Êíÿçü, êîíóíã, õàí, êàãàí

˜   Òåêñò • https://trueview.livejournal.com/309928.html
˜   Ñëîâî î ïîëêó Èãîðåâå. Ïåðåâîä • http://proza.ru/2025/04/08/1960
—————————————————————————————


˜                Êíÿçü, êîíóíã, õàí, êàãàí


      Ñóùåñòâóåò ìíîæåñòâî âåðñèé è ãèïîòåç îòíîñèòåëüíî âîçíèêíîâåíèÿ ñëîâà êíÿçü.  äðåâíîñòè ñëàâÿíñêèå ïëåìåíà æèëè ðîäàìè. Íà÷àëüíûé ëåòîïèñåö îñòàâèë îá ýòîì ñëåäóþùåå èçâåñòèå: «...êàæäûé æèë ñî ñâîèì ðîäîì, îòäåëüíî, íà ñâîèõ ìåñòàõ, êàæäûé âëàäåë ðîäîì ñâîèì».

      Êàæäûé ðîä óïðàâëÿëñÿ ñâîèì âîæäåì, êîòîðûé èçáèðàëñÿ íà âå÷å. È èìÿ åìó áûëî êíÿçü.  «Âåëåñîâîé êíèãå» ãîâîðèòñÿ î ñðîêàõ èçáðàíèÿ êíÿçåé: «...È âûáèðàëè ìû êíÿçåé èç âîæäåé. Îíè æå áûëè îò Îâñåíÿ äî Îâñåíÿ, èì æå ïëàòèëè ìû äàíü îò ïîëþäüÿ è, ñòðàøàñü, âîäèëè ñòàäà ñâîè è îáðàáàòûâàëè çåìëþ, æèòî íàøå...»

      Ïî ðàñïðîñòðàíåííîé âåðñèè ñëîâî êíÿçü, êîòîðîå åñòü âî âñåõ ñëàâÿíñêèõ ÿçûêàõ, ðîäñòâåííî ñëîâó êîíóíã (äð.-íîð. konungr, äð.-àíãë. cyning) ÷åðåç äðåâíåãåðìàíñêèé êîðåíü *kun-ing- è ÿâëÿåòñÿ äðåâíèì îáùåñëàâÿíñêèì çàèìñòâîâàíèåì. Ýòî çàèìñòâîâàíèå âñòðå÷àåòñÿ è â äðóãèõ íåãåðìàíñêèõ ÿçûêàõ: â ôèíñêîì è ýñòîíñêîì — kuningas; ëàòûøñêîì — kungs (ãîñïîäèí) è kenins (êîðîëü); ëèòîâñêîì — kunigaikstis; ñààìñêîì — gonagas èëè konagas; òàòàðñêîì — kenaz; è äðóãèå.

      Êîíóíã (äð.-íîð. konungr, äð.-àíãë. cyning) — äðåâíåñêàíäèíàâñêèé òåðìèí äëÿ îáîçíà÷åíèÿ âåðõîâíîãî ïðàâèòåëÿ. Òî÷íàÿ ýòèìîëîãèÿ ñëîâà ÿâëÿåòñÿ äèñêóññèîííîé è ñóùåñòâóåò íåñêîëüêî âåðñèé. Ñîãëàñíî îäíîé èç íèõ *kun îçíà÷àåò ðîäñòâî. Ì. È. Ñòåáëèí-Êàìåíñêèé îïðåäåëÿåò ïðîèñõîæäåíèå ñëîâà êîíóíã ïðèáàâëåíèåì ñëîâîîáðàçîâàòåëüíîãî ñóôôèêñà ingr/ungr ê ñëîâó ðîä (äð.-íîð. konr), à, ñëåäîâàòåëüíî êîíóíã — ÷åëîâåê èç ñîîòâåòñòâóþùåãî ðîäà, ðîäñòâåííèê. Ñîãëàñíî äðóãèì òåîðèÿì, *kuning-az- ïåðåâîäèòñÿ êàê «ãëàâà îáùèíû» èëè «ïðèíàäëåæàùèé æåíùèíå» (äð.-íîð. kona — æåíùèíà), òî åñòü áîãèíå-ìàòåðè, ÷òî îòðàæàåò ñòàòóñ êîíóíãà êàê âåðõîâíîãî æðåöà, íî ïîñëåäíÿÿ âåðñèÿ ìàëî ñîñòîÿòåëüíà, íà ÷òî óêàçûâàåò ðàçâèòèå òåðìèíà â ðàçíûõ ÿçûêàõ. Íàïðèìåð, â äðåâíåàíãëèéñêîì æåíùèíà áóäåò cwene, â òî âðåìÿ êàê ðîä — äð.-àíãë. cynn, à êîíóíã — cyning.


