Кхетамтен хаьддадараш категория рассудка мустафа г

                КХЕТАМТЕН ХАЬДДАДАРАШ    Мустафа Ганижев                .                /категория рассудка /
          Этологаш хьожаш саги, хьайбай ваха-леларга хьабелгаляьхай кхоъ тайпа адаптации хула дийналий (существа) кертера д1алелар, царех хул: а) инстинкташ; б) саг е хьайб даха 1омалуш хулаш г1улакхаш, оамалаш; в) эггара аттаг1а хула  кхетамтенцар (рассудочный) белхаш.
       Вахар дег1адоаг1аш эволюцех, инстинкта гучалаш (виды) е бехкама рефлекцеш тайпаш долаш мо д1а1омадала дийналаш (существа) д1алел-аргахьа, дукха моттигаш юташ кхетамтенца (рассудочным) хулчан. Ат-таг1а хула дакъилгах кхетамтен болх-г1улакхаш (рассудочной деятельн-ости) хинна чакхдала мегаш адаптивни д1алелара хьалха в1ашаг1акхий-тача хьайбай къаьстта гонахьар бунех дола диаца (миром).
      Х1аьта, иза мо кхетам т1асоцаш ба кхетаме логика, цо д1агойташ са-га хеталураш психика чолханедерзар дийналий керамаш, цар кхетамца т1аэцара керда 1аламах дола хоамаш, шоаш д1алелача гонахьешка. Иш-тта, х1амаех, х1амилдах ийна гонахе (среда) хьалйиза хилара хьайбашта дагадоаца х1амаех, шош даха моотгага д1а1амаш, цар шоай торонаш йо-взарга хьажжа цар вахар д1атаралуш, д1анийссадала дахаргахьа. Иштта хула чоалх (механизм) я, аттаг1аг1 хула сакхетама дийнал дахара, цу болх-г1улакха тарлуш хул саги вахар а юкъара кхетама, цу дарригне да ма1ан, д1а1амар е д1атар хьайба а, сага а.
        Дийналий дахаргахьа халонаш дукха ма нийссалу, цаьхха болх-мо-ттигаш (ситуация), цига-м цхьа реакци а тоаш хул нийссо, стимул хила, дикаг1а-м б1арчча ардам (действие) бича хул, цига саги хьаюкъйоалаш цуна интеллетуальни хадемогараш (способности). Х1аьта лохаш соцахо-дам (решение) халонаш д1аяха, мегаш хул д1аболабе болх х1амилдаш (предметы) долачар 1аламхоша ма яхха, из саг хиларца буница (природ-ой) е биологи оамалех, цунгахьа кхетамте (рассудок) хилар х1инарал а гучайоалаш психики болх-г1улкха (деят-ти). Иштта юкъедаккхъар хьаж-жа гипотеза саги хьал кхетамтена (рассудочный) хилар цхьана боарама лакхал цуна психика болх-г1улка. Х1аьта из гепотеза в1ашаг1делча кхе-тамтена хилар (рассудочности), дакъаловзара (в роли) цхьан боараман лакхал психика, тохкамхо д1ааравала везаш этологи картачур.
       Оамалан сурсибат (характерная черта) саг хилар, цуна индивидуум хилара бехкам боацаш, хул кара хилара сагага сакхетам, х1аьта болх цу-на т1ехьа хулаш теории анализеш, д1а-х1а къостадеш шиъ психологех хула кхетамче (понятие) – кхетамте а, сакхетам а шоайла – д1алуш цан-на доаг1а мадарра  сурасибаташ (черты). Цига хьаювла белха функцеш яхьаж шоай оамала хула декхара т1адилар (нагрузка). Уж халонаш ювц-аш хьабаьхкаб дукха философаш.

