Аллагьли х1ердарира
I942-ибил дусла гIела гIебшнила тяхIуси бархIехъ сабри. ГъамбикIуси янили, дугурбазиб ванза биргIяхъули биалра, колхозла авлахъличиб ахIебитIунси картошкала хъу, ибгили бекIхIедиубти, бегIмила урчукни чедиулри. ХIянчила бархIи таманбиублири. Картошкали булцIули хъучиб калунти вецIну шурацад хьунул адам къяйбарили шилизи аркьуси гьунчи дурабулхъулри. Илдас гьалар дашулри дукIлиурад датаибти кIидехI унци ва шилизиб мурул адамти агни багьандан хъубзурала хIянчи чучи чекасибти, арати чарх-бекIла кIел хьунул адам. Хъула дублав гьунчив, хьунул адамти хIерличил умцIули, колхозла авлахъла бригадир тIашлири. Хьунул адамтани чула чархлизи дигIяндарибти картошка някъбани хахамдарили даргес ва керасес ишхIели ил хьулхIевхъун. Дирхалаагарси хIерличил хIерикIули, хIянчизарти шалгIеббатур.
Загьрат хъули раэс гьалаклири. Сарицун ратурси рурсиличи уркIи кьакьабикIулри.
Шел дусцун риубси Салимат неш ракIайчи хIерликариэс рамсурли, биштIаси гIянайчи бекIра кабихьили русули раргиб. Рурси релхIехъес хьулхIерухъун, иличи биштаси юргъан чебушиб. ГIур гьалакли, лацлизибси гIямабад унза гIейкIуси дехь битIакIили, бухIнабад хъа унза гIекIиб. БекIличибси бягIуси цIудара чаба ахъбуцили райличи бигьунси хIяба арзиб, анкъила гьала гугрииб. ЦIудара чIянкIилизибад, картошка кадарцесцад киснира дарили, сунела райличи цугбиркуси, хIяба Загьратли бирбубсири. Илала духIна дигIяндарили, чумал картошка хъули дихес бетарулри. ИшбархIира илала кьяшмала гьалар анкъила гьалабси къаркъаличир гъалагти, циила дяхъяндитIунти, шаласи гIянжила рангла верхIел картошка лерри. Хъучир чилилра хIясибхIерируси манзил бургули, халаси урехиличил илди райличибси хIябализи дигIяндарибтири. Кьакьалавад юртличивяхI лявкьусилагъуна ганзла тIамааур. УркIрухъи илини картошка сунела гьалахIевализи далцIун ва гIямзилабси дубсила шангла чебхьла чебасили, ила дигIяндариб. ТIама дурахIебикесли вяшрикIули, унза гIекIибси дехь лацлизибси гIямилизи къузбариб, кьасиличибад къянари касили шичи рукьес дурарухъун.
Къапула гьалав гIяйсаличи хъаряхъили, ухънаваили гьунарагарвиубси, кар-каръили руржуси, дудешла кьариган ХIямзалав-ази цугикиб. Загьрат чераили илала ляжубачирад нургъби гердухъун. Иличил гъайрикIес замана аги, цIябдаайчи хъулирти хIянчи бекIдарес гIягIнилири. Ухънала биалли се сабил чараагарли буруси лебри. Ил вехIихьайчи сабурбарили, мякьла тIашризур.
- Азила ахIерси, яхIбарес кьасбара. Гьанна хIу паргъатраресира камли къаршииркур. Гьарилла чула анцIкьира децIанира лер.
- Се бетаурли ази? ХIу сен висулри?
- Неш херал бикIар азила, хъули раэс хIериубли, мегьла гьунила дублар таманкариубли. Ну, хIед кумекбарес гьунар агархIели, висулра.
Загьратла хIулбала гьалаб дунъя цIудар-цIяббиуб. Кьяшмали ванза хIебурцули къапула мякьлабси къаркъала кьасиличи карииб.
- Чили буриба ази?
- Диркьаличибад чарбиубти гIярабачиби лебри, гумайла бакIили хабар бурули. Ил карихьес уркурличиб мер аги бикIар, мицIирли лебалти урабукесра илдани биубли ахIенри. Рагьурли, нешличила хIебуресра хIебиублири.
