Орден

(Гьикая)
 
Руфуна кьуьл акьур Салман вич вичел хта на. Адан кьиле чIижерин куьнуьда хьиз ван авай, япарай зегьле тухудай уьфтуьнин сес атIуз ва чир, гьа гила-мад япун пердейрай тIеквенар акъуддайди хьиз тир. Жендек, кьуркьушум цанвайди хьиз, заланзавай. Ада са жизви кьил хкажна, ам гьасятда пар алатай динг хьиз чилел гьалч хъхьана. КIевиз мад сеферда руфуна эцягъай кьуьлуьни ам алчударна. Адан япарихъ са уьтера хьиз “КIва чел къарагъ, урус вак! Тадиз, тадиз…” лугьудай немсерин гафар галукьна.
Вилер са жизви ахъайиз хьайи Салманаз лап гьа вичин нерин патавай чекмедин кIан акуна. Са гужуналди кьил хкажайла, адаз вичел гьалтнавай зирбадин кIан хьтин чин ва вичихъ элкъуьрнавай автоматдин луьле акуна. Къвалахъай адаз мад са автомат килигзавай.
— Яраб есирда гьатна жал? — гуьлледи рикIяй тIеквен акъудайди хьиз хьана Салманаз. — Ваъ! Жеч!
Бес ада кьин кьуначирни чан аламаз душмандин гъиле жув твадач лагьана. АкI хьайила, ада кьин чIурна, ам алчах я. Ингье, вун гьихьтин намуссуз ятIа, Къазиев Салман, 1936-йисалай партиядин член, Яру Армиядин офицер, Ватандин аскер, диде-бубадин даях, дустарин далу!
…Абур вад кас амай, кьве суткада абуру чпин полкуниз кьулухъ чIугвадай мумкинвал гана. Вад аскерди душмандиз вилик къведай рехъ СиратIалдин муьгъ авуна. Абурун чпин кьилелни азраилди лув гузвай, ятIани, аскерри са камни кьулухъ къачунач. Пуд лагьай юкъуз немсери викIегь аскерри хуьзвай тепедал тупарай гуьллейрин хар къурна. Тамам са сятни зура. Салманан юлдашар вири телеф хьана. Текдиз амукьай командирди амай са тупунай ягъиз хьана. Снарядар куьтягь хьайила, ам, гранатар тупуник кутуна, (гьамни сагъдиз немсерин гъиле гьат тавурай лагьана), вични тупунал хкаж хьана… Вири санлай цавуз акъатна.
Амма гила Салманаз вичел чан гьикI хтанатIа чизвач. Белки гранатар хъит кьин  начтIа? АкI хьайила кьиле авай биши ван вучтинди я? Женгера ахьтин  вахтар жедай хьи, ада гуьллеяр гьич тIветIер кьванни саймишдачир. Я адахъ садрани гьарнихъ чкIизвай гуьллеяр галукьни авуначир. Аскеррини лугьудай: “Чи командир  гзаф бахтлу кас я. Адак тур-тфенг акатдайди туш. Гуьллейризни адахъай кичIе я. Ам лап гьа Берлиндиз кьван фида.
Ингье, гьа икI хьуни авуна. Тупуникай затIни амач, амма Салман сагъ я. Кьамал  хер хьанва, анжах кьенач. Гьа икI гижи хьанваз ам немсерин солдатриз жагъана.
Немсери Салманакай чпивай жедай кьван рахшандар авурдалай кьулухъ ам галчIурна подвалдиз гадарна. Йиф амай кьван ам вич вичел хтанач. Югъ малум жедайла, ада вилер ахъайна. Са гуж-баладалди, чиле гъилер атIумиз, цлар кьаз, ам къарагъна. Ада сифте авур хиял катуникай тир. Ам аста-аста экв аватзавай да кIардив агатна. Амма дакIар лап гъве чIиди тир, ана ракьун тIвалар авай. Цларни —  къванцинбур. Адаз дакIардин къванер акъу диз кIан хьана, амма кIеви ва къайи къванер гьикьван кикералди чух ва натIани, адан тIем акакьнач.
Ада гила вичин кьисмет гьихьтинди жедатIа лугьуз фикирзавай. Гьар гьикI хьайитIани, сифте жув сагъ амукьун па тал  хвена кIанда, ахпа катда. Коммунист тирди абуруз чир жедач. Полк хъфидайла документар вири полкунин комиссар Гриши нав вахканвай. Командирдин лиша нарни алач, эхиримжи юкъуз ада  кукIвар хьайи гимнастерка дегишнай, цIийидал са лишанни алачир. Анжах гила адан рикIел са кар хтана. Куьгьне гимнастерка гадардалди, адалай орден алудна, цIийидал гьалднай, кIаникай, астIар дал.
