Серышан полек

Ойлымаш

Кумэ;ер посёлко т;рышт; верланыше шо;гые; п;рт сылне п;рт;с ло;гаште шинча. Тораштак огыл изирак, но келге э;ер йоген эрта, туштыжо эсогыл телымат колым кучаш лиеш. Улыжат иктаж кумш;д; метр ;рдыжтырак, киш дене тамлын ;пшалтше п;нчеран чодыра т;;алеш. Тудыжо путырак яндар южан веле огыл, т;рл; емыж-саскаланат, по;гыланат пеш поян. Эшеже п;рт воктенак сылнын пеледше т;рл; вондер ден пуше;гым шындыл пытареныт. Тиде кум пачашан кермыч п;ртеш т;рл; ийготан, т;рл; койыш-шоктышан ;дырамаш ден п;ръе;-влакым илыш п;рымаш иктеш ушен. Иктышт ;мырышт мучко шочмо кундемыштышт тыршен пашам ыштеныт гын, весышт, манмыла, ала-куштат илен коштыныт, т;ня т;рышкат шуыныт, но садак шо;гемме велеш шочмо верышкышт п;ртылыныт. Шукышт шкет кодмыштлан да тазалыкышт начарештмылан к;ра тышке логалыныт, южыштым родо-тукымыштат конден коденыт…
Теве 23 февраль лишан нунын деке «Тенийысе идалык Шочмо Элым аралышын ийже семын палемдалтеш» манын, верысе школышто тунемше-влак салтак вургемым чиен толыныт ыле. Шо;гые; п;ртышт; илыше-влакын т;шкан погынымо залыштышт изирак концертым ончыктышт, Кугу Отечественный сарыште се;ымылан кандашле ий темме нерген каласкалышт, вара Украиныште эртаралтше специальный военный операций кызыт кузе каен шогымо дене палдарышт. Тиде операций нергенже ынде кум идалыкат телевизор дене пачаш-пачаш ойлыштыт гынат, Элексей ден Настий але марте тудым к;лынак чонешышт шы;дарен шынден огытыл ыле. Кызытше улыжат нылымше-визымше класслаште тунемше-влакын СВО-што улшо салтак-влаклан полшымышт нерген каласкалымышт кумылыштым савыралынак нале.
– Ме л;мын эртаралтше сарзе операцийыште улшо ача-изана-влаклан эре кертмына семын полшаш тыршена, – почеламутым лудмыжо деч вара изирак капан, какширак ;дыр сценыште шогышыжлак рашемдыш. – Теве окоплык сортам ыштена, шокшо вургемым погена, салтак-влаклан серышым возена…
– Кызытше эшеат серышым возат мо? – кушто улмыжым монден, й;кынак йодо Элексей. – Мо, тачыже кажне е;ын телефонжо улыс!
– Палет, кочай, СВО-што улшо салтак-влак ожнысо семынак мемнан деч чон почын возымо серышым вучат, – изи ;дырлан полшаш лийын дыр, сценышке нунын туныктышыштат лекте. – Нуным, аралтыш семын о; к;сенышкышт пыштен, пеленышт коштыктат, яра жапышт лийме годым уэш да уэш лудыт. Теве мемнан нылымше классыште тунемше Вася Ивановын, Оля Петрован ачашт, Серёжа Сидоркинын изаже сарзе операцийыште улыт. Нунын декат серыш-влак шуыт да тидлан нуно кажне гана мыланна тауштат…   
Умбакыже туныктышо эше тыгерак каласкалыш:
- …Тений 9 майыште Совет калыкын Кугу Отечественный сарыште, а 3 сентябрьыште Кокымшо т;нямбал сарыште се;ымыжлан 80 ий темеш. Тунамсе сар пагыт, 1945 ийысе кечат мемнан деч кажне ий дене эре торашкырак кая, утыр да утыр м;ндыркырак торла. Кугу Се;ымашым кондышо, куан шинчав;дан май! Мемнан деч мынярлан умбакырак торла тудо пагыт, ме тунар утларак тунамсе калык подвигын чапшым пален налына, тунар тичмашынрак умылена се;ымашын акшым… Таче ме Шочмо элнан эрыкше верч Кугу Отечественный сарыште кредалше коча-кована-влакын подвигыштым шарнен-тауштен, нунылан мланде йотке вуйнам савена. Тыгак шарнена Афган сарымат, Чечняште террорист-влак ваштареш кредалме жапымат... Шарнаш т;;алына л;мын эртаралтше сарзе операций годым вуйыштым пыштыше да тушеч п;ртылш; иза-шольынам, йолташнам, тале салтакна-влакым. Ме теве вашке бандеровец-укронацист-шамычымат се;ена…
Йоча-влак дене вашлиймаш деч вара шо;гые; п;ртышт; ынде ятыр идалык илыше вате-марий Элексей ден Настасийынат СВО-што улшо салтак-влаклан полшаш кумылышт утыр веле тарваныш.
