Хасанланы Назир Къарча. Ёмюрледен тахсала

Полный текст книги был оцифрован и набран Мадиной Бостановой, в рамках программы восстановления исторического и культурного наследия карачаево-балкарского народа.


                Хасанланы Назир
                «Къарча. Ёмюрледен тахсала»

               

                АЛ СЁЗ

                Предисловие

   XII-XV века в истории карачаевцев и балкарцев период завершения становления двух ветвей единого этноса, изучен слабо. Основной причиной этого является недостаток исторических сведений, а также фольклорных и других материалов, свидетельствующих о тех или иных исторических событиях того времени. Более или менее широкое место в памяти народа нашел вопрос о происхождении карачаевцев и балкарцев, чему посвящены легенды и предания, записанные европейскими и другими авторами в разное время и от разных осведомителей. Четыре из них приведены и анализированы в работе Байрамукова Умара - Къарачайлы «Кладезь народной памяти» (анализ легенд в поиске истоков). Черкесск. Карачаево-Черкесское республиканское книжное издательство. 1993, с. 3-41. Пятое предание опубликовано в газете «Карачай» от 4 сентября 1993 г. — статья «Къартладан эшиттенимча». В преданиях говорится о том, что предводитель Карча, его сподвижники Науруз, Будиян, Адурхай, Трам и группа их приверженцев покинули Крым, где разгорелась междоусобица. После долгих скитаний пришли на современную территорию карачаевцев и балкарцев и будто бы положили начало карачаево-балкарскому народу.

   Предание есть предание. В нем имеется и доля правды, и доля фольклорных напластований в процессе передачи из поколений в поколения. И все же всякое фольклорное произведение, в особенности легенды и предания, содержат определенный исторический факт, и их долговечность определяется этим, хотя не всегда они сохраняются полностью. Но для науки дороги их сохранившиеся даже малые отрывки. В преданиях о Карче исторической былью, фактом является то, что около 600 лет тому назад действительно жил-был предводитель карачаево-балкарцев по имени Карча, но из преданий образ Карчи не встает в полный рост, неизвестно его прошлое, человеческие качества, титул, родственные связи и т. д. Тогда чем же он заслужил такую популярность своего имени? Из легенд вырисовываются скорее черты мифического героя, а не образ реальной исторической личности.

   Фундаментальные исследования, такие как «Древние тюрки» Л. Н. Гумилева, «История хазар» М. И. Артамонова и другие посвящены изучению истории предков карачаевцев и балкарцев: гуннов, болгаров, хаза-ров, печенегов, кипчаков, алан, половцев и др. О самих карачаевцах и балкарцах в них сведений мало. С появлением книги «Адыги, карачаевцы и балкарцы в известиях европейских авторов ХІІ-ХІХ вв.» (Нальчик. «Эльбрус», 1974 г.), материалов стало больше. В ней даны конкретные материалы о конкретных народах. Многое мы узнаем из этой книги уже об истории карачаевцев и балкарцев, а не их предков. И все же одна книга не может восполнить дефицит исторического материала.

   Проблема этногенеза в последнее время стала интересовать многих ученых. Можно сказать, что ни одно исследование не обходится без упоминания о Карче предводителе, но отсутствие материала лишает возможности судить о нем, о его статусе, деятельности, роли в истории карачаевцев и балкарцев перед нашествием Тимура, во время нашествия и после. Это был очень важный период завершения отпочкования карачаево-балкарцев из среды родственных тюркоязычных народов и других соседних племен как самостоятельного этноса.

   Письменные источники, в которых карачаевцы и балкарцы упоминаются под современными этнонимами, начинаются с XVII века. Источников о предшествующих веках еще не было найдено, хотя есть все основания предполагать, что они есть, чему пример – данная работа. Об известных пока науке источниках исследователи отмечают: «Что касается известий дореволюционных авторов, то они в основном касались бросающихся в глаза эффектных надземных памятников башен, храмов, замков, мавзолеев и пр., а полевые работы отдельных исследователей были бессистемными и эпизодическими» (И. М. Мизиев. Очерки истории и культуры Балкарии и Карачая в ХІІІ-ХVIII вв. Нальчик, 1991 г. с. 11).

   Данная работа Назира Анттезли построена на основе летописных материалов по истории карачаевцев и балкарцев периода нашествия Тимура и последующих лет до 1458 года. Это основное достоинство книги. Запись вели современники Карчи, его походные писари, отец и сын: Ботай сын Казакгы и Барлыу сын Ботая. Сначала отец Ботай, за которым следовал и сын юноша, а после его смерти — Барлыу. Ботай знал латинское письмо (в оригинале румчелик), арабское письмо (арабчелик) и хазарское письмо (хазарчелик). Барлыу свидетельствует: отец научил меня хазарскому и латинскому письмам, мы жили в Крыму на небольшой хазарской территории в Карасуу кала и происходим из Крымской ветви хазарского рода.

   В восьмом месяце 1374 года (мингар, ючюннюк тол-зан, джетмиш тёртюннюк джылны секкизинник айна-сында) мы с отцом закончили писать книгу о крымских (Къыйрым), тмутараканских (Тюбютаракъгъан) и соседних хазарах, а в третьем месяце 1378 года решили писать книгу... о карачаевских аланах, карачаевских хазарах, равнинных хазарах...

   Так они, отец и сын, отправились в путешествие по тем местам, где в то время жили хазары. По пути они побывали во многих местах и населенных пунктах, у многих племен. Приведем два примера, где фигуриру-ет слово «къарачайлар»... «гуннар къалада хазар урзюгю къапыкъаз къарачайларда болдукъ. Гум суу бойунда гуннар къарабаш къарачайларда, Бештау къапы джерлигинде Темиркъан къалада хазар урзюгю къа-пыкъаз къарачайларда болдукъ. Къарчаны атасы Темирболат бийнин юйюнде он кюне кечеледик. Къарчагъа ол чакъда онбир джыл болайыр. Атам Ботайдан Темирболат бий Къарчанын хазарчелик билимге юйре-тегин тилексеген».

   Из этого выясняется, что в 1378 г. Карче было одиннадцать лет. Значит, он родился примерно в 1367 году. Но в это время (с ІХ века) уже был известен этноним «карачай». Когда впервые появился этноним «карачай», пока трудно сказать, но очевидно одно: слово «карачай» не могло произойти от имени «Карча». Карча хотя и является легендарной личностью, но жил позже.

   Къарча сначала учился в Крыму у Ботая хазарской, латинской грамоте, вернулся в Темиркъан къала, у него отец Темирболат бий, мать Ариуджан, четыре брата и сестра Кюлсюнай, которая была замужем за Коджаком - братом тогдашнего крымского хана. Мастерству воинскому учился у Джанибека. Ко времени нашествия Тимура ему было, как свидетельствует летописец, 24 года. Воевал против захватчиков, попал в плен к Тимуру, угнан в Бухару, продан в рабство, но и там боролся на стороне противников Тимура, бежал с двенадцатью воинами (чорала) сначала в горы Тарык, оттуда переправился в Крым, жил у сестры, женился на дочери Барлыуа Джантугъан. Баллиу, у него родился сын Карча очень скучал по родине, решил вернуться домой, на родину Караджурт. Карча, Барлыу, Коджак (зять Карчи) с семьями, Науруз, Турам, Аттуркъай, Будууан с семьями, 12 воинов-джагатаев с семьями всего около 200 человек отправились в путь. По пути видели сожженные, разрушенные войском Тимура села. Къарча сильно переживал. Вот тут, по возвращении на родину и начинается деятельность легендарного Карчи, которая прославила его имя на века. Отметим самый важный момент в его деятельности: в 1424 году с 248 людьми Карча переехал из Элджурта-Къала на Басхане в Картджурт в Уллу Карачае, сразу предложил трем племенным группам — хазар, койман и алан соединиться в единое объединение «Бирсил Карачай». Это было одобрено всеми. Новое государственное образование разделил он на 4 чанкара: 1) Уллуз Къарачай, 2) Капыказ, 3) Кобаказ, 4) Тюзер. Карча стал высшим Элмендером, назначил элменов: Науруза, Турама, Бу-дууана, Аттуркая, Барлыуа, Крымшаухала, Бораша, затем с воинами объехал и установил границы Бирсил Карачая. В этот период много сделал для защиты Бир-сил Карачая от набегов соседей.

   Есть уверенность в том, что за этой книгой по ее материалам последуют другие исследования историков, этнографов, фольклористов, языковедов и др. Разумеется, весь этот материал одному автору было трудно осмыслить, тут нужны комплексные усилия. Но Назир сделал все, что позволило ему ухудшившееся здоровье, безвременно вырвавшее его из нашей среды.

   Назир Ибрагимович Хасанов, псевдоним Назир Анттезли, родился в 1934 г. в ауле Каменномост Карачаевского района. В день депортации Карачая ему было 9 лет. Рано потеряв мать, он остался с бабушкой по отцу Фердаус, урожденной Сарыевой. Бабушка была талантливой сказительницей и исполнительницей народных песен. Она очень любила осиротевшего внука, укладывая в постель, пела народные старинные песни, рассказывала были и сказки. Видимо, под влиянием такого фольклорного окружения и возникла у Назира любовь к поэзии и древним сказаниям, фольклору и истории вообще. Собранные им произведения представляют собой древнейший пласт фольклора, которого никто еще не поднимал.

   В 1953 году Назир окончил Сары-Булакскую среднюю школу Калининского района Фрунзенской области и работал в селе Чалдовар обувщиком. По возвращении из Средней Азии работал выпускающим в газете «Ленинни байрагъы», заведующим экскурсионным бюро в облсовпрофе и заочно учился на историческом факультете пединститута в г. Орджоникидзе (ныне Владикавказ).

   Помимо основной работы он постоянно занимался литературным творчеством, часть его произведений: стихи, поэмы, очерки по истории печатались в газете «Ленинни байрагъы», но большая часть до сих пор не опубликована. До последнего дня он считал целью своей жизни издание труда в двух томах по истории, где содержатся достоверные материалы по этногенезу карачаево-балкарского народа и его современного языка, а также бесценные, уходящие корнями в глубь веков, фольклорные произведения, которые он собрал и исследовал уже тяжело больным. Летом 1988 года На-зира Ибрагимовича не стало. Он оставил своему народу, науке труды непреходящей ценности.

                Х. И. Суюнчев,

                кандидат филологических наук.


                ТАЛПЫУНУ КЮЧЮ
   Хурметли окъуучу! Бу китабха арабыздан замансыз кеттен асыулу алим эмда поэт Хасанланы Ибрагимни джашы Назирни (Анттезли) назмулары бла илму иши, ол джыйгъан фольклор чыгъармала, летопись киргендиле.
 
Талпыу кючюм,
Эт болушлукъ миллетиме-халкъыма,
Джараб джаша аны хар бир затына,
Хомух болма...
 
Бу тизгинлеги Хасанланы Назир 1959 джыл джазгъанды. Ала Назир джазыб, андан сора унутуб къойгъан сёзле тюлдюле, ала аны джюрек нюзюрю болгъан бла къалмай, адамлыкъ борчун – джашаууну баш муратын толтурур ючюн, хар кюнде, хар атламында эсинде тутуб туруучу, хар кюнде халисин, хар ишин, атламын джарытыб, анга къарыу бериб туруучу иннет сырыны сёзлери болгъандыла.
Назирни уа джашауунда баш мураты бек уллу, ауур иш эди – джанындан эсе бек сюйген халкъы къарачай-малкъар миллетни историясын джазыу.
Уллу талпыулу, джити эсли, фахмулу алим, исси джюрекли, кенг къарамлы, кесгин сёзлю, булбул тилли ашхы поэт, Хасан улу Назир бойнуна ауур джюкню алыб, джашаууну къыйын джолун баргъанды.
Къарачай кёчюрюлгенинде, Назирге тогъуз джыл болгъанды. Анасы болмай, къарт анасы, атасыны анасы, Сарыланы Фердаусну къолунда къалыб, халкъ чекген къыйынлыкъланы кёрюб, тарих хапарланы, таурухланы, тауранланы кёб билген аммасындан кёб затланы эшите, алай ёсгенди. Къыргъызстанда Чалдабар элде джашагъанды, школгъа да анда джюрюгенди. Къалгъанлача, ол да туугъан джурту Къарачайгъа термилгенлей, кеси анда болса да, джюреги — мында, башы анда болса да, эси мында тургъанды. Миллет ызына къайтханында уа, Назир да, къалгъанлача, къууаныб, халкъына, джуртуна сюймеклигин назмулары бла билдиргенди:

Джюрегими къууанч-насыб тангыса,
Эркин солутхан гюл хауалы джазыса!
Джашауумдан мен сени бек сюеме,
Керек кюнде сени ючюн кюерме!

Туугъан джурту бла тюбешгени – Назирни джашауунда эм насыблы кёзюуюдю дерге боллукъду. Джюреги къозгъалыб, учунуб, къанатланыб, кёкге учарча болуб, тауларына алай келеди, тансыкълаб, тобукъланыб, элини джерин ба этеди, тансыгъын алалмай, хансын-ташын джалаб, сабий анасыны къойнуна къысылгъанча, джерни, ташланы къучакълайды. Тау-таш да анга алай тюбейдиле:

Хош кел, балам, хош кел, деб
Минги Тауну тёппеси
Мийикликге чакъырды,
Эркелетиб, тансыкълаб,
Джылама, деб хош аяз
Джюрегими чапырды, — дейди поэт.

Адамлыкъ халкъын, джуртун сюйгенни шарты болгъанын поэт хаман да чертгенлей турады. Кесини уа джюреги халкъны джюрек тебиую бла бирге тебе, халкъыны инджиуюне инджиле, аны къууанчына къууана джашайды.

«Сени тырнагъынг ачыса,
Ачыр мени джюрегим,
Сенден къайгъы чачылса,
Джырлар мени джюрегим.
Сени мыдах болуб кёрсе,
Джылар мени джюрегим,

– дейди Назир Къарачайгъа. Халкъны «тёкген джыламугъу джюрегинде уя салгъан» поэт халкъына джараргъа этген антын унутмайды, аны тили да, культурасы, тарихи да джыйышдырылсала, унутулмасала, сакълансала, айнысала деб дыгалас этеди.
Уллу патриот, тилни, фольклорну кёб билген аммасыны къолунда ёсген Назир миллетини тилин иги да биледи, бек да сюеди. Миллетин, миллет культураны сакълауда, айнытыуда тилни уллу магъанасы болгъанын, хар тюз иннетли адам кесини ана тилине сакъ болургъа кереклисин ол кёб назмуларында чертеди, «Къарачай-малкъар тилге», «Ана тилиме»,  «Къарачайгъа антым», «Къарачай», «Ана тилим», дагъыда башха назмуларында «мийиклени мийигини бачхычы, Уллу Сибилтини тылмач ачхычы» ана тилини байлыгъын да, ариулугъун да сакъларгъа, тарихни билирге, илмуну айнытыргъа, культураны ёсдюрюрге бачхыч-ачхыч болгъанын да кёб кере чертеди, аны унутула баргъан сёз хазнасын, тюше баргъан сый дараджасын къайтарыуну кесини адамлыкъ борчларыны бирине санайды:

Не зат бла кёлюнге джетейим,
Неден не игилик этейим,
Джанымдан сюйген ана тилим?!

Адамлыкъ – борчун толтура билмеклик эсе, ол эм алгъа борчун ангыларгъа талпымакълыкъдан башланады да, Назирни назмуларыны асламысында борчну юсюнден айтылгъаны аны ючюн болур. Уллу, онглу тин талпыула къозгъалгъанлай, таза иннет джарытханлай тургъан джюрек поэтге тынгы бермейди. Асыл талпыуну кючю поэтге не къыйын кёзюуде да къарыу бергенлей тургъанды. Миллет тиллени унукъдуруу джигитликге саналгъан заманда да Назир ана тилини сыйын мийикде тутханды, миллетини инджиулеринден сёз айтыргъа онг болмагъан кёзюуде да, Назир оноу иелени махтау бла башына сый тартхан джолну бармагъанды, хакъ джюрегинде толуб тургъан сюймеклигини – Къарачайгъа сюймеклигини юсюнден джазыб тургъанды, адебни-намысны, адамлыкъны, тюзлюкню юслеринден джазыб тургъанды. Аны ючюн анга гырхылыкъ этер ючюн да къалмагъандыла, джолун кесер ючюн да къоймагъандыла.
Алай а Назир тюзлюк къууумун, тюзлюк иннетин тюрлендирмегенди, джалынчакълыкъ сокъмакъгъа кёчмегенди, кесини халкъына къуллукъ этерге этген антына тюрленмегенди: «Сыйлы антым, сен къорама джюрегимден, алджама, аккаланы ант джолундан джанлама... джашаууму атагъанма халкъыма...» деб автор бош джазмагъанды. «Кёкюрекден ётгюрлюк кетмеген, саукёл», таукел адам, «эркинлик сюеди эрликни» бир такъыйкъагъа да унутмагъанды, окъуучуларына да ол иннетни сингдирирге кюрешгенди.
«Не зат бла чыгъайым борчумдан?» — деб Назир ана тилине соргъан халда джазса да, ана тилни юсю бла миллетине, къралына сорады. «Болсун Къарачай азат, келиб тенглик, сыйлы ат!» — деб, анга дыгалас этеди. Миллетине къуллукъ эте, бютеу адам улуна къуллукъ этгенин чертеди, игиликни, ашхылыкъны да къарачай-малкъар миллетге бютеу адам улу бла бирге тилейди: «Алгышлайма джерни джюзюн, къойнунда тынчлыкъ джашасын!»
Поэт ана джылыу бла миллет огъурлулукъну джылыуун бирча кёреди, бир-биринден айырмайды, себеби, иннет тазалыкъ, тин байлыкъ, культура сакъланнган джерде адамла адамлыкъны иелери болмай къаллыкъ тюлдюле, аланы адамлыкълары миллетни огъурлулугъуну, тирилигини тутуругъудула, сёнгмезлик хазнасыдыла.

Багъалы джуртум,
Бёгек Къарачай,
О, таула, джерим, джуртум,
Джюрекден кетмейсе,
Ийнакъсыз этмейсе,
О, ана зауугъум!

– деб, бютеу къарачай-малкъар миллетни ана сыфатда ;ёрюб ийнакълайды, анасынча сюеди, – миллетге сюймекликни адамны адамлыкъ ышанларыны эм сыйлысына санайды.
Адеб-намыс мардалагъа да Назир уллу эс бёледи. «Хос-хос», «Кюн турушда», «Айыбына джолукъду» эмда башха назмуларында ишленмекликни, тириликни, огъурлулукъну юсюнден сёз къозгъалады. Сабий назмулада («Къубачыкъ», «Тахтачыкъ», «Шерийчик» эмда башхала) огъурлулукъ, халаллыкъ, ишге талпымакълыкъ, огъур къууумла сабийге гитчеликден   сингдирилирге кереклиси эсгертиледи. «Сюрюучю» деген сабий назмуда къойчукъну юсюнден:

Макъырады, излейди
Артха къалгъан баласын,
Сюрме, сюрме, сюрюучю,
Къозу джетсин анасын,

– деген тизгинледе хар ким тёгерегиндегилеге сакъ, джумушакъ, аяулу болургъа кереклисини юсюнден къалай кёргюнчлю, таб айтылады!
Назир халкъны тюз, джалгъансыз тарихин толу билиуню хар тюз иннетли, интеллигент адамны борчуна санагъанды. Хасан улу Назир онглу историк болгъанды. Кесини бютеу джашауун къарачай-малкъар миллетни тарихин ачыкъларгъа бергенди. Ол къыйын ишде бек уллу джангылыкъла табханды, кёб затны ачыкълагъанды. Кебню билген, эсли аммасындан эмда башхаладан кеб тарихлик фольклор чыгъармала джыйгъанды, къарачай-малкъар миллетни белгили бачамасы Къарчаны, аны нёгерлерини юсюнден, ары деричи тюрк тилли миллетлени юслеринден, бизни бек эртдегили ата-бабаларыбызны юслеринден кёб документлик-шагъатлыкъ материал табыб джыйгъанды. Аланы ачыкълар ючюн, илму-тинтиу ишле бардырыб, кёб миллетли алимлени джазгъанларын къармаб, сюзюб, миллетибизни эндиге дери мутхузлукъ тартыб тургъан тарихин джарытхан, ачыкълагъан илму ишин окъуучулагъа теджегенди.
Хасан улуну миллетибизни тарихине аталгъан иши, къуру бизни халкъны джашау джолун тюл, башха хоншу миллетлени, бютеу тюрк тилли халкъланы эмда башхаланы тарихлерин ачыкъларгъа, тюзетирге да болушуруна сёз джокъду. Илмуну тамалында къадама таш – тюзлюкдю да, Хасан улуну тарих тинтмелери тарихибизге тюзлюк кёзден къараргъа сюйген алимлеге, окъуучулагъа сейир материал болуб теджеледи. Бек эртделеден бери кесини энчи къраллыгъы, къраллыкъ ангысы, кърал тутуу, миллетлик джюрютюу сынамы болуб тургъан къарачай-малкъар халкъ, бу китабны окъуй, кеси кесин терен ангылар, китаб миллетибизни миллет сыйы орнуна келирге, тарих культурасы, миллет ангысы, бютеуден культурасы ёсерге уллу себеблик болур деген муратыбыз барды. Бютеудуния тариххе уллу юлюш къошхан тюрк тилли миллетлени бек эртделеден бери джазмалары болуб тургъаны себебли, энтда эртдегили тарих джазма ишле табылырларына ишек джокъду. Хасан улуну табышлары ол затха бизни толу ийнандырадыла.
Китабда тарихчилеге, лингвистлеге, фольклористлеге, культурологлагъа-ёзгелеге да тинтиу ишле бардырыргъа кёб магъаналы материал барды, ол зат а илмуну алгъа ышырлыкъ хыйсабды. Къуру фольклор чыгъармаларын алыб оюм этсек да, хар тизгин сейирди, хар сёзю хазнады, бизни узакъ ёмюрлеге элтген бир джолду.

Къазакгы улу Ботай, Ботай улу Барлыу, Бантау Толгун чаушюгюр джазгъан сорукатланы юсюнден айтсакъ а, ала табылгъынчы джашаб, аланы колуна алыб окъургъа мадар чыкъгъынчы джашаб, аланы окъугъан, аталарыбыз ауузларындан тюшюрмей тургъан джигитлерибизни, ата-бабаларыбызны: Къарчаны, Наурузну, Адурхайны, Будуанны, Трамны эмда башхаланы биргелерине айланнган нёгерлери джазгъан хапарланы окъуу – хар бирибизге уллу насыбды, деб кёлюбюзге келеди. Ала ненча учхара, джалгъан хапарланы тамырларын кеседиле!
Авторну юсюнден айтсакъ а, аны бютеу джашау джолу - илму джигитликди. Аны творчестволукъ, илму-тинтиу джолу тынч болмагъанды. Ол джыйыу ишлерин бек джашлыкъдан башлаб, илму-тинтиу ишлерин бютеу джашаууну ахырына дери, кече-кюн айырмай, солуу не болгъанын билмей, баш кёлтюрмей бардырыб тургъанды. Бир адамны къолундан аллай бир зат къалай келгенди дер кибик, кёб зат да тындыргъанды, историябызны талай джабыкъ бетлерин ачханды.
Назир ол къыйын илму-тинтиу ишлерин 60-70-чи джыллада, 80-чи джылланы аллында бардырыб тургъанды, илму иш этерге болушлукъ табхан огъай, этгенлеге кишен салыу адет болуб, хакъ болумну, тюз оюмну айтыргъа уллу граждан ангы, джигитлик керек болуб тургъан заманлада. Алай бла Хасан улу кёб инджилгенди, къыйын кюрешинде джюрек ауруу табханды, китабы да заманында окъуучуланы къолларына тюшерча болмагъанды. Алим аууш-хандан сора (1988 дж.), аны юй бийчеси, джигер джашау нёгери Хасанланы Байдымат (Алчакъланы Хаджи-Исмаилны къызы), баш иесини осиятын толтура, китабны чыгъарыргъа талай джылны къаджыкъмай кюрешгенди. *
Китаб окъуучуланы къууандырыр, сыйлы борчун толтурур, окъуучуланы ёмюрлюкге джанларында сакълаучу сыйлы китаблары болур миллетле арасында шохлукъну бегитир деб ийнанабыз.

                РФ-ни Джазыу гуларыны Союзуну члени

                СЫЛШАГЪАРЛАНЫ К.

* Хасанланы Байдымат (Алчакъланы Хаджи-Исмаилны къызы 1966-70 джыллада СССР-ни Баш Советини депутаты, СССР-ни Сыйлы химиги, кёб джылланы Черкесск шахарда химзаводда ОТК-ны начальниги директорну агъачлылыкъ джаны бла заместители болуб ишлегенди. Бусагъатда (пенсиягъа чыкъгъанлы) ол заводда инженер-химикди. Кёб орденле, медалла бла саугъаланнганды.


                КЪАРАЧАЙГЪА АНТЫМ

                Айт халкъынга тюзюн,
                Тахсаланы сёзюн,
                Къоймайд, джаз деб, керти,
                Джюкленнген ант дертим.
КЪАРАЧАЙГЪА АНТЫМ

(Поэмадан юзюк)

О, тюзлюк, сен,
Джарыкъ кюню мутхуз болуб джашагъан,
Ёретинлей туруб, къатыб башлагъан
Тау чегетни
Джерсиндирдинг, кёгетлерин джашнатдынг,
Ма мени да – бир бутагъын – джырлатдынг.

Къууанама –
Тебиндирдинг, бек тирилтдинг санланы,
Азат этдинг сен унукъгъан джанланы.
Минг алгъышым
Сени сыйлы къуллугъунга, джолунга,
Минг бюсюреу къууанч берген къолунга!

Огъай, джетмез
Энди бизге аллай бушуу, мугурлукъ,
Чырт къайтмаздан къорагъанды ол зорлукъ,
Халкъым, энди
Сен кёрмезсе ачы заманла,
Джаханимге тюшгендиле аманла!..

Бюгюн мен да
Къайтыб келиб джашау-насыб тёрюме,
Киндик къаным акъгъан сыйлы джериме,
Ма, тогъуйма
Минги Тауну тин бериучю хауасын –
Табигъатны миллетиме саугъасын.


О Къарачай,
Къызла бере ариулукъ бла чемерлик,
Джашла бере ёхтемлик бла джигерлик,
Ышар, къууан,
          Тобугъунгда таулучукъла олтура,
          Тамбланга насыб тамал болдула.

О, Къарачай,
Сенсе мени кюн джарыгъым, чырагъым,
Сенсе мени адеб-намыс байрагъым.

2 Заказ № 412

Мен ёмюрде
Ауушдурмам, ийнан, сени башхагъа,
Байланыбды нюзюрюм тау башлагъа.

Джаш джюрегим,
Къууанчлы ур, кёкюрегим сууумасын,
Джаш кёлюмде къоркъуу ышан туумасын,
Арсарлыкъгъа,
Сен кесинги джахилликге хорлата,
Тау халкъынгы къыйынлыкъда чырт атма.

Оюм кючюм,
Сен алданма чыртда кука кёзлеге,
Къошул халкъда акъыл-оноу сёзлеге:
Биригиуню
Аллын киши ёмюрде да тыялмаз,
Сауут бла да аны киши онгламаз.

Ана тилим,
Юретгенинге мен этеме бюсюреу,
Айыралмаз сени менден чырт биреу,
Сенсе ангым, –
Адебими, намысымы юйретген,
Кёз гинджимча, сакълатдырыб джюрютген.

Талпыу кючюм,
Эт болушлукъ миллетиме-халкъыма,
Джараб джаша аны хар бир затына,
Хомух болма,
Тебин алгъа, Аллах этсин чырмаусуз, –
Къарачайым ёсюб барсын тохтаусуз!

Кимди мени
Эгеулерге, джангылтыргъа базаллыкъ,
Джетдирирча Къарачайгъа азаблыкъ?
Огъай! Огъай!
Джер юсюнде аллай инсан табылмаз,
Иннетими бир киши да онгламаз.

О, заман, сен
Ауушдураса кюнню-чакъны, залимсе,
Джашаугъа къуллукъ этген алимсе,
Алай а бил:
Сени кючюнг мени бир да тыялмаз,
Халкъ бла баргъан бу джолумдан аталмаз.

Сыйлы антым,
Сен къорама джюрегимден, алджама,
Аккаланы ант джолундан джанлама.
Джити эсим,
Болуш сен да мени ма бу антыма –
Джашаууму атагъанма халкъыма ...

О Къарачай,
Джюрегими къууанч-насыб тангыса,
Эркин солутхан гюл хауалы джазыса!
О Къарачай,
Джашауумдан мен сени бек сюеме,
Керек кюнде сени ючюн кюерме!..

                1959 джыл.


ЭГИЗ КЪАРНАШ

(Джыр)

Таула, джерим, асыл джерим,
Тёрлю джуртум, Малкъарым,
Атхан тангны тансыгъы,
Тийген Кюнню насыбы,
Мени огъурлу Малкъарым.

Ойрасы (припеви):

Алгъыш сёзюм — сеннге, джуртум,
Джаша, джуртум, джаша, джуртум,
Къууанч эте, къууанч эте,
Сыйынг кёкге тиреу джете,
Дуния сеннге сейир эте,
Эсен джаша, джашна, джуртум,
Балкариям, Балкариям!

2*

Къарачайгъа эгиз къарнаш
Сен боласа, Малкъарым,
Бир атаны туудугъу,
Бир ананы зауугъу
Болуб ёсгенсиз, Малкъарым!

Ойрасы:

Алгъыш сёзюм — сеннге, джуртум,
Джаша, джуртум, джашна, джуртум,
Къууанч эте, къууанч эте,
Сыйынг кёкге тиреу джете,
Дуния сеннге сейир эте,
Эсен джаша, джашна, джуртум,
Балкариям, Балкариям!

Бол, тенгим, излеучю тенгликни,
Унутма керегин бирликни,
Къоруула, сюй туугъан джеринги,
Эркинлик сюеди эрликни!

Ойрасы:

Кёкюрекден ётгюрлюк кетмесин,
Саукёл бол, саукёл бол, саукёл бол!
Эркинлик иннетинг чек билмесин,
Таукел бол, таукел бол, таукел бол!


ДЖЕТЕКЧИК

Джашчыкъ салды терекчик,
Бурху чырпы кесекчик.
Тамыр этди терекчик,
Кийди джашил кёлекчик.

Тюненеги джетекчик –
Бюгюн-хайт деб терекчик.
Дженгил ёсед бёгекчик,
Берир бизге кёгетчик.


ДЖУРТУМА КЪАЙТДЫМ

(Джыр)

Узакъ джерден ашыгъыш
Тынгы табмай тебредим,
Джюрек уруб, учунуб,
Тауларыма терк джетдим.

Хош кел, балам, хош кел деб,
Бёгек таула уяныб,
Къучакъларын кердиле,
Бары бирден сюйюнюб,
Меннге къараб, ийилиб,
«Эсен келдинг!» - дедиле.

Тансыгъымы алалмай,
Хансын-ташын джаладым,
«Джуртум, туугъан джуртум!» — деб,
Джюрексиниб джыладым.

«Хош кел, балам, хош кел!» — деб,
Тобугъуна олтуртуб,
Джуртум джырын джырлады,
Къаты къысыб къойнуна,
Джылы ана къолу бла
Къашларымы сылады.

Тансыкъладым мен, джылай,
Туугъан, ёсген элими,
Тобукъланыб ба этдим.
Белляу айтхан джерими.

Хош кел, балам, хош кел, деб,
Ата юйюм – арбазым
Эшиклерин ачдыла,
Тюзлюк сеннге тёр берди,
Бол насыблы, джаша, — деб,
Меннге алгъыш айтдыла.

Хар атлагъан атламым
Джашау джолну кереди,
Учар къушлай талпытыб,
Меннге къанат береди.

Хош кел, балам, хош кел, – деб,
Минги Тауну тёппеси
Мийикликге чакъырды,
Эркелетиб, тансыкълаб,
Джылама деб, тау аяз
Джюрегими джапырды.

Олсагъатлай эс джыйыб,
Кёз джашланы сюртдюм мен,
Кёкге уча, къууаныб,
Бу джырны да этдим мен.

Джаша, балам, джаша, — деб,
Къобан суу да, шоркъулдаб,
Ачды кюмюш тепсеуюн.
Эй, къарачай уланла,
Бир этчигиз, биригиб,
Бу джырымы эжиуюн!


КЪАРАЧАЙГЪА

Джюрегими ургъаны тохтаб къалгъынчы,
Тюлсе кетерик эсимден.
Сени тырнагъынг ачыса,
Ачыр мени джюрегим.

Сенден къайгъы чачылса,
Джырлар мени джюрегим.
Сени мыдах болуб кёрсе,
Джылар мени джюрегим.

Багъалы джуртум Къарачай,
Кючюмден келгенни аямам,
Джукълагъынчы кёзлерим,
Сени ючюн кюрешден тоймам.

Ненча къарачай сабий
Ненча джерде, миллетде,
Ёксюзлюк кёрюб, ёсгендиле
Къазакъ, къыргъыз, узбекде.

О, джарлы халкъым!
Кёрюб кёзюм алас-булас,
Сени оноусуз къалгъанынга
Этеме кёб дыгалас.

Халкъымы тёкген джыламугъу
Джюрегимде уя салгъанды,
Кёзлерими бютеу джарыгъы
Къанлы азабдан толгъанды.

Джай кюнлени биринде
Болдум тургъанча тюшюмде...
Къарадым тёгерегиме
Эркин Къарачайны джеринде.

Бек джарашыб джюрегиме,
Къарадым тегерегиме.
Кёрдюм хайыр джубанч,
Джуртума келиб уллу къууанч...

Ой адам улу, джолдашла,
Сиз да болушугъуз, къарнашла,
Болсун Къарачай азат,
Келиб тенглик, сыйлы ат!..

Бютеу халкъымы къууанчы,
Дуния джашауну джубанчы,
Багъалы джуртум Къарачай,
Къанатларынгы таукел джай!..


КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР ТИЛГЕ

Джылланы мингин алыб къолунга,
Тылмач болуб халкъымы джолуна,
Къарнаш юйюрюнден тюрк тиллени
Чыгъыб, къурагъанса тау эллени.

Ма, ол кюнледе этиб аманат,
Сакъла кесинги эсен, саламат,
Ёс, берирсе халкъынга джарыкъ танг, –
Деб тилегенди табигъат атанг.

Бу аманатын эсингде тута,
Талай ёмюрню эрите, джута,
Эскиликни халкъынгдан джанлата,
Ёсдюргенсе джангы бла солута.

Сёлешген адам болмазча суусаб,
Сёзлерингде чийсиллени бутаб,
Тизиб джарашдыргъанса тамам таб,
Салыб барына тау тауушдан саб.

Ариу, ёхтем атны - Минги Тауну,
Джиналны къарнашына – Бештауну
Ма ол заманлада атагъанса,
Халкъны миллет эте башлагъанса.

Малкъарда шоркъа суугъа – Басханны,
Уллу ана сууунга – Къобанны
Ма ол заманлада атагъанса,
Оноуларын эте джашагъанса.

Ётгюр джюрегинг аяусуз тебе,
Урлукъларынгы кёбден-кёб себе,
Этгенсе хорламла кёб кере,
Булбул ауазынг халкъгъа кёл бере.

Ташлы джолладан тазагъа бура,
Къатылгъан джауланы къаты ура,
Къурадынг тилде чачылмаз къая,
Тамырынгы теренден джая.

Башчылыкъны къолунгдан иймейин,
Къарыуунг талыу тюрсюн киймейин,
Ёрюшде, тикде тохтаб къалмайын,
Ётгенсе чыртда солуу алмайын.

Джыйыб джуртунгу деу къучагъынга,
Къурум къондурмай тил оджагъынга,
Сёз къаланы-ёзекни оймайын,
Тазалай сакъладынг кир къоймайын.

Халингде сабырлыкъ баш болуб,
Сёлешгенинг джашнагъан джаш болуб,
Юйюнг-халкъынг намысладан толуб,
Ёсе эдинг, адеб-джорукъ болуб.

Бюгюн къайсыны санаб айтайым,
Энтда историянга къайтайым,
Бир-эки затны эсге салайым,
Табханларымы джаза барайым.

Салды къуугъун бир джан Шаркъ табадан,
Халкъланы тонаб болуб абадан,
Къырыб-джырыб, салыб, келиб джетди,
Шимал Кавказны кюл-кёмюр этди.

Ойду минглени маданиятын,
Айтдырыб джер-джерде мурдар атын,
Сыйырды, алды бютеу джерлерин,
Къарауулгъа сюеб эгерлерин.

Къысды халкъынгы тау этеклеге,
Юлешиб бир талай кесеклеге,
Бузду джуртунгу рахат джашауун,
Тохтаусуз ёсюб баргъан джашауун.

Ким эди бу мурдар, итден туугъан?
Таулуну кёзлерин къан бла джуугъан?
Къайдагъы худжу – Батихан эди,
Тюзледе ёсген джаныуар эди.

Кёб мычымайын дагъыда бир джан
Джаратылды, келди джаудуруб къан,
Аягъы басханны кёзю кёрмей,
Сыйытха-джылаугъа эсин бёлмей.
Джетмейин кёлюне тонагъаны,
Тюзледе, сыртлада аунагъаны,
Кирди тау ёзенлени тарына,
Этиб тинтиуюл бютеу барына.

Эследи Къобанны джагъасында,
Къалын чегетлени хотасында,
Биригиб джашагъан таулуланы,
Къылыч бюкмеген къарыулуланы.

Атды мыллыгын, итча къутуруб,
Азиат атчыгъына олтуруб,
Талады шам джуртланы байлыгъын,
Санады алгъан къошун, джайлыгъын.

Кюрешди ёхтем таулу бюгюлмей,
Чабхан итни аллына ийилмей,
Болмады, — аскер сауут аз эди,
Тушманда уа сауут сау баз эди.

Къоймады не адамны, не малны,
Кёзюне илиннген къартны, чалны,
Этди кау-куу барын башдан аякъ,
Тюйюб, ашаб, ичиб джабмай джаякъ.

Бу уа ким эди, бу итден туугъан?
Таулуланы дорбунлада буугъан?
Къайдагъы ассы – Темирлан эди,
Караван тюзледен келген эди.

Ма алай этиб кетген эдиле,
Тынч джашауунгу бёлген эдиле,
Историядан тюртген эдиле,
Джуртунгу шамын кёмген эдиле.

Дагъыда шам Къарачай-Малкъаргъа,
Умутлу болуб аны тонаргъа,
Къуугъун келтиргенле болгъандыла,
Джоюлуб, къачыб къорагъандыла.

Ала уа, итле, кимле эдиле?
Сенден не затны излей эдиле?
Къайдагъы ууакъ-тюек эдиле,
Гудучу къызылбекле эдиле.

Къалмадынг къыйынлыкъда эс ташлаб,
Тебрединг тирилиб, таукел атлаб,
Халкъны къалгъаны бла джашау башлаб,
Ёмюрлени кёзюу къатлаб.