      Êíÿçü — ýòî ãëàâà èëè «îòåö» âñåõ, ïîäâëàñòíûõ åìó, ÷ëåíîâ ïëåìåíè-ðîäà (ïåðâîíà÷àëüíî ñåìüè). Êíÿçü — ïðåäâîäèòåëü ðîäà, ïëåìåíè [1].

˜     Ïîëàãàþ, ñëîâî êíÿçü çàèìñòâîâàíî íå èç ãåðìàíñêèõ, à èç ãðå÷åñêîãî ÿçûêà. Äîñëîâíî îçíà÷àåò — Ðîäè÷, Ðîäíîé, Êðîâíèê, Êðîâíûé:

———————————————————————
êíÿçü ‘Ðîäè÷, Ðîäíîé, Êðîâíûé’ < äð.-ãðå÷. gne-sios ‘êðîâíûé, ðîäíîé; çàêîííûé; áëàãîðîäíûé; ïîäëèííûé, èñòèííûé’, goneys ‘ðîäèòåëü, îòåö, ïðåäîê’, goneas ‘îòåö, ðîäèòåëè’, genethlios ‘ðîäîâîé, ðîäíîé, êðîâíûé, ïîêðîâèòåëü ðîäà’ < genos ‘ðîæäåíèå, ïðîèñõîæäåíèå; ðîä, ñåìüÿ, ïëåìÿ’, genea ‘ðîä, ïðîèñõîæäåíèå, ðîä, ïëåìÿ, ðîæäåíèå, ïîêîëåíèå, îòïðûñê, ïîòîìîê, ïîòîìñòâî’, gone- ‘ðîæäåíèå, ïðîèçâåäåíèå íà ñâåò, ðîäû, ïëîä, îòïðûñê, äèòÿ, ïîòîìñòâî, ðîä, ïëåìÿ, ïîêîëåíèå’, gonos ‘ðîæäåíèå, ïðîèçâåäåíèå íà ñâåò, ïîòîìñòâî, äåòè, îòïðûñê, äèòÿ’, genesis ‘âîçíèêíîâåíèå, çàðîæäåíèå’, gennao- ‘ðîæäàòü, ïðîèçâîäèòü íà ñâåò’. Ãîòñê. kuni ‘ðîä, ïëåìÿ’, ëàò. gens ‘ðîä, êëàí, ïîòîìîê, îòïðûñê’, genus ‘ïîòîìñòâî; ïîòîìîê, îòïðûñê, ñûí èëè âíóê’. Ãðå÷. gynaikos, äð.-íîð. kona ‘æåíùèíà’, ëàêîòñê. hunka ‘ðîäè÷è’.
———————————————————————

      Òèòóë êíÿçü âñòðå÷àåòñÿ â «Âåëåñîâîé êíèãå» â ïîëíîãëàñíîé ôîðìå — êîíåçå, êîíåíçå (ñ íîñîâûì): «...I ïî òå î äîáiå áûñòå ñåäüìû äåñåíòå êîíåíçå íàøiå, ÿêî Ìåçiñëàâî, Áîðóñëàâü, i Êîìîíåáðàíåù, i Ãîðûñëàâü. I òàêî içáðÿùåíi [áÿùà i] iíû î âåùå i îäëîóùåíi î âåùå, êîëiáâà ëþäû íå õîòÿùåòå iåõ. ñå áî òîiå êîíåçå âëiöå òðóäiùå ñå» [È ïîñëå òîãî â ñâîå âðåìÿ áûëè ñåìüäåñÿò êíÿçåé íàøèõ, òàêèå êàê Ìåçèñëàâ, Áîðóñëàâ è Êîìîíåáðàíåö, è Ãîðèñëàâ. È òàê èçáèðàåìû áûëè è èíûå âå÷åì, è îòñòàâëÿåìû âå÷åì, åñëè ëþäè íå õîòåëè èõ. Âîò, ýòè êíÿçüÿ âåñüìà òðóæäàëèñü].

      Â «Áîÿíîâîì ãèìíå» ñëîâî êíÿçü âñòðå÷àåòñÿ äâàæäû â ôîðìå ãíÿæÚ [íó ãíÿæÚ íå ïîâÚi ãëâàìú (Íó, Êíÿçü, íå äàé ðàçâåÿòüñÿ ãîëîâàì); ó ãíÿæÚ ðêû ïîñòðàÚòi (Íó, Êíÿçü, ãðîáû ãîòîâü)] [2].