Анжах гила ада кьецIил жендекдал алай гимнастеркадин кIаник квай ордендин къайивал гьиссна. “Немсериз такуна гьикI амукьна?” — фикирна ада. Ада хурудик гъил ку  туна, орден кIевиз гъута чуькьвена. Ко ман  дирдин гъиляй къачур сифте юкъуз хьиз.
И арада подвалдин рак ачух хьана ва анай Салманаз экъечIунин буйругъ гана. Адаз немс чIал чидачиртIани, фронтда хьайи кьве йисуз ам бязи гафарин гъавурда гьатзавай. Ам машинда акьадарна са гьиниз ятIани тухвана. Гьар са акъвазай чкадилай машин гьа вич хьтин есиррай ацIана. Нянихъ и дестедихъ галаз Салман цацар алай симералди кIевирнавай лагердиз акъатна.
Им ажалдин лагерь тир. Салманаз абурукай ван хьанвай, амма вич аниз аватдайдакай ада гьич хиялни авунвачир. Гила тахтайрикай раснавай баракар, инсанрикай кана руьхъ ийизвай крематориядин турба, цацар алай симерин пуд жерге акурла, адаз къайи гьекь акъатна…
Са варз, кьве варз алатна. Салмана катуникай фикирзава. Амма кьилиз акъат завач. Эхирни ихьтин са югъ атана. Лагердин комендант хайи югъ къейд ийизвай. Комендатурада офицерри тIуьн-хъун тешкилна. Солдатрини хъваз башламишна. Йифиз геж хьиз Салман баракдай экъечI на. Ам кис жез-кис жез комендатурадив агатна, пипIел алай связистрин кIва лиз килигна. Касни авач, вири хъваз фенва. ПипIe авай тумбочкадал адаз юкъуз  акур симер атIудай хех ва бегьлеяр ала. Адаз герекбур гьа ибур тир. Салман кац хьиз, а кIвализ гьахьна, экъечIна. Лагердивай яргъаз акъатайла, ам вич и кардал тажуб хьана. Икьван регьятдиз катиз хьунал мягьтел хьанвай ам кьадарсуз шадни тир. Югъ малум жедалди адаз тадиз тамув агакьун кIанзавай, гьавиляй ада тади ни ийиз вай. Ингье, ам тамув агакьзава. И арада садлагьана адан рикIел лагерда вичин орден — Яру Гъетрен орден амайди хтана.
Сифте лагердиз гъайи нянихъ ада орден баракдин цлан са тахта хкажна гьана чуьнуьхнай. И орден адаз багьа тир.
Вучиз лагьайтIа адахъ галаз рикIелай тефидай са вакъиа алакъалу тир… Дяведин сифте йисуз Къазиева къуллугъзавай полк душмандин гьалкъада гьатна. Анай экъечIун патал сифте душмандин зайиф чка чирна кIанзавай, амма разведкадиз фейибурукай садни хтана ахкъатнач, я полкуна мад разведчикарни амачир. “Есир герек я” — лагьана куьрелди полкунин командирди адаз. “Гъида”, — мадни куьрелди жаваб гана Салмана.
Ам аскерар тир рабочий Алексей Гвоздин ва Бакудин нафтIадин буругъдин ачарчи Аллагьверди Жафар-огълы галаз рекье гьатна. Бирдан абурал кьезил автомобиль расалмиш хьана. Къазиева автоматдай машиндин чархар яна. Машин акъваз   хьана. Са легьзеда давам хьайи ягъу нар акъваз хьайила разведчикри машиндал вегьена, ана ацукьнавай полковник кьуна акъудна, адан гъилер кутIунна. И арада рекьел немсерин мотоциклистар акъатна. Абур лап патав агакьайла разведчикри абуруз гуьлле гана ва абурал гранатар гадарна.
— Партизанар! — гьарай акъатай мотоциклистар гуьлле гуз-гуз кьулухъ эл къве на. Са гуьлле Аллагьверди патал ажалдинди хьана.
Хурудай фей и гуьлле далудай акъатай адай гаф акъат хъувунач, анжах вилер Салманаз килигзавай, и вилера са му рад авай — амни душмандилай кьисас вахчунин мурад тир.
Дустунин мейит валара чуьнуьхна Салманни Алексей полковник гваз командирдин патав хтана. И есир кьунай Къазиеваз Яру Гъед орден ганай.
Немсерин полковникди гайи малуматри полкуниз гьалкъадай экъечIдай мумкинвал гана.