– Чылт тунарак шо;го огынал але, кувандай, – п;лемышкышт толын пурымеке, мутым лукто Элексей. – Тыланет эше тичмаш индешле ият уке, мыят индешле ияш веле улам. Але шогылтынас! Мо, калай банкыш кукшо п;нч; п;гыльмым оптен, ;мбакше парафиным левыктен пыштен, окоплык сортам ыштен огына керт мо?
– П;гыльмыжым кызыт, телым, кушто муат?
– П;гыльм; олмешыже банкыш п;тыралын чыкыме картонат й;ра манын ойлышт вет.
– Туалгын веле? Мыят эше, очким чием гын, пиж ден носкижым пеш пидын кертам, меж ш;рт; гына лийже, – ватыжат кожганен талешкыш гына. – Адакше моло-шамычат тыгай суапле пашаш ушнаш тореш огыт лий, шонем. Теве пошкудо п;лемыште илыше Ведасият носким пидаш путырак тале кува.
– Тугеже эрлак, ечытоям кучен, школыш миен толам, сорталык парафиным йодын ончем, – ыштале Элексей.
– Э-э, мо, школ мартенак л;;ген шунет гын, пазарышкат ончал. Ала меж мундырам ужалышат лектеш? От му гын, универмаг марте сопкашет перна. Туштыжо, тока ужынам, меж й;ршан т;рл; т;сан ш;ртым ужалат ыле…

*  *  *

Сарын йочажлан шотлалтше вате-марий Настасий ден Элексей Чугуновмыт ынде коло ий лишке тиде шо;го п;ртышт; илат. Шке йочашт лийын огылат, нылле ийыш лишемшаш жапыштышт йочап;рт гыч кум ияш икшывым налыныт. Опекунствыш монь огыл, эргылыкешак. Шкеныштын фамилийыштым возыктеныт, ачал;мжымат Элексейыным пуэныт. Шо;геммекышт кид-йолыштым кандараш т;;алеш манын ;шаненыт, утыжым пашашкат кычкырен огытыл. Кугу капан, пе;гыде, таза качымарийым куштен шогалтеныт.
Ик жап гыч армийланат й;рен, ;дырымат налын, кок йочан ачат лийын шогалын. Икшывыштын изишт годым коча-кова нуным ончаш пеш полшеныт, эше суртк;рг; сомылымат чыла нунак шуктеныт. Вараже, уныка лийше-влакетын школыш кайымекышт, Элексей ден Настасий утыш лектыныт ла. Эргылийшышт ден ватыже нуным ш;рдылаш, пенсий оксаштымат поген налаш, кокланже кид денат ;мбакышт шуаш т;;алыныт. Идалык утларакат чай тыге чытеныт, вара, районысо собесыш коштын, шо;го п;ртыш колташ йодмашым возеныт. Тунам участковый милиционерат нунын деке куржтале. Ондакше суртоза-влаклан полшышын койо, вара ала-мо амал дене дыр самырык-шамычын мутешышт возо, нунылан утларак мелын савырныш. Тыгеже эргылыкеш ашныме кумло ияш п;ръе;лан содыки ашнаш налше ача-аваштым шо;гые; п;ртыш колташ кунар-гынат полшыш пуйто…
 Туге шол, индешле идалык йоткеат илымеке, Настасий ден Элексейлан мом гына ужаш, могай гына т;тыра вошт эрташ, мом гына чыташ пернен огыл?!. 
Настасий 1935 ий мучаштырак тиде районак Ваштарсола ялеш шочын. Ешыштышт кум ийлан кугурак Миклай ден куд идалыклан кугу Васлий изашт лийын. Ачаштын сарыш кайымыж годым ава пелен кум икшыве кодын. Ача-авашт коктынат Российыште икымше революций годым, 1905 ийыште, шочшо лийыныт. Марлю л;ман авашт сар жапыште эр й;дымак колхоз пашаш лектын каен да кастене пычкемышалтмеке гына п;ртылын. Ваштарсола ял тыгеже кум кужу уреман лийын, кажне уремже тунамсе Ворошилов л;меш колхозын посна бригадыжлан шотлалтын. Кызытше, пазар илышетлан к;ра, ялжат пытен шуын, кок-кум сурт кодын гын, й;ра але.