- Баркалла ази, нуни себиалра пикрибирис.
Ухъна тIашли ватурли, гьалакли сунела архIя барес гьайриуб.
Шинра хили, дурхъибси кьяйс бергесира кабихьили, цIабикьес декра дархкасили хъули чарриуб. Дураб цIяббиублири. Гьаман бируливан, дехьличил унза гIекIиб, някъхахамли къямцIа баргили анкъиларти палдализирад гантури гьарадакахъиб, илдала чеди цIук чекадикьурли, уфрикIули цIа алкахъун. ЦIали хъали шалабарибхIели рурси релхIун, харчризурли, дуцIли ракIили нешла дукла кIапIрикиб.
- Неш, се гIяхIли хIу лерли. Наб муэр лебри нушала хъалира цIябли, хIура хъулир агарли.
- Дила ухIерси, урухриубрив? Вари урухмакIуд. Неш агарли гIямал бируси ахIен. Неш мурталра рируси сари. Нура хIед мурталра рирус, хIу гIяхIли халараили селизирадалра уруххIекIухIелира.
- Неш, ну гушлира.
- Балулра ахIерси, нушани ишдуги картошка лухьехIе. Гъамливан нушала бяхIцIали къачара биркьу. ИлхIели нушаб гьарбархIи ниъра дирар.
Илини касили авал картошка шинра кертIили цIуббиличи шанг чебизур. ХIябал картошка гIурлис делхьесли ахIерадариб.
Шел дус риубси рурсила неш риалра, Загьрат гьанналис гъану кIира дусра риубли ахIенри. Граждан дургъбазив дудеш кавшили, нешли ил суненицун халараахъиб. Бара жагькаризурхIели унраличивси цIуръа букIун уршилис хъалларариб. Жявли рурси шери редес, нешли пикрибарибсири. «Бузери дигуси, дахъал хIедалуси урши сай, сунес дигуливан хIеркарирар, букIунра гьаман хъа дуравси сай, рурси мурталра дила мякьлар рирар», - пикрибарибсири, илала хъали-цIа дехIдурцухIели нешли. Исбагьи Загьрат сунес ляркьниличи разивиубси букIун уршили шел кIигьа делгьи шантас мекъ бариб. Мекълис гIергъи урчIемал базли Салиматра акIуб. Колхозлизив букIунни узуси мурул мурталра хъа дураври. Сарерхурси нешли сунелара рурсилара хъали-цIара дузахъулри, колхозлизирра рузулри. Загьратли селалра авара агарли гIямру дуркIулри.
ГIур дехIдихьиб дургъби. Мурул дявлизи арякьун. Шел баз гьалар къанавти дуркъахъес сельсоветли нешра рархьиб. Хъали-цIала, колхозла авлахъла хIянчи Загьратличи хъардикиб. ИшбархIиличи бикайчи илала пикри сабри, сенбиалра неш чарриайчи яхIбарес. Гушли, дягIли, рамсурли риалра мукIурхIерикIули, илини неш чарриайчи яхIбарес кьасбарибсири. Неш биалли хIера, гьанна бекIли чаррулхъули ахIен. Илгъуна ахирличи Загьрат хIерси ахIенри.
Картошка делхьун. Салиматли илди кадихьес сукурара, зе кархьуси биштIаси тIалхIянара садухиб. Нешлира рурсилира картошка цугли дутIили деркун, гIинизла шинра держиб. ВичIиркарикIули гъайрикIуси рурсила тIама Загьратли бикьули ахIенри. ХIярихIерихьили авлахъличир хералси нешлис се бирусил хI****ули пикририкIулри.
Илини анкъилабси цIа бишахъун, гантури палдала уди дигIяндариб. Рурсира мякьла каратурли русес карихьун. ХIулбачи гьанкI гъамбирули ахIенри. ЦIудара чабали алавдарибти нешла цIуба дяхI, хIулбала гьаларад аркьули ахIенри. Дарманни хIердирули гьаласадихулри, дигили дицIибти нешла хIулби.
