын шкенан уремыш савырнышым.
Умбакыже эше ала-момат ешарен каласкален налын дыр Кости;га кува кугызажлан. Коктынет кутырен-кутыренак тунар чот л;дыныт, эсогыл тылеч вара нуно кок кече п;ртйымалне шинчен эртареныт, маныт. Казаштымат в;ра;лымаш гыч конден огытыл. Вара куваже л;дын-л;дынак казажым й;кташ миен толын.
– Ындеже лек, Кости;га! – толмекыже кугун карал колтен шо;го куваже.
– Ом лек, трук эше толын лектеш!
– Колаш шунат, а ала-могай янлык деч л;дынат, пелторта!
– Тыйын вара керемет умшаш логалмет шуэш мо? Тыят пеленемак шинчышыч вет! – торешланен шо;гые;ат…
Тыге Кости;га кочай Васёк ден Мишуклан «пеш чесле» мыскарам ыштен моштен, уло ялым л;дыктен кертын. Тудо кечын да эрлашыжымат ик е;ат кевытыш коштын огыл, маныт.
Адакше Кости;га кочай шкежат мыскара гыч т;;алше илыш с;ретлан тунар чот ;шанен шинчын, п;ртйымалан шылмешкыжак… 
Умбакыже сарафан радио ден мобил телефон шке пашаштым ыштенак ыштеныт: л;дыкш; янлык нерген увер тыманмеш пошкудо ялыш, вара райр;дыш миен шуын. Ик жап гыч республик мучкат шарлен. Тыге пеш шучко чубакабра нерген чыланат, очыни, колында? Мыят колынам. Ала пыртак ;шаненамат? Ала-к;ж; ужшат лийын, маныт…