Дарган рухIла давла

(Эссе)
Дигулра наб дарганти
Цабалги хIербирули.
Нешла мез дузахъули,
ГьаладяхI ардикули

Дургьабая дарганти.
Нешла мез дузахъути.
Даража ахъбикIахъес
ХIурмат-хатир бирахъес!

Патимат Магомедова

Нуша, дарганти, декIар-декIарти лугъатунала вакилти, уржахъути мез – даргала литературный мез сари. Илди мезличил газетаби-журналти дурадулхъули сари, илди мез театрлизир дузахъули сари, школаби-вузаназир руркъули сари. Илди мез лерни, гьаладяхI дашни – нуша, даргантала халаси игъбар саби.
Сецад хIейгеси биалра, дарганти-ургаб саби чиди миллатла сабил, сегъунти мез чус хала бегIтани букьурли даахъилил хъумуртути даргантира къаршибиркули саби.
Урус мез гьамаддилзули, даргала литературный мезличи гIягIнидеш агара бикIутира камли ахIен. Челябкьлализир илди мез дубкIар бикIутира балли леб.
Амма дарганти-ургаб чула тухум-агьлуличи диги агарси, децIличи яра разидешличи музахIелхъуси, миллатла дезни-далуйтани уркIиличи асар хIебируси, гIядатуни хIедузахъуси дарган адам рахлира хIергар. Мез далниликIун адамти-ургаб балгундешра, узидешра, галмагъдешра имцIадикIахъули сари.
Дарган мезли нуша, дарганти, лебил дунъяла литератураличил, культураличил, халкьанала историяличил тянишдирулра, дунъяла къакъличиб бетаруси гьарил секIайчил тянишдирулра. Нешла мезла кумекличил нушазир алкIути адаблати къилликъуни, мурталра дарганти-ургар черяхIдирути яхI-ламус, инсантачи ва мицIирагличи дакIудирути уркIецIи-ряхIму, сахаватдеш, вегI акIубти-мусаличи ва ватIайчи диги-карцIи, узидеш-мардеш чедиахъути мез дунъяличир калахъни нушала чебла саби.
Дила гIямрулизиб нуни гIяжаибси (чилилра уббяхъес хIейэси) хIекьдеш аргъира: адамти-ургар диаб, мицIираг-ургар диаб, духълуми, вава-кьар-ургар диаб нешанала чула дурхIначигъунти черяхIти, дазу-дубагарти диги дунъяличир агара, я диэс хIедирар.
Чиди-дигара мицIираг, жанивар-булан сунела дурхIя багьандан саби бебкIес, амма ил берцахъес, иличибли кьам даимбарес хIядурли бирар.
Духълуми, вава-кьарра чула «наслу» чучи мешусили бетаахъес азир журала тяхIяр даргили, жинс бетхIехъахъес гъазализир дирар. Ил бирни я жаниварти-мицIарагла, я духълумала, я вава-кьарла «мехIурдеш» ахIен – ил тIабигIятла хIяжатдеш саби, гIямру даимдарес багьандан чараагарси шартI саби.
Илбагьандан саби нуни ишгъуна назмура белкIунси:

НЕШЛА МЕЗ

ДурхIни абикьес нешли
Лерил гIямру харждиру,
Сари регIси мезличил
Илдази уркIи буру,
ГIяхIгъубзни бетаахъес
Риубцад къайгъи биру,
Илдази сунна яхIра
Адабра минадиру.

АхIер нешла гьарил дев
УркIилизи дурцули,
Дубуртала яхI-ламус
ГIямрулис хъумхIертули,
Адамтас дяхI шалали,
Шантас кумекбирули,
ХIуша, лерил дучIанти,
Делкъабая гIямрули!

Нешлаван дарган мезла
ХIурмат халал бирули,
Гьарил дугьайзурсила
Мурад барес гьалакли,
ХIуша, лерил дучIанти,
Гьар дус разидирули,

ГIямрулизир хIулкIули,
Калабая арали!