ГьанкIлизирад цIябли лебалли чераргъиб. Анкъилаб цIа сагабарили лералти хIябалра картошка делхьахъес чедизур. ГIур бируси хI****ули, кьукьубала алав някъби алавдарили, журугриубли цIала мякьла карииб. Кумекбарахъес чичи дугьарилзусил илини балули ахIенри. Сунела нешгъунти гIурра гъану шура хьунул адам къанавтази арбукибтири. Илдазибад хIябалцун бара кьяшмачиб башули хъули чарбухъун. Гьарилла хъулир дургъбани хибти къияндешуни лерри.
РахъхIи пикририкIули, ца белгиси пикриличи ракIиб. «Рахли дунъяличир ну мицIирли кавлуси риасли, шантала хIябрази неш хIярихIерихьили паргъатли хIерриэс хIерирус. Рурсира нура гашили дебкIили гьалаб саби, лайракIили неш ратесичиб».
Ца пикриличи ракIили гIергъи гьамадлири. Мурталра бетIули бицIили бируси, хъа бяхI кабуцибси усилизирад касили, чага бицIесцун лералти бетIу дашун, букIуси бехIцIари барили цIегъаличиб ил берцIиб. УряхIрухъи дурхъи, кIел бархIи даэсцад мура кьяйс гьакадихьиб. ГIур дайшилизибси шараларад бадираби дицIили хили, держахъес шинра кайхьиб. Хъули черяхIарухъун. УркIхIерухъесли рурси релхIехъун. Илала хIулбази хIеррикIули, тилади бухIнаси тIамаличил гъайкарухъун.
- Савли хIу релхIунхIели ну хъулир хIерирус. ЧархIерирус ну бархIехъра. ЦIябли биалра урухмарирудну хIуцун русес карихьен. Камси бехIцIарира картошкара шанглизир далтулра. Дебали гушриубхIели деркен. Ну сеннира чаррулхъас. Чарриайчи хIерисули яхIбара. Гьанна хIу халаси рурси сарри. Аргъирив дила гъайла? – Салиматли аргъибал хIергъибал багьес аги, илис русес дигулри. Нешли ил гIурра юргъанни кIапIкарариб.
Чизилра селра хIеили шилизирад дурарухъун. БегI гьалар сарри ил шила дура архIяли аркъуси. Гьуйчиб мурдали аркьути гIеббаили илис гьалабулхъулри, хьурали аркьутас сари гIерраибхIели ганз гьарзабарили уббалтулри. Сунела къаралди хIебагьесли, нешла буркьа, цIудара чаба, илала чеди ванаси кIана чебяхъилри. БархIиахъайчи кабцла дабричерли, кьяшли-кьяш бирхъули рашули, камси бамсриахъесалра катхIерииб, я селра чIямхIебариб. Мегьла гьунила дубла караибхIели цIяббиубли рашуси гьуни чехIебианбиуб. Урхьуличибад бухъунси цIиркIси дягIли тяхIуигахъулри. ГIур ца ганзалра кацIес дила гIунар агара или гьанбикили, бегI гьалаб цугбикибси юртла урцулла къапулизи кьутIдяхъиб, дуги беркIахъес чучи арацIахъес тиладибариб. Илис чилилра жаваб хIегиб. ЧIигIяла бурхлиубси тахличи сарицун хьурариуб. Нешла дирути кабцла дабрира чердатурли цIукли бицIибси бурушличир диркьриуб. Рахъ рамсурли, барх касибси бехIцIариалра чIямбарес хIериубли рускаун.
Савли чераргъибхIели, хъа регIли байхъала гIяйни буцибси халаси гамуш изулри. Хъа регIра риштIаси ахIенри, ца илизибад хIябал гIядатла хьунул адам бетари. Сунела гIяхIялличи уркIецIи духъундиэс, илини Загьратлис вана ниъла кружка гьабуциб.Руржути някъбани буцили, гьаркатхIесили бержиб, диркьаланничи баркаллаличил хIерризур. Ихтилатбухъес илди хIебиуб. Загьратли гIяхIялла, илини дубурланна мез далули ахIенри. РашухIели майъалидяхъибти дяхIличи хIяса цIапIалкули гIянжиларангдиубти, чIукьати Загьратла дяхIличи, диркьалан уркIециличил хIеррикIулри. Хъа регIли хъулибад шинна гажин хиб, някъла лишантачил дяхI дирцахъес буриб. ГIяхIялличирад Загьрат, ракIибсиван, хъа регI шакхIерикахъили аррякьун.