Сар… Война… Тунам, 1941 ийын, кугурак ийготан е;-шамычын йылмышт гыч, яндар каваште волгенчан к;дырч; к;дыртымыла, уло могырым чытырыктен, йоча чоным л;дыктен тарватенак, йо;галт-шергылтыныт кугу ойгым кондышо тиде шучко мут. Тыгай кугу ойго ;ждым; уна семын кажне суртыш, кажне ешыш шы;енак пурен. Тудо теве Настасиймытын Горохов тукымымат ;рдыжеш коден огыл. Сар т;;алме годым тудлан куд ий лишке лийын. Сар пагытысе илыш гыч эн чотшо шужен шинчымаш ушешыже кодын: эрдене мален кынелат – кочмо шуэш, кастене малаш возат – адак шужышо м;шкыранак. Сандене вигак мален колташыжат неле лийын, пагар кочкышым йодын. Ке;ежымже кочкаш й;рыш; гай койшо чыла шудымат, саскамат поген толашеныт, изирак годымжо й;рыдымыжымат йо;ылыш кочкыныт дыр. Ала тудланак, мо логалын тудым кочкаш толашымылан к;ра, ала чот шужымо денак, изиракше годым м;шкыржат ч;чкыдынак корштен. Школыш кошташ т;;алме ийгот гычак Настасий се;ымаш верч пашам ышташ т;;алын. Ешысе пытартыш икшыве, нечке ;дырлан шотлалтшет, шорыкымат к;тен, пасуштат тыршен. Капкыл дене изирак лийын гынат, ялысе чыла пашам шукташыже логалын.
Кугу да кумда пасулаште Настият моло йоча-влак дене пырля ш;кшудым сомылен, мландым тырмален, ;дымашкат ушнен, шурным сорла дене т;редын погашыжат верештын, шыжымже урок деч вара идымыште шурным кырымаштат тыршен… Шошым, тупеш мешакым сакалтен, Шернур марте урлыкышлан кошташыжат логалын. Чыла пашажымат кид вий дене шукташ пернен. Шо;го кочай, ;дырамаш да икшыве-влак пашам ыштеныт, вет таза п;ръе;-шамычше чыланат фронтыш каеныт.
Сар пытыме жаплан ;дырлан лу ий лишке лийын. Аважын моло салтак вате-шамыч дене пырля ик шошо кечын т;шкан погынен мурымыштым, шортмыштым, «Вашке ынде ачада п;ртылеш» манын, икшыве-влакым шупшалын, вуйышт гыч ниялткален толашымыштым тачат шинча ончылныжак куча. Вараже, ке;еж мучаштырак, ачашт чынже денак сар гыч п;ртылын. Куанже! Куанже мыняре лийын! Мут дене каласен моштымо гала, тиде татым шарналтен, тачат Настасийын шинчав;дш; лекмыла чучеш, кеч тудыжо шо;гые;ын шукертак кошкен пытен…
– Элексей, шарнет гын, Ваштарсолаштына, мемнан илыме п;рт ваштареш кугу кермыч п;рт ыле. Озаштым колхозым ыштыме жапыште, кулаклан шотлен, Урал кундемыш колтеныт. Тушто тунамак школым почыныт. Сар пагытыштыже икмыняр жап эвакуироватлалт толшо-влакат иленыт, школат туштак пашам ыштен. Школышкыжо мый сар т;;алме вес ийын тунемаш кайышым. Тушкыжо эше воктенысе кок ял гыч икшыве-шамыч коштыныт. Сар деч ончыч шочшо-влак шукын лийынна шол, сандене класснажат кугу ыле, – йоча жапшым эше ик пачаш шарналта Настасий.
– Мо, кузе ом шарне? Пеш шарнем, – ;стел коклаште шинчыше пелашыже чайгоркажым умбакырак ш;кале.
– Школыштыжо ныл классым веле тунем шуктена-ам, – кугун ш;лалтен пелештыш ;дырамаш.
Сар деч вара ала-могай амал дене дыр Настасиймытын аваштын шинчаже чот вудака;ын да пеш начар ужаш т;;алын. Тидланак к;ра ;дырлан умбакыже тунемаш логалын огыл, аваштлан полшаш к;лын. Тыге изинекак колхозышто ш;д; витле лишке вуй шорык к;т;м ончаш шогалын. Шорык ончымо сомыл т;жвач веле куштылгыла коеш шол. Тыгеже паша лы;ак: шыже гыч т;;алын шошо марте кажне арнян олык гыч каванлыме шудымат имне дене конден ситарыман, в;дымат таве гыч муче дене нумалаш верештеш, эшеже чылт й;штым й;кташ огеш лий вет, йымакышт шаралташ олымымат тора гыч нумал ситарыман. А пача шочмо годымжо – ушет кая… Адакше м;;гыштат суртк;рг; чыла пашамат шукташ верештын. Аваже оласе эмлымверыште  киен лекмекыже адак колхоз пашаш кошташ т;;алын, сурт к;рг; сомыл тугакак т;рыснек Настасий ;мбалан кодын.