       Саги маллаг1а д1адолалу хов-довзар (знание) долалуш хоалурца (с чувства), т1аккха д1адехьдоалаш кхетамте йолча, юххера д1асоцаш хьа-ькъалга, саги кхы ч1оаг1а торо йоацаш дар довза довзартен (познанию). Цо йох мела бувзам хул саги кхетамтене, саги хьаькъале шоайла отташ, из б1арчча сакхетам хилара. Кхетамтен функци йоалаш психиках белга-лдаккха мадарра дар (реальность) латт лостамбара ше догш1ача оттабеш хоалам (ощущение), д1анийссалуш къаьсттача априорешца, нийссаяь кийчалца (правилами) в1ашаг1кхетара хоалури кхоачам (материал).
       Хаьта хьалхар уж нийссаяь кийчалаш (правил) хул сийнтаз хьадалар дукхача хоаламах (ощущение) цхьана зем1уйлан (созерцание), цох хул-аш: дукхача даькъа бувзам боалаш, цхьа акт хулаш шийло1ама (спонта-нно) хетадала могара, иштта дола хадемогар (способность) къостадалара холураш долчох, ала дезаш цох кхетамте (рассудок), т1аккха маллапг1а хула бувзамх хулаш кхетамтен арада (действие), цох синтез хилара, цун-ца белгалдаккха, сага ца могара д1агойта бувзам хилар озалца (объект-ом), х1аьта хетадалара априорех бувзам хулаш духьал ца1, озалга кхача ца магара, хала мегаш кийчаъяр ше сазалас (субектом), цох ховш цуна ло1ама долилга цигар дар. Х1аьта х1амилдас (предмет) оттабац бувзам шийгахь, из бувзам ше болаш функци кхетамтен, кхетамте (рассудок) хилара б1арчча хадемогарца (способностью), дух хиларо в1ашаг1тохаш, дукха тайпан хилар чулоацам гушдола хетадалараш (представления) цу цхьана хулача адоптацех.
       Иштта, кхетамте хулама1анехула оамалялар (сущн-ная характер-ка) латта доаг1ача довзартенца лакхар керах латта х1амилдай гонахьех (высокоорганизованных организмах предметной среде). Цунах кхетаде хул сага ханна ца 1еш – кхетамте латтилга хьалхар даькъа довзартен (познанию), цуна д1ат1асоцаш рефлекси а, хьаькъал-м шийна могара дар довза гаьнаювлача кхетамчешца (понятиями). Ишта, теркамт1абода-ча х1амил-дай хулаш укха тайпара обрис (схема): а) Кхетамте кхетаеш, цхьа торо хилар мо сазала (субъекта) психически болх-г1улкха, мела лакха крара дийнал (высокоорганизованное существо) мара ца хилара, саг ва оалаш; б) Кхетамтена болх-г1улакх (рассудочная деятельность) хинна. (Гойташ сазал б1арчча экама (восприятию), эшара, актуальни хьахинна х1амилдах хула гонахье йолаш, ший бахьанаш долаш т1ехьт1-адоаг1арах (следствий) цигар болх-меттига (ситуацию).  Шоллаг1адале, гойташ из экам, цхьа сазали (субъективное) сагото йолаш мо. Кхы а лел-адеш кертера д1акъаловзар (роль) эшашйола д1алеладар д1атараде цу х1амилди диаца (с предметным миром). Саги кхетамте цайоалаш ювза-яна хул дика боарама хадемогар (способность) долчарца, укхаз хьалха кхетабе хул саги сакхетам.
         Сакхетаме, кхетамте а хул шиъ эрга лакал-лохал боарама хула пси-хичесуи д1анийссаяр (регуляции) сагий х1инарелгахьа. Сакхетам ба ши-йтайпар функцех латташ, наьхаюкъарле йолачар саги идивидумах, лела-ра наьха бахарга кхувш культура гора. Сакхетамо в1ашаг1абоал сага ма-гара хула болх, керда ма1анаш гойтаргахьа, юкъедоаг1аш юхьсибаташ (образы), обрисаш (схемы) х1амилди г1онах1енца, цига эша техналоги а хилара.