ТIабигIятлизиб лебси чиди-биалра мицIирагла, яра бухъла жура бетахъни - цархIилти журабас заралласили уббулхъули саби. (Биологунани илдигъунти сецад-дигара мисалти лерку). Дила пикрилира, тIабигIятли хIяжатли ахIенси селра дакIубирули ахIен (гIягIнидеш хIебиалри, дакIухIедири дарган мезра).
Сунени акIахъубси гьарил мицIир жан калахъес, илала къур даимбарахъес сари тIабигIятли нешанази черяхIти, дугьбачил дурес хIейэсти, сихIру-дархти дигира уркIецIира кертIути.
Миллат калахънилизиб, илала хасдеш даимбарнилизиб тяп нешлагъуна кьадри лебси саби вегIла мезлара.
Илбагьандан сари набра дарган мез дебали дигахъути.

ДИГАХЪИС НАБ НЕШЛА МЕЗ

Манзилли барсбарибти,
Давлали къагъбарибти,
Хамти адамтазибад
Рахли аргъасли нуни:
«Дарган мез хIейги» или
ЦIумбикIар дила уркIи.

УркIи цIумхIебикIару,
ВегIла мез ганздиралли?
Нешла рухIван ахIерти,
ГIязиз жанван дурхъати,
Дила хала бегIтала
Мез мучлахIедиралли?

Гьайбатти далуйтачил
Шурми мицIирдирути,
Хумартала цун уркIби
ГIяхI девли шадддирути,
Дигахъис наб нешла мез
Набра кьисматли гибти.

Дарган мезли сарра нуша, дарганти, ца кьамла наслу диъни кабилзахъуси. (ХIязлис ахIен Дагъиста дурав хIерируси дарган адамлис дарган мезличил гъайикIуси тянишли ахIенси адамра даргла узиван калзуси).
ХIебиалли мезла гIяхIдешли нуша тяп ца тухум-агьлуван цадиэс дирулра, дагьрилизир нуша даргантала кьамличи хасти адабла къилликъуни дургулра, илди мез мицIирли лерниличи харидирулра.

ИШ ДУНЪЯЛА КЪАКЪЛИЧИБ

Иш дунъяла къакъличиб
Леб бахъ-бахъал халкьани:
Китайланти, немцуни,
Англичанти, жугьутIи,
Гуржиби, къиргъизуни.

Бахъал халкьани-ургаб
Леб бахъ камти дарганти –
Нешла мезла вакилти,
Даргла узби-рузбиван
Цалис ца ахIерати:

Ахъушанти, цIудхъранти,
Муиранти, сирхIянти,
ГIярбукIанти, нахканти,
Хайдакьанти, хIурхъанти
Цабалги хIербирути.

Лерил мезани-ургар
Дургар давлачертира,
Дургар дахъ саркъибтира,
Дахъ гIяхIил дяркъуртира,
Камти халкьла диалра,
Бахъли иргъхIергъаллира,
БегIтани дагьахъурти
Мез сари наб дурхъати.

«Мез – гьанна мицIирли агарти, хIербирули лебти, гIур алкIути наслуби–ургабси бегIлара мицIирси ва зумаси бархбас саби», – викIусири урусла машгьурси педагог К. Ушинский. ХIебиалли, мезла кумекличибли нушани нушала хала бегIтала жявхIелила гIямруличила, бусагIят лебси хIякьикьатличила, даргантала челябкьлаличила дурусли багьес дирулра.
Сен гьатIи нуша даргантани нушала мезличила, лугъатуначила, нуша-дегIси жинсличила, кьамличила хъумуртутирара? Сен дарган мез дяркъхIядяркъурли, урус мезличицун хъарахъили хIеркадирутирара? Ну-регIси дила нешлизи сирхIян лугъатличил гъайрухъунхIеливан уркIикIун ряхIятхIебирар. Чинар-дигара риас, нешла мез аргъибхIели, дила чарх батбулхъан, рухIлизи ванадеш абицIур. Дарган далай аргъибхIели, гьав гIяхIбулхъан.

НЕШЛА МЕЗ

Даршдусмазир акIубти
Дарган наслубала мез,
ХIуша хIедалутала
ДахъдикIулигу гъай-мез.

ГIямрулизир кьисматван
Наб букьурли даибти,
БегIла гьалабси гьигьван
ХIилизир тIинтIдиубти,

Нешла хIялал а ниъван
Дигиличил дагьурти,
Гардла малхIям далайван
Дагърилизир далгунти,

Шарабла урунжливан
Милиги ахъахъибти,
Азихъла бутIаливан
Набзи кьуват кертIути,

Дай уркIилис дарманван
Дардлис сабабдирути,
Шурми-ургаб тIамаван
Аргъайзир гIералгьути.