– Неле пашажат тыланет, Настушем, изиэт годсекак ятыр логалын шол, – ;мыр пелашыжым чаманен пелештыш Элексей. – Шарналтет да шорташ шуат. Тошто фермыште паша й;нжат путырак начар лийын. Чыла паша кид ;нар дене ышталтын. Туге гынат мемнан ;дырамаш-влак чот чытыше, неле дечын л;дын чакныше огытыл, эр й;дым пашаш лектын каен, кас й;дым гына м;;г; толын пуреныт. Чыла тыгайжым шарналтет да, манмыла, кочо ро;гедышат толеш.
– Кугурак изам сар годым да варат эре имне дене пашам ыштен, – ушныш Настасият. – Тудын денак ала-кушкат коншудым кычал коштынна. Мемнан еш гына огыл, шыже велеш чылан коншудым погаш толашеныт вет. Тыгак тумлегымат ситараш тыршенна. Кызытсе гай яндар киндыжым сар деч варат эше ятыр жап ужалтын огыл, эре мо дене гынат иквереш луген киндым пыштыме.
– Э-э, мемнанат тыгак вет, Настуш, – шуйдарыш Элексей. – Чыла пашамат кид вий дене гына ыштыме шол! Кочкышыжо нерген ойлыманат огыл.
– Суртыштат вольык деч посна илалтын огыл. Шужен илыме пагытыштыже ушкал ден с;сна мом кочкын, айдемыжат тудденак м;шкыржым темаш толашен.
– Шарнет гын, тыге иктаж 1950-ше ийла т;;алтыш марте шуйныш, вара ял калык ласканрак ш;лалтыш, – шарнымашыш п;ртыль; Элексей. – Тунамжат эше продналогшо кодын ыле вет: ш;рым, муным, ;йым, шылым казнаш пуыман, иктаж вольыкым ш;шкылат гын, коваштыжымат заготконторыш колтыман.
– Туге-туге, – ыштале Настасият. – Мемнан ача-авана ушкал ден шорыкшым эреак кучаш тыршеныт. Ачанаже сар гыч сусыргышо да чот черле п;ртылын. Окруженийыш логалмышт годым лум ;мбалне кылмен кийымышт нерген ик гана веле огыл каласкален. Чот кылмымыже денак туберкулёз марте шуын. Пазар ожсыгечын авам муным поген пуат, «Села пазарыште ужален, эмым налын тол» манеш ыле. Тыге муно окса дене ачам эмлен толашенна. Вара тудо ик жап гыч йыдалым ышташ т;;але. Ужаленат, кунар-гынат окса лектеш ыле. Ачамын кум ийлан изирак шольыжо лийын. Тудат сар гыч сусыргышо, черланыше п;ртылын. Ачана вараже, 1952 ийыште, черланенак илыш дене чеверласыш. Э-э, тыйже тудым ужынат отыл, Элексей...

*  *  *

1955 ий майыште коло ийымат темыдыме Настий шкеж гаяк самырык, коло ийым пыртак эрталтыше той ;пан, топкатарак капкылан Элексейлан марлан лектын. Тудыжо военкоматын колтымыжо почеш Шернурышто радистлан, вараже шофёрлан тунемын. Туныкташыже военкомат пеш туныктен, да илыме верым пуэн кертын огыл шол. Тидлан верчын райр;д; воктенысе, тушкенже иктаж кок-кум ме;ге лиеш дыр, Ваштарсола ялыште ик ;дырамаш деке пачерлыкеш пурен. Тудыжо Элексейын шочмо Тушкемнуржо гыч Ваштарсолаш марлан лекше лийын.
Тунамсе жапыште вет кужу теле кас еда ;дыр-шамыч «шинчаш» каена манын, таче ик вере, эрла вес п;ртеш кидпашам ышташ погыненыт.  Элексейат тыгай шинчымашке верысе каче-влак дене пырля кошташ т;;алын да ик жап гыч Настасий л;ман чевер чуриян, изирак капан чулым ;дыр дене сайынак палыме лийын шуктен. Вашла келшен шинчынытат, ик гана, вес гана капка ончылно шогеныт. Тунамже шупшалалтмат, ;ндалалтмат лийын. Самырык в;р модеш вет! Ынде теве ;дыр-качышт годсылак выче-выче гына шымле ийымат пырля илат.