         Маьхе оамалялара (характеристике) нахах хула индивидаш долаш, карахилара шоашкахьа синауйла (мышление) хул цан магара нийсса шо-ай некъ хьалаха архецар (производство) д1адодача, цига хула агахараки чоалхоттам (знаковая система) бовзаш, царца болх нийссаг1а бе 1омал-уш. Сурт диларгахьа индивидо д1аоттаду ший вахара юхьсибат (образ) синауйланца (мышлением), довзаш дух хьабуча белха, цига гучайоалаш х1ара саги шийтайпара хилар.
        Кхетамте кхоачамбу функции чакхялара цигар чураоттами дакъил-гах (структурных элементах саги болх-г1улакх д1адоадача, нийсса е ха-рцахьа малаг1а да ховш, хьаде доаг1ар гучадоалапш «х1анза», «укхаза». Кхетамте хьагойт, иштта д1анийссаду бокъонца хала доаг1а саги д1але-лар. Саго юкъедоах цхьацца хьаде эшараш, нийссаг1а ардамбе (действо-вать) могаш, уж хоалураш (чувства) шийца хилара экамца (восприятии-ем). Цунах кхоачам хул-кха нийсса д1алеларгахьа сага, цу х1амилди ме-тте хинна ца 1еш наьхаюкъарлен моттиг йолача. Адами сакхетамо тран-сформаци еш 1алам функци хулаш психика, из саг «саг хиларга» кхоач-авеш ца1 хилара кхетам хинна сакхетам а, кхетамте а бу болха шоайла в1ашкабодаш хилара, цудухьа хала хул уж шола къоастае.
      Хаькъал кхетамтех ергаш хьакъастар белгалдоккхаш, юха оалаш ду-вца хул – кхетамте фуд оалаш ше хьадовзийта. Из да-кха, сага кхоачам-бер довза гонахьа лелар, гушдар, из дошдара синауйла (логическое мы-шление) хина. Саги ардам (действие) хул д1анийссабе доаг1аш, цига но-вкъостал дер кхетамте хул, из деррига гучадоал психологи 1илмангахьа. Адамаш дукха уйлаеш, фуд саг оттавер тайп-тайпара болх-моттиге ард-амбе (действовать) иштта е кхыча тайпара. Х1аьта из доаг1арт (заслуга) ца хулаш хьаькъала, хуле а кхетамтен мара ца кхоачаш.
       Саги кхетамте (рассудок) хилац могаш хьаде маллаг1а дола кердад-ар е болх1омар (опыт) юкъедаккха дикаг1ча наькъа т1а. Цо йох доаг1ар да функци хулаш хьаькъала (разум). Кхетамте чоалхоттам хьабеш саги белха е болх1омбара (опыту), нийсса меттар ма1ан довзийташ сага. Из да, хьаькъало сакхетадар хоама, агахьарака (знака), цул т1ехьа кхетамте хулаш нийсса дух тохкаш анализа.
       Цу хьаькъала, цу кхетамтен юкъе эргашле хул хингал кечдарае, из даАра хулар мо. Кхетаде ма хули диццадала хьаькале хиларе, кхеташ хиларе ца1 доацилга, цар буча белхага хьажача, цар геттар эргаш функ-ци хилара, кхетамче хиларгахьа.
         Кхетамчеш хул «д1унал» (ум), «хьаькъал» (разум), «кхетамте» г1а-лг1ай меттак, уж дешма1анаш (термины) ч1оаг1а юкъедаьнна хул цхьа синонимаш да ала, адамаш дахаргахьа уж юкъекхувлар наха эшалга да, къоарга сага вахарга чухьажача, цар тайпаш хилар лерх1ама хул, цхьа метта 1аьдал хиларц, ший д1адехараш а долаш.