Былай бла джете абыууннга,
Тыйылыб мадарсыз тарбуууннга,
Тургъанлай къысылыб Минги Таугъа,
Джол излей эркин, азат джашаугъа.

Джетди Уллу Октябрь нюр чачыб,
Эшигин джарыкъ тангны кенг ачыб,
Атдынг эски кёлегинги тешиб,
Кийдирди халкъынг джангы эшиб.

Башладынг джасаныб, джашнаб, чагъыб,
Кёгетлеринг бла халкъынгы багъыб,
Сингди окъуу джанынга-къанынга,
Чырай салды деу субай санынга.


ЭМ УЛЛУ КЪУУАНЧ

Бюгюн кёлюмю айтайым
Ангыларсыз деб базайым,
Джюрегим толгъан къууанчым,
Алгъыш тизгинле джазайым.

Сау джылны эсен джашасанг,
Джюрек къууанчдан толады,
Алгъышласанг джангы джылны,
Эм уллу къууанч болады.

Къууанчында джангы джылны
Джанынг джангы кюч алады,
Эсинг эсенлик джашаугъа
Джангы муратла салады.

Алгъышлайым джангы джылны,
Огъур аякъ бла кел дейим,
Алгъышлайым адам улун,
Насыб, берекет тилейим.

Алгъышлайым джерни джюзюн,
Къойнунда тынчлыкъ джашасын,
Рахатлыкъ да ачсын кёзюн,
Есгенден ёсюб джашнасын.

Кюн бирча тийиб хар кимге,
Джерде джашауну сакъласын,
Атласынла халкъла бирге,
Тынчлыкъ шохлукъну джакъласын.

Джылны тёрт чагъы кёзюулеб,
Джашау джангырыб барады,
Огъурлу джыл болуб ётсе,
Кетмезден эсде къалады.

Бу джыл да болуб тынчлыкълы,
Халкъла муну да сюерле,
Миллетле джашаб тынгылы,
Джюрекле къууанч киерле.

Мамыр джашаугъа туусунла,
Энди тууарыкъ сабийле,
Билмесинле тоб тауушну,
Эркелей, ойнай ёссюнле.

Хар кюнюбюз къууанч болуб,
Айла ётерле санаусуз,
Урунуу-джашау кёл бериб,
Сюйдюрюр кесин тохтаусуз.


КЪАРАЧАЙ

Багъалы джуртум,
Бёгек Къарачай,
О таула, джерим, джуртум,
Джюрекден кетмейсе,
Ийнакъсыз этмейсе,
О ана зауугъум!

Сенде туугъанма,
Ёсеме джашнай,
Бар джашаууму джашай,
Джюрекден кетмейсе,
Ийнакъсыз этмейсе,
О ана зауугъум!

Бютеу ёмюрюм,
Ётген кюнлерим
Къордула сеннге, ийнан.
Джюрекден кетмейсе,
Ийнакъсыз этмейсе,
О ана зауугъум!

Къайры барсам да,
Къайда болсам да,
Сенсе акъылым, эсим.
Джюрекден кетмейсе,
Ийнакъсыз этмейсе,
О ана зауугъум!

Сеннге игилик,
Сеннге ашхылыкъ,
Ма олду ант тилегим,
Джюрекден кетмейсе,
Ийнакъсыз этмейсе,
О ана зауугъум!

Сёзюм, алгъышым,
Кёлюм, айтырым,
Онг болсун джолунг, джашна.
Джюрекден кетмейсе,
Ийнакъсыз этмейсе,
О ана зауугъум!


ДЖАШАУ ДЖАШНАР

(Рахатлыкъны юсюнден поэма)

Салайым эсигизге,
Кирмесин тюшюгюзге,
Санаб саны - санаусуз,
Иши тамам джараусуз.

Энди къайтыб келмесин,
Халкъгъа джарсыу бермесин,
Келмесин деб джазама,
Келмезине базама.

Бола келген урушла,
Кёзден къанны тамчытыб,
Этгендиле къырышла,
Джюреклени ачытыб...

Кёб джерни бояб къаннга,
Салгъандыла зеелик,
Табылмайын хар джаннга,
Тюзлюк, джашау иелик.

Адамла! Бюгюн аны
Саналмасын саны,
Кери болсун ол бизден,
Сагъынылсын келмезден!

Энтда кёбдю джер-джерде,
Къаугъа, кюлтюм санаусуз,
Джанад оту кёб элде,
Бюгюнлюкде аяусуз.

Ёлюб эртде чиририк,
Адамны джауу — уруш,
Энтда этед телилик,
Бермей джаннга кюн туруш.

Ол турады бёгеклей,
Джюреклени сагъайтыб,
Тынгы бермей джашаугъа,
Чууакъ кёкню къаралтыб.

Аталарын сыйырад,
Сабийлени джылатыб,
Джашауларын алады,
Тобну, окъну джаратыб.

Ана табад кюлледе
Излеб юйюн, къаласын,
Ёлюгюне тюбейди,
Аджашдырыб баласын.

Бу ачыугъа сагъайыб,
Адам улу чамланад,
Кечалмайын зорлукъну,
Джер да тебед, чамланад.

Сабий джыламукъ тамса,
Тау да, таш да ачыйла,
Къыйналыб, джибиб, эриб,
Тёзалмайын сынчыйла.

Оноу терсге бурулуб,
Оюмсуз кюреш барад,
Алыб джашауну дамын,
Къазауат къоркъуу салад.

Тауда, къумда къурулуб,
Ракетала бугъалла,
Эзеу-эзеу тизилиб,
Шобралары чыгъалла.

Уруш кёллю джюрекле
Оноу эте туралла,
Бурунларын тобланы
Джер джюзюне буралла.

Марлаб туруб, таб тюшсе,
Уялмайын уралла,
Тюз иннетли джанланы
Аямайын къыралла.

Багъалы тенгим, адам!
Этдирмейик бу ишни,
Джулкъайыкъ да атайыкъ
Империялы тишни.

Терсден джууаб излейик,
Тюненеги кечилмез,
Биз тюзлюкню сакъласакъ,
Бюгюн алай этилмез.
Бизден джакълыкъ табмаса,
Джашау кюлге кёмюлюр,
Ауузлукъда тургъан от
Дуниягъа тёгюлюр.

Кёз гинджилей сакълайыкъ,
Бизни джаратхан джерни,
Джолун къысха тыяйыкъ
Къазауат деген эрни.

Джашауну джолу керилсин,
Адам адамгъа чабмай,
Уруш ёлюм терилсин,
Бала топракъ къабмай.

Салмай узун болджалла,
Акъыл, амал излейик,
Тынчлыкъ ючюн кюрешде
Таукел аякъ тирейик.

Къазауатны дуркъусун,
Къоймай кесек джугъусун,
Бермез кибик улкусун,
Сибирейик букъусун.

Акъыл кючлеб джашауну,
Биз тынчлыкъда турайыкъ,
Ашхылыкъны барысын
Адамлагъа бурайыкъ.

Шохлукъ джашау онг алса,
Джарсыу бары бителир,
Ачыула кери кетиб,
Эшиклери этилир.

Джаякъланы джибитген
Джыламукъла кеберле,
Эркин, чомарт джюрекле
Джыламайын теберле.

Турмуш сейири атом
Къурчдан халы ийирсин.
Кечелени кюн этиб,
Кёзге джарыкъ тийирсин.
Окъгъа, тобха джарамай,
Тынчлыкъ ючюн ишлесин,
Сабанланы сугъарыб,
Бизге нартюх тишлесин.

Азат болуб хар бир халкъ,
Эркинлиги берилсин,
Аман акъыл, кир иннет
Джашаялмай эрисин.

Халкъланы джауу - уруш,
Игиликге терилсин,
Онгсузланы ёкюлю –
Тынчлыкъ ёсюб керилсин.

Халкълагъа къууат келир,
Тейри эшик ачылыб,
Джюрек джара бителир,
Юсюне нюр чачылыб.

Къууанырла туудукъла,
Бизге этиб бюсюреу,
Ишибизни алырла,
Барысы болуб биреу.

3 Заказ № 412

Сауутлу адам болмаз,
Сауут чыгъыу тохтаса,
Джашау адам къоркъутмаз,
Шкок таууш унутулса.

Ана табхан сыйлы бала
Ёлюб тюзде атылмаз,
Ол джюрюген джер къала
Кюйюб кюлге батылмаз.

Ана кёлю къууаныр,
Джашы юйде урунса,
Бала кёлю сыланыр,
Ана ышыкъда бурулса.

Тюйюлмезле къашлары,
Тоб тауушдан къутулса,
Ийилмезле бутлары,
Къанлы джюрюш джутулса.

Борбайлары къыйылмаз,
Тынгылы хант ашаса,
Эринлери салынмаз,
Ойнай-кюле джашаса.

Сабий чачы агъармаз,
Кече тынгылы джатса,
Замансызлай къарт болмаз,
Танглары рахат атса.

Ана сыйы тер алыр,
Анга киши къатылмаз,
Бала сыйы эл салыр,
Туугъан джурту чачылмаз.

Ёсюм алгъа силкинир,
Адамлагъа болуб джакъ,
Ангы эркин тебинир,
Минг джыллагъа болуб сакъ.

Джашау джашнар болуб кенг,
Адам кесин танырча,
Бир-бирине болуб дженг,
Тансыкъларын алырча.

Халкъла бары таб кёрген
Джашар рахат дуния,
Уллу гитчени бюкген
Кетер гегемония.

Юлешиниб тургъан джер,
Онглу къыстаб онгсузну,
Къайтыр, къолуна тюшер
Джарлы-джалан тонсузну.

Хар халкъ тюшер джолуна,
Таныб джуртун, «отоуун»,
ООН алыр къолуна
Миллетлени оноуун.
Кийиклеге биз джетсек,
Джерни сыйсыз этербиз,
Анга да кирни сюртюб
Сыйны тёрден тюртербиз.

Халкъла эсни бёлселе,
Кючге ангы берселе,
Къазауат бизден кетер,
Бир акъылгъа келселе.

Салыр тюзлюк джоругъун,
Барына къараб тенгден,
Айтыр мизам боллугъун
Халкъгъа къарау бир кёзден.

Келир джаннга рахатлыкъ,
Джюрютюр кесин эркин,
Къораб бушуу, джан къытлыкъ,
Биреу алмаз сеникин.

3*

Джутха орун табылмаз,
Болса да хар кимден баш,
Тюзлюк анга табынмаз.
Оюлса да кёкден таш.

Бары ашхы джашарла,
Шохлукъ тёрде олтурур,
Бары бирча ашарла,
Рысхы борбай толтурур.

Болса къууанч биринде, –
Болур бютеу барында,
Болса бушуу биринде, –
Болур саулай барында.

Инсан джакълау бек бегир,
Къара, сары айырмай,
Джанда ачыу терк эрир,
Санны къаннга къайырмай.

Сууукъ уруш тамчыла
Джашил хансха акъмазла.
Таулу къара джамчыла
Къызыл къаннга батмазла.

Терслеб тюзлюкню буугъан
Ассы ишле къалырла,
Юйден адамны къуугъан
Итле джууаб алырла.

Ёхтем адам джюрекле,
Болугъуз дайым таукел!
Сиз тилеген тилекле
Айтырла сизге саукел!

Миллет кюреш тёр алсын,
Эркинлигин берейик,
Бир масхабда турайыкъ,
Уллу-гитче демейик.

Иги джора биз этсек,
Иги иш да этербиз,
Рахатлыкъ от уютуб,
Къууанчлагъа джетербиз.

Тынчлыкъ бегиб бошаса,
Джашау башын кёлтюрюр,
Ачыу джокъгъа ушаса,
Чурум кесин ёлтюрюр.

Уруш кёллю джюрекле
Тебмей тохтаб къалырла,
Сауут кючлю билекле
Бизден юлгю алырла.

Халкъла бирге атларла,
Бузукъ ишни унутуб,
Тюзлюк джолун къатларла,
Къаугъачыны къурутуб.

Рахатлыкъны сюймеген,
Къара джерни тырнакълар,
Ёлюб кетсе къазауат,
Джашау бизни ийнакълар.
Джерде джыламукъ кебсе,
Кюн мийикден алгъышлар,
Насыб урлугъун себсе,
Джашау кюнню къучакълар.

Океанла чайпалыб,
Къууаннгандан джырларла,
Тюзле, къумла сыйпалыб,
Джерге къууат къуярла.


XOC-XOC

Келгенди тойгъа бир хос-хос,
Этеди кесин бир ос-ос,
Бек табха кесин санайды,
Бёркю кёзюнде ойнайды.

Уялмай, тёрню алгъанды,
Тютюнню толкъун салгъанды,
Юй къара чарсдан толгъанды,
Адам кечмезча болгъанды.

Уллу-гитче айырмайды,
Кишини да сыйламайды,
Акъылы тауда, тюздеди,
Кеси уа юйде – биздеди.

Хос-хос чыкъгъанды тепсерге,
Бир-эки тобукъ бюгерге,
Къуджур оюн кёргюзюрге,
Барын да озуб кетерге.

Эки къолун къынгыр джыя,
Уюкълары букъу тыя,
Тауушу тау кёлтюреди,
Кюлюую эт бёркдюреди.

Палтону полну талайды,
Тили да эрнин джалайды,
Бурну чёблеу сууурады,
Ауузу къурмач къууурады.

Харсны, къобузну джокъламай,
Белибауу белде тохтамай,
Барады силкиниб Хос-хос,
Тепсеуню «устасы» ос-ос.


КЮН ТУРУШДА

Бир тийреден беш-алты къатын,
Хар ким айтыргъа ичин-хатын,
Келиб олтургъандыла бирден
Кюн турушха хоншу юйледен.

Сёлешедиле лахор этиб,
Анга-мынга, танышха джетиб.
Бирине бири тынгыламай,
Бири да джукъну ангыламай.

Чыдаялмай, бири гы-ы-рт дей,
Туруб ёрге, къолларын силдей,
– Не этеем аны дюрген къызын,
Къой, джаным, — деди, ызын...

– Мени джашым окъуб чыкъгъанды,
Сау онбеш джылны джыкъгъанды,
Кесим сюйгенледен алмаса,
Унамам, муратым толмаса.

Ансы, къайда худжу тартакъны,
Келтириб юйюме артмакъны
Атсала, мен аны унамам,
Иншаллах, къатыма къоймам!..

Экинчиси, секириб туруб,
Къолларын бир-бирине уруб:
– Ах, сен а, сен джашынга, – деди,
Былай деб кереклисин берди:

– Джатар эдинг тюшюб сыртынгдан,
Чыртда къымылдамай орнунгдан,
Джарлы баламы джегиб, ашаб,
Аны къыйынчыгъы бла джашаб.

Гы-ы-ырт, хашген, сюйреэтек,
Джукъсуз-хадексиз, зыккылджетек,
Джокъду сизге берир телибиз,
Сизникин излеген джерибиз.

Ючюнчюсю да, кёлтюрюлюб,
Биринчини джакълаб, юрюлюб,
Джанады ауузунда от,
Къуяды табханын, этиб тот.

– Оу, сен джер къабхын, сен аштапир
Теджейсе кесинги, Аллах бирди,
Эсингдемиди ушагъыбыз,
Ма ол кюн этген накъырдабыз!..

Тертюнчюсю да, джекирсиниб,
Къобду орнундан «джюрексиниб»,
Тебреди айтыб эшитгенин,
Къоюб ытчы-мытчы этгенин:

– Ий, аурууугъузну алайым,
Эсигизге бир зат салайым,
Тюнене эшитдим бу атны,
Ёмюрде кёрмеген затны.

Сиз дауур-сюйюр этгенликге,
Сёгюш-бедишге джетгенликге,
Джаш бла къыз къагъыт этдириб,
Тындыла дейди битдириб.


АЙЫБЫНА ДЖОЛУКЪДУ

Ашхам къарангыны сакълаб,
Кезлигин аяусуз таблаб,
Хазырланды уручу,
Харам джолуна гудучу.

Юйден чыгъады ахсыныб,
Хоншу макъыны азсыныб,
Тебрейди узакъгъа атлаб,
Элни орамларын къатлаб.

Тюшеди эсине бир зат...
Бауда багъылгъан колхоз ат,
Къууанды, табдым деб аш,
Багъасына батарча баш.

Келеди ашыгъыш джюрюб,
Итле да таймаздан юрюб.
Джетгенди чалманнга джууукъ,
Сызгъырады къышхы сууукъ.

Кёб сирелиб тынгылады,
Кет дегенча ангылады.
Къызбайлыгъын тамам билди,
Бычагъын къолуна илди.

Бурунда буз бузлагъанды,
Къоркъуу ётюн тузлагъанды.
Джюреги таукел этмейди,
Юреннген ауруу а кетмейди.

Тюшдю буруудан секириб,
Хы-хы деб, уллу кекириб,
Батырчыкъ этеди кесин,
Шыкъыртха береди эсин.

Киреди чартлаб къашбакъгъа,
Атны салыргъа сокъмакъгъа,
Барады акъырын къатына,
Таш къабыргъагъа джашына.

Эслемей тийди бутуна,
Къараэгерни джутуна,
Табан джетди джалашына,
Келгенди аджал башына.

Тёнгереди мюйюш таба,
Эки джарыгъын джаба,
Этди турургъа дыгалас,
Кёрюб кёзю алас-булас.

Ёлюб къалыргъа сюймеди,
Къалай этерге билмеди.
Изледи, табмады мадар,
Джашау – хазна, кетди къадар.

Сау кечени гимигиб джатды,
Танг да белги бериб атды.
Ма алай ёлдю уручу,
Халкъны тушманы гудучу.


КЪАЧНЫ КЕЛИУЮ

Къач, джылгъа къонакъгъа чакъырылыб,
Тогъузайлыкъ джукъусундан уяныб,
Эки чархлы арбасына миниб,
Джаб-джангы сары кёлегин кийиб,

41

Табигъатха сууугъуракъ тийиб,
Къолан атларын да «чух» деб сюрюб,
Азау тишлерин агъартыб, кюлюб,
Тюкенден саугъачыкъла да алыб,
Аланы да артмагъына салыб,
Анда-санда къарт бели да талыб,
Уллу кенг мангылайын агъартыб,
Узун чал сакъалын къалтыратыб,
Къартха, аммагъа да къол узатыб,
Джукъаргъан къара къашларын тюйюб,
Къачхы тойлада боллугъун сюйюб,
Акъыллы кёзлерин джылтыратыб,
Нюр тёкген джаякъларын къызартыб,
Сюйюмлю эринлерин ышартыб,
Ингичке белин къаты тартдырыб,
Чырпа боккасын джанбаш джатдырыб,
Ай джарыкъ кечелени биринде,
Джайны, — августну, – ахыр кюнюнде,
Къач айны – сентябрны биринде,
Кечеги сагъатла онекиде,
Джукъуланы биринчи тюшюнде,
Кёк бла, джулдузла бла саламлашыб,
Джер бла, тенгизле бла хапарлашыб,
Таула бла, чегетле бла къатлашыб,
Джууугъу, тенги бла къучакълашыб,
Малы, джылкъысы бла мурулдашыб,
Кийиги, бууу бла джомакълашыб,
Джангы джууукълары бла танышыб,
Кенг къучагъын дуниягъа ачыб,
Къууанычлы джарыгъын халкъгъа чачыб,
Ёзенле бла, суула бла тюбеше,
Тюзледе сабанла бла сёлеше,
Келиб тюшдю къонакъбайларына,
Къачны сакълагъан батырларына,
Иш бла махталгъан тулпарларына,
Мюлкде ишлеген алчыларына,
Юйле ишлеучю усталарына,
Тишлик къабдырлыкъ къойчуларына,
Айран ичирлик малчыларына,
Ариу къанлы тууарчыларына,
Кийик атыучу уучуларына,
Ётгюр, таукел къоруучуларына,
Къушча учуучу атчыларына,
Бал ашатырыкъ балчыларына,
Тебсеучюлеге, тойчуларына,
Ариу кёзлю къобузчуларына,
Аламат, джигит харсчыларына,
Хант бишириучю шапаларына,
Юйюр тамада, башчыларына.
Согъулады къобуз, урулду харс,
Арбаз, джыйылгъанладан, болду чарс.
 
— Къач келди, хош кел, хош кел! — дейдиле,
Къууанчлы джырлашыб, тебсейдиле,
Къонакъны тёрге ётдюредиле,
Сыйлы орнуна чёкдюредиле,
Къач стауатында орунлашыб,
Ючайлыкъ юйюне таб джарашыб,
Эмен тебсисине джууукълашыб,
Башчылыкъ этерине ойлашыб,
Чырпа бёркюн тобугъуна салыб,
Къара къаламын къолуна алыб,
Мюлкю бла, иши бла джубанады,
Сау дунияма, деб къууанады.


ХАР ТИЛДЕ

Рахатлыкъ!

Бютеу халкълагъа эсенликсе,
Бир-бирин джокълатхан бирликсе.
        Джашауда
Халкъла арасы Уллу тилсе,
Джерни тынчлыкъда тутхан пилсе.
        Окъуйбуз
Эркелетиб сени атынгы,
Хар тилде кёрюб плакатынгы,
       Джазабыз
«Рахатлыкъ!» - деб биз, къарачайча,
«Хен-Кае!» - деб Уллу Къытайча Джазабыз!
«Мир!» - деб орусча, украинча,
«Силмун!» - деб Бирлешген арабча
      Джазабыз!
«Фриден!» - деб немчача, австрийча,
«Фен-хва!» - деб Шималда корейча.
       Болгъанса
Халкълагъа махтаулу тенг, негер,
Узун болсун ёмюрюнг, кёгер,
       Ишле!
Кючюнг нюрюнгю энтда тёгер,
Джауларынгы аяусуз сёгер.
        Ояса
Зееликни (колониализмни) алыб солундан
Тутуб чирик, зыккыл тонундан,
       Айырдынг
Тёнгегин кенг къанатларындан,
Бегитген уу тырнакъларындан.
       Сёлешдирдинг
Тулпар джюреклени тиллерин,
Афро-Азияны эллерин.
                Бошатдынг
Бугъоуланыб тургъан сёзлерин,
Негрчикни къара кёзчюклерин.
       Сакълайса
Дунияны ахырзамандан,
Атом кюйдюрлюк къуу сабандан,
       Тазалайса
Сабийчиклени джолчукъларын,
Ышара тутуб къолчукъларын.
      Халкъла!
Къошугъуз кюч, юлюш сакълыкъгъ
Болугъуз къанат Рахатлыкъгъа,
      Сайлайыкъ!
Бизге Рахатлыкъ патчах болсун,
Атыгъыз чёб, мураты толсун!


ЧУУАКЪ КЁК

Сау дуния иеси Кёк,
Тебинмезча, бегибсе бек.
Болубса джер джюзюне бёрк,
Кюнлеринг ётедиле терк.

Учсуз-къыйырсыз этегинг,
Джокъду бутагъынг, джетегинг,
Бирсе, уллуду хурметинг,
Нюрлюдю сюйюмлю бетинг.

Ким табар чырайынга сёз,
Къарасанг, тиерчады кёз,
Эм огъурлуду тюрсюнюнг,
Чууакъ ачылыбды юсюнг.

Мийикден къарайса бизге,
Алгъыш эте ишибизге,
Джерни хауада бёлейсе,
Джашаугъа насыб элейсе.

Кюнюбюз джарыкъ тиеди,
Джаныбыз джылыу киеди,
Джюрекге къууанч иеди,
Хар кимни да тенг сюеди.

Кюндюз ётюб, кече болса,
Кеч къарангы орун алса,
Джулдузларынг чыгъадыла,
Ышарыб джылтырайдыла.

Уллу дорданынга битиб,
Джасайдыла, омакъ этиб,
Къарайдыла бары бирге,
Адамны бешиги — джерге.

Тангнга дери джарыкъ сала,
Этедиле гёзет ала,
Биринден бири уллуракъ,
Бир-бирине джууугъуракъ.

Ай да, кечени джарыта,
Джулдузлагъа салам айта,
Келеди чыгъыб кюн бата,
Планетге кесин таныта.

Ётеди башыбыз бла шош,
Салмайын бир джерде да къош,
Тюбегенине бола хош,
Тюлдю муну джумушу бош.

Къууанабыз, чууакъ турсанг,
Уруш отну кёкден джуусанг,
Сюймейбиз булут басарын,
Дуния отда джанарын.

Восток, Запад кериширле,
Бир-бири бла сёлеширле,
Илинмекни эритирле,
Рахатлыкъны бегитирле.

Джашар кёгюнгде рахатлыкъ,
Этмезбиз киши начаслыкъ,
Ёмюрле болуб тынгылы,
Джашау къуралыр ангылы.

Кёкдеги хауа джуртубуз,
Сейирлей тургъан къутубуз,
Турурса хаман чууакълай,
Бизни да джерде ийнакълай.


АНТЛЫ ИННЕТИМ

Халкъым, джазарларымы башлай,
Намыслы джюзюнге къачлы къарай,
Бола къор, къурман сёзюнге,
Хар тынгылы ётген кюнюнге,
Антлы иннетими сырларын
Ачыкъ айтайым сеннге барын:
Озгъан къыямат ёмюрлени,
Тёрлю онглусу, чынг деулери,
Уллузер ханланы, бийлени
Сын къоркъунучу — ал-Бируни.
Тюзлюк ючюн неге да тёзген,
Ассы субакъ аджалны чекген,
Зауукъ джашауун кёрмей энчи,
Халкъ ючюн кюрешгенд Насими.
Къайда джюрюсе да, джерни кюсей,
Джуртуна эркин джашау излей,
Халкъы ючюн джашагъанд Къарча,
Эрк сюймеклигин сакълаб бирча.
Зорлукъ кёрюгю кърым ханнга,
Бек кёбле табыннган озуннга,
Садагъын къаджауукъ бургъанды
Ачей уллу Ачемез анга.
Миллетини намыс сыятын
Къара-Мусса дертли джакълагъанд,
Джаш болса да, акъылы джетгюр,
Эрлиги эрледен баш болгъанд.
Керек кюнде элине къорлу,
Алджыннган джаугъа зорлу,
Анасындан джигитлей туугъан
Элтёрюк, аслангюр Татаркъан.
Джюрегими тин джюрюшюне
Ала боладыла таджал къан,
Антлы иннетими этиб бегеуюл,
Берелле меннге кёллезик джан.


СЮЙЮМЧЮ

Айтайым халкъгъа сюйюмчю,
Этейим сизге кёрюмчю,
Мингджылла тахса уянсын,
Кёзюн джукъудан ачайым,
Халкъ кёрсюн алтын хазнасын.

Джалгъанны сёзюн тыяйым,
Узакъ уллая уянсын,
Мамыр, огъур танг атсын,
Джангыдан тууа къууансын.

Келир кюннге бола ёзюр,
Кери турма болуб ёзге,
Унутма, бол тура кёзюр,
Тёзюр мёнгюсю бол тёзге.

Джашау джарыгъын эте шамге,
Терилме къор-ийнакъ сёзге,
Изле, тинт, ал терен билим,
Уллуду, байд ана тилим.

Кёб сор анга, кенгеш, сорунч,
Эт кесинги аны къорунч,
Сен болурса байур къазму,
Сыйла, сюй, олд нёгер, базму.


АММАМ

Атамы анасы, Фердаус аммам!
Кесинге негерге элтиучю аммам,
Озгъан кетмеучен эди сеннге къайтмай,
Сый бере, къач эте атынгы айтмай,
Сарыланы бек деучен эдиле,
Тынчлыкъ, эсенлик соруучан эдиле.
Келгеннге да бегененг, кертме сууунг,
Не тюрлю да хантынг бар, алма сууунг,
Тебсиден къурумаучу эди хар зат,
Ким да эсинде тутарыкъ татлы хант.
Неден да бек сюе сени джырнангы,
Тузлукъ къошуб берген нартюх джырнангы,
Бал татдыра ашай эдим аны.
Сабийлик кюннге теджик зауукъ бердинг.
Эссиз чагъымы акъылы, эси эдинг.
Ачымы, сууугъуму биле, ангылай, —
Бармеди ёзге, сенден сонгра аллай?
Кече джатсам, къойнума гютдю сала,
Къучагъынга къыса, къойнунга ала,
Къаллай бир сейир таурух, тауран айта,
Ненча кеченги ашырдынг джукълата.
Анарла бла, санарла бла булджута,
Отуннга барсанг да биргенге элте,
Джолну джол узуну акъыл юрете,
Халкъымдан хапар айта, заман ёте,
Экибизге аркъа джюк отун эте,
Къайтыучанек кюн ашыра, кеч эте.
Аммам болуб, экинчи анам эдинг,
«Анасыз балам» — дей, эс бёле эдинг,
Къызыл нюрлю, Айджаякъ сыйдам бетинг,
Кимге да бирчаед таза иннетинг,
Джассы къыйылгъан ариу, къош къашларынг,
Кючлю, бёгек, узун субай санларынг,
Джюзюнге джюз къошхан балын чачларынг,
Уллу, ала, акъыллы, сынт кёзлеринг,
«Балам» — деген джылы ана сёзлеринг
Кече-кюн да эсимден, джюрегимден
Кетмейин, алай тураса кёзюмде.
Сабий аркъа джюк отунум болмаса,
Билеме, джараялмадым джугъунга.
Даулуса сен меннге, — аны билеме,
Борчлума сеннге, аны да билеме.
Кёзлеринги джумгъан джум кюнюнгю да,
Топракъ юлюш табхан таб кюнюнгю да
Билеме, аммам, кёбню билген аммам,
Мени огъурлу, тынгысыз, бек аммам!
Джарауда джарамасам да, кеч, аммам!
Джазайым сен айтыучу таурухланы:
Хазар-Окь, Сибилгюл, Кюннгебарланы,
Джазайым багъалы тауран халкъыма,
Сен бек сюерге юретген халкъыма!


ДЖАРАТЫЛЫШ

Къудурет Къуттарай тууду,
Тейри ышан джюзюн ачды,
Джюзенни басхан тунакы
Аулана, хорлана къачды,
Къут тейриси, Кёк кюнеги
Джереннге джарыгъын чачды,
Тёб-тёгерегине Тюнню
Айыкъ, нюр къуршоуун тартды,
Кюн тийди, Асыу джаратды,
Джаран сууну терк джаратды,
Джан тёлюм джаратылды,
Джюздю, таукел джюрюш алды,
Тюрлю тюрюк тюрсюн алды,
Тюрлю бёлек тюрсюн салды,
Джер келбети джашау салды,
Джаныуар тин суудан чыгъа,
4 Заказ № 412
Джерде джашай, орнай, бугъа,
Джер да анга Асыу болду,
Юннез бере юнден толду.
Кийик кюреш, къым башланды,
Къанлы кюреш кёбге барды.
Адам джюз ырыуун джаратды,
Алай бла адам тин табды.
Къанлы кюрешде кюч табды,
Джаныуар тюрсюнюн атды,
Джыйын джыйыла, юйюрлеб,
Джашау бирлиги ёсюмлеб,
Ол ашын, азыгъын табды,
Джанына ышыкъ, кюн табды.
Юйюр бола, тунач тууду,
Тунач юзюк джюзюн ачды,
Меннге тунач кёзюн ачды.
Туудула тунач тинсирле,
Къанлы кюрешни чекдиле,
Джаратылды билим,
Деу къадама ана тилим!


АЛЛЕУЮК

Айтайым, халкъым, джюрек сёзюмю,
Туудукълада бир джилтин тууса ya,
Уюгъан мыйыланы уятыргъа
Джазыу меннге буюргъан эсе ya!

Адамлыкъ къачын терен ангылай,
Тюзлюк ангысын анга бёлсе уa,
Джукълагъан ёмюрлени къабагъын
Кеси ачыб, кириб кёрсе уа!

Джюкленнген ачыуну ууатыргъа
Эзеулюк этерик кюч табса уа,
Эрлиги барны кёкюрек тёзюмю
Джигитлик тиннге бошлукъ берсе уа!..


АНА ТИЛИМ

Джюрегими юннези - ана тилим,
Онглуланы онглусуна тенг билим,
Халкъымы джан тинини къурч ёзеги,
Джашау кюнюн джарытхан танг кюнзеги,
Джерими ёлюмсюз, ёчмезлик джаны,
Джуртуму сосдан кючлю бёгек саны,
Мийиклени мийигини басхычы,
Уллу Сибилтини тылмач ачхычы!

Оюм ангыны фахму, тёз базмусу,
Ёмюрлени тауусулмаз къазмусу,
Сенсе, мёнгюр ана тилим, къаласы,
Тюркологияны алтын хазнасы.

Не зат бла кёлюнге джетейим,
Неден не игилик этейим,
Джашауунга къошарча билим,
Джанымдан сюйген ана тилим!

Сагъышлы турама, ойлашыб,
Не бла чыгъайым деб борчумдан.
Тынгысыз талпыйды джюрегим,
Чыкъса дейме бир джукъ къолумдан.

Бютеу акъылымы, кючюмю
Сени джумушунга берейим
Разыма сеннге, ал да къылла,
Джукъ чыгъар эсе уа — кёрейим!..


АНГЫЛАУУКЪ

Ёсдюр кесинги, джайыр,
Игини ангыла, айыр,
Бол сен халкъ ишге къайыр,
Этерсе халкъгъа хайыр,
Халкъгъа ишлеген байыр,
Халкъны сюймеген – сайыр,
Кюню – тунакы, тайыр.


БИЛЛЕУЮК

Окъу, ойлаш, ангыла, сюй, бил:
Эм багъалы сеннге – ана тил!
Ана тилинге насыб изле,
Ана тилинги байыт, ишле.

4*

Ол анангы сютюдю, сыйла,
Сеннге берген къаныды, ангыла!
Анангы къаны-джаныды, — сюй,
Анангы джаны — джерингди, — сюй,
Джеринги джаны — халкъынгды, — бил,
Халкъынгы джаны — джуртунгду, — бил,
Джуртунгу джаны — атангды, — сюй,
Атанга — Ата джуртунгду, — сюй!


ТАХТАЧЫКЪ

(Сабийлеге)

Джаз джетгенлей, тебрейди
Тахта къазыб Марзийчик,
Анга таукел болушад
Къарнашчыгъы Къазийчик.

Тахтачыкъны къазалла
Экиси да кюрешиб,
Быхы урлукъ чанчалла,
Теппе-тенгчик юлешиб.

Эртден сайын суу къуюб,
Тахтачыкъгъа къарайла,
Чагачыгъын оздурмай,
Джумушуна джарайла.

Быхычыкъла тюб этиб,
Уллучукъла болалла,
Къышны къышлай ашарлай,
Тахтачыкъда толалла.

Тийре, хоншу сабийле,
Юлгю алыб быладан,
Келир джазны сакълайла,
Тахта къазар муратдан.


КЪУБАЧЫКЪ

(Сабийлеге)

Къуба, къуба, къубачыкъ,
Къуба деген бугъачыкъ,
Бугъачыкъны иеси –
Гитче сыркыу Джабачыкъ.

Бугъачыкъны джайлыкъда
Кеси кютед Джабачыкъ.
Джай иссини онгсунмай,
Чибинлейди Къубачыкъ.

Къачад ёзен салкъыннга,
Къалач этиб къуйругъун,
«Къуба, Къуба!» — деб сюрюб,
Джетед Джабачыкъ шохун.

Салкъынчыкъда къысылыб,
Иссилейди бугъачыкъ,
Кюушенеди, сирелиб
Чибин къоруй Къубачыкъ.

Джабачыкъ да, эринмей,
Бёркюн ташха къондуруб,
Сыбызгъысын согъады,
Къатчыгъына олтуруб.


ШЕРИЙЧИК

(Сабийлеге)

Гитче Шерийчик джатад,
Джукъусундан уяныб,
Анасы таурух айтад,
Къатчыгъына таяныб.

Таурухланы сейири:
Анга акъыл юретед,
Ариу хали, эс бериб,
Джолчугъуна тюзетед.


Сабий тюзюуюн ёссе,
Иги иш бла джубанад,
Джашау кенги ачылыб,
Джюрекчиги къууанад.

Атала бла анала,
Сабий кёлюн билигиз,
Болсун юлгю ишигиз,
Татлы сёзлю — тилигиз!..


СЮРЮУ

(Сабийлеге)

Сюрюу, сюрюу, къой сюрюу,
Къой сюрюуде къозучукъ,
Къозучукъну анасы —
Джууаш, сютлю бир къойчукъ.

Макъырады, излейди
Артха къалгъан баласын,
Сюрме, сюрме, сюрюучю,
Къозу джетсин анасын.

Къозучукъну анасы
Ийнакъласын баласын,
Кёбден бери кёрмегенд,
Тансыкъласын, джаласын.

                1975


ДЖАЯЛА

Ма бюгюн энтда унутмай,
Тутама эсде сууутмай,
Терк ётген сабий джылланы,
Биз сюйюучю оюнланы.

Гырджын ашаргъа тёзмейин,
Ууукъ-сууукъну сезмейин,
Сау кюнню юйге келмейин,
Къарны-боранны билмейин,

Барыучанек ёрге ёрлеб,
Чыгъыучанек тамам терлеб,
Уллу дуппурну башына,
Ата-анадан джашына.

Джашла, джашчыкъла джыйылыб,
Къауум-къауумдан тыйылыб,
Хауада солуб саныбыз,
Къызыб джаш-сабий къаныбыз.

Тебрей эдик тюз энишге,
Таукел миниб джаялагъа,
Талпыб хар ким баш дженгишге,
Барыб тийиб «къаялагъа».

Джаябыз сынса уялыб,
Биреуден тилеб, джалыныб,
Бермесе, къызарыб, джунчуб,
Ол да кюлюб, къозуб, учуб.

Тохтамай камсык кёкюрекле,
Къууанчдан толуб джюрекле,
Сейир эди бу учушуу,
Джаяла ючюн «тутушуу».


ТОНЧУКЪ

(Сабийлеге)

Хар къыш сайын киеди
Чомур дженгсиз тончугъун.
Тамам залим сюеди
Джылыу берген шохчугъун.

Кюнле исси тийселе,
Санла джылыу кийселе,
Унутду тюкчюгюн,
Кёрпе кюбе тюбчюгюн.

Эрлей тешиб силдейди
Ол джюкчюгюн мюйюшге,
Сууукъ тюшсе, киреди
«Табыгъыз!» — деб, тюйюшге.


ЧЁМЕЛТАЯКЪ

(Сабийлеге)

Улакъчыкъланы кюте,
Бурунчукъларын сюрте,
Бир-бирчиклерин тюрте,
Бёденечик юркюте.

Терен хансда чырмалыб,
Бутчукълары тырналыб,
Келмейди келишиуге
Киришиб эришиуге.

Тейри деб, къагъыб аякъ,
Атышыб чёмелтаякъ,
Ойнайдыла джашчыкъла,
Къаракёз азмынчыкъла.


КЪАШХАЧЫКЪ

(Сабийлеге)

Гитче къашха бузоучукъ
Хансха эсин бёледи,
Къараб тууар орундан,
Джашил тюзню кёреди.

Иймей тургъан эшикни
Тебереди, ачады.
Киши кёрмей арбазда,
Джашил тюзге къачады.