ВегI акIубси ВатIанван
Даргантас дигахъули,
Калабая, нешла мез,
Наслубани руркъули!

Леб дунъяличиб сецад-дигара дила нешличибра жагатира, багьудила бегIтира гьести гIямрула хьунул адамти, дила нешла зиланти, илдачиб биштIати, амма илдани цалилра дила нешла мер хIебурцу. Наб нушала мезра нешгъунти дилзан. Илди мез руркъуцад хала бегIтала рухIла мурхьдешра, муртрил даргантазир далгунти, ахIерли хIердарили нушачи даахъибти гIяхIти гIядатунира муръидилзан.
Сепайда, абнала мезван даргантала гIяхIти гIядатунира дуб-дубли деткайхъули кьадин…
Мезра гIядатунира секьяйда калес дирути, эгер шагьуртази, диркьаличи гечбиубли, цархIил миллатла халкьаначил гъудуркабиубли хIербирути дарганти барх хIербирути даргантази биаб, кулпет-ургаб биаб урус мезличил гъайбикIули биалли? «Бахъал» эсра дигули ахIенра, амма леб дарганти, сабира «Нушаб даргала литературный мез гIягIнили ахIен», – бикIути?
Ну тамашарирулра: дарган мез мучлахIедирули, илди руркъхIеруркъули, «Илдачи нушала гIягIнидеш агара» или дакIу-гьаргли бикIутани паспортунази, цархIилти документунази сен сай «Дарган» сайра яра сарра или лукIуси вара или. Сен хIелукIуси «урус» сайра или яра «жугьутI» сарра или? Нешла мез хIедалуси «дарган» се дарган вируси?

Дарган мез хIедалуси

Дарган мез хIедалуси –
Ил се дарган саяра?
Дарган далайла мягIна
Сунени аргъесара?

Дарган абала цIумла
Сунени бакьесара?
Дарган дудешла гIякьлу
ГIебасес виэсара?

Дарган жамигIят-ургав
Валикес виэсара?
Сай дарганни акIнила
Кьадрира аргъесара?

ХIячмиагар вававан,
Ил пулукIвиэсара?
ЦархIил мезла вакилли
Узизи вейгIесара?