Ихьтин “савкьат” агакьайла дивизиядин штабдизни шад хьана.
Ингье, гьа и орденди Салманан рикIел дустунин вилерай акур мурад хкана. Идалай гъейри, Салмана и орден чпин кьведандини яз гьисабзавай.
Бес орден цацар алай симерин юкьва, фашистрин чекмейрин кIаник тадани?
“Ваъ! Ам, Къазиев Салман, виждан ми  хьи халис дагъви, намус квай инсан ятIа, лагердиз хъфида ва орден вахчуда. Вуч адан кьилел атайтIани, ам хъфида”.
Ам лагердиз хтайла, адан майдандал вири есирар акъвазнавай, вилик тапанчи гъиле авай комендант вилик-кьулухъ пехъи кицI хьиз къекъвезвай ва са вуч ятIа ни хабар  кьазвай. Катнавайди вич-вичелай хтана  акурла, вири мягьтел хьана, ам ма виридалайни — комендант. Ам пуд сеферда Салма налай элкъвена, на лугьуди ада 4315 лагьай нумра алай есир суьгьуьрда твазвай.
— Карцер … собака… — лагьана ада.
Адет яз, катун анихъ амукьрай, цацар алай симериз мукьва хьайибур, луькIуьн та  вуна ядай. Амма Къазиев дустагъна. Мал хьиз гатана. Гъилер алчудариз, къа  ву  кай куьрсна. КьецIил жендекдал ифирнавай ракьуналди тагъма эцигна. Амма кьенач.
Вучиз? Садазни и кар чир хьанач. Салманазни. Белки, лагердин комендантдизни чизвачир жеди. Вич кьин тавуна тур Салмана генани катуникай фикирзава. Анжах и сеферда рикIелай орден алудна кIандач.
Я алудни авунач. Са сеферда адаз складдай машиндиз картуфар ягъиз финин буйругъ гана. Салман чуьнуьхнавай орден хурудик кутуна, складдиз фена.
Абуру кьуд касди картуфар машиндиз язавай. Шегьердай атанвай офицерди ракIарал пlaпlpyc чIугвазвай. Машин кар туфрай ацIудайла, Салман садлагьана машиндиз хкаж хьана. Гъилералди ва кIвачералди картуфар кьве патахъ ийиз, ам абурун юкьва гьахьна. Гъавурда акьур  юлдашри картуфар адан винел вегьена.
Са шумуд декьикьадилай Салмана машин юзайди гьиссна. Адаз машин тамув  шумуд декьикьадилай агакьун лазим ятIа чизвай. Амукьдайди чинеба хкадарна тамуз катун тир. Тамуз мукьва жедайла хьиз чарх пад хьайи хьтин ван авуна, машин садлагьана, тормоз яна, акъваз хьана.
Са вуж ятIани борт кьуна юзурна, куздиз  хкаж хьана. Мад сад. Ида лап Салма нан кьилел кьуьл илисна. И ара да  адаз лап ми х ьи ypуc чIалал рахазвайбурун ванер атана.
— Вася, ина авай картуфар чаз тамам пуд вацра бес жеда.
— Партизанриз ибур акурла лап шад жеда.
— Виридалайни кьуьзуь Савелий рази жеда, ада фадлай хуьрек ийидай затI авач лугьуз арза-ферзе ийизвай.
— Гила къуй гьар юкъуз картуфрин пюре авурай.
И ихтилатрин ван хьайи Салман югъваз-югъваз картуфрин гьамбардикай хкечIна. Ам акур партизанар пагь атIана амукьна.
— Стхаяр! — шаддиз гьарайна Салмана… 
…Са-кьве сятдилай тамун юкьва авай гъвечIи къазмада партизанрин отряддин командирди ва партизанри Салманан суьгьбетдиз дикъетдалди яб гузвай. Вичин ихтилат куьтягьай Салман ва кIватI хьанвайбур вири столдал алай Яру Гъетрен ордендиз килигзавай. Вири киснавай. Гьар сада и ордендин ва адан иесидин кьисмет веревирдзавай.
— АкI хьайила, вун и ордендиз кьве сеферда лайихлу хьана, — лагьана партизанрин отряддин командирди.
— Кьве сеферда лайих хьайи орден!
— Орден къачуна, ам капун юкьвал эцигна, лап хейлин вахтунда адаз килигиз  акъвазна, налугьуди адаз вичин уьмуьр да   сифте сефер яз аквазвай Яру Гъед. Ах па ада орден Салманав вугана, гуя и ор ден Къазиеваз гьа гила сифте яз гузвайди я.