«Энди ием кёргюнчю,
Отлайым да тояйым,
Рахат джатыб, кюушениб,
Андан сора ойнайым.

Ингир ала барырма
Юйню, стауатны джокълай.
Тангнга дери солурма,
Къарным, борбайым токълай», —

Дейди джууаш къашхачыкъ,
Кёлюн басыб, шошланыб.
Джутланыб, ауузчугъу
Джазгъы хансха бошланыб.


БИРИНЧИ МАЙ

Джер джюзюне нюр чачыб,
Май, биринчи кюнлерин
Бизге къууанчха беред,
Джашнаб чыкъгъан гюллерин.

Припеви:

Май, май, май, биринчи май,
Джерге джылыу берген ай,
Май, май, май, май, джашил май,
Джашнаб келди бизге Май!..

Тюзле, таула джасалыб
Гокка хансдан толалла,
Миллет ариу кийсениб
Байрам кёллю болалла.

Булбулчукъла чегетде
Майгъа джыр бла тюбейле.
Люу-люу эте чайкъалыб,
Бутакъланы бюгелле.

Чегет, джыргъа бёлениб,
Эжиу этед алагъа,
Тынгыларынг келед барыб,
Чыгъыб чегет талагъа.

Адам улу къозгъалыб,
Сюйюнелле кёзлери,
Къууанч къоюн толтуруб,
Джарыкъ чыгъад сёзлери.


КЪЫШХЫ АЯЗЧЫКЪ

Къышхы сууукъ аязчыкъ
Шуу-шуу эте, эркелеб,
Сыртдан, тюзден ауады,
Тамам къызыу джёргелеб.

Келе-келиб, тюртюлсе
Къаяланы тарына,
Эрни-бурну къымылдаб,
Чамланады барына.

Къышхы сууукъ аязчыкъ
Шуу-шуу эте ётеди,
Кёзню джумуб ачхынчы,
Бек узакъгъа кетеди.

Ол барыудан ол барыб,
Тенгизлеге джетеди,
Толкъунлагъа чырмалыб,
Аджашады, кетеди.


ДЖУУУРТЧУКЪ

(Сабийлеге)

Ауланмай башчыгъы,
Сют къатычыкъ уюса,
Урмай, чакъмай аякъгъа,
Джуууртчукълай къуюлса,

Сабий аны бек сюед.
Гырджын чанчыб ашаргъа.
Ол анга эджим болад
Ашха кёлюн ачаргъа.

Дайым айран уютуб
Сабийлеге беригиз,
Оздурмагъыз кёб теджеб,
Мардачыгъын билигиз.

Хатхучугъу токъ болса,
Джарыкъ болад кёлчюгю.
Къызаргъанлай турады
Бетчигинде нюрчюгю.


КЮТЮ КИЙИКЧИК
(Сабийлеге)

Асхатчыкъны атасы,
Барыб уугъа чегетге,
Кийик улакъчыкъ тутханды,
Тюбеб талай кийикге.

Кютю болуб, улакъчыкъ
Юй джашаугъа юренед,
Джемчик ашаб, сют ичиб,
Кюнден кюннге терк ёсед.

Хар ким бла танышыб,
Ол секириб ойнайды,
Сат ичинде салкъында
Хансчыкъланы отлайды.

Сюелселе тенглешиб,
Асхатчыкъ бла кийикчик,
Кийиккъулакъ кийикчик,
Кёрюнеди мийикчик.


АЧЫУЛУЧУКЪ

Атасы тюкенден,
Баласын сюйгенден,
Ойнасын деб джашчыкъ,
Келтирди мешначыкъ.

Джаратмайын, джашчыкъ
Къашчыкъларын тюйдю,
Кёрюб къайгъыбашчыкъ,
Атасы да кюлдю.

Ачыулучукъ болду,
Джюрексиниб, тебиб,
Сермеб алыб атды,
Эркесиниб, кёбюб.
Тёрт чархчыгъы тёрт джары
Дынг-дынг деб тюшдюле,
Барыб бирден бары
Занг-зынг деб тийдиле.

Тауушун эшитиб,
Сабийле келдиле,
Мешначыкъны кёрюб,
Бек айыб этдиле.

Бетчиги тюрленди,
Терс болгъанын билиб,
Уялды, тиледи,
Кечигиз, - деб келиб.


КЮЧЮКЧЮКЛЕ

Кириб келиб арбазгъа
Хоншу юйден кючюкчюк,
Хамхот уруб бир тазгъа,
Табды анда бюртюкчюк.

Тишлерине илиниб,
Джыгъырдады бюртюкчюк.
Турду кюлден, илгениб,
Дагъыда бир кючюкчюк.

Джалкъачыгъын тургъузуб,
Джууукъ келди къатына,
Эсин бёлюб, сагъайыб,
Ауузундагъы затына.

Зар къарады кёзюне,
Сыйырсам деб ашчыгъын,
Къулакъчыкъла тик туруб,
Къайракъ тутуб башчыгъын.

Тишчиклери агъарыб,
Башладыла демлешиб,
Бир-бирине къарышыб,
Хырылдашыб, эришиб.

Кючюклени терк эслеб,
Чыкъды юйден бир джашчыкъ,
Экисин да чакъырыб,
Къуйду тазгъа ол ашчыкъ.

Добарчыкъла, джарашыб,
Нёгерчикле болдула,
Уллу арбаз тёрюнде,
Ой, къууанчдан толдула.


АНТ ДЕРТИМ

(китабха эпиграф сёзле)

Айтыр сёзюм — къадар,
Тёзге тёзюм — мадар,
Къаным — салпы, сабыр,
Кюнюм — табу табыр.

Джюрегими джюгю
Болад хубар, сюгю,
Ауур басхан бёгю,
Кёбдю анда сёгю.

Айт халкъынга тюзюн,
Тахсаланы сёзюн,
Къоймайд, джаз деб, керти,
Джюкленнген ант дертим.

Джылыу беред отулум,
Къаджауукъ — сауутум,
Тин нёгер — солтунум,
Кёрклю — иннет къутум.


               
                ЁМЮРЛЕНИ ТЕРЕНИНДЕН
                Сибиллан элтиси Къарачайны тарихий
                белги кёзюу санафындан керкме тамгъат билкиси

Арма-Гумма къаланы хапарын Бесен айтхан хапардан поэма этиб джазыб, Хасанланы Сосланбекден джазыб алгъан, Къазакгы улу Ботайны, Ботай улу Барлыуну джазгъанларындан, тукъум атабыз Байур Хасан джарашдыргъан «Къарачайны тунач тууу Билки керкме, тарихий тамгъаты белги, он минг джыл кёзюу санафындан» сёзлени хайырлана джазама.

                АЛ СЁЗ

Азий-Айаны юч уланы: тамадасы Сиби, ортанчысы Сюми, гитчеси Соми болады. Сюми бла Соми экиси эки джары кетиб, Сюми тюшгюнерге (юг), Соми да тонгюнерге (северге) барыб, юйюрлери бла джерленедиле.
Сибиге тёрт улан тууады — Гумми, Кимми, Дамми, Шумми (юйюр-юзюк).
Гуммиге да тёрт улан тууады – Барси, Балхсы, Хассы, Сабси (юйюр-юзюк къауум).
Хассиге джети хас улан тууады – Алкъаз, Балкъаз, Къапыкъаз, Айрыкъаз, Кагауаз, Таукъаз, Джеркиаз. Джети хас уланны юйюр-юзюк джерине Хассау Хассиер (джер), саулай хазсыны джери деб атагъандыла. Айа-Азийни уланы Сибилчи, Гуммини уланы Хазсини ол джети хас уланы, джети хас юзюк болуб, джети хас (аз-азий; хас - «кючлю, бёгек» - ловкий, сильный) бёлек ортада джети айры хас эллик къурайдыла. Джети къарнашдан джети бёлек, джети эллик, туугъан, джашагъан джуртларын бирикдириб, Джети Бирсил Хассау джуртубуз дейдиле. Артда анга туудукъла, тунач (туач) аталарыбызны аты бла аталыргъа керекди джуртубузну аты деб, Айа Сибилти (Сибил илчи) Хассау джуртубуз дейдиле. Хазси, Хазсы, Хасси, Хас, Хаз, аз, ас, азсы, ассы, къас, къазсы дей, тюрлю-тюрлю тюрлене баргъанды ол сёз туудукъдан туудукъгъа. Историяда уа аз, ас, яз, ассы дейдиле. Хас, хассы – «кючлю, деу, бек, деменгили» деген сёздю Къарачай-малкъар тилде буруннгу магъанасы; аз, азий деген а ариу, сюйюмлю, акъсыл, акъ шинли дегенликди. Айа деген а сыйлы, сырлы, багъалы туугъан джуртум деб ангылашынады. Бирсил демек — саулай хассланы бирикген джурту дегенликди. Сиби-ил-ти юч сёзден къуралады: ил - эл, -ти, -ты, -ды аффиксди, джерни иеси халкъ болгъанын кёргюзеди: Сиби или деген Сиби атлы кърал дегенни билдиреди. Айа Сибилти Хассау джуртубуз десек, бютеу хассланы джурту, саулай хасланы джери дейбиз.
Айа Сибилти Хассау джерибиз. Сибир деген да бери киреди: Сиби - ир-йер-джер деген Сиби атлы джер, Сиби халкъны джери, Бирлешген Хассау Сиби - Сиби-Айа кърал дегенни билдиреди. Буруннгу тауранда айтылгъаны: Арма-Гумма къалада Гумну джеринде Гуммини джашы, Сибини уланы Хасси джашагъанды, аны атасыны аты да Айа-Азий болгъанды дегенни эсге алсакъ, Сиби юзюгю Сибилти болгъаны ачыкъланады: халкъны аты къралны аты болады Сиби. Сюмер - Шумер деген да сюмю юзюкню джери болгъанын, Сибир деген да Сиби юзюкню джери болгъанын билдиреди. Алай бла, халкъ таурандан халкъны буруннгу джолларын билебиз. Халкъны эсиндедиле историяда болгъан ишле, халкъ аланы унутмайды, тауранлада бюгюн да айтыб турады. Ёмюрлени теренинден бютеу тарихлик хыйсабла Айа-Азий дегенден Сиби Хас кёзюуге дери заманнга Айа-Азий-лик, Сибил-Хаслыкъ неда Айа-Сибил скиф кёзюу дерге боллукъду. Алай бла, Айа-Азий, Сиби-ил кёзюуде къураладыла къарачайлыланы, малкъарлыланы, къумукълуланы туначлары, беш минг джыл мындан алгъа, Айа-Азий Сиби Хасла. Гумми-хассы юйюрле да аладан башланадыла. Хассы деген акъ шинли, саулукълу, сюйюмлю, ишленнген демекликди. Сиби — Сибил - Сибилчи деген сёзню алсакъ а, бал бетли, сюйюмлю дегенни танытады. Алай бла, халкъны эсинде кесини миллет, халкъ болуб къуралгъаны сакъланыбды эмда Айа-Сиби – Сюмю, Соми Айа къауумдан къуралгъанлары ачыкъланады. Бек бурун заманлада огъуна, бизни эрагъа дери, «Арма-Гумма къала» тауранда айтылгъанына кёре, Сибини туудукълары Гумми джеринде талай ёмюрлени узагъына джашагъандыла, Айа-хаз юйюрле уа тангюнер (кюнчыкъгъан) бла тюнгюнер (кюнбатхан) джары, Сюмю юзюк а тюшгюнер (юг) таба кетгендиле (шумерле сюмерле).

5 Заказ № 412

Соми юзюк а тонгюнерге (север) кетеди. Сёзлени къуралгъанларына тенглешдириб къарайыкъ: тангюн-ер, тюшгюн-ер, тонгун-ер, тюнгюн-ер, аны кибик сюм-ер (шумер).
Билки керкме тарихий белги он минг джыллыкъ кёзюу санафлары (хар кёзюу минг джылны санайды):

1. Айа-эллик пачаллак кёзюу санаф.
2. Сиби-илти пачаллак кёзюу санаф.
3. Азий ланд пачаллак кёзюу санаф.
4. Азий-Гумми пачаллак кёзюу санаф.
5. Гумми-Гумман пачаллак кёзюу санаф.
6. Гумман пачаллак кёзюу санаф.
7. Гумман-Хазсау пачаллак кёзюу санаф.
8. Гумман-Болау эллез бийлик кёзюу санаф.
9. Хазар каганлыкъ эллез кёзюу санаф.
10. Гумман-Кифчак эллез кёзюу санаф.

Айа-Азий пачаллакдан къауумла:

1. Соми
2. Сиби
3. Сюми
4. Огъур
5. Opap

СИБИДЕН КЪАУУМЛА (Айа-Азий Сибилтиден къауумла):

1. Гумми
2. Шумми
3. Дамми
4. Кимми

Азий - Гуммиден къауум бёлекле:

1. Азсы-Гумман
2. Гуммик
3. Балхсы
4. Хассы

Гуммандан къауумла:

1. Алау
                эки бёлекден айдыкъ джердегиле
2. Accay
3. Болау къауум, болау тюз, къазакъ бёлеклери:


4. Гунау                къауум эки бёлеги: Гуммик Хассау,

5. Хассау                Къапыкъ Хассау
               
Хассиден къауумла:

1. Азер
2. Балкъар
3. Къабар
4. Барсил
5. Сабир
6. Сабар
7. Хазар
8. Дюгер
9. Тебер
10. Эрсил
11. Хазбар
12. Огъучул
13. Оз-Къашыкъай
14. Чолум
15. Чабар

Хазардан къауумла:

1. Алкъыаз
2. Балкъыаз
3. Таукъуаз
4. Къапкъыаз
5. Кагауаз
6. Джеркиаз
7. Айрыкъаз - эки къауум Абкъыаз

Азийлени бёлек бийлик пачаллак джерлери:

1. Кимми – ер.
2. Сиби – ер.
3. Сюмю – ер.
4. Балхсы – ер.
5. Хазсы – ep.
6. Барси – ер.
7. Сибси – ер.
8. Гумман – ер.
9. Шумми – ер.

5*

10. Хассау – Хассауут – Хассауджурт.
11. Хазсы-эр – Хазсар – Хазар.
12. Къапкъы-хаз – Хазсы — Хазсау.
13. Гуммик-Хаз – Хазси — Хазсау.
14. Къарачай-малкъар къапкъыаз, Хазсы, — Хазсау.
15. Гуммик алкъыаз – Хазсы, — Хазсау.

Азийланд туначланы джергилен атлары:

1. Акгы-Азий – Къараджурт – Акъаджурт - Хассау къауум.
2. Сибилти – Азсау – Хазсы къауум.
3. Наркъут азер — сабир къауум.
4. Джайыкъды Тангутда – Сакгы Азий къауум.
5. Донгарты тюнгюнерде – Джыкгы Азий къауум.
6. Шумми Азийле – Таркъутда.
7. Кимми азийлени – Айыкъда Тауриде эки къаууму.
8. Кюннгебар азийле – Тангсюр – Танкъутда.
9. Мёнгюр гумми азийле – Айа элик Наркъутда.
10. Эбсуула, Абкъы Азгъа келген джыл, Азий Хассау кёзюу санаф.
11. Ийеберле Мёнгюрте, Мёнгюртю Азийлеге келден джыл, азий — хассау кёзюу санаф.
12. Азий субанла эбзеге къачхан джыл, азий, хассау кёзюу санаф.
13. Парсыкъ тегейле, Хасси – Сабир – Дюгер – Оз - къашыкъай джери арты Озгъа келген джыл, азий хазар бийлик кёзюу санаф.
14. Таубатла Гуммик – Хассау джерге келген джыл, Хазар бийлик кёзюу санаф.
15. Къаубат калгула келген джыл, хазар бийлик кёзюу санаф.
16. Къанджай — къомул аланла келген джыл, азий хассау кёзюу санаф.
17. Мастыкъ къачакъла къабар джерине келген джыл, гумман – кифчакъ кёзюу санаф.
18. Темир-асхакъ келген джыл, гумман – кифчакъ кёзюу санаф.
19. Къарча Нартландыгъа къайтхан джыл, гумман – кифчакъ кёзюу санаф.
20. Каттыйан хан Шарукъандан кетген джыл, гумман – кифчакъ кёзюу санаф.
21. Апий-хан Нартландыгъа келген джыл, гумман – кифчакъ кёзюу санаф.
22. Бирсил Къарачай элликни огъралгъан джылы, гумман – кифчакъ кёзюу санаф.
23. Элмендер Къарча ауушхан джыл, гумман – кифчак кёзюу санаф.
24. Бирсил Къарачай элликде Сайлар-бий ёрюз бийлик алгъан джыл, гумман – кифчак кёзюу санаф.
25. Чанкар элмен Аттуркъай ёлген джыл, гумман – кифчакъ кёзюу санаф.
26. Ботай улу Барлыу ауушхан джыл, гумман – кифчак кёзюу санаф.

Къарачайны бурунладан бери турукъ къауумлары:

1. Къала турукъ къауум.
2. Эл турукъ къауум.
3. Къабакъ турукъ къауум.
4. Тийре турукъ къауум.
5. Къазакъ турукъ къауум.
6. Къарачайны тейри тилек туу джырлары.
Тейри тилек джыр (походный гимн божества Тейри, гуммата, майта).
7. Къарачайны тунач туу байрагъы: джети азий бёлегини джети джулдузлу байрагъы, ортасы джашил, джулдузлары къызыл, таякълары сары.
8. Азийланд – Гумман Кифчакны ёзгентинде болгъан ёзюл эллик къауумлары.
9. Делихаз – хассы эллик, билки керкме ёмюр.
10. Гумман гумми эллик, билки керкме ёмюр.
11. Болау – гумман эллик, билки керкме ёмюр.
12. Азсау – гумман эллик, билки керкме ёмюр.
13. Хассы – хассау эллик, билки керкме ёмюр.
14. Хассы – сабар – сабир эллик, билки керкме ёмюр.
15. Дулаз – балкъар эллик, билки керкме ёмюр.
16. Хассау – гуммик эллик, билки керкме ёмюр.
17. Хассау – Алан эллик, билки керкме ёмюр.
18. Хунну эллез бийлик, билки керкме ёмюр.
19. Тюрк каганлыкъ эллез, билки керкме ёмюр.
20. Хазсы – хазар каганлыкъ, билки керкме ёмюр.
21. Баджак эллик, билки керкме ёмюр.
22. Магул бийлик, билки керкме ёмюр.
23. Джагъатай эллез бийлик, билки керкме ёмюр.
24. Темир-асхакъ келген, билки керкме джыл.
25. Бирсил Къарачай эллик, билки керкме джыл.
26. Къарачай исламгъа къайтхан, билки керкме джыл.

Гумман – Кифчак, къазакъ къауумну беш бёлегини энчилиги, магул бийлик, билки керкме кёзюу ёмюр:

1. Азсау къачакъ къазакъ айыкъ джери Акъаджуртда.
2. Болау-донгал къазакъ – донгал тюзлери.
3. Болау Донгарты — къазакъ-донгарты тюзлери.
4. Хассау, Абрек, Къазакъ – Къараджуртда.
5. Хассау, эрек, къазакъ – Акъаджуртда.

Нартландыда джергиленнген ойгъур къанджай къомул аланны эки бёлеги:

1. Арты – Оз джеринде оз аланла,
2. Къапыкъаз джеринде хаз аланла,
3. Азиланды гумман кифчакны ёзюл тёрезинде болгъан азийланд иелик джерлерини, тауланы, тюзлени, тенгизлени, сууланы, къоюндакъланы атлары:

ТАУЛАНЫ АТЛАРЫ

1. Болуш-тау – Тангюнерде,
2. Алау-тау – Тангюнерде,
3. Тыхат-тау — къаракъорумда,
4. Акъ-тау – къаракъорумда,
5. Къара-тау – къаракъорумда,
6. Ёран-тау – уралада,
7. Къор-тау – Къараджуртда,
8. Минги-тау – Къараджуртда,
9. Элембрус-тау – Къараджурта,
10. Къадау-тау – Къараджуртда,
11. Къыйрым таури – Къыйрым джерде,
12. Къарыбат-тау – Тюнайкъда,
13. Балкъы-тау – Тюнайыкъда.

ТЮЗЛЕНИ АТЛАРЫ

1. Уллу Джайыкъты тюзю – Танкъутда.
2. Сагъалаз – Музгъарты орман тюзлери –
Кюннгебар Танкъутда.
3. Къыргъы-аз тюзю – Кюннгебар Танкъутда.
4. Гитче Джайыкъты тюзю – Сиби-ирде.
5. Уллу Хорасан тюзю – Байтукъда.
6. Гитче Хорасан тюзю – Сакгыда.
7. Адылты тюзлери – Сибилтиде.
8. Аркъа тюз – Сибилтиде.
9. Тобукъ тюз – Сибилтиде.
10. Донгарты тюз – Сибилтиде.
11. Донгал тюз – Сибилтиде.
12. Акъаджурт тюзлери
13. Донгалты тюз                Азсау джеринде
14. Ассал тюз
15. Болау джери, болау тюз.
16. Донгарты тюзле.
17. Акъаджуртда, Къараджуртда хассау джери, айыкъ тюзю, солун тюзю, къапы тюзю, гуммик тюзю.
18. Тонайыкъда ёзюк тюзлери.
19. Тебер къайджакъда дюбнебур тюзлери.
20. Тебер къайджакъда ёрюз тюзлери.
21. Салпын джерде орман тюзлери.
22. Тебер къайджакъда мырдак тюзлери.
23. Сабин джерде мырды орман тюзлери.
24. Тебер къайджакъда музкъоба тюзлери.
25. Тебер къайджакъда ёрюз къоба тюзлери.

ТЕНГИЗЛЕНИ АТЛАРЫ

1. Кюннгебарда Байыл тенгиз.
2. Алау тауда Иссилакъ тенгиз.
3. Уллу джайыкъдыда Балкъы тенгиз.
4. Гитче Джайыкъдыда Аммулак тенгиз.
5. Сибилтиде хазар тенгиз.
6. Сибилтиде тюбютаракъгъан тенгиз.
7. Сибилтиде къара тенгиз.

КЪОБАНЛАНЫ АТЛАРЫ

1. Сибилтиде Адыл къобан.
2. Терк къобан.
3. Къарачай къобан.
4. Джайыкъ къобан.
5. Гумми къобан.
6. Инджик къобан.
7. Уруп къобан.
8. Басхан къобан.
9. Черек къобан.
10. Селенинджик къобан.
11. Дженлик къобан.
12. Лобба къобан.
13. Чамлыкъ къобан.
14. Тёгюн къобан.
15. Акъсуу къобан.
16. Донг къобан.
17. Ёран къобан.
18. Кюннгебар азсауда къобанла.
19. Хунта къобан.
20. Томми къобан.
21. Ёмю къобан.
22. Энесей къобан.
23. Эртыш къобан.
24. Бузгъарт къобан.

НАРКЪУТДА КЪОБАНЛА

1. Юнгюр къобан.
2. Мёнгюр къобан.
3. Къура къобан.
4. Базымты къобан.
5. Базым къобан.

БОЛАУ ТЕБЕР КЪАЙДЖАКЪДА КЪОБАНЛА

1. Мюйюз къобан.
2. Дюбюнебур къобан.
3. Ёзюк къобан.

КЪОЮНДАКЪ СЫРТЛА

1. Арты-оз къоюндакъ сыртлары.
2. Къапы къоюндакъ сыртлары.
3. Аркъа къоюндакъ сыртлары.
4. Къору къоюндакъ сыртлары.
5. Дженлик къоюндакъ сыртлары.
6. Мёнгюр къоюндакъ сыртлары.
7. Тобукъ къоюндакъ сыртлары.
8. Къадакъ къоюндакъ сыртлары.
9. Инджик къоюндакъ сыртлары.
10. Юнгюр къоюндакъ сыртлары.
11. Айа къоюндакъ сыртлары.
12. Басхан къоюндакъ сыртлары.
13. Гум къоюндакъ сыртлары.
14. Чегем къоюндакъ сыртлары.
15. Чамлыкъ къоюндакъ сыртлары.
16. Къоллукъор къоюндакъ сыртлары.
17. Айыкъ къоюндакъ сыртлары.
18. Базыб къоюндакъ сыртлары.
19. Тобукъ къоюндакъ сыртлары.
20. Черек къоюндакъ сыртлары.

Азийланд – гумми – гумман юйюр юзюклени Сибилтиде Сибиллан азийлени ёзюл туудукъ айры бёлек энчи атлары.

1. Гумми – гуммик къауум.
2. Гумми – кифти кифджакъ къауум.
3. Гумми кагау-окъ къауум.
4. Кимми – къыйрым къауум.
5. Гумми кумми-окъ къауум.
6. Гумми – тюнайыкъ къауум.
7. Гумми – сибсир-окъ къауум.
8. Гумми – гумман бадах-окъ къауум.
9. Гумми – къазакъ къазсил-окъ къауум.
10. Гумми таркъут хассил-окъ къауум.
11. Гумми эбси субан-окъ къауум.
12. Гумми мёнгюр къобси-окъ къауум.
13. Гумми сабси-окъ къауум.
14. Гумми оз-къашкай-окъ къауум.
15. Гумми балкъси-окъ къауум.
16. Гумми хазси-окъ къауум.
17. Гумми сюмер-окъ къауум.
18. Гумми гумман-окъ къауум.
19. Гумми барси-окъ къауум.
20. Гумми эрси-окъ къауум.
21. Гумми ёрсюл-окъ къауум.
22. Гумми ёраз-окъ къауум.
23. Гумми ёрюз-окъ къауум.
24. Гумми къачаб-окъ къауум.
25. Гумми керси-окъ къауум.
26. Гумми кефти-окъ къауум.
27. Гумми кюбсюр-окъ къауум.
28. Гумми къаз-окъ къауум.
29. Гумми шанси-окъ къауум.
30. Гумми айды-окъ къауум.
31. Гумми къас-окъ къауум.
32. Гумми хазсы-окъ къауум.
33. Гумми хассил-окъ къауум.
34. Гумми хассы-окъ къауум.
35. Гумми бассы-окъ къауум.
36. Гумми къадау-окъ къауум.
37. Гумми ойгур-окъ къауум.
38. Гумми сабар-окъ къауум.
39. Гумми асар-окъ къауум.
40. Гумми азсил-окъ къауум.
41. Гумми азсакъ-окъ къауум.

КАРТА-СХ;;;

(Къарачайны тарихинден «Билки керкме» документте кёре автор джарашдыргъанды)

Он Билки керкме тарихи белги санафындан салыннганды (календарь по истории предков Къарачая, где указана десять санафов, один санаф на тысячу лет)

1 АЙА АЗИЙ

2 СОМИ – ЭР СИБИ – ЭР СЮМИ - ЭР

3 кимми – ЭР ГУММИ – ЭР ШУММИ - ЭР

4 СИБИ-ИЛ-ТИ (государство сибиланов – сибилов-сиби илчи)

5 Государство Гумми - Гум - Гума - Гумма - Гумман-Гумми-Гумман-Гуммания-Гуммин

6 Балкъси эр Хазси эр Барси – эр Сабси - эр

7 Хассы Хассау – Хассауут Хассау – джурт – Азсы – ассил – азсил

8 Хазси – эр –  Хазсар – хазар

9 Къапы хаз – хазси – хасси – хассау - Гуммиер-хазсы

10 Къарачай - Малкъар къапкъыкъаз хазсы – хассау Гуммик хассау

                СИБИЛТИ

                Къарачайны тауранлары

                Къарачай-малкъар халкъны ёлюмсюз 
                джашарыкъ алтын хазнасын джюрек
                къаным бла джазыб, халкъым, сеннге       
                ёмюрлюкге саугъат этиб береме!

                Назир И. Х. Анттезли

Буруннгу джашауну тахсасы болуб бугъунуб,
Кёзюнгю ачар кёзюуюнг джетмей, къубулуб,
Дунияда болмагъанча унутулуб,
Азмыч ёмюрлени къойнунда соругъуб,
Уллу Сибилти! Сен кёб турдунг унугъуб.
Буюрулгъан болур эди джазыуунг,
Нартджюрек Сибилти, сени джашауунг,
Джанындан сени бек сюйген, оюмлу Ботайгъа,
Бизге Барлыуну, Къарчаны ёсдюрген Ботайгъа
Сени асыраб, бизге къууанчха къояргъа,
Джыйырманчы ёмюрде джюзюнгю ачаргъа.
Энд кёз кёллерим джашауну тинтсинле, аулайым,
Буруннгу Уллу Сибилти джюзюнге къарайым,
Сибил юзюкден халкъыма сёзюмю айтайым!..
Эртдеги скиф-деулезлени туудукълары сибилле,
Хазарланы, сабарланы туначлары сибилле,
Сизден башлаб айтайым халкъыма ачыкъ сёзюмю,
Седир болсун сизни джашыргъан ёмюрлени тёзюмю!
Буруннгу тинсир юзюгю деулез нарт сибилле,
Адыл суудан Къобаннга дери джашай сибилле,
Уллу Сибилтиде чарышла къурай сибилле,
Айыкъ, Донгал тюзледе ёсе, юйрей сибилле,
Сибил джерине ала Сибилти дегендиле.
Сууумаз къызгъан бёгек къанлары,
Тынгытур билмейин нарт санлары,
Сибил нартла Сибилтиден узакъ кете,
Кийимлери уа Мёнгюр джерден ары кете,
Айлана, джюрюй, Тарыкъ таулагъа джете,
Анда хеттиуле бла тюбеше, сермеше,
Аланы хорлай, алайда къала, тёрлеше,
Кимлери уа Донгарт тюзледен ары кете,
Тюнгерикге бара дакгула бла кюреше,
Сибил ант ючюн деб антлы сермеше,
Уллу Сибилтини уланлары сибил нартла,
Тюнгерикде джерлениб, болалла сибил антла.
Сибилтиде уа къалады эки сибил нарт-окъ.
Бирине дегендиле Хазар-Окъ,
Экинчиси уа болад Сабар-Окъ.
Сибилтиде ала бла бирге къойманла,
Джашай эдиле хоншу болуб булгъарла,
Донгал тюзледе уа джерлениб аланла,
Хора джеринден келген Къанджай аланла.
Джашагъанд Сибилтиде беш къарнаш юйюр,
Беш Сибиллан эллигин къурагъан юйюр,
Энди сёзюмю тауран айтыудан башлайым,
Буруннгу нартланы джолларына къайтайым,
Уллу Сибилтини буруннгу тауранларын айтайым...

ДЖЕТИ - HAP

(Биринчи легенда)

(Бу сёлен, сейир тауран –  легенда эки тюрлю айтылыб, бир вариантын Сарыланы Фердаус 120 джылны джашагъан къарт атасы                Сарыланы  Элмырзадан эшитиб, айтыб, экинчи вариантын Алчакъланы Мариат 187 джыл джашагъан къарт атасы Къанаматланы Джагайдан эштиб, айтыб, эки тюрлюсюн да бир этиб джазама).

ЁЗЕЛИК

Эртде, бурун, бек эртделени эртдесинде,
Эртделени бек буруннгу эртдесинде,
Деулю азийлени деуер, бюйюк ханы
Азмыч, деу Эрксибий илти деулез ханы,
Сибилтидеги азийлени бёлегин
Кёрюрге, –  къартлыкъ кюнюндеги тилегин, –
Къапы къоюндакъгъа кенгешге деб джыйгъанд,
Юч уланына джер юлюш айырыргъа,
Этген оноуун къабыл этерге буюргъанд,
Къараджуртдан, Акъаджуртдан, Донгартыдан,
Джайыкътыдан, Тюбютаракъгъандан, Донгартыдан,
Къор-Таудан, Нартландыдан барын джыйгъанд.
Азийле джыйылыб, Джюзен Тейриге тёрениб,
Къапы къоюндакъда азий антын этгендиле,
Уллу ханлыкъны теппе-тенг юлешгендиле.
Азмыч хан чёб атыб, юлюш бергенди:
Аккыгъа, Саккыгъа, Джыккыгъа бергенди.
Ханлыкъ тёрюкню алгъанларын кёргенди,
Тамада уланы Аккы чёб алгъанды,
Анга Къараджурт, Акъаджурт джери джетгенди,
Къарачайны джети азий бёлек джери
Къор-Таудан, Тюбютаракъгъаннга дери
Нартландыны, Къадау-Тауну да алгъанды.
Къарачайны джети азий бёлегини
Тёрлю-тёрзюклю ханы болуб къалгъанды.
Андан сора Саккы юлюш чёб алгъанды,
Ол ортанчы уланы болгъанды ханны.
Анга Донгарты бла Донгалты джери тюшгенд.
Гитчеси Джыккыгъа уа ханлыкъ юлюшге
Адыллы Джайыкътыны джери тюшгенди.
Уллу Джюзен Тейри кеси болмаса Кёкде,
Адам сыйарун, дин болмагъан кёзюуде,
Сибил азийле юлешиниб ючге,
Тёркю табун эте Кюнелик Тейриге,
Джашагъанды юч белгили къарнаш, юч хан.
Ол деулени бири — дертли Джыккы-хан,
Экинчиси тёзюрлю, акъыллы Аккы-хан,
Ючюнчюсю болгъанды деуер Саккы-хан.
Юч ханлыкъгъа юлешиннген Сибилти джери
Юч ханны да болады бийменлик джери.
Эки ханны ортасында болуб Аккы-ханны джери,
Не этселе да, тёзюб тургъанды Аккы-хан.
Кёб чыкъса чурум, тарт-соз къыйнаб джан.
Джылланы биринде уа ёсюб-джетиб, болуб тёре,
Джыккы-ханны уланы джолоучу болуб барад, къыз кёре.
Аккы-ханны джери бла ёте, ёзюрлери ёзюре,
Саккы-ханны джеринде тюберге къыз кёзюре,
Ала уллу суугъа джетелле, хан улуну ашыра.
Хыянат джетмез болсун дей, ортада джашыра.
Алай а Кёк кюкюреб, къаты джангур джауады,
Ала ётерик суу да уллу къобуб, къоркъуу салады.
Мычыйдыла ала кёб кюнню, от джагъа,
Къобхан суу бир кесек чёгеди, шаушала,
Сонгра киредиле ала ётерге деб суугъа,
Андан кёбге тёзюмлери джетмей сакъларгъа,
Хан улуну да бек къыса алдыла ортагъа.
Тентирей, ёте, ортасына джетгенлей,
Суу алгъындан да уллу болду тебгенлей.
Ол джагъадан да бир ачы къычырыкъ келди,
Джюрек тамырланы юзерча, дагъыда эшитилди...
Хан улуну ёзюрлери, тохтаб, бирден тынгыладыла,
Джагъатын мийик чынгаб, къол булгъаб келгеннге
Бары бирден алай ары ашыгъыш къарадыла.
Ачы кийик тауушу дагъыда джан къыйды.
Биреуню чабыб, джууукълашыб келгенин кёрдюле,
Хан улуну унутуб, ёзюрле анга эслерин бёлдюле,
Секире келгенни агъач киши болгъанын таныдыла,
Нек къычыра болур экен деб, дагъыда къарадыла.
Агъач киши дагъыда, дагъыда ачы къычырды,
Аладан огъары толкъунланы кёргюзе къычырды.
Ёзюрле сууда чайпала келген бир затны кёрдюле,
Аякълары кергичге керилиб къаты байланыб,
Къоллары боюнсхагъа керилиб кенг байланыб,
Толкъунладан толкъунлагъа ауа келгенин кёрдюле.
Батыр ёзюрле, ол тиширыуну къутхарыр сетиб,
Хан улуну къоюб, бары суугъа бирден секирдиле.
Ёлмез джаны барны суу джагъагъа дженгил чыгъардыла,
Боюнсхадан тешдиле, кергичден бошатдыла.
Джакъсыз къалгъан хан улу да кетеди алайда суугъа.
Болушлукъ табмай, тутар джери болмай, кетед суугъа.
Эс джыйыб, кёзюн ачхан тиширыу баласына къарады.
Баласын сау-саламат кёрюб, къууаныб джылады,
Сонгра ёзюрлеге бюсюреу сёзюн айтыб, былай деди:
– Хан улуну къонакъбайларына бармагъанын эшитиб,
Джыккы-хан, улу аскер джыйыб, дертли келеди,
«Аккы-ханны тюб этейим да мен, — деб, къутуруб, –
Аны джеринде тас болду джюзеллик уланым джутулуб,
Андан джетди хан улума кечмез хыянат,
Ким бергенин кёрейим анга аллай сыйанат!» –
Деб, кюл-кёмюр эте келеди, болмай таянат.
Мен Аккы-ханны келини Ёзеликме,
Джыккы-ханны джеринде ата юйюмден келеме,
Джолоучулукъда хан, аскери бла ызыбыздан джетиб,
Уланы ючюн дерт алыб, балам бла суугъа атдырды,
Мени ашыргъан ёзюрлени да суугъа батдырды...
Бу хапарны эштген акъыллы, батыр ёзюрле,
Аккы-ханнга терк билдирейик, деб тебредиле.
Ёзеликни да джашчыгъы бла алыб кетдиле.
Не келсин, была джетгинчи, Джыккы-хан барыб,
Аккы-ханны джеринде къаугъа отун джандырыб,
Терслеб, кечимсиз къыргъанды тюзюуюн адамланы,
Джюзеллик къаласына кириб, даулу кеси ёлтюргенди Аккы-ханны,
Юйдегисин, джууугъун, не тенгин къоймай къыргъанды,
Болса да бир уланы, Айсун, къачыб къутулгъанды.
Ол, талай ёзюрю бла къача, Бийчесыннга джеттенди,
Алайда бийчесине, аны ашыргъан ёзюрлеге тюбегенди,
Ала бары да биригиб, адам аягъы басмагъан,
Кийикден, джаныуардан ёзге джан болмагъан
Минги Тауну тюбюнде къалын чегетли ёзеннге джетиб,
Тёрлю къонушну джаратыб джерлендиле,
Аккы-хан улу Айсунну ханча кёредиле,
Тюзлюкню сюйген Айсуннга хан тёрлюк бередиле.
Алай а тынгы джокъ, джаныуарла бла къаугъа башланды,               
Хар кюнлери къайгъы, уллу кюреш башланды,
Ёчюкген джаныуарладан бир да кечим болмады,
Неден да бек удул къушладан тынгы болмады.
Учсала, къанатлары ёзенни джабхан деуле,
Тёрлю, Айа джерни бийлери эдиле ол деуле.
Атха минерге мадар джокъ, кенг кетерге болмады,
Джуртдан тюшгери кетген а бир да ызына къайтмады.
Алай эте джылла ёте, удулла адам къората,
Адам этге тюзелиб, кюн сайын чаба-къората,
Сау эл болгъан адамла тюб болургъа джетдиле.
Бир къауумлары уа къачар умут да этелле,
Не келсин, удулла учуб сюрюб, аланы да джетелле,
Юч джашчыгъы, бийчеси, Айсун кеси болмаса,
Ханлыкъ тёрю болгъан Айсунну кишиси къалмады,
Ёзюрлюк этерик адамы да болмады.
Азыкъсыз, джакъсыз къалгъан хан улу Айсун,
Кеси джангыз уугъа чыгъа турду Айсун.
Бир кюн джуртдан узагъыракъ барады Айсун,
Гаммеш атсам, биразгъа болур эди деб азыкъ.
Джеттинчи ол гаммеш сюрюуге, болады джасакъ:
Учуб джетеди огъартын бир уллу удул,
Ат юсюнде тебрейди Айсун бла джыртыш,
Чачыу-къучуу эте атыны джалкъа къылын.
Бар къарыуу кетиб, Айсун болады азмалыкъ алсун,
Удул табасы болады ёхтем, джигит Айсун.
Аты бла бирге учуруб, узакъ алыб кетеди,
Азыкъсыз тургъан сабийлени атасыз этеди,
Ол кюн ингирде Айсунну тёртюнчю уланы тууады,
Ёлюмсюз Ёзелик да уланчыкъгъа Къурузюк атайды,
Атасыз бала болмаз, арт балам деб атайды.
Къыйынлыкъда эс ташламай, джигер Ёзелик
Сабийле ач болмаз этеди, къурайды тишлик,
Кюндюз юйден чыкъмай, тёрт сабийге къарайды,
Кече болса, уугьа барыб, гаммешлени марайды.
Уллу тёрлю къонушдан юйюн кетериб,
Таша къолда, ташада джангы юй ишлейди,
Ол алайда джукъланмаз отула тыбырын къурайды,
Анда сабийлеге гаммеш тишликле тишлейди,
Абадан джашчыгъы Элбур да ёсюб, садакъ ата башлайды,
Анасы ариу Ёзелик юретиб анга лагъым, амал,
Удулла бла кюреше, аланы ата, къыра башлайды,
Аны гитчеси Элгошар да анга джете башлайды,
Экиси да алай ёсе, эбли, ётгюр джашла болалла.
Удулланы тюб эте, биринден къалгъанын къыралла.
Джангыз болса да, ол эм уллу удул болгъанды.
Ана бла да тюбеширине Элбур ишексиз болгъанды,