Антиквариатуни (гьар-урла, саригъунти гIур агарти ваяхI) даргес базриганти умцIули бирар. Ягъари, нуша дарганти, мицIирли лерай, нушала мез дубкIутив? Аслу-минала лугъатуни, илдала рухIла культура, дегъхIели дяргIиб шинна урунжван, делгъутив? ГIур илди мезлигIир базригантиван къяйцIдикIутирав?
Вакилти мицIирли лебай, мез дебкIахъни, дила пикрили, неш лайракIнигъуна саби.
«Неш хIейги» яра «Нешличи гIягIнидеш агара» викIуси адам наб гьачамлис къаршихIейкиб. Амма «Нешла мез гIягIнили ахIен» бикIути гьар бархIира-сера къаршибиркули бирар. Хала неш яра хала дудеш дарган мезличил, дурхIни биалли урус мезличил гъайбикIули чебаэс чевкъули бирар.
Гьарилра неш дигуси дурхIяликIун илала хIурмат биру. ХъябшризурхIели, ил тухтуртачи рику, сагъриахъес къуллукъ биру, ахъри бикIуцад мицIирли калахъес къайгъи биру. Чараагарси бебкIали неш аррухалли, илала у акIубси рурсилис бирхьу. ГIур рурси ахIекIалра, нешла дигили дицIибти дугьби, илала пасихIти насихIятуни дурхIнази дуру.
Тамаша, тIабигIятли нешла хасият-булан дурхIназиб цацахIели тикрарбикIахъу, дяхI-някълизиб мешудеш алкIахъу.
Нуша, даргантикIун (дарган мез дигахъутира илди мезличи хIяжатдеш агартира) дарган нешанани даркьибтира, дяркъуртира, дагьриличи дикахъибтира.
«Дайхъатлаб хайнига берцIадра, нешла чебла чебахъес хIейруд» ибси бурала лебси саби нушала халкьла. Нушара мурталра нешла чеблалиур кавлутира. Илбагьандан сарра нуша илала хIурматбарес, ил разили, талихIчерли риахъес се-дигара барес хIядуртира. Дила пикрили, мезлара нешлагъуна хIурматбарес гьарилла чебла саби.
Ургубализиб акIубси вава хIячмазибад бердалли, хъулиб, шиннизиб, бахъхIи хIерхIебирар – ца-кIел бархIили бубкIар. Ил вава мицIирли калахъес багьандан хIячмира, ил-алавси гIянжира дарх касес гIягIнити сари. ИлхIели вава хIерра бирар, сунечи хIерикIусила уркIи харира биру. Нешла мезлисра илгъуна саби бетаруси.
Ишар дила гъай (нушала кьамла мезличи уркIи хIейзусили) урдяхъес асубирар: «Илцад къиян чекасили, ургубала вава хъулиб ухI****аллира, хъулир дашути дахъалдегI вавни лерти сари» или.
Илгъуна жалукьличил нура-рархли кьабулриркус: «ГIе, бизили тIембикIуси, чарх хIяйбалтахъуси ургубала вава агарлира инса гIямал бируси саби. Ранг-рангла вавнани вахбаршибси, чугурван бучIуси ургубализи гьавхIекIили, илаб бамсрихIехъилира адамла гIямал бетаруси саби. Къиян-къиянни биалра гIямал бетарулигу цIуръабалара». ГIур илгъуна жалукьлизи эс дигахъира: «Гьари, лехIизи, нешла дигила гIяхIдеш чебаибталара, ятимли халабаибталара, пикрумачи» или.
Нешла мез дигахъуси цалра адамли урус мезла яра дурала улкнала мезанала кьадри уббирхъули ахIен. Урус мез гIяхIил дални – ил халаси игъбарлизи халбирули саби. Илди мезла гIяхIдешли нуша, дарганти лебил дунъяла литератураличил, культураличил, халкьанала историяличил тянишдиэс дирулра, гIилмула мурхьдеш умцIулра, дунъяла къакъличиб гьарил бетарусиличила балулра. Биаллира нешла мезличил адаблати къиликъуначила, мурталра дарганти-ургар черяхIдирути яхI-ламусличила, инсантачи, мицIирагличи дакIудирути уркIецIи-ряхIмуличила; саби агрилизиб биалра, дарганта дакIудирути сахаватдешличила, вегI акIубти мер-мусаличи, ватIайчи диги-карцIиличила, узидеш-мардешличила хабурти иргъути адамти, дила пикрили, рухIлашал давлачебли бирар. Хала бегIтала мез хIедалути инсанти наб хIячмазибад бердибтачи мешубилзан.
«Мез далуси мурдали, хIедалуси хьурали» иру халкьли. Сегъунти мез дагьаллира, илди чисалра, се заманалра диргаладухъунти ахIен. ДиргалахIедулхъан даргала литературный мезра.
Илбагьандан, дила пикри хIясибли, дарган мез калахъес ва илди гьаладяхI дашахъес багьандан дахъал хIянчи дарес гIягIнили саби:
- бучIантачил ва илдала бегIтачил нешла мезла кьадриличила ихтилатуни дарес;
- нешла мезличи диги акIахъести видеороликуни дирес ва халкь-урга тIинтIдирес;
- СМИ-лизир ва интернетлизир дарган мезличил дархдасунти масъулти ахъдурцес;
- театрличил, радио-телевидениеличил, ЦТКНР-личил бархбасуни дузахъес;
- дарган мезличил дурадуркIути вечерти, фестивальти дурадуркIес;
- дарган мезличил мультфильмаби, художественный фильмаби, даргантала тарихличила, культураличила, гIядатуначила бурути документальный фильмаби дарес ва ц.
Дарести дахъал сари. Дарган мез калахъес ва илди гьаладяхI дашахъес багьандан халатанира биштIатанира илди дигахъес ва ахIердарес гIягIнили саби.
Илбагьандан ну дугелира хIерелира рулгулра: «Дургьаб нушала мез – дарган рухIла давла! БахъбикIаб нешла мез дигахъути адамти!»

ГIяйша Кьурбанова, Сагаси Къаякентла урга даражала школала дарган мезла учительница.


Рецензии