 íåêîòîðûõ ñëàâÿíñêèõ ÿçûêàõ ó ýòîãî êîðíÿ åñòü äîïîëíèòåëüíûå çíà÷åíèÿ, ðàçãðàíè÷èâøèåñÿ ôîðìàëüíî: â áîëãàðñêîì ÿçûêå êíåç — ‘ñòàðåéøèíà’, â ÷åøñêîì, ñëîâàöêîì è ïîëüñêîì knez, ksianz — 'ñâÿùåííèê', â âåðõíå- è íèæíåëóæèöêîì ÿçûêàõ knjez — âåæëèâîå îáðàùåíèå ê ìóæ÷èíå, knjeni — ê çàìóæíåé æåíùèíå, à knjezna — ê íåçàìóæíåé.



˜     Ñëîâî êîíóíã â ãåðìàíñêèõ ÿçûêàõ èìååò òî æå çíà÷åíèå — Ðîäè÷, Ðîäíîé, Êðîâíèê, Êðîâíûé:

———————————————————————
äð.-íîð. konungr ‘Êîíóíã’, äð.-àíãë. cyning ‘Êèíã’ ~ äð.-íîð. konr ‘ðîä’, äð.-àíãë. cynn ‘ðîä’, ãîòñê. kuni ‘ðîä, ïëåìÿ’, äð.-ãðå÷. genos ‘ðîä, ñåìüÿ, ïëåìÿ’.
———————————————————————


˜     Äð.-ðóññê. ñëîâîì õàíú Àôàíàñèé Íèêèòèí íàçûâàåò ãóáåðíàòîðîâ â Áàõìàíèéñêîì ñóëòàíàòå.  Èïàòüåâñêîé ëåòîïèñè âñòðå÷àåòñÿ ñëîâî êàíú, â Ñóçäàëüñêîé — êààíú. Òþðêñêèé òèòóë qan ôèêñèðóåòñÿ â îðõîíñêîé Êíèãå ãàäàíèé IX âåêà, â êèòàéñêèõ èñòî÷íèêàõ — ñ X âåêà. Òóð. kan, ÷àãàò. xàn — ‘õàí, èìïåðàòîð’.

Òèòóë õàí, êàê â ñëàâÿíñêèõ è ãåðìàíñêèõ ÿçûêàõ, èìååò òî æå çíà÷åíèå — Êðîâü (â ñìûñëå ðîäñòâà), Êðîâíèê, Êðîâíûé, Ðîäè÷, Ðîäíîé:

———————————————————————
Ðóññê. êàíú < òàò. êàí ‘êðîâü; êðîâü (î áëèçêîì êðîâíîì ðîäñòâå)’, êàçàõ. êàí ‘êðîâü’, òóð. kan ‘êðîâü’, kanli ‘êðîâàâûé, êðîâíûé’. Äð.-òþðê. qan ‘êðîâü’, àçåðá. qan (ãàí), áàøê. ;àí, äîëãàíñê. êààí, êàçàõñê., øîðñê. êàí, àëòàéñê., êàðàèì., êèðã., íîãàéñê., òàò. êàí, êàðàêàëï., êð.-òàò. qan, êàðà÷.-áàëê., êóìûêñê. êúàí, îñìàíñê. kan, òîôàëàð. êàí, òóâèíñê., õàêàñ. õàí, òóð., ãàãàóçñê. kan, òóðêì. gan, óçá. qon [êîí], óéãóðñê. êàí, qan, ÿêóò. õààí ‘êðîâü’. Ýëàìñê. san [sa-an] ‘êðîâü’, ëàò. sanguis ‘êðîâü; êðîâíîå ðîäñòâî’, èò. sangue ‘êðîâü; ðîäñòâî’, ôð. sang ‘êðîâü; ðîä, ïðîèñõîæäåíèå; ðîäñòâî’, èñï. sangre, ïîðò. sangue ‘êðîâü, ðîä, ïëåìÿ, ïðîèñõîæäåíèå’, êèò. ˜ [qin] ‘ðîäíîé; êðîâíûé; áëèçêèé’.
———————————————————————


˜     Êàãàí — ðóññêàÿ ïåðåäà÷à òþðêñêîãî òèòóëà õàêàí:

———————————————————————
Êàãàí ~ òàòàð. õàêàí < *õàêêàí < òàòàð. õàê ‘ïðàâèëüíûé, ïðàâîâåðíûé, èñòèííûé’ + êàí ‘õàí’ – Èñòèííûé êàí èëè õàí.
———————————————————————
 
Õàíîâ áûëî ìíîãî, à ãëàâíûé áûë èñòèííûì èëè íàñòîÿùèì õàíîì.
 
• Íàïàäàþùèé Õàêàí Øóêþð â êîíöå 90-õ – íà÷àëå 2000-õ áûë çâåçäîé «Ãàëàòàñàðàÿ» è ñáîðíîé Òóðöèè.