– Йоча жапнаже сар пагытлан логалын шол, – кугун ш;лалтен колтыш Элексей. – Мыйже иктаж вич ияшрак улмем годымак колхоз пасушко ш;кым к;раш кошташ т;;алынам, трудоднялан йочаланат садак мом-гынат пуэныт вет, – тунамсе пагытым эше ик гана шарналын, ярымын лончылаш пиже Чугунов тукымл;мым шуйышо Элексей. – Ешыште пытартыш да шкетын гына илыше кодшо икшыве лийынам. Мый дечем ончыч кок ;дыр ден кок эрге шочыныт улмаш. Икымше эргат Элексей л;манак лийын, азаже годымак колен. Вара Йыван шочын, тудат шуко илен шуктен огыл. Марля кугу ;дыр лийын, латкуд ийымат поген улмаш, но “Шудым солен толмекше й;шт; ш;рым й;мыжлан к;ра, шодыжо пуалын колен” манын ойленыт. Вара Отю – Евдокия акам – адак изинекак колен. Мый нуным ужынат омыл. Ача-авана мыланем адак Элексей л;мымак пуэныт, ала тидлан к;рат илен лектынам. Ачамат рашынже ом шарне. Тудым 1939 ийыште совет-финн сарыш налыныт. Тушто нелын сусыргымекше, Оза; госпитальыште колен.
Аважын ик икшывыже веле улмылан к;ра Элексейым армийыш налын огытыл. Шкенжын салтакыш каяш кумылжо пеш лийын, но военкомат пашае;-влак налын огыт керт манын умылтареныт. Военкомат гоч тыгеже радистлан да кумшо классан шофёрланат тунем лектын. Туддеч вара пенсийыш лекмешкыже эре шофёрлан пашам ыштен. Икмыняр жап гыч кокымшо класслан, вараже Йошкар-Олаште икымше классан шофёрлан экзаменым кучымекыже, чыла т;рл; автомашинам в;ден кертын гынат, эре гаяк колхозышто т;рл; грузым шупшыктышо самосвал машина дене ыштен. 
– Юмылан тау, кеч пенсийнаже чылт изижак огыл, когыляннаже пеш сита, – мутланымашке адак Настасий ушна.
А мо, марийже аракам огеш й;, тамакым нигунамат шупшын огыл. Коктынат пашан ветеранже улыт да, коммунал услугыланат чылт пелыжымак огыл гынат, тудын лишкыже п;ртылтат. Теве шо;гые; п;рт пелен пакчамат изишак кучат: э;ыжвондым, шоптырвондым, м;рым куштат. Паре;ге, шоган, чеснок, кешыр, кияр, помидор нергенже ойлыманат огыл – чыла шкеныштын. Пакчашт гына изирак кумдыкан шол. Манмыла, мландешак шочын-кушкыныт, мланде пашамак шуктеныт да кызытат туддеч посна иленжат огына керт. Мланде веле айдемым куча вет. Кечыгут тошкалтыш мучаш те;гылыште шинчен, нимочат огеш лий. Мланде айдемылан эшеже вий-куатым пуа.
Тыршен да сайын пашам ыштымыжлан Элексейлан 1960-шо ийла кыдалне районысо ончыл пашае;-влакын совещанийыштышт «Урал» мотоциклым п;лек шотеш пуэныт. Чугуновмыт Тушкемнурышто эн ончыч шке мотоциклан лийыныт. 1977 ийыште тошто пу п;ртым пужен, ке;еж жапыште олмешыже 10 метр лопкытан да 11 метр кужытан, пятистенке кермыч п;ртым, ко;ганым да мландыш;й дене олташ посна кочегарканым, чо;ен шынденыт. Кок кугу в;та ден леваш-шамыч, монча да гараж – чыла лийын.  Ала-могай амал дене дыр, йочам гына Юмо пуэн огыл.
Эргылыкеш налме йочашт тудо ийын сентябрьыште у п;рт гыч школыш каен. Кызыт ынде тиде кугу, йо;гыдо п;ртыштышт ашныме йочашт ешыж дене ила, шкешт утыш лектыныт. Шо;гые; п;ртыш толмышт деч ончыч п;рт;с газымат пуртыктеныт, “Кид-йолна канаш т;;алеш”, шоненыт.