Гьуйчиб гIурра бахъал дубурланти къаршибиркулри. Илдира чула бебкIибти арбухес бакIибтири. Поездла гьунила дубличи караиб. Илаб гIеркъаси гьунила дубличи кабихьили бахъал бебкIибти лебри. Илдала ургаб чула гъамти баргес къяйцIбикIути адамтала къаралдлуми ахIенси, чилалра дяхI-някъ хIясибдирули ахIенри. Илабси кахдешли, лебилра мицIирти цаличи ца мешубарилри. Илди цаличил ца гъайбикIес, хIербикIес, гьалакбикIес хIебирули, бебкIибтала ургаб сабира мицIирли ахIентиван лассабикIулри. Илдачил рарх лассарикIули, Загьрат хIери гIергъи баибхIелира лералри. Илини неш раргес рирули ахIенри. Шанти хатIабикили саби, бебкIибтала ургар неш агара, мицIирли рургар лямцIбухъун илала дагьрилизиб гIяхIдешличи хьул. Амма хьул жявли бишун. ХIябцси татаулла дублар, занзбала кьадалиур, ребкIили карихьибси хьунул адам илала неш сарри. Неш рагьурсира, тIуйчибси хьанцIа къаркъала къашличилси, арцла тIулека хIясиббиубли гIергъицун сарри. Ил тулека, Загьратли дунъя балухIейчибад, нешла урга тIуйчиб лебсири. Неш рагьесагарли рарсриублири, дяхI цIудардиублири, сари дебали чIукьариубли лигара камрацун лералри. Аргъ тяхIусихIели бурги ребкIибси илцад заяхIериубли лералри. Иличиб удичелгьуси дебали нясбиубси цIуба читла хIевара, бекIличирад кьяшмачи караайчи сари кIапIкарарибси цIудара чабара ахIенси гIур селра аги. БебкIибтас чили-биалра къараул бирули бииши, илди белтIи, чIянкIбарили ахIенри. Загьратли неш гьаланачи чедибушибси чабализи рергур, гIур сунечи чебяхъибси каналичи карихьили къакъличи гIелахъиб ва дубурлизиряхI гьайриуб. БерхIи ахъес замана баили, дяхIцIурби духъяндаибхIели, ца кьяш кацIесалра илала гьунар аги. ГIелахъили нешра сарра, дянг авлахъличир цуннири. Гъамли чинабалра чебиули шира аги.
Мегьла гьунила станциялизи хIукуматлис дедес картошка дукили чарбирути дубурлан гIулухъаби, тамай гьунарагарриубхIели Загьратлис гIеббаиб. Илдала уркура шилизи аркути анкIили бицIилри. Чучи гIелахъилира, анкIила мухри лерри. Гьунира илдала Загьратла шилизибяхI ахIенри, цархIил шайчи сабри.
Сунени гIелахъили неш хъули раахъес хIерирни Загьратли балулри. Лерси мерличир неш хIяририхьахъес кумекбарахъес ил гIулухъабази тиладирухъун. Авалра дубурлан уршбали вайлиурти ханжултачил укъули неш хIяририхьесцад мер буркъиб. ГIур неш ила карихьили гIянжили капIкарариб. Уршбачил рарх илинира, дуркъибти гIянжи назикти тIулбачил нешличи чекадуршулри. ГIянжила удир ил чехIерианриубхIели, чеди дерубти галгала кьялубира кадихьиб. Лебтанилра мякьлабси татауллизир някъби дирциб. Сунени хъулибад хибси бехIцIари илини уршбас гьабуциб, амма нуша гушли ахIенра бикIули, илдани бехIцIари сахIесиб.