6 Заказ № 412

Ол эртделеден огъуна тюбешир джерин сайлагъанды,
Майагъар тюзде юч къуланны бир-бирине байлагъанды.
Кеси уа, марлар джерге джанлаб, кёрюнмез букъгъанды,
Ачыкъ тюзде тургъан къуланланы удул кёрюб,
Боранлаб, барамталаб, ачы тукъум сызгъырыб,
Къуланланы алыб кетерлей мыллык атханды,
Узун байланнган къуланланы учуралмай джунчугъанды.
Элталмазын билген базымындан тюнгюлюб,
Майагъар тюзде май агъыза ашар дыгалас этиб,
Бир къуланны тёнгеретиб тюбге къаты басыб,
Ол бирлери да андан юркюб, ары-бери къачыб,
Тюбге тюшгенни ашатмай, тартыб, сюйреб,
Удул да ачыуланыб, джетиб ючюсюн кёзюу къабады,
Аланы да хар бири бирер джары юркюб тартады,
Ол, кюреше-кюреше, бар кючю тауусулуб арыйды,
Алай а тохтамай дагъыда джан-джанына чабады,
Тура туруб биринден бир юзюб, чочутуб къабады.
Ачыб, чочуб секирген эмилик къуланла
Тебрейдиле чабханлай тёгерек бурула,
Удул да орталарында къысыла, чырмала,
Тыпырдаб деу къанатларын къагъа, юркюте,
Ала да джангыдан бек юрке, чаба, бурула,
Эм уллу, эм къарт джангыз удулну арытыб,
Аман кюнюн берелле, удулну тарт-соз тартыб.
Джаш къуланла къызыу чаба, бура тургъанлай,
Букъгъан Элбур да чыгъады удулну марай.
Арыгъан удул чырмалыб, къанат къагъалмай,
Элбургъа чабаргъа бойнун созады къалтырай.
Нартлача ёсген батыр, джигит Элбур!
Удулдан атасыны дертин алады Элбур!
Атасыны къылычы бла удулну бойнун ийдиреди,
Деу къайгъычыны деу башын ол юйге келтиреди.
Къоркъунуч кетди джуртдан деб, ала къууанч этедиле.
Ана бла балала джуртда кеслерин эркин кёредиле.
Эт къазанла тюшюрюб, джангыдан асыб олтура,
Ётген джашауну сагъына, тангнга дери олтура,
Ариу Ёзелик тёрт уланына кёб хапар айтады,
Бу бек джуртха къалай тюшгенлерин да айтады.
Къарт аталары Аккы-ханны къалай ёлгенин айтады,
Тамада уланына, бетин ачыб, тилек сёзюн айтады:
– Джашым, Элбур, къарт болгъанма, — дейди ол, –
Барсанг эди атангы ханлыкъ джуртуна,
Келир болур эди бизни юйге да келин, — дейди ол...
Анасыны тилек сёзюн къабыл кёрюб, Элбур,
Элгошарны да биргесине алыб, хазырланыб,
Узакъ джолгъа джолоучу болады джигит Элбур.
Ала Аккы-ханны ханлыкъ джуртуна джетелле,
Ёксюзлюк чекген ханлыкъ джуртну кёрелле.
Эки къарнаш ачыуланыб, къаугъа кёллю болалла,
Джюрексиниб, бир-бирине акъыл, оюм соралла.
Сонгра гитче къарнаш Элгошар айтды сёзюн:
– Сен юйюр тамада, къайт ызынга, элт келин,
Къууанч кёрсюн анам, кирсин юйюне келин.
Мен былайда къалайым, аскер джыяйым,
Къарт атамы джауларындан дертин алайым, – 
Дей, Элгошар, къарнашын, келинин ашыра,
Ала бла бирге талай адамны ашыра,
Кеси тюзлюк къачы ючюн алайда къалады,
Джыккы-хан бла даулу тюбеширге къалады.
Ёзелик, келинчикге, уланына тюбей,
Къонакълагъа, кенгенлени барына тюбей,
Алгъыш, къор сёзюн айта, чыкъды тюбей.
Огъур аякъ бла келген келинни къучакълай,
«Элни бери бургъан балам!» — деб, Элбурну къучакълай,
Эл болдукъ деб, къонакъланы ийнакълай,
Тёрлю тепсиле салды, сыйлады, тёр берди,
Той этдиле, къууанч, ашхылыкъ къашын керди,
Тунакы тургъан бек джурт джашаугъа къучакъ керди.
Ёзелик ассы Джыккы-ханны сагъынмаз болуб сорду,
Туугъан джери кенг гум тюзледен эсенлик сорду.
Элгошарны анда ханнга къаршчы къалгъанын билди.
Кёкге къараб, Джюзеллик Тейриден тиледи,
Кюннге айланыб Кюнелик Тейриден тиледи,
Элгошаргъа джашау, кюч берликлерин тиледи.
Ата джурту Сибилтиге эркинлик тиледи.

6*

Элбурну биргесине келген кёчгюнчюле,
Чегет ичинде Таша-Къолгъа сыйынмай,
Теппе-тенг юч къауумгъа юлешиндиле:
Биринчи къауум Элбур бла Тёрлю къонушка чыгъады,
Экинчи къауум Шоштур бла Майагъар тюзге барады,
Ючюнчю къауум Къурузюк бла Уллу-Камгъа чыгъады.
Атасы Айсун тюшген джуртну къачын эте,
Элбур Тёрлю къонушда элине Къарт-Джурт атайды,
Майагъар тюзде элине Шоштур да Юч Къулан атайды,
Уллу-Камгъа тюшген элни аты уа Къурзук болады.
Ма алай джерлениб башланнганды, — дейдиле,
Къарачайны буруннгу юч бектур Айа эли,
Ёзелик букъгъан джерге уа дейдиле - Элтюб,
Таша-Къол да ачыкъ ачылыб, чегетсизди энди.

АЙЕЛИК

Джюрегинде дерти уюб, тынгысызтур Элгошар,
Атасы Айсунну сыйын джакълар ючюн Элгошар,
Къарт атасы Аккы-хан ючюн дерти бар Элгошар
Джашыртын айланыб уллу аскер джыйгъанды,
Аккы-ханны джеринде адамларындан джыйгъанды,
Тюзлюк ючюн кюрешир иннети болуб джыйгъанды.
Сонгра Джыккы-ханны джерине атланнганды.
Керексизге ассылыкъ джюзерни джюрютген хан,
Кесин бегите, къоркъа турду Джыккы-хан.
Хар къым-тымгъа къулакъ ие, сорумлай, тынгылай,
Къайдан чыгъар болур меннге субакъ деб ышанлай,
Юрке-сюрке турду ол, этген терслигин ангылай,
Къартлыкъ кюню сормай джетгенин ангылай,
Джангыз уланыны да ажымлы тас, тарыгъын ангылай,
Джакъсыз джазыкъ болуб къалгъанын джазыкълай,
Болса да сау, эсен эсе да, деб умутлай,
Ол хан къаласына кириб келликча сакълай,
Бир келсе эди уланым, дей турду сынлай.
Элгошар а, Джыккы-ханны джерине ётюб,
Къарт атама къонакъгъа барама, деб сёз чыгъаргъанды,
Джыккы-ханны уланындан туугъанма, деб чыгъаргъанды.
Джыккы-ханны джетеги, дженги, этеги, къулагъы,
Ол сёзню дженгил эштиб, ханнга терк баргъанды:
– Джюзен ханыбыз, къонакъ келеди, уланынгы улагъы,
Бек узакъ джерден джолоучу болуб келеди ол,
Анга тюбей чыкъсакъ ашхы эди, — дегендиле,
Ханнга бетсиниб, керти сюйюннгенча этгендиле.
Хан, къууанч тыбырлы болуб, учунуб тинленнгенди,
«Тебрегиз аллына дженгил, къайдады ол?» – дегенди,
Хошкелди айта, адамларын тюберге джибергенди.
Байракълары кёк мийикде джел-джел эте,
Элгошаргъа тюберге чыкъгъандыла ала, кёл эте.
Не келсин, тул-тубан аскерни кёрюб, къоркъгъандыла,
Алай а кесин оюмлу джюрютген Элгошар
Алагъа бир чык да сездирмей, сабыртур Элгошар,
Джер, суу кёре айланнганча, шошанчик келгенди,
Тюбериклеге джууукъ джетиб, былай дегенди:
– Джюзен Джыккы-хан атамы къучар къаласына
Бу джолланы къайсысы барады? Джигитле!
Аны билген бармысыз? Сыйлы тенгле!
Неди бу той, ашхылыкъ, бу къууанч?
Адам сюйюнюр, бу эркели джубанч!
Кюеу джёнгерликгеми барасыз?
Кимди кюеу, кимни алыб барасыз? –
Деб таукеллеб, бюсюреулю соргъанды.
Къатларында тохтамаздан кете баргъанды.
Тюбекги келгенле, тёрлю кёллениб,
Азматур къоркъгъанлары сёнгелениб:
– Бизни Джюзен Джыккы-хан сеннге тюбергеe деб ийгенди,
Уланымдан туугъаннга тёзюрлю тюбегиз,
Той, оюн эте, къалама алай ашыра келигиз, – дегенди.
Хан улуну уланы болуб баргъан Элгошар,
Джыккы-ханны табусун, иннетин биледи Элгошар.
Джарау джолу боллугъун ангылайды,
Ханнга джууабха акъыл, амал табады,
Тюбесе, не айтырына оюм эте барады.
Учсуз-къыйырсыз аскери джерни къаралта бара,
Тюбей келгенле да тойлары бла ашыра,
Бектур хан къалагъа джетеди Элгошар.
Дауурбазла къагъылыб, къала эшиги ачылды,
Ханнга бойсунукъ эл къонакъгъа тюберге басынды.
Элгошар да киреди бектур къала арбазгъа,
Аскерин сакътур этиб, алай киреди арбазгъа.
Джыккы-хан да чыкъды тюберге, эки ассы къолу къалтырай,
Мангылайында Джюзелик хан тёрзюгю джылтырай,
Бети-къуту къууанчлы, эки кёзю теренден бадырай.
Элгошар эрлай атдан секириб тюшгенди,
Джыккы-ханнга балача тюбер умутлу тюшгенди,
Табунукъ, намыслы атлай, хан таба табрегенди.
Улагъымы улагъы деб, хан да къучагъын кергенди,
Элгошар да, къатына келиб, тобукъланыб сый бергенди,
–  Джюзен хан аккам, тансыгъым! - деб сёлешгенди.
Ол татлы сёз ханны бар эсин бёлгенди,
– Тасымы джаны, тансыгъым, къайдан чыкъдынг? – дегенди.
Тёзюр ийнакълаб, къаты къучакълаб эркелетгенди,
Деуюмден туугъан деуерим, деб эркелетгенди.
Хан Джюзелигин таныта, той этгенди,
Уланыны эсенлиги ючюн, Элгошар ючюн этгенди.
Болса да тахсалаб джашыны къайдагъысын соргъанды,
Элгошар да анга былай деб джууабын айтханды:
–  Атам, джолоучу болуб, Саккы-ханнга къонакъгъа бара,
Джолда келе тургъан уллу кериуаннга джете бара,
Джер-суу кёре айланыб, къайтыб келе тургъан,
Джюзелик ариу джюзенден кюн нюрю уялгъан,
Мени анам сюмер ханны къызына тюбеб, джаратханды.
Алайдан, аны бла, сюмер джерине кетиб къалгъанды.
Анда анам Урукга бла юйлениб, джерлениб, хан болгъанды,

Бюгюнлюкде да Сыйлы сюмер джерни ханы болуб турады.
Кеси келирге сенден тартыныб, мени барырымы сюйгенди,
Этген джашлыгъымы кечсин Джюзен хан атам,
Барыб кел атама деб, тилекчи этиб ийгенди.
Джыккы-хан уланыны сыйына кёлю бла къууаннганды,
Алай а тентеклик, джашлыкъ этгенине джарсыб,
Асыры къыйналгъандан къаты ауруб къалады,
Санларында джаны тутушлай осият этерча болады,
Сонгра Элгошаргъа былай деб джарсыу сёзюн айтады:
– Кетме узакътур сюмер джерге, мында къал,
Къарт болгъанма мен, ата ханлыгъынгы ал! –
Дей, Элгошаргъа эки ханлыкъ нар береди,
Джыйылгъан элге туру эте береди аны ол.
Эки нарны бири кеси ханлыгъыныкъы болады,
Экинчиси уа Аккы-ханны ханлыкъ нары болады.
Бу къууанчда къонакъ болуб Саккы-хан да олтурду,
Насыбы дженгнген Джыккы-хан деб, сукъланыб турду,
Къаугъаран уланы Астурну эсине тюшнюре олтурду,
Аны уллу сибил аскер джыйыб узакъ джолгъа чыкъгъанын,
Джерни Кюн батхан къыйырына джетерге деб чыкъгъанын,               
Джюзелик сибил Тейриге ант этиб, антлы чыкъгъанын
Бушуулу сагъына, ичинден кюе, къыйнала олтурду,
Айгюлге атаб берейим ханлыгымы,
Энд ханлыгъымда къаллыкъ адамым джокъ, дей,
Къайын къызындан туугъан Айгюлге теджей,
Къартлыгъым быллайны къолунда болса дей,
Айгюлге ханлыкъ, джашаулу насыб тилей,
Элгошарны керти кёлю бла джаратыб олтурду.
Джангыз къызымы насыбы аны бла болса, дегенди,
Къарт Джыккы-ханнга джалынчакъ, къачлы сёлешгенди,
«Ханлыгъым да, байлыгъым да аныкъыд, алсын», – деб тилегенди
Сейирлик Айгюлню хан Элгошаргъа кёргюзгенди,
Элгошар да Саккы-ханны тилегин къабыл этгенди,
Саккы-хан да анга кесини ханлыкъ нарын бергенди,
Юч ханлыкъны ханы болгъан тёзюрлю Элгошар,
Юч ханлыкъны бирикдиред акъыллы Элгошар,
Къаугъасыз Аккы-ханны дертин алгъан Элгошар,
Юч нарлы хан болгъан, хан турун Элгошар,
Уллу Сибилтини тёрлю ханы болады Элгошар.
Ол кесини къучар ханлыкъ ата къаласын,
Гум бойнунда Аккы-ханны ханлыкъ къаласын,
Джети дуниягъа сейирлик этиб ишлетгенди,
Хан турун тёрлюгюн мычымай ары кёчюргенди,
Бирикген Ата джурту уллу Сибилтиге
Оюмлу ханлыкъ оноуун ол алайдан эттенди.
Элгошар бла Айгюл Гум къалада ханлыкъ эте джашай,
Алагъа къыз туугъанды, ай Тейриси джарыкъгъа ушай.
Бешикге бёлеу, ат атау кёзюу джетгенди,
Къууанчха Элгошарны анасы Ёзелик да келгенди,
Ол, тёрде тёрлю олтуруб, ана оноуун этгенди,
Джашындан туугъаннга къууана, Ай Тейриси Айелик дегенди.
Къууанчда ассы Джыккы-хан да олтургъанды,
Езеликни таныб, аны джанын ёлюм буугъанды.
Ёзелик да келинлик чагъы къалада къартлыкъгъа джашайды.
Айелик, къарт анасы Ёзеликни къолунда ёсе,
Эм акъыллы адамладан акъыл, билим алыб ёсе,
Сабийликден чыгъа, акъыл-балыкъ болуб ёсе,
Хан тёрге олтурлукъ онтёрт джылы толады,
Хан Тёрзюк да анга уллу къууанч, той къурайды.
Сибилтиге айтылгъан адамдан къонакъ чакъырады,
Къонакъла Айеликге кёрюнчю алымлары бла келгендиле,
Ёсген Айеликни бир кёргюзсегиз деб тилегендиле,
Айеликни мангылайында хан тёрзюгю джим-джылтырай,
Юч нарлы хан атасыны юч нар белгиси джылтырай,
Субай ёсген сабий къызны хан тёрге чыгъардыла,
Ариу Айеликни Ёзелик бла Айгюл чыгъардыла.
Айеликни кёрген сыйлы къонакъла да табыныб,
Ариу Айеликни ариулугъундан джюреклери къабыныб,
Келтирген алтын, инджи, накъут, налмаз алымларын,
Хан тёрню тёгерегин толтурадыла, бериб алымларын.
Элгошар да алайда къонакълагъа бюсюреу сёзюн айтханды,
Къызымы неси да ашхы, ангыламы уа? –  деб, билирге сюйгенди:
– Къызым, юйню юй этген кимди? - деб сынаб  соргъанды,               
Акъыллы Айелик, кёб сагъыш этиб, быллай джууаб бергенди:

– Уллу Сибилтини Джюзен ханы, Джюзелик Джюзен атам,
Къайда да юйню юй этген тиширыу болады, – дегенди.
Атасы уа, бир да онгсунмайын, чюйре къараб, тюрленнгенди,
Тынгылай туруб: «Юйню юй этген эркишиди, къызым!» - дегенди.
Уллу ангысы бар Айелик дагъыды биягъы сёзюн айтханды.
Атасы да Айеликге андан да хынытур къарагъанды.
– Мен болмасам, сени ананг бу уллу ханлыкъда турурмеди?               
Не уа бу уллу байлыкъда, хан турукъда джашармеди?
Юйню юй этген эркишиди ансы, — дегенди.
– Эркиши нени да келтирир, — дейди оюмлу Айелик, –
Аны джарата билген тиширыуду, — дегенди Айелик.
Элгошар хан, эрлай ёзюрлерин чакъырыб:
–  Элтигиз муну, ма бу тургъаныча элтигиз,
Уллу Сибилтиде эм джарлы юйге элтигиз,
Баш иеси болмагъан худжу юйге элтигиз,
Джашаб кёрсюн анда ол, турмагъыз, кетигиз! – 
Деб, къызын хан къаладан, хан турундан къоратдыргъанды,
Бек узакъ элтдириб, эм джарлы юйге атдыргъанды.
Ол джарлы юйде бир джарлы тиширыу джашагъанды,
Он-онэки джыл болгъан джашчыгъы бла джашагъанды.
Ол да туугъанлы орнундан тебмеген топал болгъанды.
Юйде уа адам къабар затлары джокъ,
Адам тюбюне салыр джукълары джокъ,
Юйлеринде отула джылыу, отун джокъ,
Юйлери джатма, – алай джашагъандыла ала,
Эл берген садакъа бла кечиннгендиле ала.
Ол джатмагъа кирир-кирмез, акъыллы Айелик
«Анам», –  деб сёлешгенди джарлы тиширыугъа Айелик.
Киши адамдан бала сёзню эштген ана,
Уллу хан къызындан татлы сёзню эштген ана,
Айтыр сёз табмай, сант симсирегенди ана.
Аны джунчугъанын ангылаб, тири, чомарт Айелик:
– Бир эски-бюскю табылса эд, анам, меннге, – дейд Айелик.
Ана да, къармай кетиб, джатма мюйюшде тагылгъан,
Зыккыл тюйюмчекде тюйюлюб къаты къысылгъан,
Айрух сагюнджю, чирик болуб тургъан,
Андан ёлген къызыны кийимлерин чыгъарыб,
Джамаб, джарашдырыб, кирлерин, букъуларын къагъыб,
–  Джанынга къор болайым, буду бар затыбыз, – деб бергенди,
Айелик да, кийимлерин тешиб, аланы кийгенди,
Хан Тёрзюкден къалгъанын сат, деб, анасына бергенди.
Джарлы ана къурман-садагъа, аурунгтас болгъанды,
Инджилиб, унукъгъан кёзлери джыламукъдан толгъанды,
Кийимлени элтиб сатаргъа бир да унамагъанды,
–  Алай деген неди? Аны адам эштмесин,
Уллу ханыбызны къызы бу кюннге джеттенин
Джюзен Джюзелик Тейри джюзю кёрмесин,
Ач болсакъ да, хан турун джюзюнг кетмесин.
Кийиб къой кийимлеринги юсюнге, – деб тилегенди,
Алай а таза иннетли Айелик кийимлерин киймегенди,
– Элт, элт да сат, – деб дагъыда къайтарыб тилегенди,
Багъасыны джартысына юйге азыкъ керек ал,
Джартысына уа тартма тартыргъа халы ал,
Иш къоллу болайыкъ, онгарбыз, –  дегенди.
Анасын къоймайын кийим сатдыра ийгенди.
Кесине джашауда джакъ табыб кёлленнген ана,
Айелик айтханча, сатыуун этиб келеди ана.
Азыкълы болдула, чепкен согъа, хар кюнлери тёрюдю,
Джатманы орнунда джарагъан джангы юй кёрюндю,
Сонгра Айелик топал джашчыкъны къайгъысын кёрдю.
– Анам, джашчыкъгъа не болгъанед, бир айтсанг, – деди,
Анасы, терен сагъышха кетиб, былай деб джууаб берди:
- Юй болуб джашаб, кюн кёрюб чыгъа тургъанлай,
Къызчыкъгъа да къарнашчыкъ, ма бу джашчыкъ туугъанлай,
Аталарын Саккы-ханны уланы къаугъаран Астур,
Аскеринде къаугъарлагъа этиб хазтур,
Биргесине алыб, узакъ тюнгерикге кетгенди.
Джерни Кюн батхан къыйырына джетгенди,
Деб, – элде аллай хапар айтыу чыкъгъанды,
Ол кетгенли, онеки джыл болду, къайтмагъанды,
Бизни да кюнюбюз аны бла кетиб, чыкъмазтур батханды.
Андан бери бизге бир да тиер кюн ышармагъанды,
Юйюбюзню инджиу, ачлыкъ, джаланнгачлыкъ басды.
Сюркелир заманы джетген джашчыкъны къарыусузлукъ басды,
Орнундан тебмезлик этиб, джашау теригин джабды,
Хар къайда да билек болгъан къызым къара джерни къабды,
Садакъа кечинмекге къарарлай, джазыкъ, худжу болдукъ.
Анасына Айеликни мадарсыз джюреги къыйналыб,
Джанына не бла джараргъа билмей, сагъышланыб,
–  Анам, джашчыкъгъа бир себеблик амал табханма,
Азыгъын, сууун бериб мен къарарем, унасанг, анга,
Уллу Джюзелик Тейри кеси этер эсе уа
Ол амалны, джанына джарарча, дарман анга,
Къарарымы къабыл кёрсенг, башлар эдим, – дегенди,
Анасы да: «Джанынга къорма, эт да кёр», — дегенди.
Туугъанлы ышармагъан джашчыкъгъа ушхууур салад Айелик,
– Ашаб кёрсенг а, татлымыды, – деб ариу айтханды Айелик,
Джашчыкъ къабыб, дагъыда къабыб, хантын ашаб бошайды,
Татыуун джаратыб, джюзю къууаннганига ушайды,
Эртденбласында Айелик дагъыда этиб ашатды,
Ышармаз джашчыкъгъа джан салды, сёлешдирди, ышартды,
Кюн орта азыгъын да бериб, алай дамлы ашатды,
Кечеги азыкъ тебсисин джашчыкъдан арлакъ салыб береди,
– Кел, кел да аша, — деб джумушакъ сёлешиб, джанлаб кетеди.
Джашчыкъ, тепсиге дери сюркелиб, джарашыб ашайды,
Сюркелгенине къууаныб, энтда деб, дагыда алыб ашайды,
Айелик да кюн сайын тепсини арлакъдан арлакъ салыб,
Ол да тепсиге сюркелиб арыдан ары тургъанды барыб.
Бир кюн а Айелик, эшиклени кенгине ачыб,
Джашчыкъ орамда ойнагъан сабийлени кёрюрча этиб,
Сабийлени ойнагъанларына къарамагъа къойгъанды,
Тепсини да элтиб босагъа къатына туура салгъанды,
Джашчыкъ, ойнагъан сабийлеге къараб булджунуб,
Аланы оюнларына барыргъа талпыб, къууаныб,
Эрлай сюркелиб узакъ тургъан тепсиге джетгенди,
Босагъадан атлаб, арбазгъа чыгъыб тебрегенди,
Айелик да, тепсини келтюрюб, ызындан тебрегенди,
Ол да, ёрге турур дыгалас эте, сюркеле баргъанды,
– Тохта, ашай бар, – деб, Айелик да тепсини аллына салгъанды.
Джашчыкъ, къараб-къарагъынчы ушхууурун ашаб,
Тепсиден тутуб, тентирей, акъырын ёрге тургъанды,
– Анам, къайдаса, бери бир къара! –  деб анасына къычыргъанды,
Джашыртын къараб, къууана, сюйюне тургъан анасы,
Къатына келиб: «бар, джашым, бар да ойна», — дегенди,
;ъабакъ эшиклени ачыб, джашчыкъ да орамгъа тебрегенди,
Сабийлеге джетиб: «Мени да къошугъуз ойюннга», – дегенди,
Сабийлеге къошулгъан джашчыкъны кёрген анасы,
Джети Тейриге къурман, садагъа бола, табына,
Айеликни дуниягъа джаратханлары ючюн табына,
Акъыллы, ангылы Айеликге скъучакълагъанды,
–  Джети Тейри сени джети хан турун этсин,
Джашыма джашау бердинг, джашаулу бол!» – деб къучакълагъанды.
Джашчыкъ, оюнлада чыныгъа, кёллене, кёлтюрюле,
Оюндан эриксе, джумушха джарай, отун келтире,
Юйде болуша тебрегенди анасы бла Айеликге.
Кеси да кюнден кюннге бек чыныгъа, ёсе баргъанды,
Айелик да анга аны ючюн Гюрджю деб атагъанды,
Андан да гюр болсун, кёлленик болсун, деб атагъанды.
Гюрджю керти да гюрджюмен болуб ёсгенди,
Онтёрт джылы толуб, деуерликге джетгенди,
Экиджашарланы буруб, джыгъыб, байламай кесгенди.
Атда джюрюшю да боранлай, кёблени зарын кесгенди,
Арбазда керти эркиши туякъ болгъаны билиннгенди,
Юй джарашыулары, ким да юлгю алырча тюрленнгенди.
Бир кюн а алайтын къадыр келиуанны сюргенле,
Сукъланыб, тохтаб къараб, джыйылыб арбазгъа киргенле,
Ол деменгили мекямда ким джашагъанын кёргендиле,
Ала, бир да ийнанмаз болуб, селен сейирсиннгендиле,
Болса да Гюрджюню кеслерине нёгер этерге сюйгендиле,
– Бир келиуанчыбыз джолда ауушхан эд, бизни бла кел, –  дегендиле.
–Тарыкъ базаргъа барабыз, къадыр джюгю хакъ алырса,
Сюр ауушханны къадырларын, – деб тилегендиле,
Гюрджю анасы бла, Айелик бла кенгешгенди,
Айелик да келиуанчыла бла деменгили сёлешгенди,
Гюрджю да, джолоучу болуб, келиуан бла джолгъа тебрегенди.
Ала кете, узакъ кете, Къоллукъордан оза барыб,
Мёнгюр джерине, къургъакъ тюзлеге джете барыб,
Суулары тауусулуб, суу ичер болуб тохтагъандыла.
Алайда джууукъ джерде суу табмай джунчугъандыла.
Чегет ичинде, узакъда къара суугъа барыргъа
Суу иеси менгюр Деуден къоркъгъандыла,
Ары баргъан бир да бери къайтмайды, дегендиле,
Сен бар, мен бар болуб, керти даулашхандыла.
Даугъа къошулмай тургъан джашур, теркбут Гюрджю;
- Къайдады ол суу? Мен барайым, – деб тебрейди Гюрджю.
– Сен сабийсе, боллукъ тюлдю, — дейдиле ала,
Гюрджю уа тохтамай кетеди, гыбытны да ала.
Барыб, барыб, узакъ барыб, чабханлай барыб,
Кючден джетсе да къарасуу чегетге ол арыб,
Тегерегин уллу джыланла сакълагъан сууну кёргенди,
Аладан арлакъда къалау сюеклени да кёргенди,
Сууну къатында олтургъан къара Деуню да кёргенди.
Болса да къоркъмай-юркмей, барыб суу алгъанды,
Джукъгъа эс бёлмей, ызына къайтыргъа атланнганды,
Сабий адамны къоркъа билмей айланнганына
Деу да сейирсиниб, кирпик къакъмай къараб тургъанды,
Истемсиз кетиб къалырын ангылаб, къычырыб тохтатханды,
– Былай кел къатыма! — деб хыны этиб чакъыргъанды,
Гюрджю сёз салмай къайтыб аны къатына келеди.
–  Не айтырынг бар эди, айт, эштейим, — дейди.
Деу эки тобугъунда эки суратны кёргюзеди.
– Экисинден къайсысы ашхыды? –  деб соруб кёреди.
Гюрджю да, макъа сурат бла къыз суратха кёзюу къараб:
– Сени джюрегинг къайсыны джарата эсе, ол ашхыды, –  дейди.
Деу, Гюрджюню обур, азмыч акъылын джаратыб:
–  Сен Джюзелик хан уланса, къайры бараса? — дейди,
Гюрджю келиуан бла Тарыкъ базаргъа баргъанын ангылатады,
Джарлы юйдегиден болуб, хайыргъа баргъанын айтады.
Джашур Гюрджюню хапарын эштген къара Деу,
Эки узун бутун этиб эки къадама тиреу,
Сюйюнюр болуб, кесин тыбыр тилекчи эте,
Деулениб ёрге тургъанды, тёппеси Кёкге джете.
–  Андан меннге бир тум къара киштик ала кел,
Насыбы бар адамса, аны меннге берир болуб къайта кел,
Джолда келе, тюбер сеннге бир бургъан джел,
«Деу керек!» - десенг, тохтар, ол тохтаса, алай кел.
Гюрджю да гыбыт бла сууну кёлтюрюб кетгенди,
Деу бла тюбешине сейирсине, келиуаннга джеттенди,
Суу алыб, сау-саламат къайтхан Гюржюню кёрюб,
Нёгерлери, суу ючюн, джигитлиги ючюн эки къат къууаныб,
Гюрджюню андан да бек сюелле, таукеллигин джаратыб.
Бюсюреу эте, суусабларын кесе, сууукъ суу ичелле,
Сонгра кюн иссиде узакъ джолларына тебрейле.
Ала бара, узакъ бара, кете, узая, джете бара,
Джолоучулукъдан арыб, инджилиб, Тарыкъ базаргъа джетелле,
Тёрт дуния джыйылгъан базарда сатыуларын этелле.
Гюрджю да, Деуню аманатын антлы толтура,
Учсуз-къыйырсыз базарда хар кимге энчи сора,
Сатыуун бошар-бошамаз къара киштик излейди,
Алайда табмай, узакъ кетиб, элде бир къартха тюбейди,
Ол киштик сюрюую бар къартдан бир киштик тилейди,
Сюрюуню ичинден сайлаб джаратханын алады,
Эм уллусун, ариуун, тум къарасын алады,
Уллу багъа бериб, тилеб, джалыныб алады.
Къара Деуге бет джарыкълы тюберине къууана,
Келиуан бла тебрейди Гюрджю, ызына атлана.
Артмакъда киштиги, къадыр джюгю хакъын да ала,
Келиуан джол кесе, солуй, Мёнгюр джерге джетгенди,
Алгъыннгы джерде тохтаб, суу ючюн мычыр оноу этгенди.
Биягъы Гюрджю эрлай, гыбытны алыб, чабыб кетгенди,
Келлигин сакълагъан Деуге тюбеб, киштигин бергенди.
Таза иннетли Гюрджюню сырын сынагъан Деу,
Гюрджюню джаратса да аккыллы тургъан Деу,
Кёлюн басыб, аны кертиси бла джаратады Деу.
Чыгъарыб анга бир тёртгюл къошунчукъну береди:
–  Бу мени джети азий бёлегине саугъамды,
Юйге баргынчы, ачма муну чыртда! — дейди,
Саугъасын алыб, Гюрджю суу бла келиуаннга къайтады,
Нёгерлерине Деу анга къалай тюбегенин айтады,
Сорукъгъан келиуан джангыдан джол тартаргъа чыгъады,
Мёнгюртюден Сибилтиге кете, джол къората барады.
Бу не болур экен деб, Гюрджю къошунчукъну ачады,
Юйге джеттинчи ол бир да тёзалмай, ачыб къарайды,
Къараса уа – ичинде джети джылтырауукъ гаккысы бар,
Ол бюсюреусюз этед, билмей аланы болгъанын нар.
Тёртюсюн тёрт нёгерине чыгъарыб береди,
Ючюсюн а кесине къоюб, Айеликге деб элтеди.
Айелик да, быланы кёрюб, хош келди айта чыгъады,
Хоншусунда олтургъан анасына сюйюмчюге чабады.
Узакъ джерде айланыб эсен къайтхан баласына,
Тейри алгъыш эте тюбеди анасы баласына,
Къучакълады, ийнакълады. «Кюнюм!» – деди баласына.
Гюрджюню нёгерлери да кече алайда къалыр болдула,
Къонакъ тепсиле джасалыб, къонакъла сыйландыла,
Ашаб, ичиб бошаб, къонакъла тёрлю тынчайдыла.
Айелик бла анасы да Гюрджюге хапар, джукъ соралла,
Ол да къалай баргъанын, не кёргенин алагъа айта,
Услу, къара деу бла эки деменгили тюбешин айта,
Юйге баргъынчы ачма деб къошунчукъ бергенин айта,
Тёзмей ачыб къараб, гаккыланы кёргенин айтады,
Тёрт гаккысын тёрт нёгерине бергенин айтады.
Ючюсюн а Айеликге къоюб, келтиргенме, дейди,
Къошунчукъну артмакъдан чыгъарыб, Айеликге береди.
Хан къызы, акъыллы, билимли Айелик,
Хан турундан хапары бар Айелик,
Къошунчукъну ачыб, юч нарны кёргенди,
Гюрджюню аяусуз аны ючюн этгенин билгенди.
– Уллу Сибилтини ханы атам да юч нарлы ханды,
Бу юч нар аны бла тенглик берген хан турун санды,
Алагъа берген тёрт нарны билдирмей бери алсанг,
Джети нар Джюзелик Джюзен хан турун болады,
Ханлагъа хан болуб, ол ханлагъа этеди бийлик,
Аллай ханнга джер джюзю бойсунады, — дейди Айелик.
Гюрджю да тилеб тёрт нарны ызына алады,
Джюзелик ханлыкъгъа джети нары бар Айелик,
Джюзен хан турун къала ишлетеди Сибилтиге Айелик,
Тёрзюгю болурча джюзюне Тейри Джюзелик,
Ол, къаланы ичин, тышын алтындан джасатдырады Айелик,
Атасын къонакъгъа чакъырта, ёзюрле иеди Айелик.
«Джюзелик ханнга къонакъ болсун», — деб айтдыра,
Тауушлу баргъан ёзюрлеге джерни сагъайтдыра.
Бу хапарны эштген юч нарлы Элгошар хан кюкюрейди.
Мени джериме Кёкденми тюшдю Джюзелик хан дейди.
Амал не, Элгошар, сейирсине, къонакъгъа тебрейди,
Атасы келсе тюшерик уллу тёрюкню,
Андан къалагъа баргъан джолну уа алтындан джасайды,
Бар адамын джыйыб, атасыны келлигин сакълайды,
Мангылайында Джюзелик Тёрзюгю джылтырай,
Кийген кийими кёзню къамата, алай сакълайды.
Джюзелик джасаннган Гюрджю да аны бла сакълайды.
«Кимге бойсунур болдум экен?», — дей, сагъышлы келген Элгошар
Кенгден огъуна дунияны джарытхан къаланы кёреди,
Уллу Джюзелик Тейри кеси ишлегенди ансы, дейди,
Адам быллайны этерми? Нечик сейирди! – дей келеди,
Къоркъгъанын селен сериуюн унутдура, къалагъа джетеди.
Аны, кюмюш Тёркюде ёзюрле атдан тюшюрюб,
Къалагъа баргъан алтын джол бла ышыралла, къачын кёрюб.
Айелик, атасын алтын къалагъа кирме къоюб,
Аллына чыгъады билдирмез болуб, шоштур уюб,
Атасы, табыныб: «Джюзелик, Джюзен Тёрлю хан,
Таныялмайма, танысам эди сени», – дегенди,
Айеликни къатына Гюрджю да келиб сюелгенди.