*  *  *

Настасий ден Элексей ке;ежым поген ямдылыме эмлык шудыш ик орла;ге гыч полан ден пызлыгичкым ешарен, тутло чайым шолтен шындышт. Кугурак кружкалаш темалтен, п;лемысе журнал ;стембал пелен кок могыр гыч верланыше креслышкышт чай й;аш шинчыч. Элексей телевизорым ч;ктыш. Туштыжо лачак СВО нерген уверым ончыктат. Мемнан салтак-влак ожнысылак фашист-шамыч деч руш калыкым утарат. Вате-марий коктынат эртыше сар жапым пеш сайын шарнат, тудын нелылыкшым ш;м-чонышт, самырык капкылышт денак шижын кодыныт шол. Алят огыт мондалт шужен илыш, неле паша, йорлылык, похоронко, пытыдыме ойго…
Телесюжетыште йырымваш снаряд пудешталтмаш, автомат очередь да окопын ик лукешыже шылаш толашыше самырык салтакым ончыктеныт. Бандеровец-шамычын телефоныш войзымо тиде шучко с;рет нерген фронтовой корреспондент каласкален. К;шычын, окоп ;мбач сниматленыт. Теве салтакын чурийжым лишке конден ончыктат: але пеш самырык, манмыла, ужар вуян гынат, чурийыштыже, шинчаштыже л;дм; т;с огеш палдырне, лачак умшаже, т;рвыж; гына ала-мом пелештылеш. Ала шочмо аваже дене семынже тыге чеверласен, ала полышым йодын, Юмым с;рвален? К; пала, ала тушман ваштареш ужмышудымын каргыме мутым ойлен?..
Настасий, шиждымын верже гыч кынелын, кок кидше денат телевизорым, тушто ончыктымо салтакым авырыш, вара пурла кидше дене экраныш ыресым пыштен, й;кынак пелештен колтыш: «Поро Ош Кугу Юмо, Шочынава Юмо, арален, утарен налза тиде самырык салтакым!..»
;шанашат ;рат веле, Юмак кольо мо Настасийын мутшым? Ик жап гыч диктор увертарыш: «Самырык салтак илыше кодын. Мемнан-влак тудым жапыштыже утарен шуктеныт. Кызыт госпитальыште эмлалтеш…»
Тыгеже шоналташ гын, тиде телесюжетшым ала-кунамак сниматленыт дыр, но Настасийлан тачысе семынак чучын колтыш, да тудо тунамак Элексей деч телевизор й;кым иземдаш йодын, юмылукеш сортам ч;ктыш да пулвуеш шогалынак юмылташ пиже:
«Поро Ош Кугу Юмо! Кечывал Юмо. Кечывал Суксо. Шочынава Юмо, Шочынава Суксо. Эрге шочшо п;рыш;. Мер Юмо! Теве шемер марий калык эргыштым мер ваке, тул коклаш, тар шикш коклаш луктын колтен. Коштмаштышт, сарзе корныштышт нунылан аралтышым пу, тушман деч пыдал нал, порылык дене, тазалык дене м;;ган-м;;гышт п;ртылтен кондо!
Кава Юмо, Ош Кече Ава, чыла тыйын кидыштет… Неле сар корныштышт пиал дене гына коштыкто, осал тушманлан ит кудалте!.. Т;нямбал Кугу Юмо, Т;нямбал кугу серлагыш!.. 
…К;рл; П;рыш;, ит к;рлыкт;! Кугу Серлагыш, эре серлаген шого! П;рыш; Юмо, п;рен ашне!..»
Тыге Настасий иктаж пел шагат чоло, юмылукеш ч;ктым; сорта й;лен пытымеш, сарзе операцийыште улшо салтак-влак верч эре Юмым с;рвалыш. Тылеч вара кажне эрдене, мушкылтмо деч вара юмылташ шогалмекышт, Элексей ден Настасий коктынат СВО-што улшо марий салтак-влак верч Юмым с;рвалат. Тиде нунылан полша манын, уло чонышт денак ;шанат.
Эшеже Настасий телевизор дене нелылыкыш логалше Россий салтакым ужеш веле, тунамак нуным кидше дене авыра, пуйто ;мбакышт койдымо аралтышым сакалта да нунын верч адакат юмылташ т;;алеш. “Тиде нунылан чотак полша”, манеш. К; пала, ала чынак?..

*  *  *

Эр шошо годсек ынде кажне гана тылзе вуеш шо;гые; п;рт гыч школ машина СВО-ш колтышашлык окоп свечам, пидме пижерге ден меж носким, маскироватлалтшашлык сеткым, ветеран-шамычын пенсий оксашт дене наледыме кырча-марча кочкыш й;рварым толын на;гая. Настасий тиде гана посылкым колташланат кумшо пар меж носким пидын шуктыш. Тылеч посна тудо эше маскироватлалтшашлык сеткым пидашат коштеш. Кажне мужыр носки к;ргыш пышташлан Элексей эре серышым возен. Таче ;дырамаш шкежат очким чиен, салтаклан серышым возаш шинче. Мом возышашыжым ондакак шонен ямдылен гынат, кажне шомакшым куатлым ыштынеже, тек ик мут гычак кажне салтак умыла: тудо тылыште улшо-влаклан шергакан айдеме, тудын п;ртылмыжым чот-чот вучат. Теве шо;го ;дырамаш мут почеш мутым яндар кагазыш вашкыде воза, пуйто самырыкше годымсыла ош вынерыш т;рым т;рла:
«Салам лийже, Россий Армийын шергакан салтакше!