ДекIарбиркуси гьунчи раайчира, уршбачил цугли рашес илала гьунар аги. Чула уркурара сабира уршби арбякьун. Гужли чIямбирули бехIцIарила байхъалара картошкара деркун. Селра хIеберки, гIур рашес хIерирни балулри. Дунъя гъуршбируси замана гIинцби-хъярбала халаси анхъличи къаршириуб. Се гIяламатрил, илав къараул аги. Галгубала удир дерубти кIарали кIапIкадарили гIинцби-хъярбала бекIни чедиулри. Гъамливан къараулла къушла мякьлар, дерахъес черяхIкахъили хIяжланкIила сулкънала дахъал халубира лерри. Чи-биалра вакIайчи хIерли кариили, гIяхIтигъунти чердикIили чумал гIинци-хъяр деркун, гIур гIинцбала бекIаличи бекIра кабихьили рускаун. ЧераргъибхIели чедибад журугли бицIибси бац хIеркабикIулри, гьунарагарси шалали алавла шалабарилри. Къушлизи биалли илала вегI чариубли ахIенри. Илис хъулир сарицун кIералси рурси гьанрикиб. КIанализи сунезир гIяхIцад сулхъни лерси хала, гIинцби, хъярби кайхьили махбариб, бацла шалалиур дубуртазиряхI гьайриуб. Илини, касили гIурра ца хала сулкънала арбухес рирусири, амма илгъуна барес ламусли кьабулхIебариб.
Шилизи Загьрат шаладиркухIели раиб. Хъали бяргIилри. Юргъайу кIапIкариубли рурси русулри. Бамсриахъес хьулхIерухъун. Лерилра хъулирти хIянчи бекIдарили, сельсоветла председатель хIянчила вакIайчи концелярияла унзала гьала ташкаризур.
Зантси чархла вегI, ца някъ агарси сельсоветла председатель рурсила дяхIличи суал бухIнабси хIерличил хIеризур.
- Ази, дила неш херал пушгьуйчир, ребкIили карихьили, ил иша арухес гIягIнили саби.
Иличи хIерикIули, лерил секIал аргъибси сельсоветла председательли балуй някъличил муцIур хIяршбариб. Сунес гIеларад Загьрат рашахъули канцинарлизи ухIнаухъун. Уталичи кайили пикриухъун.
- ХIу хIерархьили мурул адамти бархьес чеблири хIела неш арухес. Амма шилизиб мурул адамти агара. ХIези букахъес асухIебируси биалра, дила урчи лугас. ХIейгулихьар хIуцун рархьес чевкъули саби.
- Халаси баркала ази. Нуцунра уруххIекIус. ЖягIял савлилис хIела урчи чарбирис.
- Дила хъулирад улибхьа дархкаса, урчи хIу аркьуси гьуйчиб уркандяхъили бугахъес батурси саби.
МурдахIели гьуни гьамадли ихъулри. Илди чумал бархIили Загьрат гIяхIцад халараилри. Ил селизирадалра урухкIули ахIенри. Неш урратурси мерличи хIерейс караиб, амма илар неш хIераргиб.
Дугели, хурали биалра, буцIали биалра чула хIянчи барилри. Ца шайчи лайбакIили баргили, нешла цIудара чабализи алавчар рулцIули даргибтигъунти лига-кьякья учидяхъиб. Нешла чабализи илди делгIун, урчиличи чедихьили, мурдали лагряхI гьайриуб.
ГIелабил бархIи бархIехълис, биса-яс агарли шантала хIябрази неш хIяририхьиб. ХIямзалав-азили кьулгьу-алхIям делчIун. Нешлис гIелабад кьяртIи барахъес, кохозла председательли вецIал кило мяхIяр анкIила делкIун. ЖумягIра-сера ризкьила секIал хIеберкунси Загьрат, бархIи ихъули биалра, шилкьана дурарухъун. Шилкьанкулани, гьаладетаили илала камти цIули, бусягIят делкьун. Хъули раэс гьалакси Загьратлис шила дублав гьуйчив къачагъ цугикиб. Тупангла хIяра бяхIчиаили къакъличибси мах кабихьахъес тIалаббариб.
- Тилади саби ази, дати дила бетIу, ребкIибси нешлис гIелабад авруша барес архути сари, хъулиб дила бетула писалра агара.
- БебкIибтас ахIенну, мицIиртасра беркеси агара иш дунъяличиб, кахIерушили дигадли, бетIу дати, хIу гьайда хъули, – къачагъ багьлали Загьратличи чесайулри. БетIу ванзаличи кайхьили сари гIеларяхI рашули гIяхIцад гьуни ахъиб, гIур гIела хIерхIерикIули ребшиб.