7 Заказ № 412

Элгошар дагъыда, табыныб: «Кимлесиз?» –  деб табыннганды.               
Алтындан, инджиден, окъадан кийимлери джылтырай,
Айелик, атасыны къатына келиб, шумтур табыннганды,
Юч нарлы хан турун тёрзюгюн атасына кёргюзгенди,
Атасы, дагъыды танымай: «Къызымы тёрзюгюн сизге ким берди,
Къызым Айелик къайдады? Не этгенсиз?», — дегенди.
Айелик, атасыны керти къыйналгъанын кёрюб:
–  Атам, мен Айеликме! — деб, андан да джууукъ келгенди,
Элгошар, ийнанмаз болуб, ёзюрлерин чакъыргъанды,
–  Къызымы къайры элтген эдигиз? –  деб къаты соргъанды.
Ала да, «былайда бир джарлы къатыннга къойгъанек», — дейдиле,
Къараб ол юйню уа алайда бир да кёрмейдиле,
Болмазын билиб, Айелик атасына хапар айтханды,
Анасыны, Гюрджюню хапарын да джарашдырыб айтханды.
Алайда атасы, акъыллы, ангылы, этимли къызын таныйды,
Джунчуса да, Айеликни Джюзелик ханлыгъына къууанады,               
Айелик бла Гюрджюню тойларын этеди юйлендириб,
Джюзен Джюзелик хан турунда кёреди тёрлендириб.
–  Сиз джети нарлы, мен юч нарлы! — деб алгъышын этеди,               
Акъыл сёзюн айтыб, бойсунукъ ханлыгъына кетеди.
Уллу Сибилтиди Айеликни Джюзелик ханлыгы,
Сыйы ёсюб, джер джюзюне айтылады ханлыгъы.
Узакъ Тарыкъ базаргъа сатыугъа келиуанла ие,
Ол оноуун оюмлу эте, хар кимге кюнча тие,
Къууандырыб тургъанды ханлыгъында адамларын,
Кюнден кюннге бегите аланы джашауларын.
Болса да бир кюн саудюгерлери тоналыб къайтадыла,
Кимлери къырылыб, кимлери сау-эсен къутулуб,
Келиб Айеликге хеттиуланы тоноуларын айтадыла.
Айелик, терсликни кечалмай, Гюрджюню ары иеди,
Джангыдан келиуан къураб, аскер бла ашырта иеди.
Гюрджю, келиуанны алгъа джибериб, кеси туракълай баргъанды,
Хеттиуланы чабарларын марай, сакълай баргъанды.
Келиуан Мёнгюр джерден ётюб, Тарыкъ джерге джете,
Уллу, тар ёзенде джол кесер аууш къонушха джете,
Букъгъан хеттиула келиуанны къуршалай чыкъгъандыла,
Гюрджю да джетиб аланы къуршалай, джоппу джыйгъанды,
Къанлы сермешиу башланыб, хеттиуланы хорлагъанды.
Экинчи алайда кишиге къоркъунуч болмазча этгенди,
Аскери бла келиуанны ашыра, Тарыкъ базаргъа джетгенди.
Ол базар бла таныша, адам сатхан джерге баргъанды,
Бир джылагъан тиширыуну кёрюб, къатында тохтагъанды,
– Эгечим, нек джылайса, кимсе? –  деб соргъанды.
– Джерни Кюн батхан къыйырындан келгенбиз,
Кюнлери бата, тюб болуб баргъан иеберлерибиз,
Къаугъаран Астур деб бир къазауатчы келген эди,
Андан джанлай, джерибизден, джуртубуздан кетдик,
Келе-келиб, итрукъла деген адамлагъа тюбедик,
Ала сюрюб келтиргендиле бизни Тарыкъ базаргъа,
Юйюрюбюз бла кимге болса да къулгъа сатаргъа, – 
Деб, тарыгъа, джазыкътур джылагъанды ол къатын.
Джерде топал джашчыкъны кёргюзюб: — Мынга  не этейим?
Кюнюм да батханды, — дей, дагъыда джылайды къатын.
Гюрджюню джюреги ачый, эсине гитче заманы тюшгенди,
Джашчыкъгъа, анасына джаны ауруб,гюрюлдегенди, тебрегенди,
Итрукъланы алайда къырыб, тюб къаракъ этгенди,
Кюнлери батар иеберлени биргесине алыб тебрегенди,
Аскери бла ашыра келиб, Мёнгюр джерине джетгенди.
— Уллу Сибилтини къыйыры бектур мёнгюр джериди,
Мёнгюр джери сизни мёнгюр эл этсе уа! — дегенди,
Кюн кёрмезлик иеберлеге кюн, джер бергенди,
Джазыкълыкъ чекмез этиб, алайда джерлендиргенди.

7*

Ол топал джашчыкъны уа биргесине алыб, Айеликге элтгенди,               
Мени сау эттенсе, муну да эт деб, къорлу тилегенди.
Акъыллы Айелик джашчыкъны багъыб сау этгенди,
Къартлыкъгъа дери джаша деб, анга Къартлы атагъанды.               
Сибилтиде чаришлеге къошула, Къартлы чыныкъгъанды,
Къайда да алчылыкъны алырча, джарагъан джаш болгъанды,
Ол кёзюуге Гюрджюню атасы Тюнгерикден къайтады,
Астурну келмез болуб анда джерленнгении айтады.
Джашыны джашаууна, келини Айеликге чексиз къууанады,
Айеликни Джюзелик ханлыгъында уллу къууанч башланады.
Къайын атасыны сау-эсен келгени ючюн башланады,
Элгошар ханны гитче къызы Сибилекни тою башланады.
Сибилек бла Къартлы юйлениб, ол аланы тойлары болады.
Хар кимге туру тойда Айелик, кюеую Къартлыны чакъырыб,
Мёнгюр джерге анасына ашырыр болуб чакъырыб,
Мёнгюр джерге мёнгюр бол деб, анга бир нар береди,
Къартлы да къууана, Сибилек бла Мёнгюр джергe кетеди,
Сибилек бла джашай, джангыз нарыны бийлигин кёреди,
Мёнгюр джерде иеберлени да ол мёнгюр эл этеди.
Ма андан бери Гюрджю къутхаргъан иеберлеге дей гюрджюле,
Эки баджаны — Гюрджю бла Къартлыны — халкъы дейдиле.
Алай башланнганды буруннгу Уллу Сибилтини джашауу.
Огъурлу, тёрлю Аккы-хандан башланнган джашауу,
Аны уланы хан улу Айсунну артдагъы джашауу,
Ёлюмсюз Айеликни ёлюмсюз, къорлу джашауу,
Айсунну тёрт батыр, ётгюр уланыны джашауу,
Акъыллы Айеликни айтыулу, селен сейир джашауу,
Джети тёрлю нарны джыйырма джети джашауy,
Бурунладан бери айтыла, халкъны эсинде къалгъанды,
Джыйырма джети ёмюр джашауну ётдюре алай келгенди,
Ким да сюйюб тынгылагъан ёлюмсюз тауран болуб джетгенди.

                1977 джыл, джай чагъы.

ЮЧ КЪЫЯМАТ

(Джыр-кюу)

Очерк джазар эдим деб, 1959 джылны къачында Карачаевскеге атамы тамадА къарнашы Къонакъбийге тюберге бардым.
Ол 1914-чю джыл кеси разылыгы бла биринчи дуния къазауатха кетгенди, «Дикая дивизияны» ёзгентинде (составында) болуб Армавирден чыгъыб, Венагъа дери джетиб, алайдан къайтханды.
Къазауатда джигитлиги ючюн ол эки «Георгев» крест эмда талай медаль бла саугъаланыб келгенди. Сау-эсен къайтыб махтаулу келгенине эл джыйылгъан къууанч болгъанды. Къонакъбий айтыугъа кёре, атасыны тамада къарнашы Ортабай ол къууанчда, джыйылгъан джамагъатны тилеги бла, «Юч къыямат» джырны да джырлагъан эди дей, хапарын бошайды.
Алай а, «Юч къыямат» деген джырны не джыр эди деб, билирге излеб сордум.
Къонакъбий айтыугъа кёре, бу сейир джырны ким этгенди деб, джыйылгъан джамагъат да соргъан эди. Алай а Ортабай, «атам джырлаучан эди, Къайтлы этгенди, мен да атам джырлаб юреннгенме», — дегенди.
— «Юч къыямат» джырны сёзлерин айтсанг,  — дедим Къонакъбийге.
— Мени эсимде бир кесеги къалгъанды, — деб, меннге «Юч къыямат» джырдан Къонакъбий талай тизгинни айтыб, мен да джазыб алдым. «Аны Бесен аслам биле болур, ол да джырлаучан эди, анга да тюбесенг» — деди.
Мен кёб мычымай Бесеннге тюбедим. Ол джырны джырлаб, къалгъанын джазыб алдым. «Бу бек узун джыр эди, атам Ортабай айтыугъа кёре, сау кюнню джырланныкъ джыр болгъанды. Мен да толу билмейме», — деди ол. Бесен Ортабайны тамада уланыды, уста тебсеген, тойну, джырны сюйген адам эди. Ол 90 джылдан аслам джашагъанды. Кертиси да, бу джыр уллу магъанасы болгъан, къарачай-малкъар халкъны джашауун ачыкълагъан сейир джырды. 1959 джылны къачында мен аны джазыб алыб, джарашдыра башладым. Бесен айтыудан, джырны сёзлерин джангыз адам кеси энчи джырлаб, эжиу сёзлерин а талай адам джырлагъанды. «Къаял Къайтлы уа кимди?» — деб сордум. «Ол Аппий ханны ёзюр джырчысы болгъанды», — деб ангылатды.
«Юч къыямат» бла биргелей, Бесен Аппий ханны хапарын, Арма-Гумма къаланы хапарын, «Тейри ти-лек», «Гуммата», «Майта», «Дюге баста» джырланы айтыб джаздырды.

«ЮЧ КЪЫЯМАТ»

(Халкъ джыр-кюу)

Бесен атасындан эштгеннге кёре, магулла келген заманда, Аппий хан, Маджар къаладан талай адамны джыйыб, алагъа былай деб борч сёз айтханды.

Тебрегиз дженгил,
Болугъуз тенгил,
Атлагъыз кенгил,
Болмагъыз сёнгюл,
Кёлленсин кёнгюл.

Къараджуртда Нартландыгъа барайыкъ,
Наратландыда тарханланы джыйайыкъ.
Бирсилей къору къаджауукъ болайыкъ.
Къору къоюндакъгъа дженгил джетсинле,
Къаугъарларын джыя, теркий келсинле.
Айт, сёзюмю бары ачыкъ билсинле, эштмегенле бютеу эшитсинле,
барына ёзюл батчала барсынла, мени буйругъуму айтсынла,
Къору къоюндакъгъа джыйыб къайтсынла.

Къапы къоюндакъда къапыкъаз тарханнга,
Арты-оз къоюндакъда Алпхазсы тарханнга,
Айа къоюндакъда Гилхазсы тарханнга,
Инджик къоюндакъда Таухазсы тарханнга,
          Дженлик-Къоюндакъда Гаухазсы тарханнга,
Анда таша, тахсалы бола,
Магулладан кери джыйыла,
Киши кёрмезча, терен бугъа,
Къору къаджауукъ болуб чыгъа,
Джауну аяусуз, дертли ура,
Магулланы ызына бура,
Маджар талагъа джете бара,
Джуртубузну къоруй къорунчлу,
Джерибизде болуб орунчлу.

Алай бла, магуллагъа бойсунмаай, Аппий-хан тёрт уланын: Алпгурну, Ойсангурну, Озангурну, Озалпны — биргесине алыб, ханлыгъында сауут-саба тутар беш минг адамны да джыйыб, магулладан джанлай, Къараджуртну Нартланды джеринде «Къору къоюндакъгъа» (бусагъатда Красногорканы джери) ташагъа келгенди. Эки уланын: Алпгур бла Ойсангурну — эки минг адамын джыйыб, алагъа былай деб, тилек-алгъыш сёзюн айтханды:

Сиз Шаруханнга барыгъыз терк,
Каттийан ханнга бола билек,
Аны болуму бек къыйынды,
Ол бютеу Гумманы сыйыды.

Къонджакъ ханнга ёзюр джырчысы Озалп Баян этген джырны кесини ёзюр джырчысы Къаял Къайтлыгъа джырлатыб, аланы алай ашыргъанды Каттийан ханнга болушургъа. Аппий ханны Каттийан ханнга дагыда тилек-алгъыш сёзю:

«Юч къыямат»
(Халкъ джыр-кюу)

Къонджакъ ханча тёрлю болсун хорламы Каттийан ханны магуллагъа къаршчы къаугъасында, дегенди. Аппий хан бла Каттийан хан къарнашладан туугъанладыла.
Къарачайда Аппий ханнга бир-бирде «Маджарда ханыбыз Аппий хан тайгъанлы, джети атагъа айландыкъ», — дейдиле.               
Халкъда «Аккы хандан Аппий ханнга дери ханлыгъыбыз болуб тургъан халкъбыз биз» деген сёз да барды.
Бесен айтыудан, Аппий хан, Нартландыда тарханланы джыйыб, алагъа да джети минг адам джыйдырыб, къаугъарларыны санын он мингнге джетдириб, Нартландыда 10-12 джылны магулла бла урушха башчылыкъ эте, сермеше, джылы келген адам болуб ёлгенди. Эки уланыны бири Озалп Шатбек сау къалыб, Гиляч тарханда эрде болгъан эгечини юйюне баргъанды.

Магулла алайгъа да джетгендиле. Озалп Шатбек алайдан Къарт-Джуртха, андан да Хурзукга кетгенди. Анда юйлениб, юч джашы бла юч къызы болгъанды. Тамада уланы Элтуугъан Шатбек болуб, аны уланы да Сонгай Элшат болгъанды. «Юч къыямат» джырны Аппий ханны ёзюр джырчысы Къаял Къайтлы, ол кёзюуде 32 джылгъа джетген джаш болуб, Къору Къоюндакъда «Эки къыямат» деб атаб этгенди. Артда, Темир асхакъны къаугъасындан сора, аны салгъан хатасын да «Юч къыямат» деб атаб, Сонгай Элшатны тилеги бла, Къаял Къайтлыны туудугъундан туугъан Шошта деб бир джырчы джаш этеди.
Бесен халкъны историясын, джырларын, тойларын сюйген, кёбню билген, уста тебсеген, джюрекли, ётгюр адам эди. Бесен айтхандан, артда Къаял Къайтлыдан Къайитлары, Шоштадан Шошталары тукъумла чыгъадыла Къарачайда.

Къору Къоюндакъда Къаял Къайтлыны Аппий ханнга ёзюр, бийюк сёзю:

Алды къолгъа
Алты къыллы
Тин къобузун,
Чыкъды алгъа
Тору атлы,
Болуб созун.
Айтхан сёзюн
Созуб узун,
Эркли бошлаб
Джарыкъ джюзюн,
Былай башлаб
Айтыр сёзюн:
«Деуер джюрек,
Бёкгюр бёгек,
Деу Аппий хан,
Элинге джан,
Джеринге сан,
Къара кюнде,
Ёге тюнде,
Къаугъар джыйыб,
Къанлы джауну
Аллын тыйыб,
Ура, бура,
Джолун тута,
Къаял Къайтлы,
Сёзге антлы,
Айта башлай,
Дейди былай,
Сёзню сайлай:
«Сюр-сюрегим,
Джюр-джюрегим,
Хан мёлегим,
Тин-тилегим,
Ёр нёгерим,
Къайда да бир,
Экибиз бир,
Ёрюз бийим,
Накъут тийим,
Джаннга татлы,
Джашау танглы,
Элге энгил,
Тенгнге тенгил,
Сюйме сюйген,
Узакъ кёрген,
Кюбню билген,
Акъыл алтын,
Билки белги,
Джашау керги,
Тюргю терги,
Эрч ханыбыз,
Эрк джаныбыз,
Танг тангыбыз,
Халкъ ханыбыз,
Туудукъ тёлгю,
Эсме бёлгю,
Джаугъа — эргю,
Оноу — ёрю,
Джюзен тейри,
Онгун — бери,
Терсин — кери
Этсин бизге,
Болмай ёзге,
Кетсин магул,
Болуб согул,
Халкъ байысын,
Энтда къайтсын
Элге эллик,
Бизге бирлик,
Маджар къала,
Къутун сала,
Аппий ханым,
Къайтыб санга,
Келиб къаннга,
Хассы эрлик,
Берсин бийлик.

Къору къоюндакъда Аппий ханны сёзю:

Кечелени уята,
Тауну, тюзню уюта,
Сынгар кёз кёрмез келдик,
Шыкъыртсыз джюрюй, джорта,
Къору къоюндакъгъа джетдик,
Тохтай, тохтауут этдик,
Аскерге солум бере,
Джаудан узакъда бола,
Къоруннга терен кире,
Букъ Къору къоюндакъгъа,
Къорунчлу къору болду,
Къарай къарауут турду,
Магуллагъа хас турду.
Аппий хан сёзюн айта,
Ауазын танг субайта:
Тынгылачын, туугъан джерим,
Сагъайыб тынгыла, элим,
Къаял Къайтлы сёлешсин,
Эр джюрегинг кёлленсин,
Уланынгы джырындан
Тогъайсын джанынг саудан,
Къылынга джете сингсин,
Аны магул кюч чексин,
Сёзюмю Къаял Къайтлы
Айтсын, болуб сёзю айтлы,
Джыр нёгерим, ёзюрюм,
Джюрек сезим — тёзюрюм, —

Дей, Аппий хан, аны бла сёзюн бошай, Къаял Къайтлыгъа джангыдан сёз бериб, «Эки къыямат» джырны алай этгенди ол. Атам Ортабай аны къурауда хапарын айта туруучан эди, джырын да джырлаб, — дейди Бесен.

«Юч къыяматны» (халкъ джыр-кюу) эжиу сёзлерин талай адам джырлайды.

Болгъанды дейле анга алай;
Юч къыяматны кёзюуюнде
Ханлыгъыбызны чача, тонай,
Ханукканы бийлик джеринде,
Магул алгъачны къайгъысы эд,
Ой, ой, ой, ма алай эд, ой, ой,
Къурч хасны джутхан ёмюр эд, ой,
Ол ма алай эд, ма алай, ой,
Деу хас элек-элек болса да,
Бурхусу Къараджуртда ёсдю,
Нарт саны джюз бёлек болса да,
Юч бёлек Нартландыда кёркдю,
Хар бёлеги энчи ат алыб,
Нартландыда къысыл къалыб,
Хассы юзюгю да унутула,
Къанлыдан эмиле, джутула,
Къалгъанында, узакъгъа сюре,
Талай къауумгъа, къулгъа бёле,
Кюн бермейин, таркъай чачдыла,
Бек къыйын джерлеге атдыла,
Ол къыяматны хатасыды,

(Джырны саудан текстин биреу джырлайд)

Туугъан джери Айа-элик,
Нартландыда эте бийлик,
Кеси хассау, джурту Гуммик,
Къанджай-къомул алан келди,
Хас аланлыкъ хан алды,
Хассыгъа энчилик берди,

Уллу Къанджай, къанджай джери,
Болуш тауну тюшгюнери
Алты-ёгюзню белгиси
Болгъанды чекгиси.
Кенгерес баджакъла чабыб,
Къайгъы, къаугъа, тонау салыб
Тынч къанджай джери тебренди
Къанджай джери бек дертленди
Баджакъ Къомулну хорлады.
Сау къанджай юзюк къозгъалды,
Алты-ёгюз да джолланды,
Болса да, айры турдула
Кери бола, эрч бардыла
Алты-ёгюз бек эрленди
Саудан къаршчы тебрене,
Узакъ джолгъа терк кёллене
Къаршчы чыгъа, айры бола,
Къобул баджакга къошула,
Баджак ёзгентге бойсуна,
Ханы, бийи да къалмады
Ёз къобуна, эрк ойсуна
Ёзге мадары болмады.
Алты-ёзюз чегин билмей
Ёз бийлигине бойсунмай
Бай къанджай джерин онгсунмай,
Къанджай къомул алты къауум,
Этмей тёзюм, акъыл, ойум
Баджакла бла къача келди
Баджак ханнга ёзюл бола,
Узакъ тюнгюнерге джетди,
Къомул аланлыгъын ала
Энчилик иннети тола,
Баджакдан узайа кетди.
Сибилтиде хасны джурту
Нартландыда ёзюл турду
Ёрюз алан-бий Байзак
Аланны хассыгъа къошду,
Барын эте алан къомуллак,
Хассыны ёзгенти болду.
Байзакны эгиз къызлары
Махтаулу, сыйлы сырлары
Байра бла Сайра бар элле.
Байра Къаранджайда эрде,
Сайра Алпджайда болгъанды,
Алты-ёгюз алан къобу
Байзак бийни солт оноуу
Къаранджайны хан этдиле,
Къомуллак алан къобуна
Алантыгъа тёр бердиле,
Солт болду Хасдан къоруна,
Джазак бий алан къобуна,
Къанджай къомул деу аланы
Кёб эди санаусуз саны.
Къараджуртда Хассау джерде,
Къадау таудан Къор-тау тёрде
Беш бёлеги джергил болду,
Хас джери аландан толду.
Бары болуб джарлы, джалан,
Къомул къанджай алан,
Юйюр-юзюк атын сакълай,
Хассау бла бирлеше турду
Кеси энчилигин джакълай,
Къарачай Къобанда джашай,
Алай ётдю аны кюню
Ёхтем хассил — алан юню.
Къараджуртда бийлик салды.
Уллу Хассаудан айырды,
Хассыны бирлигин бёлдю,
Уллу Хасха къанлы болду,
Акъа-джурт анга кёб тёздю,
Уллу Хасда Хазар тууду,
Хассау джуртун бирсин къошду,
Бийлик салды Хассы хазар,
Хорлам алды озар-хазар,
Гум огъучулла къабарла,
Этелле къылыкъ сабирле,
Къапыхасда алан чабарла
Болалла сылыкъ теберле,
Къара тубан, уллу аскер,
Ийди хассы Хассауукъгъа,
Къапы хасда къоймай эл, джер,
Эуритге къайтхан Ханукга,
Магул бийлик эте худжу,
Гумми халкъы айры болду,
Кёбю табмай азыкъ хунджу,
Бир къаууму къазакъ турду,
Кери кете, бугъа, тонай,
Ёре джашай, терк байыды,
Бир бёлеги, кюнюн санай,
Ачлыкъ ёлюмню сынады,
Гумми халкъыны бир талайы,
Дагъыда кете аллайы,
Къазакъ джашау онгсуз этди,
Ханы бар халкъы эмилди,
Бир къаууму тонаудан бай,
Къалгъаны худжу, табмай джай,
Аманлыкъ эте джайылды,
Гуммини чача айырды,
Темир асхакъ теркге джетди,
Уллу Хассау аны чекди.
Хассау джуртну элек этди,
Алхан-джуртдан ёте келди,
Къапыкъ Хасха бек ёчюкдю,
Къанлы ёчюн ала ётдю,
Къыра, сюре, алай кетди,
Джоппу сюре, узакъ элди,
Хассау джурту ёче барды,
Хассы халкъы ёксюз къалды,
Юч къыяматдан арыды,
Мастыкъ гуду онгун алды,
Теркден ары — Гуммик хассы,
Теркден бери — Къапыкъ хассы,
Уллу Хассау айры болду,
Темир асхакъ къаты урду,
Къаджау чыкъгъан деуер хассы,
Аямады бара къаршчы,
Джауну эте оба бассы,
Ненчанг бола джигит башчы,
Ол къазакъ джашай эрикди,
Тейриден кери терикди,
Тили башха, дини ёзге болду,
Туугъан гумми джерин урду,
Кеси халкъын башха кёрдю,
Казакъ къауум эте бёлдю,
Гумми юзюгю хаз базакъ,
Алай тууду болуб къазакъ,
Джангыз джюрюй, къазакъ къауум,
Артда болду патчах сауум,
Уллу къралгъа къорунч къорум,
Этмей джаугъа кечим, сорум,
Турду таджи таджал бола,
Бек элин, шахарын сала,
Бирселей, къошула, бегий,
Гумми къазакъ, къаны эрий,
Не этейик, мадар бармыды,
Темир асхакъны къаугъасыды,
Туугъан джуртун хас нартланды,
Минги Тауну мёнгюр ышыгъыд,
Хас Къарачай энтда хасланды,
Къор Тауну Арты-Оз ташыгъы,
Джашауунга бекгич болду,
Джанынга тин джюрюш бола,
Къайгъыра сакълауул болду,
Ёмюрюнге ёмюр къоша,
Къыяматланы узайта,
Къыт сагъатда эрк джолута,
Ачыу кюнлени шошута,
Энтда хас бол дей, болуша,
Къор бола, эсенлик тилей,
Чомарт джюрегин ачыкълай,
Уллузер къыяматладан
Улуй, ытда-бытда къалыб,
Тая юч аджаллы къытдан,
Ётдюнг аладан алджамай,
Ол ёлеуден джанынгы сакълаб,
Къалгъанса, Хассау Къарачай,
Хас юзюк, Минги Тау джуртунг,
Туугъанлы ёсген къут джеринг,
Джети хассы бёлек бола,
Джети джерде джана отунг,
Таныгъанлы адам кесин,
Бийлигинги кёре турдунг,
Кюн тейри сеннге къор бола,
Ёрюш джолгъа чыгъа бардынг,
Хасха ёрюз бийлик бере,
Хас халкъым онглу тёр алды,
Джети бёлегинг бириге,
Ханлыкъ джашауунг керикди,
Мийикликге къанат къагъа,
Хас уллу джолгъа атланды,
Тейри сеннге ийнакъ бере,
Талай ёмюр къучакъ керди,
Хассау джуртунгу бек сюе,
Зауугъунгу анда кёрдюнг,
Ёсе, джашай, джашнай бара,
Къыяматлагъа тюбединг,
Ол хыянатдан сериге,
Сонгра башладынг седирей,
Джети джюрекли бийликде,
Джети юзюкден эллеринг,
Тейриден эуритге къайта,
Ол эте халкъынга хата,
Ёз ханлыгъын кеси ойгъанд,
Уллу халкъын дертли сойгъанд,
Ханукга хандан ёпкелеб,
Гум Хассау джуртдан ёнгелеб,
Хар ким бирер джары кетди,
Бек узакъ джерлеге джетди,
Ханукгадан къача барды,
Джол джюрюй, инджий, арыды,
Бош джер кёрсе, энчи эте,
Хоншу бола, кесин бегите,
Алай тохтай, джурт сайлады,
Тюнайыкъда орун алды,
Биринчи болуб къачдыла
Къадау Таудан кагау азла,
Къапыкъ тюзден къапыкъ азла
Таулагъа синге букъдула,
Тюн айыкъгъа джолун тарта,
Джолларын кесе, солута,
Гумми тюзледен чыкъдыла
Ёттюр, бёгек огъучулла,
Аланы сюре бардыла
Къапы артындан къабарла,
Къобан ёзенден сабарла,
Солун тюзден къарабашла,
Джайыкъты джерге кёчдюле
Арты-оз джерден кашкайла,
Тау-Арты джерден ётдюле,
Къыямат салды Ханукга,
Кесин алдатыб эуритге,
Джыялмай аны джорукъгъа,
Къарнашы тёздю бек кёбге,
Хаз юзюгю, бютеу Хассау,
Бушуу чекди, тюшюб алджау,
Ханукга болду сант-сангырау,
Бермей хасха тейри джашау,
Энчи, эркин кюнюн алды,
Халкъын чача, къайгъы салды,
Хас джери Хассау улуду,
Хас кери кете къуруду,
Кёрен джурту Хас хаслансын,
Минги Тауну, Къобан сууну,
Къор Таудан акъгъан Терк сууну
Ажымлары тур уянсын,
Тарыгъыу сёзюмю айта,
Ётген замандан башлайым,
Бюгюн аны сизге айтыр
Ма ол деу Хассыны джыры,
Энд къайсы ёмюрде къайтыр
Ол тас джашауну сыры?
Нарт хасны хас кючю ёчдю,
Ахыр кюнесине джетди,
Эрлик берген къаны сёнгдю,
Эркин кюню таркъый кетди,
Джашнагъан хас джурту ёнгдю,
Джырлай, тарала айтама,
8 Заказ № 412
Хасха джетген къыяматны,
Туудукълагъа сала антны,
Унутмагъыз сиз да аны,
Ёмюрле да бёлеу ёте,
Хассыны джута ётдюле,
Нарт хасха ёгелик эте,
Хасны джигине джетдиле,
Хассы халкъымы сагъайта,
Къыяматланы хапарын
Барынга толу айтайым,
Сиз аны сейир кёрмегиз,
Тилерим: сансыз этмегиз,
Эсигизге, ой, салайым,
Ол заман керти ёлет эд,
Хассы халкъына ахыр эд,
Къанлы кёб, кючюнг джетмеди,
Джети юзюкден эллеринг
Тюзде, тауда джокъ чайнала,
Джети джюрегинг эзилди,
Къошда тургъанла къутулуб,
Кими да сескекли болуб,
Бирер джары терк къачдыла,
Къаялада сау къалгъанла,
Джер-джерде джангыз баргъанла
Къая ранлада букъдула,
Тар джаргамлагъа къысылыб,
Джайлыкълада чалкъы чала,
Бугъа, джунчуй, лагъым излей,
Уллу тейриге ышаныб,
Кечинмек эте турдула,
Инджий, къамаларын билей,
Умутлу болуб, ийнаныб,
Ол кюч берсе дей, базыныб,
Къыямат кюнле, дей, ётселе,
Хар атхан тангнга къууана,
Сагъыш эте, оноу эте,
Терен букъдула ойлана,
Кеслерин джаудан джашыра,
Онгсуз кюнлерин ашыра,
Ала неге да тёздюле,
Ким къайда болур эркен? — дей,
Джанларына тилек тилей,
Чыгъа, джыйыла келдиле,
Энтда барын джыйсакъ, дешиб,
Тушманнга бетлеш эришиб,
Бир-бири бла кенгеш къура,
Дагъыда аллай талайы
Джыйыла, келе, хассыны
Джанын къоруулай, бек турду,
Къанлы джау келсе, тюбеше,
Аны бла даулу сермеше,
Эллери отун ышырды,
Къарачай къобан джурт болду,
Джангы джашауун башлады,
Хас халкъым къарачай болду,
Ханы бар уллу халкъ эдик,
Ханлыгъы бар хас халкъ эдик,
Юч деу къыяматны чекдик,
Хансызлыкъ джетди, термилдик,
Къыямат кюнде тентиредик,
Талайыбыз кери кетдик.

Джерибизни джек кюседик,
Ёзге джерледе джегилдик,
Киши бийликде эмилдик,
Башха тиллеге терилдик,
Хасны кюню тутулду,
Ёрюз Хас аты унутулду,
Болса да тууду не мадар,
Таухас бёлеги бир къадар,
Тауну, ташны да кемирди,
Ёсдю, кюч алды, тирилди,
Узакъ ёмюрге къор болду,
Къыяматладан къутулду,
Юч деу къыяматны кёрдюнг,
Абын-сюрюн эте ётдюнг,
Мал кюте, таулада бугъа,
Бара кийиклеге уугъа,
Терен букъгъанса, Къарачай,
Хассы юзюгю Къарачай,
Джууаш гумман бадахла
Сюргюнчде болдула басакъ,

8*

Ханлы-къомул аланла –
Анда-мында къулгъа джасакъ,
Хассы юзюкню джойдула,
Кери джерде ёле азакъ,
Ханлыкъ къаласын ойдула,
Хан обасы къала къазакъ,
Бизге джылау-сыйыт салгъанд,
Шау болсун ол, Темир-асхакъ,
Хасны тюб джик эте алгъанд,
Аны созсун темир асмакъ,
Къалдыла томур томула,
Хассау джуртда талай эмен,
Алай ёседиле нартла,
Тау ичинде бола семен*,
Хас юзюгю эки бутакъ,
Минги тауу болуб ортакъ,
Огъур джашаугъа шаугъа тырнакълай,
Хассау джуртун бекгич сакълай,
Алгъышлы тёрге тёр болгъун,
Хасланы хасы сен болгъун,
От гулунг джукъланмаз турсун,
Тейри тилеги кюч къонсун,
Тыбырынг сууумаз болсун,
Бир бёлегинг кюн батханнга,
Талайынгы Тыхат Таугъа,
Узакъ джери кюн чыкъгъаннга,
Бир къауумунгу да Ёраннга,
Сюрюу-сюрюу сюрдюле,
Уллу хас халкъны бёлдюле,
Ненча джерде къул этдиле,
Ненчасы да анда ёлдю,
Тийген кюн анга ёкюлдю,
Ханлыкъ джерибиз бозураб,
Хас халкъым такъыр тозураб,
Къыяматдан азгын болуб,
Тау ышыкъда солудунг,
Джангыдан джолгъа джолундунг,
Акъаджуртда Уллу Хассау,
Къаратджуртда Гитче Хассау,

* Семен - тёзюмлю, деменгили, тайышмазлыкъ, тири.


Аппий ханны Гум ханлыгъы,
Алай эди джери аны,
Маджар къала, хан къаласы,
Бар эд Уллу Румну ханы,
Ол болуб джюрек джарасы,
Магул джойду Аппий ханны,
Тохтау билмей, алай ойду,
Адамын кечимсиз сойду,
Къан бла джан бир бола акъды,
Тауда, тюзде бирча саркъды,
Джутду аяусуз, джут тонай,
Уллу джерни къаннга бояй,
Тюб эте, къурутду, теблей,
Джыйгъан байлыгъын эсеблей,
Хас кёргенни Гум да кёрдю,
Гум халкъы хасха къошулду,
Нартландыда джек тёрюндю,
Къыяматда бирсил болду,
Хассау юзюгю Гум бла Хас,
Къыямат кюнде бола хас,
Кесине аланлыкъ излей,
Толгъуру толурун кюсей,
Тейри эшик болсун ол дей,
Ёрюз джашауну ёр эте,
Атлай бардыла Гум бла Хас,
Юзюк бирликни этмей тас,
Аны бирсилей бегите,
Кёркю зауугъун сементе,
Бёгек Къаракъорум хандан,
Джер мёнгюсю Тыхат-Таудан,
Эрекли къачакъ мастыкъла,
Къача келиб, Айыкъ джерде,
Гум айдыкълада тохталла,
Мастыкъ юзюк Гуммий джерде
Къонуш табды айдыкъ бийде,
Джалчы болду айдыкъ бийге,
Тюбютаракъгъанда хас-окъ,
Аны джеринде тоноуул
Мастыкъланы этди бай, токъ,
Мастыкъ эмди, этиб сауул,
Тюбютаракъгъанда хас-окъ
Мастыкъ тоноудан болду джокъ,
Джети хасны хан къаласын
Ойдула, тюгел этдиле,
Джети хас тархан къаласын,
Къауум къадаргъа бёлдюле,
Джети бёлекли эллерин
Джантагъа ала сюрдюле,
Хас бир да хатер кёрмеди,
Селен эллерин тердиле,
Сыйыты уллу, джагъы джокъ,
Мастыкъ да аны чёбледи,
Джети тау бегем хассыдан
Ташатын къала бир хас-окъ,
Ышыкъ таба Къадау-Тауда,
Бек сакълады кесин ол сакъ,
Не болса да терен букъду,
Къыяматдан кери турду,
Алайы айыкъ джери эд,
Къадау Тауну къыйыры эд,
Айыкъ тарханны тёрю эд,
Арма-селен къаласы эд.
Хасны адамларын, джуртун,
Хорламлы Хассау сауутун,
Бекгич тархан къалаларын,
Джыйдыла байлыгъын, малын,
Чамлыкъ тёрюнде тёр алгъан,
Арма-хас, къор Арма-булан
Магуллагъа аш болдула,
Ёлеу хасны къаты къысды,
Къанлыла бары тойдула,
Минги-Тауну ышыгъында
Хасны эки къурч билеги
Хассау джуртну джыйыгъында,
Тола джан тейри тилеги,
Огъурлу Малкъар, Къарачай,
Барды ёсе, талпый, джашай,
Ол джангыдан кёзюн ачды,
Тобукъ тюзетди, эс джыйды,
Адебин, сырын атмады,
Къыямат хасны тыймады,
Ёлеу аны марлай барды,
Болса да борбай къыймады,
Минги Тауну деу джюреги
Эгизлеге джылыу берди,
Таба, табыла кереги,
Анга къучагъын кенг керди,
Сиз аяусуз учуз бола,
Элте узакъ Къара Таугъа,
Хассы джыламукъдан тола,
Кёбюнгю сюре Акъ Таугъа,
Къауум-къауум къулгъа сата,
Бирсилеринги Тыхат Таугъа,
Къалгъанын да — Къашхар джери
Атды, эте тумакъ сери,
Къарыусузну джеге, эзе,
Бийликде къыллай, къан иче,
Онглугъа багъа кесдиле,
Джегилгенни кюню джазыкъ,
Турдула неге да тёзе,
Ачдан ёле, табмай азыкъ,
Бийликде бекден бек эзе,
Джети джюрекли хас эрий,
Чёрчек хасны бушуу аса,
Акъгъан тер тамчыдан серий,
Джюреклерин къайгъы баса,
Къалдыла анда тузакъда,
Джуртха къайтмаздан узакъда,
Эгизлени джюреги тау,
Эки джюрекли Минги Тау,
Мёнгюр сакълай, бере ашау,
Ашыра, узайта джашау,
Нартланды джюрек Минги Тay,
Къарачай-Малкъар нартланды,
Ёрюз джолуна атланды,
Туугъан джуртуна актланды.


АРМА-ГУММА КЪАЛА (Ал сёз)

Бу тауран хапарны Бесен айтыб, хапарны талай темагъа бёлюб, хар бёлюмюню аты бла айры этиб джазама. Биргелей аты «Арма-Гумма къалады». Бёлюк атла «Хассау-ры «Айа-элик Джурт», «Гумми-Джурт», «;ассау-Джурт», «Киммиер-Джурт», «Нартланды» болады. Бесеннге: «Джети Нарны хапарын эштгенмисе?» - деб сордум, атамы анасы айтыб билеме, мен да джазыб да алгъанма, — дедим.
Бесен, Джети Нарны хапарын къайтарыб кеси билгенча айтыб: «Алай а, — деди, — Элгошар юч азий ханлыкъны бирикдиргенден сора, атасыны атасы Аккы ханны къаласындан башха джерде джангы къала ишлетиб (Къапы Къоюндакъда, бусагъатда Есентюки болгъан джерде), анга да аланы Ёзелик ёсдюрген ёзенде, Майагъар тюзде Юч къулан элни аты бла аталырын огъур кёрюб, Учкуланны атын атаб, Арма-Учкулан дегенди, аны къызы Айелик, джети нарлы хан болуб, бютеу азийлени джуртуна пачаллак болгъанында, Азийландха арма къала ишлетиб, анга да Арма-бир атаб, атасын сейирсиндиргенди, — деди. — Аппий хан, Къору Къоюндакъгъа ;елгинчи да, бютеу адамын джыйыб, алагъа тейри джырларын — «Гуммата» бла «Майтаны» — джырлатыб, магулла бла сермешиуге алай чыкъгъанды, ол кёзюуде «Юч къыямат» джырны да Къаял Къайтлы этгенди...