Тый денет ме чыланат кугешнена! Тый мемнан яндар кава ден эрыкан, тыныс илышнан ;шанже улат!
Тау, тылат, салтак! Патырлыкетлан да геройлыкетлан тауштен, ме, шо;гые; п;ртышт; илыше ветеран-влак, мланде марте вуйнам савена! Тендан тазалыкда, ончыкылык улан илышда верч да фашист-влакым вашкерак се;ен кертса манын, кажне кечын Юмылан кумалам! Телевизор дене с;й пасу гыч уверым ончем гын, чытен кертде тендан верч шортам. Южгунамже уда уверлан к;ра, ч;чкыдынрак – нимо дене та;астараш лийдыме подвигетлан куанымем дене. Поро шонымашна да чыла эн сайым гына тыланымашна эреак тыйым саклен шогыжо. Ит мондо, Юмын сакчыже эре тыйын пелен коштеш! Тый Поро Ош Кугу Юмын эн сай эргыже улат!
Чыла аван, ачан, ватын, йочан кидышт, ушышт дене тыйым чыла пуля, осколко да моло шучко тул деч петырат. Тыйын иктаж мо коршта гын, мыланнат корштымыла чучеш. Тылат куанле гын, мыланнат куанле лиеш. Салтак, мемнан Шочмо мландына тый денет икте гына – Россий! Эреак шижын шого: кунам ме икоян улына – ме се;аш лийдыме улына! Арале шкендым, сарзе салтак!
Юмылан кумалын, вучем п;ртылметым!
Марий кундемысе Кумэ;ер посёлко гыч Настасий кугезе коват».
Возен пытарышат, серышым кум лукын п;тырале, ;мбачше кум гана ыреслыш. Вара серышым марла возымыжым шарналтен, ;мбаланже «Передать солдату-марийцу» манын, кугун удырал шындыш да носки к;ргыш пыштыш. Ынде икмыняр жап гыч тудо марий салтакын кидышкыже логалеш.
Настий путыракат сай умыла да пала: сар – тиде шужымаш, неле деч нелымат чытен, илен лекмаш, азапдыме кечым кужу жап дене вучымаш. Вет шкенжынат ачаже сарыште кредалын, аважынат паша деч ярсаш жапше лийын огыл, а йоча-влак шкешт верч шке тыршеныт – кугуракышт изирак-влак верч. Тыгодым похоронко ден чытыдыме ойгыжат ва;енак гына коштын…

*  *  *

Шо;гые; п;ртышт; илыш шке корныж дене икшырымын шуйнен. Туге гынат пытартыш жапыште лийше икмыняр ойыртем тиде йогынышкат шке йыпшым пуртен. Сар пагытым шке шинчашт дене ужшо да чытен лекше, тунамсе й;с; жапым шарныше илалше е;-влак элыштына мо лийме деч ;рдыжеш кодын кертын огытыл. Нуно Элексей ден Настасийын т;;ал пуымыштлан к;ра, ;нарышт шутымо семын, Шочмо элым аралыше-влаклан полшаш тыршеныт: чоным да кунар гынат капымат ырыктыше окоп сортам ыштеныт, маскировко сеткым пидыныт, к;леш арверлан оксамат, манмыла, кумыр-шымыр дене погеныт. Икманаш, к; мо дене кертын, кузе моштен, кажныже шке надыржым пышташ тыршен.
Туге гынат, кажне к;т;шт; котыран шорык лектеш манмыла, вашла келшен илыше тиде шо;гые; п;ртыштат ик ;скырт е;ын койышыжо чумыр коллективлан тореш шоген. Шымле вич ийым эрталтыше, неле п;рымашан илыш корным тошкышо Микал л;ман ветеран кокланже утыжденат, чыла пенсий оксажым й;ын колтымешкак, арака дене тосым кучен. «Сар – тиде самырык-влакын пашашт» - манын, пе;ыж ойлыштын, моло-влакын окоп сортам ыштымыштым, сеткым пидмыштым ужын, чыла тидым к;лдымашлан шотлен вудыматен. 