           Аристотело ма яхха, дукха хьакъал ца хулаш из нийсса халон т1а-сацар, из д1аяккхар болх дика хьабеш дика ховдовзар (знание) хиннар, юкъара агакепа (форме). Кхетамте хьагойта ше карара 1илмашкахьа, ма-ллаг1а къаьстта 1илман метте. Цуна функцИ хьалдоацаш д1аалар, кепа (формальное) хула ийдам болаш х1амашца. Х1аьта хьаькъал (разум) т1асоцадаь дац ма1андолча х1амашта.
          Сина д1унгала низ (разумная сила) болбеш дагалоацамашта (цел-ям) д1атарца гонахьар диаца (миром), цох ала доаг1а кха мадарра дола  хьаькъал. Цо анализ ю, дар д1адувцаш хьукам бу, шина сага юкъе отташ дар д1а-х1а довзийта, хьаю кхетамче (понятие), ца1 долаш мо хетадоли-йта, х1аьта а цун д1аалар (суждение) соцалуш хул хоалури диаца (чувс-твенным миром). Техьахьалури (сверхчувственный) дуненгахьа кхетам-те хургхетар деш (догадываться) е хьаэцаш хьаькъалга карадар, т1аккха д1унало (ум) беш юхера хоадам хьаькъало кхетадучох, шига ца бой а, хьаькъалца барта хилара.
         Кхетамте яха дешо хьагойт саги дингахьар цуна ч1оаг1але, цига синауйла (мышление) керте хилара, могах кечде д1аалар ителлекта, уй-ланцар низ хилара, саги «са» хилар болхбеш. Дина наха цох лоарх1аш ший обрис (схема) йолаш, д1аяьздеш саги бунех дар, т1аккха кхетамте хулаш сина хаьддадар (душевная котегория) цу хана д1унал (ум) морг дусаш лакхарча даькъа саги дингахьа, хьаькъал-м хул д1адерзар земуй-ла д1унала (созерцание ума), бартахулаш кхетамтеца, т1асоцаш ший сина-дина низашта, иштта болх1омбарца (опытом). Цудухьа цхьа хаьд-дача йозувнашкахьа корада доаг1а дина дай болчак цох дар, д1анийсса-луш дешаех «хьаькъал» (разум) цу «кхетамтенца» (рассудком).
        Хьаькъал т1асацадале а кхетамтен, цунга кхаьча 1ец из, йолаш ший торонашца кхы а дикаш, канаш (методы) довзарте хьагойтак, -- цар хул рефлекцеш, интуицеш, юхьсибате хилар, ц1илургаш (символы), б1азем (воображение) иштта кхы а. Уж еррига 1ойийцараш хул лоацалуш амал-аш (редуцированные свойства) бокъонца долча д1унала (разумности). Къаьстта интуиции хилар доаг1аш шийна дагадара д1унала магара, му-къе луш кхетаде озала онк, дух довза е 1овхьен (явление) цхьаккха дар дашха-дувца, х1аьта сага атта хилац  цох дар довза массихана.
       Цу белха х1инаре хулаш сага атта ца хилара из хьожаш хул оккуль-тни канашка (методы) кхоачаш, цар саги сакхетам меттара боаккхаш, хала баленга кхачара. Из интуицИ низаг1а дег1айоалае хьажар кхераме болх хулаш – царех кхераме сина эксперименташ хилара. Земуйлан мог-аш хилар (созрецательная способность) хьаькъала дикан хулаш саг ваха-ргахьа, из къаьстта белгала сом болаш саги дина торонех ваха, яц из саг ва аьнна цуна дагалоацам (цель) хилар-м.
       Кхетаде доаг1а из хаттар шоайла къоастадар т1ехьлена «д1унал», «хьаькъал» е «кхетамте» геттара чоалхане болх хулаш, кхы а саги д1аал-аро (суждение) хьалхалу хоадамза хетара оамал йолаш хилара.
                юююююююююююююююююю