АЙА-ЭЛИК ДЖУРТ
(Бесенни айтханын джазгъанма)

Бара-бара бир гуммугъа тюбедим,
Ол Гумма къалагъа баргъанын билдим,
— Хас къарнашым, сен а къайрыса? — деди,
Мени таныргъа сорунчлу изледи.
— Уллу Азийландыны Хассау Джурту,
Нартландыны бекгич Айа тёр къуту
Арма-Гумма къалагъа барама, — дедим.
Къаяланыб, джюрексиниб, терк тохтай,
Демлеширча гёджебсиниб сёлешди,
Дертлене, бёгексине, ёте, тохтай,
Болса да меннге бек дженгил илешди.
Сабыр бола, ачыуу сёнге, сёнгеди,
Неге сёгюшлю болгъанын айтады:
— Хас къарнашым, ол къыямат эди, — дейд,
; Уллу халкъым аны бла тюб болгъанды,
Къыямат джута, бурхусу къалгъанды...
Тарыгъыу сёзюн алай деб башлайды...
— Азий юзюгю Киф, Гум бла Хас,
Юч къарнаш къураб юч хан бийлик,
Азий къадамасы болад сос.
Азийланды иеси юч эллик,
Джер джюзюне эте кесин сес,
Кёре зауугъунда энчилик,
Ёсдю ол, ала деуерлик къас,
Джашауун ёсдюре сейирлик,
Джолоучулукъда джете келиб,
Джолукъду бир деу Гумма-Гумман,
Къайта къапы хассы джериме,
Барыргъа деб туугъан элиме,
Джум джукъу баса, бола джуман,
Сен а къайрыса, хас къарнашым,
Нексе шош, былай шумма-шуман,
Узакъмыса, джолан джолдашым?
Джууукъ келди, «джоллу бол» дедим,
Ётерин онгсунуб, джол бердим,
— Бирге барайыкъ, джол нёгерим,
Джокъду терк джетерча этерим,
Мен Башурма, — дей, — хошур кёрдюм,
Халкъда «тили бирни тини бир»,
Дейле, — тини бирни джаны бир,
Тенгим, — деб, тенгил сёлешди ол,
Анга огъур сёзюмю айтдым,
Азий юзюгю Киф, Гум, Хасны, —
Кёре айланама аланы,
Джети джюрекли бек эллерин,
Уллу Азийландыны джерин,
Джюрегимдеги эртдегил сутум,
Аулаб чыгъаргъады умутум,
Умай анабыз ёзгюл кёре,
Гаган атабыз эрчме эте,
Чыкъгъанма джолгъа болуб тёре,
Арма-Гумма къалагъад джолум,
Таукел эсе, барайыкъ, шохум,
Кёрюсе бай Гумман тепсини,
Танырса талай гум кюпсени!

Кетдик экибиз, узарта джол,
Арма-Гуммада къонакъ болдукъ,
Къор къонакъбайла бла тута къол,
Гумманлада талай кюн турдукъ,
Юйлю болмай ол гумма-гумман,
Чачы, алтынча, сиппа-сибил,
Джюзю аппакъ, кефли, уялман,
Сыйы сырлы, чемер, этимбил,
Чырайы уллу, джюзен алдай,
Кесин кери эте, джунчуман,
Хар кимге хошлу, джити къарай,
Сын сюелди, бола къубулман,
Къарады бютеу элни марай,
Къашлары къалын, джюге орман,
Кёзлери сынчылыб сымарлай,
Гюлча, ачылма, ала толман,
Къарамы — къарамлы, кёзтиер,
Джарамы — джарамлы, бек чемер,
Кюсеген аны излеб табмаз,
Къайда да аныча болад аз,
Этсе да джюклениб дыгалас,
Кетерге антлы турду ол хас,
Турса ёрге, барындан мийик,
Атламын эте, дюрген, кийик
Атыны джалкъасын сыйпалай,
«Къанатым» дей, тюзете, сылай,
Тор атына силкине минди,
Къаладан чыгъыб, тёбен энди,
Акъаджуртда Уллу Хассаугъа
Узакъ джолуна терк кетерге,
Эте кесин саугъалы саугъа,
Кёрюнчюлеб дженгил джетерге,
Тюбеше юч къарнаш: Гум, Хас, Киф,
Арма-Гуммада алгъыш айта,
Къонакъбай тепсиде ала кеф,
Боза иче алгъышха къайта,
Олтуралла къызыл къызара,
Къонакъбай тепсиге ант эте,
Эсир оноу эте, бозара,
Семизли олтура сёлеше,
Дагъыда Гум алгъышха къайта,
Сёзге къыза, тереннге бата,
Алгъыш айтсакъ, сёзюбюз – семиз,
Ач болсакъ а, болабыз кемиз,
Уллу къонакъбай тепси ашай,
Турмайыкъ, былай бёрке, джашай,
Сёз ачыкъ болурча этейик,
Айа-Джуртха джарау болайыкъ.
Акъаджурт, Къараджурт, Гум Хассау,
Биз ючюбюзге берсин джашау,
Къараджуртда гитче Хас-Хассау,
Акъаджуртда уллу Киф-Хассау,
Гуммини эки джурту Хассау,
Бирсил болсун Гум-Гумман-Хассау,
Арма-Гумма къала армасы,
Эки джуртха бийлик саласы,
Ётген ёмюрлени сагъына,
Айта сёзюн ол Гумма-Гумман,
Бёгексинди сынгар эр тёргю,
Сонгра тарыкъды джуума-джууман,
Кесин этди элге эрк кёргю,
Дагъыда дертли сёзюн тёкдю,
Бола туруб ол шумма-шумман,
Сёнге, орнуна сабыр чёкдю,
Тёзалмай, джангыдан мёнгюдю,
Къаяланды, сёгюш сёгюндю,
Гум-Гумман джерим, деб ёкюндю,
Ким болушсун, дей ёксюндю,
Къыяматланы кёре безди,
Магулладан башлаб серикди,
Темир-асхакъны тюблей тебди,
Ненча къаугъадан эз терикди,
Азийланды джуртум, мадар, джакъ джокъ,
Иннет толгъурунга амал джокъ,
Сюрдюле Гумман бадахланы,
Узакъ Тыхат Таугъа къуумалаб,
Кёрмелле бийсе деб бийлени,
Ёлюк эте, турмаз тумалаб.
Къамчиле бла ура, сопалаб,
Джуртда къалгъаны къазакъ къона,
Азийландыда эрек бола,
Къалды джан оту энчи джана,
Тюзде, тауда тонала,
Ёрюз бийлик кюню тозурай,
Къазакълыкъ джашаудан онгмады.
Бармады эрк орайы орай,
Къорунчлу толгъуру толмады,
Бардыла къауум-къауум джута,
Тыхат Таугъа дери улута,
Джеринги татыууна эрк джокъ,
Джаланнгачлыкъдан болмадынг токъ.
Къан бушуугъа, неге да тёздюнг,
Алджау ёмюрледен хас ётдюнг,
Эркли Хассау, нени да кёрдюнг,
Аланлыкъ кюнюнгю излединг,
Тейриден сорунчлу тилединг,
Джети азий къорлу бёлекни,
Джети азий энчи тарханы,
Джети азий деуер элликни
Бирсин Айелик джюзен ханы,
Айа Сибилтини гаганы,
Энтда джети джюрекли болур,
Азийланды джерими къодура...
Ол демлешиуюн, сёзюн бошай,
Дерт ачыуу сёнгнгеннге ушай,
Джолуна хаппа-хазыр болду,
Мычымай ёзюрлеб джолунду...

ГУММИ - ДЖУРТ

Бир Гум-Гумма,
Гумма-Гумик,
Джемми семик,
Келе теркли,
Аты эмик,
Меннге джете,
Оза-ёте,
Бола сабыр,
Теше чабыр,
Бардыкъ илей,
Чурум сёзге
Сылтау излей,
Сагъыш эте,
Бара бирге,
Болдукъ таныш,
Бардыкъ джаныш,
Болмай тохташ,
Сора башлаб,
Сёзюн айтыб,
Былай деди,
Сорунч этди:
— Хаз къарнашым,
Джол джолдашым,
Къайрыса сен?
Эштейим, айт,
Нёгерме мен,
Кертисин айт, —
Дейд Гумми деу,
Гумми анлы,
Кёкге джетеу,
Уллу санлы,
Халкъгъа сюеу,
Ханнга кюеу,
Ашхы джанлы,
Тенгнге тиреу,
Саны тири,
Шат Минги тау, —
Анга кёреу,
Бою сири,
Гумми бойран,
Элге тилеу,
Таурух тауран,
Джити къарай,
Тынч сёлеше,
Барды марай,
Танг илеше,
Мыйыкъ бура,
Кёб келише,
Джюзю —  айыкъ,
Джюрек джора,
Сёзю — байыкъ,
Кёбню сора,
Кюн иссиде
Джукъу баса,
Кёзюн джума,
Ауур барды,
Шумми бола,
Элге кире,
Эсин джыйды,
Чыракъ джана,
Шошула эл,
Къала сакълау,
Тюзете бел,
Къала хуна,
Джассыд хуна,
Анда барды
Хан къарауут,
Къарауутдан
Джерге тюше, 
Юсю — толгъан
Саба-сауут,
Келди биреу,
Бёгек къаугъар,
Чынты деуер,
Бола джаугъар,
Тауас таугъар
Эте кесин,
Уллу саугъар
Къарау къарай,
Джууукъ джолай,
Бизни сынай,
Ол хан хазгур,
Тейри базгур,
Хазсы юзюк,
Гумми хазсы,
Тюппе-тюзюк,
Атлай джассы,
Губбе сюзюк,
Бети бассы,
Кёзюн джуммай,
Тынгылай, мычый,
Сёзюн айтмай,
Бизни таный,
Барыб ачды
Къала эшик,
Къабакъ эшик,
Андан сора
Къорун эшик,
Арма-Гумма,
Джюзен туума,
Джылы тюбей,
Бизге болду
Къорча, хошкел,
Сибил Айа,
Къучакъ джая,
Гумми нёгер
Болуб сёнгер.

ХАЗСАУ-ДЖУРТ

Кёзюн ачды,
Кёлюн басды,
Адам талай,
Тюбей келди,
Къала алай,
Кёре къолай,
Ханнга къонакъ,
Сыйлы кирди,
Элге джомакъ
Бола билди,
Ол, симсирей
Къала тёрде,
Хан джаранда,
Къабакъ кермей,
Уялчакъ кёз,
Юннемез сёз,
Тебмез турду,
Кенг джаранда
Сип-сир болду,
Гумми — Гуммик,
Керти тауран,
Аны биллик,
Гумма — Гумман,
Джюзен кёргю,
Джуртха къууанч,
Элге тёргю,
Ким да сукъланч,
Ангы юлгю,
Эте джоранч,
Гум ханыбыз,
Деу джюреги
Арма-Гумма,
Тёр къалабыз,
Анда тургъан,
Эл тилеги,
Эрк ханыбыз,
Билги билгич,
Белги бекгич,
Тушман тергич,
Джашау берген
Джан ханыбыз,
Джюрюш джолан,
Сан-саныбыз,
Сибилтиде,
Гумми джерде,
Джашау къура,
Энчи тура,
Туугъан джерде
Ёсе джууаш,
Таба суу, аш,
Гумми юзюк,
Бола ёзюк,
Турду эркин,
Ала хас тин,
Хассы Гумми
Юлюш болду,
Эки эте,
Теппе-тенгнге.
Аны кёрдю,
Гумми джери,
Акъаджуртда
Уллу-Гумми,
Гуммик тюзю,
Къараджуртда —
Гитче Гумми,
Къапы тюзю.
Эки джуртда —
Бирсил Гумми,
Джери балкъы,
Уллу халкъы,
Акъаджургда
Уллу Гумми,
Сабан тюзю –
Байлыкъ хазна,
Джасау омакъ.
Къараджуртда
Гитче Гумми,
Джери Таулу,
Айа Сибил,
Азий Гумми,
Юрей себбил,
Хассы Хассау,
Ётгюр кимми,
Тебе теббил,
Берди ашау,
Хассы халкъы,
Бола балкъы,
Кёрдю джашау,
Айа сибил,
Азий Гумми,
Юйюр юзюк,
Джашай эббил,
Ёсе тюзюк,
Азий тёрзюй,
Бирсил элзий,
Къурчан джаны,
Бойран саны,
Болуб Гумми,
Деуер тинми,
Джети азий,
Джети джулдуз,
Джети эллик,
Джети хазий,

9 Заказ № 412

Джети бийлик,
Болду тогъуз,
Ол да отуз,
Арма-Гумма,
Бекгич къадау,
Мийик къурма,
Уллу антау,
Кёрген кезге
Джюзен джасай,
Джете кёкге,
Джулдуз санай,
Чыгъа алджай,
Бара мийик,
Булут къонакъ,
Бола мийик,
Бурул джуммакъ,
Тёрюн табмай,
Тубан джабмай,
Тёбен эне,
Тютюн аса,
Къала эше,
Оза, ёте,
Тауну баса,
Ийис эте,
Узакъ кете,
Бурмабутда
Тюше джерre,
Хансха бата,
Кече ёте,
Кюндюз келе,
Тангы ата,
Джарыкъ кюннге
Къууанч эте,
Огъур ёмюр,
Хассы Хассау,
Юзюк юйюр,
Шат Минги тау
Анга тиреу
Болуб кёреу,
Беш минг джылны
Джашай халкъы,
Хассы урукъ
Бойнун бура,
Къала турукъ
Тёрлю тура,
Хассау Джуртда
Бийлик эте,
Акъаджуртда,
Къараджуртда
Ханлыкъ эте,
Къала сакълау,
Ханнга къарay,
Къала къоруу,
Мийик, джассы,
Къурча хуна
Эте Хассы,
Ишлейд эл,
Тюзетмей бел,
Билмей солун,
Къонма орун,
Къарау къорун,
Джаудан сакълай,
Бютеу аулай,
Кесин джакълай,
Узун хуна,
Хан онгсуна,
Бола уна,
Саудан тартды,
Битей джабды,
Къабакъ эшик
Ишлей ачды,
Къара кёрюу,
Айры орта,
Къоя тешик,
Бере анта,
Къоруй джерин,
Джуртун, элин,
Садакъ атды,
Джашнай барды,
Хассы — Хассау,
Бола Азсау,
Азсы — Хассау,

9.*

Джюзю —айыкъ,
Кёлю — джайык.
Кеси — джаше,
Джери — тёше,
Тунач кюню,
Сибил-Айа —
Тили, юню,
Мёнгюр къая,
Джылла минги,
Оза, ойа,
Ёте минги,
Нартлан джюрек,
Тейри тилек
Болуб тууа,
Дертин къууа,
Ёте джашау,
Бере джашнау,
Гумми-Хассау,
Джурту — балман,
Кючю — гумман,
Гёджеб, тулпар,
Ётю — балкъар,
Сёзю — гуммик,
Тёзю — тезмик,
Гумми джерде,
Сибилтиде,
Хассау — Джуртда,
Гуммик тюзде,
Къараджуртда,
Къапы тюзде,
Хасны бёлей,
Тейри сюйюк,
Тилек тилей,
Эте укга,
Туугъан джери,
Хассау — укга,
Уллу тейри,
Чыныкъ этсин,
Хассы юзюк,
Ёсе барсын,      
Бола бийюк,               
Хассау — укга,
Тууа сюйюк,
Талай Таукъан,
Къыз хассаукъан,
Гумми джерде,
Къапы тюзде,
Энчи эллик,
Болуб бирлик,
Арма-Гумма,
Тёр къала хан,
Эте ант, сан,
Юзюк юйюр,
Уллу сюйюр,
Кенгеш джыйыб,
Талай джашны
Сайлаб, тыйыб,
Тигим ашха
Малла соя,
Къазан аса,
Ол да бише,
Боза иче,
Тигим ашны
Ашай, къоя,
Эте отха
Къор-къорча ант,
Джерге джуртха,
Тейриге ант,
Юйюр тамгъа,
Атал ёчге
Мине атха,
Бары бирге
Чыгъа чарсха,
Чарыш барды,
Озар-хазар,
Хассы-Хазар,
Бара Хазсы,
Ёчге чыкъды,
Къайсыды бу?
Хас-Хазар-Окъ,
Озар табу,
Джел джетмез окъ,
Кёрсем эди
Мен да аны,
Таныт, — деди,
Ол Хазсыны
Чарыш чарсда
Ёчню аллыкъ,
Озар-Хазар
Болуб къаллыкъ,
Батча, сеннге —
Джумуш, джумул,
Дженгил меннге
Джетдир, къуумул,
Озар — Хазар
Джетди джубул,
Бола — озар,
Келди къубул,
Анга джете,
Сабси барды,
Гумми-Гумман
Джете келди,
Аны кёрюб,
Эсин бёлюб,
Буйрукъ этди,
Озар — Хазар,
Хазсы — Хазар,
Чабар — барча,
Хазар — Окъча,
Бери чакъыр,
Болма такъыр,
Алда баргъан,
Ёчге чыкъгъан,
Меннге келсин,
Чакъыр, келсин,
Дженгил джетсин,
Кесин таныб,
Анга базыб,
Хан ышаныб,
Сёзюн айтыб,
Онглу эллик,
Уллу бийлик
Хассы алды,
Ёрюш бара,
Хазар къара,
Хассы юзюк,
Ёсе тюзюк,
Хассы джери,
Хазар ханлы,
Озар барлы,
Ёрюз бийлик,
Кенгер эрлик
Тёрю алды,
Ханнга тюбей,
Хассы улан,
Джууукъ келмей,
Турду Булан,
Озар-Хазар,
Ёчюнгю ал,
Эллик Хазар
Къалангы сал,
Хазар эллик,
Джерде бийлик,
Арма-Булан, —
Ханлыкъ къаланг!..
Эли эштди
Ханлыкъ ёчюн,
Алай берди,
Бийлик кючюн,
Ханлыкъ эте,
Хассы улан,
Башлайд ёсе,
Арма-Булан,
Сибилтиде,
Уллу джерде,
Айа — Азий,
Бекгич бегий,
Гумма элзий,
Онглу Сабси,
Бирси Хассы,
Гитче Барсы, —
Бары бирге
Тура тёрде
Болуш джашай,
Хассау джурту
Гумма джашнай,
Ёсе, толду
Эрк умуту,
Тенгиз чеги,
Азау болду
Тёрез кенги,
Джайыкъ джеги,
Донг этеги,
Анга базау
Арма-Гумма,
Ана умма,
Бегий къазау,
Билмей армау,
Турду къаджау,
Этмей алджау,
Андан бери,
Ётдю кери
Къаллай бирни,
Кёре тейри,
Заман оза,
Беш минг джылы,
Узакъ уза,
Къалыб къылы,
Бюгюн бизге,
Кёрмей ёзге,
Бере джылыу,
Джан-тин талпыу,
Уюу тёзюн,
Билим сёзюн,
Ача кёзюн,
Бетин, джюзюн,
Хас иннетин,
Тутмай дертин,
Арма-Гумма,
Джангы туума,
Келди элге,
Болуб джомакъ,
Хассау джерге,
Тёрлю къонакъ,
Бирсил Хассы,
Уллу тюзде,
Эте джассы,
Кенг хунасы,
Къапы-Арты
Гумма джерде
Ишлейд Хассы
Арма-Гумма,
Хан къаланы,
Таша джерде,
Тёртгюл ишлей,
Беш минг джылны,
Кючлю бийлей,
Гумну сууун
Эки бёле,
Туудукъ тууун,
Tyya, ёсе,
Эте аны
Эки джарты,
Турду алай,
Джашау къатлай,
Саудан Гумну
Алыб тюзюн,
Къапы-Арты
Хас-Хассауну
Бийлеб джюзюн,
Джети бёлек
Деу юзюгюн,
Тёр — тёреги,
Мийик хуна,
Бийлей кеси,
Болуб а уна,
Арма-Гумма,
Къапы-Арты
Гумма — Хасны
Эте джерин
Эки джарты.
Орта джерим,
Орта бёлюм,
Хассау элим,
Арама ёр,
Арма-Гумма,
Хассаугъа тёр,
Хассау ёсе,
Джети юзюк
Бирсил бола,
Джети иннет
Толгъур тола,
Ханнга джаран,
Бир бёлмеси –
Ханнга джаран,
Къалгъан бёлюм,
Халкъгъа тёрюм.
Арма-Гумма,
Хан къаласы,
Бек хунасы,
Къор уясы
Болгъанд ханны
Таша къарауy,
Къаугъар хуна
Къурай марау,
Гумман Хассау,
Къапы Арты
Къараджуртда,
Гумма Арты
Акъаджуртда,
Солун тюзде,
Эки джарты,
Деу къалагъа,
Гумму суугъа,
Эте кёпюр,
Тургъанд Хассау,
Джашай бёкгюр,
Джантин Джамма,
Кёк – Къарамма,
Тейри тилеу
Эте таукел,
Бере баргъанд,
Ёрюз ханын
Бирсил Хассы
Ёрюз кёре,
Арма-Гумма,
Тёр къалада,
Сыйлы ханнга,
Хан джараннга,
Къапы-Хаздан,
Деухазсы бий,
Хасау джуртдан
Таба тёр сый,
Болуб саудан,
Барында джый,
Деухазсы бий
Алхан болду,
Хассау онгду,
Хан джараннга
Хас олтурду,
Ёрюз кёре,
Сыйын бере,
Хантур эте,
Бирсил Хассау,
Саулай келиб,
Деухазсы бий,
Хан-тур болад,
Хан джаранда,
Хан оноуда,
Элге джарай,
Джерин сакълай,
Барад ишлей,
Шатбек бёлме,
Энчи туран,
Къонакъ келме,
Джети бёлек
Хас юзюкден,
Каган ата,
Умай ана,
Джыйын келиб,
Кенгеш барыб,
Оноу этиб,
Къабыл кёрюб,
Ханны сайлау,
Кийиз тёрде,
Тута ёрге
Мийик кёкге,
Джюк, борч сала,
Сорунч ала,
Айтчы бизге,
Ант бер элге,
Кёк тейриге,
Этир эшинг,
Хассау элге,
Туугъан джерге,
Джууукъ шатбек,
Ненча тархан
Болад керек,
Иннетинг не?
Аны да айт,
Ненча джылны,
Къаллай бирге,
Тилеб бизден,
Боласа хан,
Джуртунга джан,
Джети хас бир,
Арама бир,
Болуб бирсил,
Джашар Хассил,
Кёгю кёксюл,
Эни акъсыл,
Джери джашил,
Тёзю тёзюл,
Кёлю ёзюл,
Тили сёзюл,
Джюзю джюзел,
Иши тюзел,
Эрки эркел,
Тини тири,
Бою сири,
Ётю ётгюр,
Бёгек бёкгюр, –
Хассы саулай,
Айта алай,
Бирбиз дешиб,
Хош келишиб,
Ёсдю Хассау,
Эте джашау
Азий къутда,
Хассау джуртда,
Ата Джуртда,
Хан джараннга,
Къапы арты,
Къараджуртда,
Тархан бёлюм,
Оноу юйю,
Шатбек бёлюм,
Бийюк бийю,
Къонакъ юйю,
Гумми-Арты,
Акъаджуртда,
Эки джарты,
Арма-Гумма,
Хассау къала,
Бийлик ала,
Эки бола,
Энчи ханы
Ханлыкъ эте,
Хассил халкъы
Зауукъ кёре,
Акъаджуртда
Сабан сюре,
Къараджуртда
Малын кюте,
Талай ёмюр
Болуб ёзюр,
Магул бийлик
Джутну тонай,
Хасны джойду,
Хассны кенгнге
Сюйрей, сюре,
Ууакъ къорай,
Ханлыкъ кюнюн
Этди бёлюн,
Такъыр ойду,
Узакъ джерде
Къыллай, джеге,
Джашауу тар,
Унугъа бар,
Эте терши,
Къуллай эрши,
Тоймай, чайнай,
Къаты къыса,
Эрчме тойду,
Тюшюн, тюнюн,
Огъур кюнюн,
Джокъгур атды,
Хассы эрлик
Къайда къалды,
Бу сыйытны,
Тентек магул,
Келе келиб,
Болуб согул,
Къалай салды,
Ким ючюн, нек?
Бизден керек,
Нек дерт алды,
Эте элге,
Зор иелик,
Ала борбай,
Магул бийлик,
Бола токъ, бай,
Халкъны тонай,
Элни эме,
Кесин кёме,
Таба ашау,
Ёте джашау,
Болду ол шау,
Оба къаза,
Къыямат тёр,
Терен тюше,
Кёзюу джете,
Бийликге кёр,
Кетди субакъ,
Джабды джабакъ,
Джума къабакъ,
Темир ёмюр,
Бола кёмюр,
Къалды узакъ,
Къабды кесин,
Магул тузакъ,
Адам улу,
Бары толу,
Хассау тангы,
Кёрдю аны,
Биз хас юзюк,
Къурчдан тёзюк,
Хатер эте,
Узакъ джорта,
Кёбге тенгиш,
Болуш бола,
Джуртдан кете,
Кенгде тура,
Аны унута,
Ёзге тилде,
Осал къылыкъ
Ала кенгде,
Бола сылыкъ,
Болдукъ джазыкъ,
Алгъач магул,
Къайры сюйсе,
Ары сугъул,
Бара озгъун,
Джыя согъум,
Халкъны тонай,
Къымыз тогъуй,
Джутун санай,
Излей союм,
Эркин ашай,
Этмей оюм,
Магул башы
Билмей тоюм,
Тамакъ тары –
Марда къоюм,
Къарын къары,
Тоймай къаба,
Тогъаймай ол,
Джорта-чаба,
Излей азыкъ,
Биле джол,
Кёбню талай,
Этди джазыкъ,
Джангыдан джер,
Бийликге тёр,
Дагъыда зор,
Этдире къор,
Уллу джерде
Таба ашау,
Къыйыр кенгде
Ёте джашау,
Хорлам ёчю,
Деуме база,
Келген кючю
Таркъый, аза,
Дженгил башлайд,
Кете узакъ,
Эсин ташлай
Магул тозакъ,
Кёрюн къаза,
Эрий, аза,
Кесин эме,
Джерге кёме,
Эте бара
Оба тёбе,
Сау къалгъаны,
Джохар сёзлю,
Дерт аллыгъы,
Бирсил ёзлю,
Алгъач ёлю,
Уя ачды,
Ёсген тёлю
Андан къачды,
Тили бирсил,
Тини бирсил,
Энчи болду,
Биз – биргебиз,
Биз – деб сорду,
Джыйын келген,
Кечмез къарай,
Тири кирген
Джити марай,
Ол терк турду,
Джунчуй, ёрге,
Сёзюн башлай,
Деди былай:
Ол умут бош,
Эл кёрмей хош,
Халкъ болмаз шош,
Кери кетди,
Келмез энди
Аллай ёмюр,
Тёрлю тёзюр,
Сюйме ёзюр,
Эки джарты
Джуртда тургъан,
Къапы – арты
Джерде болгъан,
Акъаджуртда
Уллу Хассау,
Къараджуртда
Гитче – Хассау,
Гумма – Гумман.
Джуртун къоша,
Чёрчек Гумман,
Деуге уша,
Болду Хассау,
Къурай джашау,
Джаугъа тута
Кесин керсил,
Бутай, джута,
Турду бирсил,
Эки джурту,
Джашнай джашил,
Арма-Гумма,
Тёр-тёрзюгю,
Ана умма,
Гум юзюгю,
Гумма – Гумман,
Гумман джурту,
Бура джашау,
Барды ёсе,
Гумман къутда,
Бола Хассау,
Гумман джери,

10 Заказ № 412

Гум къапы – джакъ,
Кёрмей кери,
Ача джангы чакъ,
Гумми – Гумман,
Къарнашла юч,
Гум, Хас бла Киф,
Болду эр кюч,
Алагъа артда
Дейдиле скиф,
Джюзен тёре,
Аны кёре,
Таный кесин
Багъа бере,
Бёле эсин,
Къанлысы чёб,
Къарыуу кёб,
Алай эд ол,
Къайры барса, –
Анга сый, джол,
Сыйын табса,
Ётгюр Кифчакъ,
Кимге да бол,
Деу тиреу джакъ,
Ненча кере
Джашау ёмюр,
Ёте ёре,
Анга бара,
Таба джара,
Мынга бара,
Эте болуш,
Джылай келсе,
Бере къонуш,
Тамакъ тарда,
Бюлдюр этсе,
Чыкъмай сёзю,
Кери турда,
Кёзю тёге,
Этме ёге,
Болдукъ джазыкъ
Тоноу азыкъ,
Дей тилесе,
Ёттюр джюрек,
Къызгъан къаны,
Хатер билгич,
Бёгек саны,
Джашау кергич,
Иннет ётю,
Джюзен джюзю,
Билмей тохтау,
Бола къаджау,
Айыра дау,
Тюзлюк сакълау,
Къарыу кете,
Алджау джете,
Джутду сени,
Къыямат кюн,
Тайды тенги,
Болушлукъ джокъ,
Къайда бюгюн
Уллу Кифчакъ?
Барындан баш,
Ёсе ёрте,
Гитче къарнаш,
Болгъан тёрте,
Кифни джери,
Донгарт тюзю,
Уллу Киф-джакъ,
Гитче Киф-джакъ,
Донгал тюзю,
Бирсил Кифчакъ,
Донгарт тюзю,
Айа Сибил,
Азий - Гумми,
Юрей себбил,
Хассы Хассау,
Ётгюр Кимми,
Тебе теббил,
Берди ашау,
Хассы халкъы,
Бола балкъы,
Кёрдю джашау,

10*

Къапы джашна,
Таурух джомакъ,
Гумман Хассау,
Джурту хазна.

КИММЕР ДЖУРТ
(Халкъ хапардан)

Джюзе-джюзе бара
Тюбютаракъгъандан,
Бек узакъ узара,
Керич суудан ёте,
Айырым таури кёрдюм,
Ол тауриде тюшдюм,
Къыйрым джерге чыкъдым,
Тюзде, тауда бара,
Уулукъ излей уугъа,
Бир гаммешни джыкъдым,
Аны тишлик эте,
Ашхы ашай тойдум,
Алайдан бир элге,
Кёз алдагъан джерге,
Тюше бардым эне,
Ол къыйрым киммиер,
Тауру киммиер эди,
Айыкъ киммини
Къыйрым джери эди,
Бара, кире элге,
Чынгал кимми киши
Таукелли тюбеди,
Эркли къор эркиши,
Кимсе дей сёлешиб,
Джарыкъ нюрюн тёге,
Меннге терк илешиб,
– Кел, джууукъ бол бизге,
Айыкъ кимми къарнаш,
Къонакъсун дейд юйге,
Не бла джюзе ётдюнг,
Бизни кимден билдинг,
Сен Керичге кириб,
Ким бла джюзе келдинг?
Сорунч бере сорду,
Тынч къонакъбай болду,
Юй бла бир сабийи,
Бар эд кёб тийини,
Уллу кенг арбазы, Аслам тууар малы,
Уучуну байлыгы,
Къошу, тау джайлыгъы,
Джашауу, джайы,
Эли да алайы,
Хайыр тюшю, тюню,
Джарыкъ тие кюню,
Тенгиз керич тардан,
Тюбютаракъгъандан
Ары, бери ёте,
Кесин эки бёле,
Анда таури кимми,
Мында айыкъ кимми,
Бола эки къауум,
Чыкъмай чурум, дауум,
Хапар аны башлай,
Терсин кери ташлай,
Джюзенни уята,
Байчыча сагъайта,
Даулу сёзюн айта,
Танг джангыдан ата,
Талай ёмюр бата,
Ётгенди унута,
Таурух эте джута,
Гумми джуртда,
Гуммиерде –
Гумми юзюк,
Кимми джуртда,
Киммиерде – Кимми юзюк,
Эки джерде
Эки бёлюк,
Къарнаш юйюр,
Хоншу тура,
Кенгеш къура,
Джашай сюйюр,
Уллу тейри,
Гумми джери,
Айыкъ тейри,
Къыйрым джери,
Кими ёте
Кергич суудан
Ары-бери,
Кими кете,
Эки джуртдан
Кёзюу джюрюй,
Туудукъ келе,
Ёсе кёрюй,
Къапы тюзге
Дженгил джете,
Арма-Гумма,
Айа умма,
Къор къаланы,
Кёре шамма,
Къонакъ мамма,
Къарнаш бола,
Айа тёрде
Орун ала,
Тёрлю тура,
Сыйын кёре,
Хатер бере,
Гумми джуртда,
Айыкъ джерде
Гуммиери,
Къыйрым джуртда,
Таури джерде –
Кимми таури,
Эки джуртну,
Орта кери –
Кергич сууу
Кимми къутну
Къыйыр джери,
Къадау тауу.


КЮННГЕБАР
(Тауран)

Атамы анасы Сарыланы Фердаус
айтхандан джазама.

Экинчи бёлеги

Бурун эртделени бек эртдесине джашагъан,
Озгъан нарт ёмюрле тёргюсю бек асырагьан,
Къарачайда барды тауран айтыу,
Кюингебар айтыу, тауран айтыу,
Кюннге барыб къайтыу, нарт айтыу.
Эртделени бек эртдесинде,
Тёрт тенгизни тёрюк тёркесинде,
Беш сууну белик белкесинде,
Уллу Сибилтиде Акъаджуртда,
Адыл сууну къучакъ бойнунда,
Туугъан джерини ана къойнунда,
Уллу азий джери Айа Сибилтиге
Сибилтини бюйюк ханы Айеликге
Тууады бир нарт улан, азий юзюкге
Джашау ачыб, джер джюзюне сейирликге,
Тангрю Тангсюр болуб ёмюрлюкге.
Кимге да белгили Деу Тангсюр
Акъыллы, оюмлу, Нарт Тангсюр,
Тауранда айтылгъан чомарт Тангсюр,
Нарт Тангсюрге тууады джети нарт улан,
Юч бёлен къыз, билгич булбулан.
Нарт Тангсюр балаларын ёсдюреди,
Он баласын джарагъан он юй этеди,
Тёрт тенгиз тёрюгю джерни,
Беш уллу суу ортасы джерни,
Он баласына он юлешиб береди,
Тёрлю джерлендириб, къарт кефине джетеди.
Нарт Тангсюр нарт акка болады,
Кёб туудукъгъа Тангсюр акка болады.
Алай джашай, заман ёте, ёмюрле кете,
Тангсюр аккагъа уллу къартлыкъ да келеди,
Акъыллы акка джашауну оюмлу кёреди.
Джаным саулай балаларымы джыяйым,
Аккалыкъ къачымдан сыйарун болайым,
Бир уллу къууанч-къубана этейим,
Бар байлыгымдан ашатайым сетейим, –
Дейди, – он баласын къонакъгъа чакъырады.
Къурманлыкъгъа кесиллик къой сюрюу
Тангсюр акканы къала арбазында макъырады.
Донгарт джеринде Томуртха эрге баргъан,
Донгарыкъны чабакъ байлыгъын алгъан,
Юйдегиси бла келеди тамада къызы Алезик,
Тюнгерик джеринде уучу Огъургъа эрге баргъан,
Тюнгерикни кийик байлыгъын алгъан,
Юйдегиси бла келеди ортанчы къызы Гинджезик.
Тюшгерик джеринде Сюмерге эрге баргъан,
Тюшгерикни джер байлыгъын алгъан,
Юйдегиси бла келеди гитче къызы Билезик.
Юйдегилери бла келедиле джети нарт уланы,
Джети джерни нарт къуланы.
Тангсюр акканы джети нарт уланы,
Къонбан, Деуке, Кюйеджик, Балгур,
Ойлу, Озагур, Тюрке, Хунгур,
Тангсюр аккагъа кёб ырыскы, харакет
Алыб келеди хар бири, саугъат харакет.
Он кюнню, он кечени — уллу къууанч,
Тохтамайын барады къубана-къууанч.
Онбиринчи кюнню керик кечесинде,
Билгич Билезик кече кёчюр тюшюнде
Бир сейир, селен тюш кёреди,
Эртденинде тюшюн айтыб, барыны эсин бёледи:
– Тюшюмде атабыз бизден кетиб бара эди,
Бизден ёпкелеб кетиб бара эди, — дейди.
Атам, къайры бараса? Кетме, – дедим, –
Атма бизни, — деб тобукъланыб тиледим».
«Кюннге барама, къызым, Кюн чакъырады,
Энди мени Кюн нюрю Кюннге ашырады», –
Деди да къараб-къарагъынчы кёзден кетди,
«Эсен болугъуз! — деб, нюрлениб, учуб кетди,
Алай а, - дейди билгич Билезик, –
Бир джарыкъ джангыз нюр билезик
Къалды, Кюнден юйге тартыб илезик,
Кюнден келген узун созул резик,
«Излесенг атангы, ол джол бла барырса,
Джангыдан табарса атангы, танырса,
Ол нюр атангы джол ызы болду,
Тангсюр акканы Кюннге элтген джолду,
Барырсыз анга», – деген бир къонгурау таууш
Мени татлы джукъумдан уятыб къойду, –
Дей, тюшюн айтыб бошайды Билезик.
Къатына келиб, джыламсырады Алезик,
Ол кюнню ингиринде Тангсюр акка,
Къаты ауруйду акъыллы, нарт акка,
Танг аласы бола, Тангсюр акка
Юйдегисин, туудукъларын джыйды Акка.
Барын тегерегине джыйды ауругъан Акка.
– Мингджыллыкъ джюрегим бир къаты урады,
Тейри эшиги ачылыб, сакълаб турады
Мени алыб кетерге Кюннге, — дейди Акка,
Нарт Акканы эки кёзю кёлеккеден толду.
– Къызым Билезикни тюшю керти болду,
Бу тёрт тенгизни тёркесин,
Бу беш сууну орта белкесин
Атмагъыз, джашагъыз бирликде,
Туудукъла ёссюнле деуер эрликде,
Ёсерсиз, юйюр-юзюк болурсуз,
Кюн кёзени джашау насыбдан толурсуз, –
Дей, Акка, осиятын бошар-бошамаз,
Ауушханнга тюгел ушар-ушамаз,
Танг белгисин сюрюб Акка,
Кёзден таяды учуб Тангсюр Акка.
Къарнашла, джети нарт къарнаш, ачый,
Эгечле, юч эгеч да, къара кие, сытый,
Кюеуле, юч кюеу да, къабакъ эшикде сюеле,
Туудукъла Анаджюз амманы джыламугъун сюрте,
Тангсюр аккасыз къалдыла джашай.
Джети нарт къарнаш бирликде джашай,
Тангсюр акканы осиятына ушай,
Юч эгеч да къарнаш ышыкъдан тола,
Нарт акканы тилегине туура бола,
Тёрт тенгизни тёркю тёрезинде,
Беш сууну ёлюмсюз джюрегинде,
Джерчилик бла, малчылыкъ бла джашай,
Чабакъчылыкъ бла, уучулукъ бла джашай,
Нарт сабийле ёсдюрелле нарт тангсюрле,
Туудукъла да нартла болуб ёседиле.
Кюнлени биринде нарт къарнашла,
Билгич эгечле джюзлю джарашла,
Джыйыладыла, къачын эте Тангсюр Акканы,
Кюн къууаты чакъыргъан нарт Акканы
Джашау кюнюн, Кюннге кетгенин болуб белгилеу,
Андан бери ненча ёмюр ётгенин этерге тергеу,
Эсге тюшюрюрге аш-суу этгендиле,
Аккабыз Кюнде не эте тура болур? - дегендиле,
Билгич Билезикни тюшюн сагыннгандыла,
Акканы аш юлюшон элге чачхандыла.
Аккабыз кюнден бизни кёре болур,
Ол алай узакъ болмаз да, кёре болур,
Кёре эсе уа, тансыкъ бола болур, – дегендиле,
Аккагъа барыргъа оноулашыб, тилленнгендиле.
Джети нарт къарнашны тёртюсю,
Тюрке, Кюйеджик, Озагур, Хунгур
Кюннге барыргъа джолгъа чыгъадыла.
Джети нарт къарнашны уа ючюсю:
Къонбан, деуер Деуке, Балгур –
Акъаджуртну сакълай къаладыла.
Тёрт джолоучу нарт къарнаш,
Антларына керти тёрт къарнаш,
Не кече, не кюн демей барадыла,
Минг джылны джолоучу болуб барадыла.
Учсуз, къыйырсыз джолда барадыла.
Бир кече уа бара тургъанлай,
Ай джарыгъы батыб, къарангы къоннганлай,
Тюзде бир от джарыкъчыкъ кёрюнеди,
Бу не болду экен? – деб, эс бёлюнеди.
Арыб, талыб, инджилиб баргъанла,
Ачлыкъ, джаланнгачлыкъ джетиб баргъанла,
Ол от джарыкъчыкъгъа салыб барадыла.
Барсала уа, аллайгъа барадыла:
Сакъалында юч кёсе тюгю,
Бир къартчыкъ от къатында болуб сёгю,
Олтургъанды къазанчыкъгъа къарай чёгю.
Боркъулдаб къайнагъанды къазанчыкъ,
Баш сюекле бишген къазанчыкъ.
Чыгъа да бата джаякъ сюекле,
Чирсиз кёрюннгендиле сюекле,
Болса да мадар не, ач элле къарнашла,
Джууукъ баргъан нарт къарнашла
Кишичикни тумалар умут этедиле,
Тёртюсю тёрт джанындан джетедиле,
Къартчыкъ шыкъыртха терк эс бёледи,
Къачар къан алыб, сесгекленеди.
Сонгра башлайды джанлай,
Къарнашланы иннетлерин ангылай.
Аны алай кёрген къарнашла,
Къартчыкъгъа джылы сёлешелле къарнашла,
Нарт сёз айтыб, ант этедиле къарнашла,
Нёгерлик эт бизге, — дейдиле къарнашла, —
Бол, – дейдиле анга, – джол устабыз,
Кюнде Тангсюр Аккагъа барабыз,
Тангсюр Акканы нарт уланларыбыз,
Минг джылдан асламны кёрмей турабыз.
Къоркъгъан къартчыкъ ийнанад, къайтады,
Джарашады таукел, нёгер болады.
Нарт къарнашла къазанчыкъгъа къарайла,
Башын тюбюне буруб къарайла,
Къарасала уа, аллайгъа къарасынла –
Бир уллу ит башны кёредиле.
– Бу зауаллы неди? – деб сейирсинедиле.
Амалсыз болгъан нарт къарнашла
Ит башны къой башча кёрюб ашайдыла.
Сонгра къартчыкъ бла джолгъа чыгъадыла.
Барыб-барыб, кече-кюн да барыб,
Бир уллу тюзде, кенг тюзде барыб,
Нарт къарнашла къартчыкъ бла барыб,
Джыланчыгъа, джылан сюрюуге тюбейдиле,
Нарт къарнашла, сейирсине, тюбейдиле.
Джыланчы къошха чакъырады,
Къонакъбайлыкъ этерге чакъырады,
Сыйларгъа джылан къууурма къууурады,
Нарт къарнашлагъа, къартчыкъгъа салады.
Ач къарнашла къууурманы ашайдыла,
Онгсунмасала да, амал не, ашайдыла.
Кече алайда къалыб къарнашла,
Эртденинде уяныб къарасала,
Аллайгъа уянсынла нарт къарнашла:
Къолтукъларына чыгъыб гуммосла,
Толача, мазаллы толукъ гуммосла!..
Бу джыланчы бизге бир хата этди,
Бу неди, неден субакъ джетди? –
Дей, ачыуландыла нарт къарнашла,
Джыланчыны ёлтюрюр къан алыб къарнашла.
Алай а джыланчы, ийис-мийис этдириб,
Дагъыда эртденнги азыкъгъа келтириб
Джылан къууурмасын салады,
Къарнашланы ачыуларын терк алады,
Кесин сабыр джюрютген джыланчы,
Оюмлу иш этген, акъыллы джыланчы
Къолтукъларындан джашланы гуммосларын,
Джашланы уллу, тоб гуммосларын,
Агъач кезлик бла джашланы гуммосларын
Джарыб, аджал ырхымларын къотарады,
Ариулаб, джылан джау сюртюб, сотурады.
Къолтукълары тазаланнган нарт къарнашла,
Къонакъбай джыланчыгъа нарт къарнашла,
Нарт бюсюреуюн этедиле къарнашла.
– Сиз меннге къайтмасагыз, — дейди джыланчы,
Джылан эт ашамасагъыз, — дейди джыланчы,
Бу узакъ джолоучулукъну чекген,
Сиз, инджилиб, азгъынлыкъда чекген
Ауруудан боллукъ эди аджалыгъыз,
Ариуландыла санларыгъыз, къаныгъыз.