Хъули раибхIели, шизи кадихьили кIантIидарибти мехIцад хIяжланкIи делхьахъес чедизур. Анкъила цIала гьала гIянайчи кариили, рурсира дукла каратурли гIяшли рисирииб.
Ва аба гIязиз аба,
Се шайчи хIеррикIиша?
Узи-рузи агарли,
Дудеш дила агарли,
ХIунира урратурли,
Дунъя бацIбиахъубли,
Хъулибси уси бацIли,
Хъалчла гIянжи букIули,
Дила рурсира цунни,
Ва аба дарман аба,
Ва дила бицIиб хъали,
Ва дила ванна бархIи,
ХIела агрила дардли,
Кьакьали дарманнира,
Чичи рукьиша аба,
Азир шишим гьаргдарес?
Чичи рукьиша аба,
Хала бархIи гьарракIес?
Ва аба дарман аба,
Кьакьали дарманнира.
Салиматли нешла ляжубачирад гердикIути нургъби, сунела диштIати някъбачил ушкулри.
- Марисуд аба! ХIу рисадли набра рисес дигулра. - Илала хIулбазирадра хъара-хъарагъунти нургъби гердикIулри. Рурси хIерисахъес багьандан Загьратли сунела биса тIашаиб. Ца мехIра хIебицIибти хIяжланкIира дерки, нешра рурсира бусес кабихьун.
Илкьяйда арикьурсири, нуни Салимат, гашила дусмазир, чилалра кумек агарли, хабар буриб Загьрат-абани, Афганистанна дургъбазивад Салиматла урши чарухъунхIели, учибикIибти хьунул адамтала урга кариили. ГIярмиялизивад чарухъунси Арсен, нушачил ца класслизив учIусири. Ил чарухъниличил мубаракварес, иличил ца класслизир дучIули калунти, жагьил рурсби илдачи гьардакIибтири.
- ГIур хIуша гашили хIедебкIили сен-сен калунрая Загьрат-аба, хъулиб кьалли беркеси агарли, яни гъамбикIулри? – хьарбаира нуни гIурра хабар даимбарахъес дигули.
- Алагьли хIердарира дила рурси, ЧевяхIсини ахIенси, чилилра селра барес вируси ахIен. ДахъхIи кахIели кьялли къача баркьиб. Ниълис кьацI барсбирира. Нешли дургу или хIерли кариили, дуцIрум дугени хIядурдарибти ахIенри. Кьял бахес гьар бархIи хъажличи рашира. Чуйнара гIурра хайдакьлизивси анхъла вегIличира караира. Хъулиб лебсигъуна секIал кьацIлис барсбарира. Дахъал дусмазир, дергълизивад мурул чарулхъан или хIерли калунра. Илра чархIевхъун. Дусмали, гIямрули ряркъурра. Дила Салиматлисра Аллагьли гIяхIси мурул кьадарвариб. Илала баркьибтас, хIушаб итгъуна замана хIебакIахъес рулгулра. Шукур Алагьлизи, Арсенра ара-сагъли чарухъун, хала дудешван ветхIехъили. ТалихI биалли, илала мехъличир делхъ дарес наб кьадарбирар.
Арсенна хала неш, Загьрат-аба диштIахIейчирад нушани ралусири. Ил сарицун хIеррирусири, гьарбархIи колхозла хIянчиличи рашусири, хIяйван-къача адилкьусири.
Дахъал дусми гьалаб Загьрат-абани бурули бакьибси хабар, хъумхIертурли калун, ва хIушаб белчIахъес гьалабихьес пикрибарира.
ГIямрулизир дахъал талихIла бурхIни чехIедаибси, лерилра гIямру декIти хIянчи дирули калунси рухънани, паргъатли, ряхIятли гъайрикIули сунела гIямрула хабар бурулри. ТалихI камси кьисматлис, лягIнатрикIули ахIенри. Ардякьунти бурхIни дигиличил гьандиркахъулри.
Гьарил заманали, гьарил наслулис гIямрули сунела имтихIян гьаладирхьули сари. Бирулив лебтанилра, Загьрат-абаниван гIямрула имтихIян дуцес?
Свидетельство о публикации №225012800735