«Тиде СВО-м т;;алмеш, эл вуйлатышына-влак лучо утларак шо;гые;-шамыч верч тыршышт ыле...» – й;шывуя шке шонымашыже дене моло-влак деке пижедылын. Тудын мутшо сарын икшывыже-влакым веле огыл, моло ветеранынат чоныштым сусыртен, но нуно й;ш; е;ын шомакшым шотыш налаш тыршен огытыл. Тыгодым кажныже шке чынжым умылен.
Икана погымо окса гыч икмыняр ужаш йоммо нерген пале лие. Йолаже вигак Микал ;мбак возо. Чынак, вашке тудым лишыл кевытыште арака кленчам налын шогылтшым ужын шуктышт. Мутат уке, ветеран-влак коклаште тудлан шыдешкымаш изи огыл лийын, вет тыгай койышыж дене Микал СВО-што кучедалше салтак-влаклан полшаш уло-уке пычырик оксаштым пуышо шо;гые;-влакым чотак мыскылен.
Туге гынат ниг; кугу тумам тарваташ ыш т;;ал. Шо;гые; п;ртышт; ветеран-влак советын председательжылан шогышо Настасий, йочаже годым сар пагытым чытен лекше ушан ;дырамаш, уда койышым ончыктышо ветеран дене чон почын мутланаш лие. Тудо кызыт окопышто улшо самырык рвезе-влак да нунылан калык деч полыш к;лм;, эсогыл изи сорта тулынат боевой ш;лышым н;лталын да ырыктен кертмыж нерген каласкалыш.
Мутланымаш кужун шуйныш. Микал колышто, са;гажым куптыртыльо, но шинчаштыже эркын-эркын умылымаш йып койо. Тудо шкенжын салтак годсо пагытшым, погранвойскам, Даманский островышто китаец-влак дене конфликтым, Родиным аралышыла вуйыштым пыштыше йолташыже-влакым шарналтыш. Шарналтыш Афган сарымат, кузе тунам кеч-могай пычырик полышат, кеч-могай поро шомакат к;лешан лийын…
Эрлашыжым Микал маскироватлалтшашлык сеткым пидме т;шка п;лемыш тольо, нимом пелештыде, ;дырамаш-влак воктеке шогале да моштымыжо семын полшаш пиже. Ончыч пырт к;тыремын, вара утыр ;шанлын пидаш т;;але. Шке п;лемже гыч салтак-влаклан кучылташ й;рыш; икмыняр арверым, фонарикым кондыш. А вара, кечывал лишан, аптыранен, пенсийже гыч кодшо оксажымат армийын к;лешыжлан пуыш.
– Проститлыза мыйым, шо;гым, – тыгодым эркын мане тудо. – Йомынам улмаш, уш-акылем арака темдалын ала-мо. Но ынде умылышым: мемнан сарзе салтак-влаклан полшаш к;леш. Нуно тушто мемнан верч кредалыт...
Тылеч вара Микал ик эн чолга полышкалыше лие. Тудо ынде аракам й;мым чарнен, тамакым шупшмымат кудалтен да уло яра жапшым т;шка пашалан п;леклен. Тудо умылен: тудын коло вич ий утла прапорщиклан служитлыме годсо опытшо, шинчымашыже, полшымыжо – тидат укронацист-бандеровец кашакым се;ымашке изирак надыр лиеш. Эше весымат раш шижын: шымле вич ийым эрталтымекат шке эллан эше пайдале лияш лиеш улмаш. СВО-н сарзыже-влаклан полшымаш – тиде Шочмо эл верч граждан порысым шуктымаш. Микал, иже гына йомдарымыжым мушыла, лым лийде тыршен. Тудын чоштыра, нелемше кидше пидме ластыклам пеш чулымын шерын, маскировочный сеткым пунен. Тудо самырык волонтёр-влаклан шкенжын салтак вургеман илышыжым шарналтен, ч;чкыдынак о;ай историйым каласкален, кузе чын маскироватлалташ, кузе неле условийыште илен лекшаш да ятыр моло й;н дене пайлалтын. Йомдарымашын кочыжо да се;ымаш куан дене шы;даралтше шомакше самырык-влакым ш;лышым тоен колышташ таратеныт...
Тачысе кечын Кумэ;ерысе шо;гые; п;ртышт; илыше Элексей ден Настасий веле огыл, моло ветеран-влакат чылан гаяк, чылтак коштын кертдымыже деч молыжо, Донбассыште элнан эрыкан ончыкылыкшым аралыше салтак-влаклан кертмышт семын полшен шогат. Се;ымаш верч нунат шке надырыштым пыштат.