Хорланмаз болду деу, дерик саныгъыз,
Джаныгъыз болду ёмюрлеге аджалсыз,
Узакъ джолгъа энтда минг джылны барлыкъсыз,
Кюнде джашагъан Тангсюр Аккагъа,
Алай тюбериксиз сиз Аккагъа,
Анга дери уа джолоучулукъда болмай тынчлыкъ,
Чегериксиз кёб къызмат, джарсыу, къыйынлыкъ,
Кёб хыны джаугъа тюбериксиз,
Барын да хорлаб, атагъызгъа тюбериксиз,
Андан сау-саламат джуртугъузгъа къайтырыкъсыз,
Джыланчыгъа уа, — дегенди, – минг бюсюреу айтырыкъсыз, –
Дейд джыланчы, къарнашланы кёллерин кёлтюреди,
Ачыкъ сёз да къарнашланы кёллерин кёлтюреди.
Къарнашла да, джыланчыгъа разы болуб,
Сёзлеринде бюсюреу, разылыкъ толуб,
Джылан къууурмадан дагъыда ашайдыла,
Таджал кюч алыб, джолгъа чыгъадыла.
Кёб кюнлени, кечелени джюрюйдюле,
Дагъыда, дагъыда кёб джыл джюрюйдюле,
Беш джюз джыл джюрюйдюле
Бир батыкъбурун шылабакъайлагъа,
Къоянкёз, тууараякълагъа,
Бир хынытюрсюн адамчыкълагъа тюбейдиле,
Тууараякъла аджю-мюджюлеб сёлешгендиле,
Къарнашланы къонакъгъа чакъырыб кюрешгендиле,
Тёрт къарнаш, къартчыкъ къонакъ боладыла,
Тууараякъла уа, эт бла сыйлаб, тойдурадыла,
Джукъу суусаб ичириб сыйлагъандыла,
Барын да джукълатыб, гюрбелеге джыядыла,
Таш гюрбеледен чыкъмаз этиб джыядыла.
Азыкъгъа къоз бла джукъу суусаб бередиле,
Семиремидиле деб, ачыб да кёредиле,
Дагъыда багъыб, багъыб кёредиле,
Чыгъармай, семирте, багъадыла,
Къанларын ичиб, дагъыда багъадыла.
Табанларындан ичиб, дагъыда багъадыла,
Темир тишлени чанчыб ичиб, багъадыла.
Дагъыда багъыб, ичиб, джашай,
Кюнле ёте, айла ёте, джашай,
Тууараякъла кюнлени биринде,
Бир-бири бла демлешиб, илинедиле,
Даулашыб, джагъалашыб, илинедиле,
– Энди мен ичерикме, — деб бири,
– Огъай, мен ичерикме! — деб да бири,
– Огъай, мен! – деб да бирсилери, –
Таш-агъач къалмай къуядыла,
Таш гюрбелеге чабышыб, бууушадыла,
Тюйюшюб, гюрбелени ачыб къоядыла.
Бир-бирин аяусуз, халек соядыла.
Нарт къарнашла гюрбеледен чыгъыб,
Къартчыкъ да ала бла чыгъыб,
Тууараякъла бла сермешиу башланады,
Къоянкёзлени талайы шындык болуб ташланады.
 Болса да тууараякъла, керти ачыуланыб,
Нарт къарнашланы джолларын тыядыла,
Кюннге барлыкъ джолларын тыядыла.
Бир уллу бузгъа буруб тыядыла,
Бары да джыйылыб, сюрюб къууадыла
Къуршалаб, джете тебреб, къууадыла
Буздан ёталмаз кёрюб, къууадыла.
Къычырыб, аджю-мюджюлеб къууадыла.
Нарт къарнашла уа буздан ётюб башлайдыла.
Тууараякъла уа тайгъалаб джыгыладыла,
Бир-бирине чамлана, бузгъа кирелмей,
«Чалкъыланы, чалкъыланы келтиригиз! – дей, –
Турмагъыз, дженгил джетдиригиз! — дей, –
Аякъларын чалайыкъ, хайдагъыз!» — дей, –
Къычырыб, ёкюрюб, аджю-мюджюлей,
Чалкъыланы бузну юсю бла силдеб атдыла,
Шууулдатыб учуруб-учуруб атдыла.
Нарт къарнашла уа буздан ётюб кетедиле,
Тууараякъладан къутулуб, узакъ кетедиле,
Келе-келиб уллу таугъа джетедиле,
Къалын чегетли, ариу таугъа джетедиле,
Джаратыб, тохтаб, алайда джерленедиле.
Сейир тауда нартла ышыкъ табадыла,
Джаугъа къаршчы кюрешге темир табадыла,
Эки къарнаш темирчиле болдула,
Кюйеджик бла Тюрке темирге уста болдула,
Сауут-саба кереклерин дженгил къурадыла.
Къанлы джаугъа тиер маракъ болдула,
Хорлаб чыгъарча, хазыр джаракъ болдула,
Озагур бла Хунгур мал-мюлк къурадыла,
Азыкъ, тым джарау кереклерин джыйдыла,
Къартчыкъны да джуртда джарата турдула.
Аланы джолларын кюнден тыйгъан,
Энтда сермешиуге, чёрюкге чакъыргъан,
Иймей, таулагъа келтириб джыйгъан
Тууараякъланы кереклерин берирча,
Кюннге барлыкъ джолларын керирча,
Тёрт нарт къарнаш муратларын,
Бир да унутмай джол ачар умутларын,
Бай таулада юй, юзюк бола турдула джашай,
Тууараякъла бла тюбеше, сермеше, джашай,
Бешджюз джылны къазауат эте турдула, джашай,
Къыра, аз эте, аздан аз эте, джолларын кередиле,
Таза джокъ болгъан кюнлерин кёредиле.
Кюннге джангыдан джолоучу боладыла,
Тангсюр Аккагъа тюберге боладыла.
Барыб-барыб минг джылны барадыла,
Барыб-барыб, дагъыда кёб барыб,
Кюннгебарла сонгра Кюннге джетедиле.
Кюн Тейриси Тангсюр Аккагъа джетиб,
Кюнде Нарт Акканы кёредиле,
Тангсюр Аккагъа ийнакъ эте,
Къонакъ бола, къучакъ эте тюбейдиле.
Тангсюр Акка: «Балаларым, — дейди, –
Нарт уланларым, деулерим,
Бу узакъ джолгъа келгенлерим, – дейди,
Нарт батырларым, эгерлерим!» — дейди.
Къарнашла, тёртюсю къайтырын тилейдиле,
– Акъаджуртунг сени кюсейди, – дейдиле.
– Кюнсюз юй, джан, джурт болмаз,
Мен мында турмасам, джылыу болмаз,
Кюн джылыуун сакълайым сизге,
Джашау, зауукъ джакълайым сизге.
Дуния джарыкъ, Къудурет Тейриси
Этгенди мени Кюн Тейриси.
Кёрке тюрюн, нюр Сыятын бергенди,
Джер джюзюне къууат бере тур, — дегенди.
Мийикден къараб, сизге къууанама,
Кёк кюнери эсенлик тилеб турама.
Нарт къарнашла Тейри Аккагъа тёрегин
Джуртда къалыб келтиргендиле темирегин.
Къарнашла Аккагъа Алтын гоппанын,
Джыйма шиякъ чепкенин бередиле,
Тангсюр Акканы къууаннганын кёредиле.
– Нечик иги этгенсиз! – дейди Акка,
Темирегин, чепкенин кийген Акка,
Алтын гоппанын кёрген Акка.
– Адыл суудан ичерге кюсей эдим,
Алтын гоппаным бла узалыб, — дейди Акка.
Тангсюр Аккагъа нарт къарнашла
Ёчмез Кюнек эсенлик тилейдиле,
—  Ёчмез Кюнюбюз, Атабыз, — дейдиле,
Бешджюз джылны джолубузну кесген,
Бизни сеннге иймей, джолубузгъа тюшген
Тууараякъланы къырдыкъ, тюб этдик,
Кюн джарыгъына хыянат джетмез этдик.

Кюн Тейриси, Джер Тейриси Атабыз,
Джер тынгысы бузулмаз болсун,
Сен туудукълагъа берген джан джансун,
Ёмюрлюкге ёчмезлик къууат болсун,
Сен джаратхан нарт юзюкле
Джерде онгсунла, джашнасынла! — дейдиле.
Узакъ джолгъа кетерлей,
Акканы къучакълай, джолгъа чыгъадыла.
Уланларына къууана, нарт Акка
Акъыллы сёзлерине къууана, Акка
Нарт аманатын тилей ашырады.
Нарт къарнашланы Акъаджуртха ашырады.
Кюн Тёрю тахтасына сабыр олтурады.
Минг джылны джол джюрюб, къарнашла,
Саусуран ызларына къайтадыла къарнашла.
Тууараякъланы тюб этерге болушхан Таулагъа,
Ёхтем, бай, Болуш* таулагъа,
Къайтсала уа, аллайгъа къайтадыла:
Болуш таулада къалгъан туудукъла,
Ёсюб, Болуш таулагъа сыйынмай,
Таула, тюзле толгъандыла,

* Алтай таула.

Уллу юзюкле болуб тургъандыла,
Ханлыкъ, бийлик тахталада олтургъандыла.
Тёрт нарт къарнаш, туудукълагъа къууаныб,
Тебрейле Сибилтиге, Акъаджуртха атланыб,
Минг джылны джол джюрюй келиб,
Тёрт тенгиз ортасы джуртуна келгенди,
Беш минг джылны кёрмей, тахсыраб,
Тангсюр Аккагъа тансыкъ болуб, ахсыныб
Тургъан Анаджюз Амма садагъа болду,
Нарт уланларына къурман болду,
Кюнден къайтханлагъа къучакъ болду,
Нарт Ананы нарт, тансыкъ учагъы,
Нарт Ананы нарт къучагъы
Нарт уланланы биргелей къучакъларгъа джетди,
Эркелетиб кёзлерин, джюзлерин ба этди.
Нарт къарнашланы саяу къашларын сылайыб,
Анаджюз Амма разы бола, джылмайыб,
Татлы, джумушакъ ана къолу,
Бере балаларына насыб толу,
Сагъышы, джюрек джарсыуу кетер болду.
Алай бла джети нарт къарнаш,
Болуб юч эгеч да алагъа ушаш,
Джер джюзюне джайылыб, толгъандыла,
Джашай-джашай, тауран айтханча болгъандыла.
Тангсюр Акканы къачын кёре,
Джети нарт къарнаш сыйын кёре,
Туудукъла нарт Акканы эсге тюшюре,
Акканы унутмаз джашауну ётдюре,
Тангерикде Уллу кенг тюзледе,
Болуш таулада хорлам берген джерледе,
Ёсюб джашагъан туудукълагъа
Хуннла дегендиле артда алагъа,
Тюнгерикде уа дегендиле алагъа Гуннла.
Кертиси уа, болуб ала Кюннгебарла,
Кеслерине Гунневарла дейле туудукъла,
Акъаджуртда къалгъан туудукълагъа да,
Тюнгерикде Уллу Сибилти джуртда
Ёсюб, юйреб, кёб болгъандыла бир да ала,
Акъаджурт тёрюне тёрлю сыйынмай,
Къараджурт джерине кёл салгъандыла,
Андан атлаб, Къыйрым джерине баргъандыла,
Къыйырауз джеринде бекгич тохтагъандыла.
Алагъа дегендиле артда скифле,
Кертиси уа, ала — Деулез сибилле,
Къонбан къойманла — къуманла,
Боладыла Узабан — булгъарла.
Сюмерге баргъан билгич Билезикден
Буруннгу сюмер юзюгю тууады,
Огъургъа баргъан сейир Гинджизикден
Огъурлу угор юзюгю тууады,
Томуртха баргъан ариу Алезикден
Ётгюр салпин юзюгю тууады,
Нарт туудукълада болуб теппе-тенглик,
Къарнашладан туугъанла боладыла джети эллик.
Къызладан туугъанла да эте къарнашлыкъ-эгечлик,
Сый, къач эте джашайдыла, алада болуб толу бирлик.
Ма ол заманладан бери дейдиле асырау,
Ёлгенлени шиякыгъа салыб асырау,

11 Заказ № 412

Бетин аны Кюннге бериб асырау,
Кёрюз санында къолуна аякъ тутдуруу,
Тангсюр Акканы къачын эте болады салыу,
Нарт туудукълары сыйын кёре турурла,
Алтын гоппанны къачын эте турурла,
Аны сырын эсде тута, джюрюте турурла, —
Деген оюмдан башланнганды деб, айтыу барды,
Бурунладан къалгъан тауран айтыу барды,
Нарт Тангсюр Акка уа — Кюнде Тёрде,
Аналары Анаджюз Амма да — Джерде Тёрде,
Арымайын-талмайын уруна,
Джылыу, джарыкъ, джашау бере, уруна,
Нарт туудукъларын ёсдюре, уруна,
Нарт туудукъла да джашай, ёсе, уруна,
Ата Кюнню джылыуунда уруна,
Ана Джюзню зауугъунда уруна,
Джашайдыла сегиз минг джылны, уруна.


ХАЗАР-Окъ
Тауран
(Ючюнчю бёлеги)
(Атамы анасы Сарыланы Фердаус айтыб джазама)

Буруннгу сибил джери Сибилтиде,
Эртделени эртдесине, бек эртде,
Акъаджуртда Гум джеринде,
Уллу Сабур-ханны ханлыгъында,
Къараджуртда да Къобан джеринде,
Тёрлю Балгур-ханны ханлыгъында
Бола тургъанды бу бушуулу тауран,
Бюгюнлеге дери джашай, болуб асуран.
Ол эки хан, сабийликден бирге ёсюб,
Уллу тенгликде, шохлукъда джашагъандыла,
Бир-бирине къонакъгъа бара, ёсюб,
Туугъан къарнашлача, татлы тургъандыла.
Бармасала уа, тансыкълаб, чыдаялмай,
Хазна айлары ётмегенди къонакъгъа бармай.
Ала, къуру татлы тенгле болуб къалмай,
Тургъандыла хатер кёре, къачлы джашай,
Бир-бири джарсыуун терен ангылай.
Кюнлени биринде уа къайдан эсе да,
Къайсы джерден келе-келген эсе да,
Киши билмей, къалай келген эсе да,
Биреу, аскери бла кириб келиб,
Акъаджурт джерин ёрге-энишге джырыб,
Элни къырыб, дырын этед, кау-куу этиб.
Сабур-ханны ханлыгъына киргенди,
Гум боюнда Сабур-ханны ёлтюргенди,
Юзюгюн, туудугъун думп, тюб этгенди,
Хан туруннга олтуруб, хан болгъанды,
Адамлагъа кюн бермей, къыйнаб башлагъанд,
Эл да анга аны ючюн Кюнбермез атагъанд.
Аны ассылыгъы ючюн алай атагъанд.
Кюнбермез Балгур-ханны да тайдырады,
Юзюгюн кау-куу этиб, джерин кесине къошады,
«Менме энди Тейри да, хан да», — дейди,
Элни кесине джалчы, джалачы этеди,
Сабур ханны саулай юзюгюнден
Бир уланы кенгде къалады,
Ол эм гитче джашы Джолан
Эмчек анасында къонакъда болады,
Анга ол кёзюуде онюч джыл болады,
Эмчек анасы Джумарыкъ, Джоланны къачыра,
Узакъдан узакъгъа къората, букъдура,
Джети джол айырылгъанда,
Тейри джоллары деген джерге келеди,
Джети тёрде тохтай, алайда джерленнгенди,
Юйчюк ишлеб, Джоланны ёсдюре, тёрленеди.
Джылла ёте, Джолан да ёсе,
Акъыллы Джумарыкъ джылларын кесе,
Къарт кеф ала, джашай тургъанды,
Джолан да джарагъан джаш бола баргъанды.
Болса да кюнлени биринде,
Джоланны кёзлеринден джыламукъ тамады:
Огъурлу Джумарыкъ керти дуниясын джумады.
Джолан да, джети джол айырылгъанда джашай,
Ол кюнледен башлаб кеси джангыз къалады.
Хар кече сайын юйю къонакъдан толуб,
Тейри джолла бла озгъан адам болуб
Хазна киши къалмагъанды къонакъ болмай,

11*

Болмаса да аны джашауу бёркген май,
Джолан озгъанны, кече къалгъанны,
Къайта келиб джашау, акъыл соргъанны,
Бар туздамын сала, къач эте, сыйлай,
Ала бла къууанч кёре, ашыра, сыйлай,
Тургъанды джашай алай,
Джолан, кеси джангызлай.
Бир кюн а Тейри джолланы бири бла Бурмача,
Бир къарамлы тиширыу, джел ургъанча,
Атны чабалгъаныча чабдырыб, тёртелетиб,
Къаб-къара къара суу этиб терлетиб,
Джоланны юйюне джууукъ келиб, джетиб,
Къысха тохтаб, солуу алмай кетер сетиб:
— Алан, Джолан, бир суусаб ичирсенга а,
Эки кюнлюк суусабымы бир кессенг а,
Бар эсе мадар сенде! — дегенди,
Джолан да бу залимге сейирсиннгенди.
Эрлай чыгъарыб, суусаб ичиргенди.
— Тюш атдан, къонакъ бол,
Бек ашыкъмай эсенг,
Джол кессенга а, — дегенди.
Анга дери къычырыкъ-сыйыт тауушдан,
Бушуу, джылау, къаугъа урушдан
Ёзге джукъ эштмеген ариу Бурмача,
Разы болуб, къууана, атдан тюшеди,
Джоланны джылы хошкелдисине сюйюнюб,
Алайда, къонакъ бола, джол кеседи.
Джолан Бурмачаны ачыкъ джюрекден сыйлайды.
Анга бар хантын салыб, табу да эте, сыйлайды.
— Сыйынг мийикде болсун, джолунга кетмез болсанг,
Бирге джашар эдик, былайда къалырча болсанг, —
Дегенди ол ариу Бурмачагъа,
Керти кёлю бла джаратхан Бурмачагъа.
Юйю-юйюрю болмагъан ёксюз Бурмача,
Атындан сонгра джугъу болмагъан Бурмача,
Табу да эте, къалады алайда Бурмача.
Ала алай джашай, бир сейир джашчыкъ тууады,
Мугур джюреклеге ол къууанч болуб тууады,
Джоландан Бурмача бек къууана,
Бурмачадан Джолан артыкъ къууана,
Джашчыкъгъа Сибилчи деб атайдыла,
Сибиллеге тилек болсун, деб атайдыла.
Сибилчи акъыллы, билимли ёседи,
Таукел, джигит джаш болуб ёседи.
Тейри джолла бла келгенле алада къала,
Дуния джашаудан кёб хапар, джангылыкъ айта,
Сибилчи бек тюрлю адамны кёргенди,
Аладан кёб тюрлю хапар, акъыл эштгенди.
Аны кёргенле да аны акъыллылыгъын айта,
Кёб джерледе, элледе джаядыла, хапарын айта.
Тейри джолланы танымагъан адамла,
Келиб таныйдыла Сибилчини адамла.
Тейри джолланы тейри ант бла сюедиле,
Тейри джолланы Тейри тёрча кёредиле.
Сибилчиден ала акъыл, оноу, джашау,
Сора келедиле дары, дарман, ашау,
Юренедиле ала ашхылыкъ тиннге,
Дагъыда юрете кёблени джашау кюннге.
Аны эштген Кюнбермез хан,
Элни къанын аяусуз ичген хан,
Уллу аскери бла келеди ассы хан.
Мени къулларыма акъыл, джол юретген,
Мени сыйымы, сыятымы тюшюрген,
Кимди бу, бу джарлы Сибилчи,
Кесин тыялмагъан джазыкъ элтилчи?! –
Дей, джети джол айырылгъаннга келеди,
Сибилчини, атасын, анасын кёреди,
Бар тини бла бёркюб ачыуланады,
— Асыгъыз итлени, — дейди, асмаланады,
Кюкюрейди, сёнгмезлик болады,
Джолан бла Бурмачаны юй къатында асдырады,
Мекямларына от салдырыб джандыртады,
Сонгра уллу гаммеш тулукъдан гыбыны чыгъартыб,
Сибилчини аягъындан къанын эмизеди,
Тёппе-тёгерегине къаты тартдырыб,
Къымылдамаз этиб, гыбыгъа ау эшдиреди.
Алайда Сибилчини атха байлаб, джолгъа тебрейдиле,
Ассы Кюнбермезни Гум бойнунда къаласына келедиле,
Ауланнган Сибилчини ассы Кюнбермез хан,
Къала босагъагъа тёнгеретиб Сибилчини, хан;
- Бар эсе сенде алай уллу кюч, акъыл,
Юретсенг эди ол акъылдан бизге акъыл,
Джан кючюнгю бериб мениге саудан такъыл,
Тюл эсе уа, ётер ёмюрюнг — гыбы ауда,
Къанынг ичиле, термиле турурса сен ауда,
Мени ёсюб келген эки уланым барды,
Бароз бла Сарыоз деген эмегенлерим барды,
Ала кимден да кючлюдюле, деуледиле,
Айт, юрет алагъа билиминги,
Ала джер джюзюне джюзендиле!..
Къоркъгъанны-юркгенни билмеген деуджюрек
                Сибилчи,
Терсликни, къызбайлыкъны кёрюб болмагъан
                Сибилчи:
— Туурасанг да сюеклерими умур этиб сен,
Ичсенг да къанымы гыбы гуму этиб сен,
Бермем мен сизге бир бурху акъыл,
Ёлсегиз да сиз термилиб, кюсей акъыл!
Сибилчини ёхтем, туура, таукел сёзюн,
Ачыкъ, кесгин джууабын эштген хан
Къарау кёре къарады, чыгъарырча кёзюн.
Эрши-буршу этди кесин ассы хан,
Бёрю тонун кийди, гыбытлай кёбдю,
Ары-бери атлаб, орнуна дженгил чёкдю,
Бокъусуратыб ачы сёзюн дагъыда тёкдю,
Джашларын чакъыртыб, Сибилчини чанчакълатды,
Батыр Сибилчини бычакъла бла сагаллатды,
Къызыл ала къанын босагъагъа чачыратды,
Джаны чыкъмай тургъан, ёлюм алмай,
Атдыла Сибилчини эийданнга, ёлмей-къалмай,
Бир терен, къарангы, гыбылы зийданнга, ёлмей-къалмай,
Къан ыз салыб, сюйреб барыб атдыла,
Тёбен шууулдатыб, быргъаб, аяусуз этиб,
Сибилчи эс джыйгъынчы, деб атдыла.
Къалгъан къанын эмдиле зийданда гыбыла,
Сагалланыб, къуру сюеги къалгъан Сибилчини.
Болса да бар эсин, къалгъан кючюн джыйды,
Болур эди ёлмезлик джазыуу ётгюр Сибилчини.
Кёзюн ачды, болушлукъ излей болса да кимден,
Чанчакъланнган санларын сау этерге Сибилчи
Изледи мадар, дары-дарман, къараб теренден,
Кёрдю бир тамырны чыгъыб тургъанын,
Къыйыры къараб эски чычхан тешикден.
Балхам тамырны ол дженгил таныды,
Кемириб, ашаб, къараб-къарагъынчы айныды,
Алай бла тамыр азыкъ, аш кечинмек болду,
Саппа-сау болургъа керти дарман болду,
Ассы Кюнбермез хан: «Сибилчи саумуду,
Зийданнга бир къарачыгъыз, не этеди, шаумуду?» — 
Дегенди, буйрукъ бергенди юч кюнден,
Сибилчини да чыгъаралла зийдан тюбюнден,
Келтиредиле биягъы босагъа къатына ханнга,
Аны кёрген хан да, къутуруб, ушагъанды шашханнга.
Зийданны сакълагъан тёрт сакълауулну,
Олсагъатлай асдыргъанды ол аланы,
Сибилчини санларын джангыдан чанчакълатханды,
Къанына бояб, эрлей зийданнга атдыргъанды,
Сонгра зийданнга атдыргъанды, сегиз сакълауул салгъанды,
Сибилчи да кесин, алгъынча, тамыр бла бакъгъанды,
Семириб, бурундан да иги, сау болгъанды.
Юч кюнден хан аны зийдандан чыгъартханды,
Аны сау кёрген хан джангыдан шашханды,
Сегиз сакълауулну да эрлай асдыргъанды.
Сибилчини да, алгъынча, сагаллатыб, атдыргъанды,
Зийданнга да оналты сакълауул сюеб салгъанды,
Сибилчи кесин дагъыда тамыр бла бакъгъанды.
Гыбы ауну джыртыб, боппа-бош болгъанды,
Хан дагыда юч кюнден чакъыртдырыб къарагъанды,
Сибилчини сау болгъанын кёрюб, алджагъанды,
Эси кетиб, шаркъ деб, джалкъасындан аугъанды.
Джууукъ келиб къатына, Сибилчи:
— Кёзюнгю ач, Кюнбермез хан,
Бар эсе айтырынг меннге, — дегенди.
Алас-булас кёре, эсин джыйгъан хан,
Тюз аллында кёреди Сибилчини,
Кёз аллында сюелген Сибилчиге
Асыры бек ачыуланнгандан ассы хан,
Кёзю, ауузу къыйыкъ кетедиле,
Ачы тауушуна чабыб, кюкюреб,
Эки уланы Бароз бла Сароз джетедиле,
Ханны эки къолтугъундан ёрге келтюредиле,
Терсине кетген башын тюзетедиле,
Хан, къаты ауруб, кёзюн ачалмай, тыхсыйды,
Джалбарыб, сёзю чыгъалмай, ахсыйды.
Ханны эки уланы, Сибилчиге темирчилей:
— Бар эсе билген дары-дарманынг, — дей, —
Айт, бер, алма уллу ханны арманын,
Сен айтмасанг а ханны джан дарманын,
Терк тюшерле юзюлюб сан-санынг,
Мычымай чыгъар сонгра джан барманынг! —
Дейдиле ханны деу уланлары,
Тауушлу, бёгек ёсген уланлары.
Хан, сёзю-башы бирден къалтырай,
Акъырын босагъа таба сюркеле, атлай:
— Зийданда гыбыла бла сенден ёзге
Бармеди киши, джан, — дегенди, — ёзге? —
Алай не бла саппа-сау боласа,
Не дарман билесе? Айт, джашырма,
Айтмасанг, къурурса, — дейди, — джер джюзюнден!
Джюрексиннген джигит, батыр Сибилчи,
Хан таба, аллына атлай, ёхтем Сибилчи:
— Бар эсе сенде бир бурху бет, уят,
Джюрегингде къалгъан эсе бир адам сыят,
Билмеймисе киши джерде тургъанынгы,
Зорлукъ этиб, кесиб, къырыб алгъанынгы,
Келе-келиб, бизге джалгъан хан болгъанынгы?
Къора, кет, тураса алыб кюнюбюзню, — дейди Сибилчи,
Дагыда, атлай аллына таукел, алай дейди Сибилчи.
Ханны тёзюмю такъыр тауусулду,
— Атыгыз аны зийданнга! — дей, орнундан турду. –
Дженгил элтигиз, атыгъыз итни! — дейди, —
Сагаллаб, алай атыгъыз энтда, — дейди.
Сибилчини сагалладыла, зийданнга атдыла,
Зийданнга да отуз эки къарауул салдыла.
Сибилчи уа, зийданнга тюшюб, орун алгъанлай,
Джан берген тамырны алгъынча ашагъанлай,
Джаралары сау болалла, айныйды биягъынлай.
Хан Сибилчини джангыдан кёрюрге излейди,
Излесе уа, Сибилчини атлаб келгенин кёреди,
Ханнга дертли, таукел келгенин кёреди.
Эрлай сакълауулланы чакъырады чамлана,
— Кимни джибердигиз? — дей, къарыша, тартына. —
Ким эди, шайтанмеди, джинмеди,
Шайтан эсе, джин эсе, ким эди?
Асыгъыз итлени, терссёз итлени!
Асдырады, асыгъыз дей, терскёз итлени.
— Бир деб бир чыпчыкъ учмады, ханыбыз,
Учса уа, тутар эдик биз аны, джаныбыз,
Асмагъыз бизни, тутарбыз, табарбыз, — дейдиле,
Чыгъар джанлары чыкъгъынчы, джалыныб тилейдиле.
Сибилчини да чанчакълатыб, зийданнга атдырды,
Бар адамын джыйыб, зийданны бек сакълатды.
Сибилчини батырлыгъын эште,
Эртделеден бери да эште,
Былайда да эште тургъан,
Балгур ханны джашындан туугъан,
Кюнбермез ханнга къарауаш болуб тургъан,
Этимли, оюмлу, ариу сёзлю Хурай:
— Ханыбыз, джаныбыз, — дейди ханнга, — былай
Болса эди бир мадар, зийданнга барсам эди,
Кёрюр эдим, тюзюн билир эдим,
Кимди аны зийданда джан дарысы,
Ким болгъанын сау этген джан къарысы.
Хан Хурайгъа эркинлик береди,
Дженгил билиб къайт бери, дейди.
Джюреги сюймекликден толгъан Хурай,
Джюзю нюр тёкген сюйюмлю, ариу Хурай
Барады тюшюб зийданда батыр Сибилчиге,
Кёбден бери сюйген кюсеми Сибилчиге,
Тюбейди, саппа-сау болгъанын кёреди,
— Къурч джанынга, темир санынга къор болайым,
Джарыкъ кюнюмю тансыгъы, саумуса? — дейди.
Эки кюн бла эки кечени зийданда болуб,
Ханнга келиб: «Кёрдюм, билдим,
Сибилчини дары дарманын билдим,
Гыбыланы сютлерин эмеди,
Аладыла азыгъы, дарманы», — дейди.
Ауруб, амалсыз болгъан ассы хан,
Ёлюм тюнюне, тюшюне кирген хан
Къууанады, ийнанады анга:
Гыбыланы тутуб, саууб келтиригиз,
Гыбы сют ичерикме, тебрегиз,
Аурууумдан сау болурча,
Дженгил табыгъыз, тоярча! —
Деб, сакълай, эте иги джора,
Къууана, джубана, заман ашыра,
Умутлу сакълай, талай кюнню сакълайды,
Мычымагъыз, — дейди, халкъны къакълайды.
Бароз бла Сароз да: «Хан гыбы джасакъ джыяды,
Гыбы джасакъ бермегенни ёлтюрлюкбюз!» — дейдиле,
Джарлы халкъны гыбы джыяргъа теркитиб сюредиле.
Ханны ханлыгъында айланыб гыбы джыя,
Уллу хан джеринде гыбы къоймай джыя,
Тутуб къарайдыла гыбыланы, тинте, сауа,
Алай а саулукъ гыбы кёрмей, арыб ауа,
Абызыраб, къоркъунуч басыб, къайтадыла ала.
Хан, ханны эки джашы тебиб, ачыуланыб:
— Алай къалай болады, уллу ханлыкъда айланыб,
Уллу ханны аманатын бюсюреусюз этиб,
Итле, уялмай къайтдыгъыз былай сетиб,
Уллу ханнга гыбы сют джасакъ джыяргъа кетиб? —
Деб къычырадыла, джерни саудан титиретиб.
— Бир джан къоймай ёлтюребиз, къырабыз,
Кюл-кёмюр этебиз, кёмебиз, джырабыз,
Тебрегиз, турмагъыз, гыбы сютге барыгъыз,
Болджалым ингирге дериди, дженгил табыгъыз, —
Дейди хан, джан-джанын ашайды, талайды,
Къала арбазгъа джыйылгъанланы бууар болуб къарайды.
Халкъгъа бу керексиз дауур къайгъыны,
Къайдан табдым бу субакъ палахны,
Адамланы башларын салдым джалын торхха,
Ассы хан табалыкъ этиб атдым отха,
Къалай этейим? — дейди, къыйналады Хурай,
Не этерге билмей, дагъыда ханнга барады Хурай.
Энтда тилекчиме, ханыбыз, — деб барады, —
Саулукъ гыбыла Сибилчиде зийданда,
Бир да кёб эдиле ала анда,
Берсегиз эди меннге энтда эрк эркинлик,
Болайым сизге гыбы сют келтирлик.
Аны эшитген хан, къууаннгандан болуб телик,
Бар, — дейди, береди Хурайгъа мычымай эркинлик.
Ханнга кёргюзмей, зийданнга биргесине
Хурай итни алыб барады ант кюнесине.
Хурайны кёрген Сибилчи хандан бек къууанады,
Къалай келгенин ол Сибилчиге толу ангылатады.
Экиси да кюреше кетиб итни сауадыла,
Бир кереге болур бир оймакъ сют аладыла.
— Инджилген халкъны къутултсакъ а хыянатдан,
Халкъ чыгъар эсе уа ассы ханны азабындан,
Элтейим Кюнбермез ханнга, — дейди Хурай,
Эки кюнден оймакъ сютню келтириб:
— Ханыбыз, ма бу гыбы сютдю, — деб береди,
Эрнин-бурнун джалай, ханны ичгенин кёреди.
— Гыбы сют быллай татлы болады,
Энди кийик сау боллукъма, — дей, къууанады хан, —
Керти дарманды да бу гыбы сют,
Ичгенлей огъуна, маджал болдум, — дейд хан, —
Эки кюнден энтда бар, — деб, кёлюн басады.
Хурай да кетиб, келтириб, кёлюн басады,
Дагъыда, дагыда келтириб кёб ичиреди,
Алай эте, эки-юч ай да терк ётеди,
Ит сютге юреннген хан, «энтда гыбы сют» дейди,
Хурайны къысыб зийданнга дженгил чабдырады.
Итни сютю уа ол заманнга таркъаяды,
Сибилчи бла Хурайны да уллу къайгъы басады.
Къарнына юч-тёрт ай болгъан Хурай
Сибилчиге намысын, бетин ачады,
Эмчегинден бир оймакъ сют чыгъарыб,
Аны да ассы Кюнбермез ханнга алыб барады.
Сютню ичген хан: «Бу башха гыбыдан болур,
Айырылыб татлыды, андан сауа тур!
Сонгра аурууум сау, тас болур, —
Дей, иче, талай айны ичиб турады,
Кесин маджалдан маджалгъа таный турады.
Кюнлени биринде уа Хурайны чакъырыб, хан:
— Бар энтда, бар, сют келтир, — дейди.
Джатар заманы джетген ариу Хурай,
Не этерге билмей, амалсыз тургъан Хурай,
Кюнбермез ханнга джууаб берир-бермез,
Джокъду сют, ёл энди! — дер-демез,
Къыйын болуб, эсин джыялмай, джыгылады,
Айтыр сёзю да тамагъындан чыкъмай къалады.
Аны алай кёрген хан ангылайды барын,
Ауруууна ауруу тийиб, дженгил чакъырады барын,
Шашыб, чабчыларын, эгетлерин сегюшге чакъырады,
— Элтигиз, атыгъыз узакъгъа аны,
Хан юзюгю къарауаш сыйсызны! —
Дейди хан, болуб сёзюне чынгы.
Уллу чий джегеннге чырмаб, буруб,
Ханны эгетлери Хурайны суугъа атадыла,
Мийик джардан тёбен быргъаб къайтадыла.
Суу толкъунлары чайкъала,
Элте-элте, узакъ элте, чайпай,
Уллу толкъунла къаты-къаты чайпай,
Юч суу къошулгъаннга келиб,
Бир гитче айрымканчыкъгъа джетеди,
Сонгра толкъун акъырын, мийик кёлтюрюб,
Гоккалы, ариу айрымканнга силдейди.
Чырмалгъан джеген хансланы аудура,
Кючлю келиб, джумушакъ тийиб, тюшеди,
Къысылгъан баулары юзюлюб, джеген джайылады.
Хурай да, джашчыкъ табыб, эсин джыялмай джатады.
Джашчыкъ, секириб ёрге дженгил туруб,
Анасыны джаягъына бетчигин къаты къыса,
Уппа эте: «Анам, кимме мен? — деб сорады, —
Кёзюнгю бир ач да меннге бир къарасанг а,
Джарыкъ ана нюрюнгю меннге бир чачсанг а,
Мени ким болгъанымы бир айтсанг а, — дей, —
Бала зауукъгъа эсинги бир бёлсенга, — дей, —
Дагъыда, дагъыда кимме мен, бир айт», — деб тилей,
Анасыны къыйылгъан къара къош къашларын,
Гокка хансча ачылыучу къамиш кирпиклерин
Эки сабий къолчугъу бла назик сылагъанды,
Эркелеб, кёзюне-джюзюне джити къарагъанды.
Къыйналыб, эс ташлаб тургъан анасы,
Бала джылыу табхан насыблы анасы,
Сабыр дугъум кёзлерин сабыр ачханды,
Чексиз къууаныб, баласын къаты къысханды.
Джашчыкъ дагъыда: «Анам, кимме мен?» — дегенди,
Ким болгъанын билирге терикги сюйгенди.
Анасы, туранында олтуруб, баласын къойнуна ала:
— Хазар-Окъса, балам, сен, — дегенди,
Тулпар ана сютюн Хазар-Окъгъа бергенди,
Тулпар ана сютню ичген Хазар-Окъ,
Бир кюннге джыллыгъын ёседи Хазар-Окъ.
Айрымканны эки джагъасын джуугъан толкъунла,
Дуния сейири Хазар-Окъ туугъан толкъунла,
Нарт тин бередиле Хазар-Окъгъа толкъунла.
Кюн батхандан джетеди таякъ джангур,
Айрымканда эте талай кёзлеу, чунгур.
Хазар-Окъ да къошчукъ ишлеб, башын джабады,
Эрлай чыгъыб, отунланы сууларын къагъады.
Анасына от этиб, шынкъарт джакъгъанды,
Алай а джангур, чырпы къошдан ётюб,
Отха къатыла, къошну джибите, агъыб,
Тамчылаб тынгы буза, дженгил саркъгъанды.
Табигъатны да саудан мылы иелеб,
Басыннган Кёкню, тунакыны джарыталмай,
Къубула чыгъады бир кесекден мутхуз Ай.
Болса да джайгъы, огъурлу, джылы ай,
Джер сууукъ тартханды, къачха ушай.
Мийикден мийикге чыгъа баргъан Ай
Узакъдан узакъгъа кетеди джукъусурай.
Отджагъада олтура, отну сакълай,
Кёзюу-кёзюу ышыра, джылыу джакълай,
Ана бла балагъа джарыкъ танг атханды,
Минги-Тауну башына да Кюн таягъы джатханды.
Табигъатны къууатын шошлукъ басады,
Хазар-Окъ да кийик атыб, къазан асады.
Мычымай кесек заманнга бишириб алыб,
— Анам! Бир ашасанг а, — деб, аллына салады.
Алай джашаб, алай ёсе, кюнле ёте,
Бир кюннге джыл джашай, кюнле ёте,
Юч суу къошулгъан айрымканда джашай,
Тулпар анасы Хурайгъа болуша джашай,
Ёсе тургъанды, уллу джаш бола, Хазар-Окъ,
Юч сууда кёзюу джюзе батыр Хазар-Окъ.
Агъач къабукъладан къайыкъ ишлеб джюзе,
Ай джарымгъа аны онбеш джылы толады,
Сонгура кесине база, оноу эте башлайды,
Ёзенни ёрге джюзер иннет бла башлайды,
Анасы Хурай да анга кёб затны юрете,
Уллу къайыкъ ишлейди алайда Хазар-Окъ,
Ол, анасын да миндириб, джюзе чыгъады,
Джюзе-джюзе, шоркъалы суу бла ёрге джюзе,
Балгур ханны джеринде Бёрке сууда джюзе,
Ана къарнашларыны джерин таный келе,
Элтурукъ элге келеди, тохтаусуз джюзе.
Келсе уа, келсин, аллайгъа келсин,
Элтурукъну къоймай бир деб бир элисин,
Тенгизден келген эпсуу эрекле,
Тозуратыб, тонай, чача тура,
Демей къарт-джаш, уллу-гитче,
Кесе, соя, сюре, тюе-ура,
Сыйыт сала тургъанларын кёреди,
Айбюлдюрге миниб, отда-чарсда айланнган
Эреклени къырыб-джырыб тебиктур баргъан
Батыр Бийнёгерни къызы Алтынчачны кёреди.
Атасы Бийнёгерге билек болгъан Алтынчач,
Джауланы къалынына кириб сермейди,
Айбюлдюрге къачар булджума бериб,
Ызына къысха бурулуб, джауланы шындык этеди,
Эреклени теблетиб, сюрюб, суу джагъагъа джетеди,
Алайда къайыкъдан тюшген Хазар-Окъну кёрюб,
— Кет, улан, былайдан, джунчутма, къач, — дейди
Сермеб белинден тёрлю тутуб,
Хазар-Окъ Алтынчачны атдан алгъанды,
Айбюлдюр да узакъ бармай тохтагъанды.
Алтынчачны Хазар-Окъ анасы Хурайгъа къоюб,
Кеси эрлай секириб Айбюлдюрге минеди,
Айбюлдюрге джауланы мурчалаб теблетеди,
Кимлерин ийдириб тюшюреди башларын,
Кимлерини уа узун сылыб сауруларын,
Терен-терен кергенди, сылыб аркъаларын.
Кимлери къайры къачханларын,
Къайда, къалайда букъгъанларын,
Тинте барыб, табыб, саяууна илгенди,
Чанчыб-чанчыб, узакъ джары силдегенди.
Дагъыда къачханларын тебек сюрюб джетгенди,
Джиксиз этмесе да, кереклерин дертли бергенди,
Къалгъанларын, сюре барыб, Чёккюч ауушда
Чёблей, чёблегенди эреклени ол алайда.
Кими да Акъсуудан ёте, итча улуй юргенди, дейди.
Хазар-Окъ а, дагъыда джетиб, юркюте сюргенди.
Тенгиз Къапыдан тёбен айландыра,
Сюре-сюре, тенгиз тереннге тюртгенди.
Сонгра Алтынчачны уллусауру къылычын,
Батыр Хазар-Окъгъа хорлам берген къылычын,
Къанын сюрте, джимерли джылтырата,
Джарашдырыб къынына сетирли джыяды,
Къайтыб Элтурукъгъа джел ургъанча келиб,
Эмил алп Айбюлдюрню нарт кючюн кючден тыяды.
Батыр Бийнёгер эрекле бла сермешиуде,
Халкъны эркинлиги ючюн кюрешиуде,
Ауур джараларындан къаны тама, джатханды,
Аджал да аны, ашыкъдыра, сакълагъанды.
— Джыламты бетимден къанымы бир сюртюгюз,
Ол нарттин Хазар-Окъну меннге бир кёргюзюгюз,
Кёзюмю бир ачайым сизге, — дегенди Бийнёгер,
Къан джугъу къабакъларын этиб кенг-кер,
Ол элин-джерин джигитлик бла джакълагъан,
Элтурукъ элге джангыдан джан, джашау салгъан,
Ёлюрюмю аллы бла меннге бир суусаб ичирсе, — дейди,
Хазар-Окъ да анга гоппан бла суусаб береди,
Батыр Бийнёгерни башын ёрге келтюреди,
Ахыр къабыны суусабны ол да сюйюб ичеди,
Сонгра джигит Хазар-Окъгъа былай дейди:
— Оналты къыллы синнарым сеннге саугъатымд,
Мени кёзюмден кёрюб тутарса, ал!
Эштейим ёлгюнчю сени джюрек сёзюнгю, ол осиятымд,
Нарттин ауазынгы джыргъа бир сал!
Ал да бир сокъ, тилегими къабыл кёр,
Анга тынгылай ёлейим, — дейди Бийнёгер.
Элтурукъда къалабалыкъны джыргъа салады
                Хазар-Окъ,
Эрлик кёргюзген элтурукъчулагъа джырлайды
                Хазар-Окъ,
Оналты къыллы синнарын согъуб Хазар-Окъ,
Булбул ауазы зангыр салыб джырлайд Хазар-Окъ.
Бу ёхтем джигитни джюрек къылына тынгылай,
Бийнёгер ачмаздан кёзлерин джумады,
Къызы Алтынчачны да бетин джыламукъ джууады.
Хазар-Окъ Бийнёгерни кеси кёрюз къазыб асырайды,
Кешене сынын сос ташдан джонуб, алай салады.
Сонгра, мычымай, джолгъа чыгъарча,
Кюнбермез хандан дертин алыргъа,
Хазар-Окъ хазар хазырлыкъ алады,
Анасы Хурайны, ариу Алтынчачны
Элтурукъчулагъа аманат этеди,
Джолуна кетерге Айбюлдюрге минеди,
Сауру къылычын, саяуун алыб минеди.
Тюзлюк ючюн кюрешген, тюзлюкню сюйген,
Тюзлюк ючюн джалын отлада кюйген,
Нарттин Хазар-Окъ, Айбюлдюрню боранлатыб,
Элтурукъдан чыгъады, джолланы букъулатыб.
Ант береди джыламукъ тёкден джерине,
Тозураб тургъан къорлу джуртуна, элине,
Анасы Хурай, атасы Сибилчи ючюн,
Аккасы Джолан, аммасы Бурмача ючюн
Дерт алыргъа ассы Кюнбермез хандан.
Джолланы чарс эте, тубан эте, джорта,
Шупшурукъ къолгъа келеди чаба-джорта,
Ашыгъыш келген таякъ джангур да дженгил ётеди,
Кёкню джюзюне да джанкъылыч джарыгъын тёгеди,
Ёзенде акъгъан суу сангырау уюб тохтайды,
Къая ранлада солугъан марал сюрюу,
Тейри тамгъала тюшюре, сала ойма оюу,
Джумушагъан ташлагъа батыб джатханды,
Марал улакъчыкъла, кими секире, кими ойнай,
Джууакчыкълары ызла къоя, камсык, дюрген ойнай,
Уюгъан хиремиж ташлада тентек чаба,
Узакъ кете, къайта да аналарын таба,
Тургъанларын кёреди алайда Хазар-Окъ,
Уллу Джюзеннге Тейри эшик ачылгъанын биледи,
Джолунгдан къууан деген бир тауушну да эштеди,
Ол къозлагъан маралны да кёреди Тейри джарыкъда,
Чегет талада, дуния уюгъан сейир сагъатда,
Атдан тюшюб, аланы къатларына келеди,
Джыгъыла, тура тургъан улакъчыкъны
Анасын эмер дыгалас этгенин кёреди,
Маралны сылаб-сыйпаб джууашытады,
Улакъчыкъны, эмизиб, ана сютден тойдурады,
Джерни кулда-кулда, къарта къобартыб,
Тебжилдей тургъан алп эмрегине миниб,
Уюгъан Джюзенни уятыб, тауушдан алдырыб,
Айбюлдюрге Шупшурукъ Къолда шын салдырыб,
Учуб Акъкъая башына барыб,
Элтуруш тюзде тохтар болуб,
Алайда атдан тюшгенлей, джолуна айланыб,
Тынгысын бузады солугъан гаммешни, сойланыб,
Гаммеш бугъа илгениб уянады, гюрюлдей,
Чарс сала чабады, — урама, кет дегенлей.
Джигит Хазар-Окъ да, гаммеш бугъаны атмайын,
Ачы-ачы ёкюртеди сермеб буугъаны сайын,
Тохтамазны, тёппе-тёгерек учуруб, бурады,
Мюйюзлеринден тутуб, тюбге баса, урады,
Джол кесейим деб, шынгкъарт от джагъады,
Сау гаммешни бир тишлик этиб,
Гаммеш этден да чырылдаб отха джау агъа,
Хазар-Окъ да тишлик чайнай, отджагъада олтура,
Тамгъан джау тамчыла кёсеуледе къайнай, джана,
Кёз ачдырмагъан бир татлы джукъу басханды,
Танг да белгисин бере, агъара атханды.
Джел бла, танг бла келген бир таууш,
Бир тюрлю, сейир къычырыкъ, адам таууш,
Хазар-Окъну, тюртгенча, алай уятханды,
Айбюлдюр да, бетин джалай, джюгенни тартханды,
Ол, Айбюлдюрге миниб, тёгерекге къарагъанды,
Узакъда, Гум суу бойнунда, Элбуруш къаланы,
Къан ичген ассы ханны азгъын къаласын кёреди,
Къаяда даулаша тургъан экеуленни да кёргенди,
Алагъа дженгил джетиб, былай деб сёлешеди:
— Не юлешесиз, аланла?
Неди бу тарт-созла? —
Дей, къатларында тохтайды.
Къарт, бери айланыб: «Бармыды бу джашда кечмеклик?
Эки къолу, эки кёзю сау, бармыды кемизлик?
Аякълары тулпар тургъан гёджеб темизлик,
Джарлыма, джазыкъма, кюнсюзме, — дейди,
Башымы бу къаядан тёбен атама», — дейди.
Бу чюйре сёзлени эштген Хазар-Окъ,
Бол сен меннге, къарт, ата,

12 Заказ № 412

Сен а бол меннге ана къарнаш, — дейди,
Ючюсю да Айбюлдюрге миниб, къалагъа тебрейди.
Ассы Кюнбермез хан а, Хурайны сагъына,
Аны суугъа атдыргъанына кюе, сокъурана,
Меннге, ол болмаса, киши къайгъыра,
Дары-дарман излей билмей эди, айыра, —
Дей, джангыдан къаты ауруб, джаны къыйнала,
Акъылсызлыкъ этгенине ауруб, джарсый, кыйнала,
Танг аласына дери джукъламай, талгъысыб,
Хурайны кюсейди, бар кюнесин тауусуб,
Сонгра бир алада, тура-туруб, къаты къалкъыб,
Тюш кёрюб, къычырыкъ, хахайдан алдырыб,
Сандыракъ эте, мычымай уяннганды, басдырыкъланыб.
Эки уланы джетиб, не болду, ханыбыз,
Къыйын аурубму къалдынг джангындан, атабыз? —
Деб, экиси эки джанына акъырын чёге,
Къыйналгъанларын билдиргендиле, джыламукъ тёге.
Хан, бир кесекден эсин джыйыб,
Эки уланына кёзюу-кёзюу къараб:
— Бир уллу, къара, ариу джылан тыйгъычсыз келиб,
Элбуруш къаланы къадама къадау эшиклерин,
Соруусуз-оруусуз ачды къабакъ эшиклерин,
Кириб келиб, ауруууму барын тас этди, чачды,
Татлы сёлешиб, бойнума къаты чырмалды,
Дыгалас этдириб, башымы ийдире башлады,
Эки кёзюмю да уруб-уруб чартлатыб чыгъарды,
Андан къоркъуб, уяныб къычырдым,
Юзюгюбюз бла тюб болургъа тебредик, — дейди, —
Бу худжу, киши джерде кюл-кёмюр болабыз,
Осият этер эдим, тынгылагъыз, — дейди.
Ол кёзюуге Хазар-Окъ да келиб тюшгенди,
Элбуруш къаланы эшиклерин кенгине кергенди,
Оналты кыллы синнарын согъа, джырлай киргенди.
Оналты кере согъуб синнарын джигит Хазар-Окъ,
Ханны махтаб, джырлаб, былай дегенди Хазар-Окъ:
— Кёкню кёгюню кюнелик Тейриси ханыбыз,
Джерни джарау Тейриси Ёзелик ханыбыз,
Джюзелик Тейри боллукъ Джюзен ханыбыз,
Тилекчи болуб келгенме узакъ джерден, — дейди.
Хан да, осият сёзюн башламай, тынгылагъанды,
Тюшюм кертими болду экен деб, къоркъгъанды,
Ханны таныгъан къарт да ат артына букъгъанды,
Болса да хан, эсин джыйыб: — Кимсе сен,
Не керекди, ким керекди, къайданса сен,
Нёгерлеринг а кимледиле, айт, — дегенди, —
Энтда бир джырла джырынгы, асыуу барды, — дейди.
— Сени ауругъанынгы тюшюмде кёрюб, ханыбыз,
Дарман-дары болуб джарасам деб келгенме,
Къабакъ эшиклеринги да аны ючюн ачхама, ханыбыз!
Соруусуз, ашыгъыш да аны ючюн киргенме,
Джаныгъызгъа джан дарман джыр болсун, ханыбыз!
Джарыкъ Кюнню кюнеси, уллу ханыбыз!
Кёрмегиз мени сенеме сечим,
Этсегиз тилегими кечеме кечим,
Сизден излеб тёрлю, ышан эджим,
Огъур тюнню тюнеси бёгек ханыбыз!
Узакъ Элтурукъдан келгенме, ханыбыз!
Бу джаш атчымды, барчымды, чабчымды,
Бу къарт да отунумду, къазанымды.
Хан, кёлюн басыб: — Кел ичгери кир,
Асыу болады, джырла энтда бир,
Къатыма келиб джырла джырынгы,
Эштейим энтда, кёрейим чемер сырынгы.
Хазар-Окъ джырлаб, ханны къатына келиб джырлай,
Кёб кере махтаб, джырлаб, билдиргенди былай:
— Ханыбыз, тёрлю Бештауну бир джеринде,
Къапылы Тюзню бауур кёкюрегинде,
Барды бир дарылы, дарман джер,
Берсенг эди ол джерден, ханыбыз, джер,
Гаммеш териси джабар чакълы бир джер,
Этер эдим, ханыбыз, дары-дарман,
Джер джюзю болурча сеннге къурман.
Хан, асыры къууаннгандан болуб саппа-сау,
Мычымай терк ишле мен болурча, — дегенди, — сау.
Джигит Хазар-Окъ, гаммеш терини тилимдилеб,
Тикгич этеди гаммеш терини халыча ингичкелеб,
Гаммеш тери бютеу Темир-Тау джерине
Саудан джетеди тёппе-тёгерегине,

12*

Хазар-Окъ алайда Темиркъан къаланы ищлейди,
Атасы Сибилчини къачын кёре ишлейди,
Джурту ючюн дерт алыргъа деб ишлейди,
Уллу гаммешлени саяулагъа чанчыб тишлейди,
Бирин бир кереге ашаб, дагъыда барыб ишлейди.
Къаланы къабакъ эшиклерин къурчдан ишлейди.
Аскерине керекли сауут-сабасын ишлейди.
Хазар-Окъну хапарын эштген хан да кюеди,
Уллу аскер джыйыб, Темиркъан къалагъа тебрейди.
Хазар-Окъ да къурч темирегин сабыр киеди,
Аскерин да къаугъагъа хазыр этеди,
Джерни тебретген Айбюлдюрге минеди,
Айбюлдюр да, терк бол дегенча, тынгысызланыб,
Эгер санларын тыялмай тебед, тебджилдейди.
Къаугъа кёллю, дерт ёчлю, батыр Хазар-Окъ,
Къаланы къабакъ эшиклерин ачады Хазар-Окъ,
Ханнга тюбей, хошкелди айтады Хазар-Окъ,
Киригиз, — дейди, къаланы ичине иеди,
Ассы хан да, ачыудан кюе-бише, киреди,
Хазар-Окъ да, ханны аскерине чабыуул сала,
Айбюлдюрню ары-бери секиртиб, кечимсиз тюбейди,
Ханны аскерин къырыб, дырын эте,
Юслери бла, джел ургъанча, теблей ёте,
Ассы ханнга къачар атлам, солуу бермеди,
Алларын дженгил тыйды, къаладан джибермеди.
Джоппу джыйыб, башларын дженгил-дженгил ийдире,
Ассыланы бузукъ башларын тёнгеретиб джерге тюшюре,
Базгъан ханны аскерин джиксиз этеди,
Хан эки уланы бла къачар дыгалас этеди,
Хазар-Окъну сауру къылычы да аланы джолун кеседи,
— Джан дарманынгы Темиркъан къалада табарса,
Тюш атдан, дарманынгдан къайры къачаса!
Дарманынга тюбетейим сени бусагъатдан,
Къалай ичеринги юретейим бусагъатдан, —
Дей, Хазар-Окъ ханны къалада тыйгъанды,
Ол джекген халкъны дженгил джыйгъанды,
Зийданлада айыбсыз адамлагъа болушлукъ бергенди,
Къурч джюрекли Сибилчини да бош этгенди,
Аны ол Темиркъан къалагъа элтгенди.
Къурман сёзюн айтыб, элни хош этгенди,
Ачыу чекген джюреклерин шош этгенди,
Адамланы ичинден чыгъа, абына келген,
Абын-сюрюн эте, джылай-джылай келген,
Юсю-башы тозураб, джалан аякъ келген,
Къарамлы, къарт тиширыуну келгенин кёргенди,
Ол, тобукъланыб, Хазар-Окъгъа: балам, джаным, — дегенди,
Хазар-Окъну тобукъларын къучакълаб, джылаб,
Къурч къолларында бармакъларын сылаб,
Мен Бурмачама, къарт анангма, — дейди,
Былай деб тарыгъыу хапарын башлайды:
- Бир тунакы, сансыз кюнлени биринде,
Гум сууну джаппа-джашил тюзлеринде,
Джаш, къыз тенгле джыйылыб, ойнай эдик,
«Хара» деб, чарс чаришде эришиб, ойнай эдик.
Озгъан ат бойнунда тойлаб ойнай тургъанлай,
Къайдан келиб джетгенин киши билмей,
Къалай келиб джетгенин киши кёрмей,
Келди Гум тюзлеге бир ассы, топуракъ джаудуруб,
Тул-тубан аскери да элге джылау, сыйыт салдырыб,
Уллу Сабур ханны джерин, ханлыгъын басды,
Баш кёлтюргенни барын чёбледи, асды,
Сабур ханны ёлтюрдю, юзюгюн асды,
Менме энди сизге хан, ханыкъ, —деди, —
Сизге джашау, джан да менме, — деди,
Олтурду хан тахтагъа киши танымаз биреу,
Аскерин этиб кесине джан, джакъ, тиреу,
Кюнбермез болду, элни бойнундан басды,
Тынгы кюнюбюз бузулду, бушуу басды,
Мени зорлаб элтиб, хан отоугъа атды,
Джарыкъ кюнюм анда аман бла батды,
Туугъан эди эки машалла, эки эгиз улан,
Бароз бла Сарыоз деб эки деуер къулан,
Ананы джанын баладан айырды ассы хан,
Баланы да ана тёрюкден айырды хан,
Мени зийданнга атдырды, чыкъмаз этиб,
Анда берирсе, - деди, — сен энди джан.
Танг аласында зийданны эшиклерин биреу ачды,
Армабут Аргун «башынгы алыб терк къач», — деди,
Тёрке Тёргун мени атха дженгил миндирди,
Ашхы джолгъа бар, — деб, ёзеннге дери ашыра келди,
Къача, джорта, Тейри джоллагъа келгенем,
Къачхын джолоучулукъда сени къарт атанга тюбегенем,
Къарт атанг Джоландан суусаб тилеб ичгенем,
Сен къая башында тюбеген Джоланнга,
Джангыз уланы Сибилчини излеген Джоланнга,
Сёз салмай, алайда атдан тюшгенем,
Джашау кюнюмю зауугъун керти кёргенем,
Сабур хан улу Джолан бла насыблы джашай,
Къууанчха атанг Сибилчи туугьан эди,
Деу болуб, акъыл-балыкъ болуб ёсген эди,
Элни ауузуна тилек болуб тюшген эди,
Элге билек, кёреу болгъан эди,
Джети джер джереги аны билген эди,
Ассы Кюнбермез да аны эштиб,
Тебиб, тебрениб джетди, темирчилеб,
Бизни Тейри джоллада асдырды,
Юйюбюзню аскерине джандыртды,
Атанг Сибилчини уа къара кюнюне тюбетиб,
Къалагъа алыб кетгенед, ау тулукъгъа атыб,
Ханны аскеринден букъгъан тёрке Тёргун
Бизни асмакъдан алгъан эди эрлай ол кюн,
Атамы эмчек къарнашы эди ол.
Акъыл-балыкъ Сибилчини излей, джайыла кетдик,
Айлана, излей, табмай, бюгюнюбюзге джетдик,
Къор болайым, джаным, балам, туудугъум,
Ачыу джыламукъланы барын джуудугъум,
Асыу кюнюмю асыл, къурч, деу билеги,
Элинги, джуртунгу, юзюгюнгю барман тилеги,
Джеринге керек кюнюне дарман кереги, —
Дейди Бурмача, къурман-садагъа бола,
Джюзю къууанчдан, зауукъдан къорлу тола.
Ассы хан энди азабын зийданда чексин,
Анамы сютю къутхарады ёлюмден, — аны билсин,
Келе келиб болгъан эди ол ассы Кюнбермез,
Темиркъан къалада зийданда болуб Кюнтиймез,
Турсун энди! — дейди, халкъына джууаб бере,
                Хазар-Окъ,
Ассы Кюнбермез ханны къаушатхан Хазар-Окъ,
Акъыллы, тёзюмлю Сибилчини уланы Хазар-Окъ,
Сабур хан уллу атасы болгъанын биледи,
Къарт атасы Джоланны да таныды Хазар-Окъ,
Башын къаядан атарыкъ чюйреакъыл джаш
Ана къарнашы болгъанын да билди Хазар-Окъ,
Бароз бла Сарыозну болгъанын анасына къарнаш
Биледи, таныйды барын нарттин, джигит
                Хазар-Окъ.
Бештау джеринде, Темирли Тауда,
Сыйынмаз джыйылыб Темиркъан къалада,
Хорлам кюннге келгенледен толуду арбаз,
Алгъышладан, бюсюреуден толгъанды къала арбаз,
Сансыз-санаусуз саугъаладан толгъанды,
Хорлам кюнню къурман малындан толгъанды,
Элтеберле, баджакла, элтурушла, теберле
Келтиргендиле уллу, асуран гаммешле,
Терк джеринден — уллузюкле, алкъазла,
Къапы джеринден — малкъазла, къапыкъазла,
Дженликден — таукъазла, Къобудан — айрыкъазла,
Акъаджерден — къонбанла, Къоллукъордан — сабарла,
Акъаджуртдан — чабарла, Сабартыдан да — сабарла,
Джыйылгъандынла бютеу сибил юзюгю, хазарла,
Бютеу Къараджурт, Акъаджурт, сибил нартла,
Келтириб къурманлыкъгъа сыйлы кюннге кёрпе къойла.
Онеки тюрлю къууанчны тою башланнганды,
Суппа-субай, чыбыкъ субай,
Чын чилледен кийиннген къара кёзлю къызла,
Къапы тебсеуюн тебсейдиле ала,
Биринден бири сюйюмлю, къубулчакъ джюзлю къызла,
Синнарла согъулуб, сюзюлюб тебсейдиле,
Чырайлы, ариу, джигер, хазар къызла.
Абезекни тебсейдиле чемер къызла, джашла,
Ёхтем, ётгюр, джигит, деуер джашла,
Барадыла джангызгъа чёрчек хазар джашла.
Деу халкъына къууаныб, джигит Хазар-Окъ,
Синнарын согъуб, халкъына джырлайды,
Джуртуна, джерине къууана, джырлайды Хазар-Окъ,
Кюнбермез ханны терслигинден уюгъан,
Ассылыкъны кёрюб болмай буюкъгъан,
Зорлукъда мугур болуб унукъгъан,
Ёзенледе, къаялада, таш тюбледе туюкъгъан,
Чегетледе, чегет дорбатлада джашырына, букъгъан,
Эркинликге термиле, эркинлик кюсей тургъан,
Тау суула таууш сала, джыргъа уянадыла.
Къургъакъсыб, кысты джарылгъан джерлеге агъадыла,
Уллу Сибилтини кенг тюзлерин сугъара,
Акъаджуртда, Гум бойнунда элчилени тойдура,
Тенгизлеге, къонакъ болуб, къууанчлы бара,
Озгъан джерлерин джаппа-джашил джашната,
Хазар-Окъ берген эркинликни алгъышлайдыла,
Сибил юзюкге джашау, насыб бере, джашната,
Сибил джерине джангы тюр бере башлайдыла.
Темиркъан къалада уа уллу той барады,
Онеки кюнню хорлам той, къууанч той барады,
Хазар-Окъ бла Алтынчачны тою барады,
Алтынчачны келинлик тою барады,
Джигит Хазар-Окъну эрлик тою барады,
Сибилчи бла Хурайны джашау тойлары барады.
Сибилчини ёлюмсюз джаныны тою,
Акъыллы Хурайны саулукъ тою барады,
Хазар-Окъну элге насыбха туугъан тою,
Элни эркин джашаууну зауукъ тою;
Бурмачаны юч уланына эсен тюбеген тою,
Джоланны джангыз баласын сау кёрген тою барады.
Бу уллу къууанч тойда эл разы болуб,
Хазар-Окъ халкъгъа насыбха хан болуб,
Хазар ханлыгъы андан башланнганды дейдиле,
Ол джурту, джери ючюн туугъан эд дейдиле.
Ма, ол акъыллы, деуер, джигит Хазар-Окъ,
Темиркъан къаланы къурагъан ётгюр Хазар-Окъ,
Ассы Кюнбермезни бийлигин къурутхан Хазар-Окъ,
Сибил хазарланы биринчи ханы болгъан Хазар-Окъ,
Бештау джеринде, Темирли Тауда джашай, джылла ёте,
Нарттин Хазар-Окъ бла ариу Алтынчачха
Тууады онёрт туудукъ элге къууанчха,
Онюч нарт улан бла эм гитчеси бир къыз,
Анга атайдыла деб Бойранкъыз.
Уллу юйдегиде онюч деуер улан,
Тамадасы болады чёрчек Элбулан,
Андан сонгра Алпхазсы, Хазсы, Хазбулан,
Алхазсы, Таухазсы, Озхазсы, Деухазсы,
Эркхазсы, Теркхазсы, тёреджик Эрхазсы,
Эки эгиз уланы — Элджик, Элхазсы.
Хазар-Окъ джыйыб Нартландыда эллигин,
Къарачайны джети азий нарт бёлегин,
Къор таудан гунмукъ джеринден алкъазланы,
Къапы тюзледен, гумдан къапыкъазланы,
Селен инджик джеринден айрыкъазланы,
Къапы арты джеринден бек балкъазланы,
Джерекги дженлик джеринден таукъазланы,
Къадау тау джерк джеринден гагауазланы,
Айыкъ джери Айыкъдыдан джеркъазланы,
Элине бюсюреуге, уллу къууанчха
Айтды алгъыш сёзюн элге, Алтынчачха:
— Джуртубузда, азий джерде толу юй болдукъ,
Нартландыда туууб бизге уллу туудукъ,
Термиркъан къала болду къадама къадау,
Келмез этдик энд, салыб бизге киши дау,
Тунач азий джерибиз бешик Бёленджер,
Туугъанды Нартландыгъа талай хазсы эр,
Сибилтиге болайыкъ бекгич бек эшик,
Туудукълагъа болур тынгы тынчлыкъ бешик,
Къапы азий джерибиз къорлу къапыкъаз,
Уллутёр Сибилти, тюлсе сен алай аз,
Кючюнг уллуду, деулезсе, кесинге баз, —
Дей, Хазар-Окъ айтса да алгъыш сёзюн аз,
Джыйгъан эллигин сёзю бла разы этди,
Къаласын андан да бек, бекгюр бегитди,
Темиркъан къалада туугъан деу, къаугъаран Къарча,
Къарачай элликни элмендери, оюмлу Къарча,
Уллу аталарымы баба атасыды дегенди Хазар-Окыгъа,
Ол алайды дейди тауран айтыу да нарттин Хазар-Окъгъа.


СИБИЛГЮЛ
(Тауран)
Тертюнчю белеги
(Атамы анасы Сарыланы Фердаус айтхандан джазама)

Эртде, бек эртде, бурундан бери,
Ханланы, бийлени заманларындан бери,
Туудукъладан тёлюге ёте, таша маралай, ёте,
Кеб ёмюрлеге тахса болуб, такъыллай ёте,
Ханланы хапарлары халкъны эсинде къала,
Ол, тауран тёрю болуб, былай айтыла,
Халкъда былай деген айтыу сакъланнганды,
Тауран табулай, хазна болуб къалгъанды,
Джер джюзюне айтылгъан хаджар ханлыгъы,
Минг джылны эсде сакъланнганды:
Деулю азийледен къалгъан юч деу джаш,
Тёрлю Сибилтиде джерленнген юч къарнаш,
Тангсюрню юч бёгек уланы, юч къарнаш:
Къонбан, Деуке, Балгур — ючюсю юч тёрде,
Эте бийлик тёрлю айа Сибилтиде.
Джашау узагъы болуб, Сибилти джери,
Къарачайны джети азий бёлек джери,
Джашагъандыла ала болуб къорлу,
Бир-бирине сый, намыс эте, огъурлу.
Болса да Деукени ёзюрю бий Алпгур,
Анга тенг, теджеме джашагъан Салангур,
Деукеге бек дертли тургъандыла ала,
Экиси да тарт-соз къоркъуу сала,
Тебине, теркине, эте къанлы зарлыкъ,
Эртдеден бери тута, излей аманлыкъ,
Кечимсизликге къайгъы иннет нюзюрлей,
Кеслерине бийликге джер юлюш излей,
Хар ётген кюннге чурум, ёкюн тизимлей.
Алай а туугъанды эки эгиз улан,
Деукеге насыб, эки тойлу озалан,
Сибилтиде болады къууанч къозгъалан,
Сюймегенлери да сёнгедиле терк,
Къанлылары да ёнгигендиле, табмай эрк,
Ёрюз Деукени эки ханлыкъ уланы,
Болады эки ханлыкъ азий ханлыгъы аны.
Бири Адыл-Джайыкъдыны ханы Хаджар,
Экинчиси Келли-Джуртну ханы Сабар,
Уллу айа Сибилтиде болгъанды ол,
Деукени бийлик джеринде болгъанды ол.
Нартландыда Келли-Джурт къалада Сабар,
Адылтыда Азийтархан къалада Хаджар.
Ала бийлик, ханлыкъ эте, джашай алай,
Къадама джашауну табын, онгун сайлай,
Ханлыкъда бийликге тынгы, тынчлыкъ излей,
Къанлы джауларын ууата, марай, кёзлей,
Бийигиб, джашнай, тургъандыла бириге,
Ёрюз бийликни алгъандыла, бириге.
Уллу джерни эллези уллу Хаджар ханлыгъында,
Джюзен Джюзелик сыйы бар Хаджар ханлыгында,
Сау дуниягъа белгили Хаджар хан джашагъанды,
Хаджар Ханлыгъында ол биринчи хан болгъанды,
Къыйын кёзюуде, тарт-соз заманнга хан болгъанды,
Къайгъыдан, субакъдан башы чыкъмаз тойгъанды,
Болса да табыб эджиклик, ол джауларын хорлагъанды,
Уллу ханлыкъда кеси юнеригин, джоругъун орнатханды.
Хаджар-Хан уллу Хазар тенгизни джагъасында,
Уллу Адыл сууну кенг, джашил дорбасында,
Бек къаласын, Азийтархан къаласын,
Алтындан джасалгъан джек къаласын,
Джимлей джылтырагъан хан къаласын салгъанды.
Келгенни-баргъанны кёзюн къамата тургъанды,
Алайтын озгъан а табыныб, тансыгъыб,
Къалтырай, къоркъа, абына-сюрюне озгъанды.
Джанына джашау тилей, ашау тилей озгъанды.
Болса да онглу Хаджар Ханны джашауу тозгъанды,
Бир кюнню къашын кермей, мыдах джашагъанды,
Туугъан сабийи тас, джокъ болуб,
Сабий къонмагъандан, кёзюн ачмай тургъанды,
Аны ючюн ненча сыйыты, джылауу болуб,
Уллу Хаджар хан анча кере бозаргъанды,
Анча кере къатын къоюб, танкы тозаргъанды.
Туудукъ кюсеб, соруб, кенгешиб,
Ахырында ариу Айакёз ханумну алгъанды.
Ариу Айакёзню джатар заманы джетгенди.
Хаджар хан да бар тынгысын чекгенди.
Джюрек джарсыууна мадар табмай,
Бир айтыр адам табсам деб, излегенди,
Аскеринде джигит Хазар-Окъ эсине тюшгенди.
Хан аны къалагъа, алтын джараннга чакъыргъанды,
Сонгура акыллы Хазар-Окъгъа былай деб айтханды:
— Джыйырма джылны хан къалада хан болдум,
Сабий кюсей, туудукъ кюсей, къуу болдум,
Бала кёрюрге термиле, ненча кере тул болдум,
Энди Айакёз ханумну да джатар заманы джетгенди,
Кимге не айтыргъа билмей, къыйналама,
Сеннге базыб, ышаныб чакъыргъанма,
Бар эсе бир этер мадарынг, болушсанг эди,
Мени тобугъумда да олтурса эд сабий, — дегенди.
Хаджар-Ханны джан джарсыуун ангылагъан Хазар-Окъ,
Былай деб бюсюреулю джууаб бергенди Хазар-Окъ:
— Деу Джюзен Джюзелик бёгек Хаджар ханыбыз,
Берсенг эди меннге эркинлик, джаныбыз,
Сизни Джюзелик алтын къалагъызгъа къарайым,
Бар джолларын таныйым, тинтиб чыгъайым,
Хаджар хан Хазар-Окъгъа эркинлик бергенди,
Хазар-Окъ да, бютеу къала джолланы тинте барыб,
Къаланы тюбюнде тенгизге чыкъгъан джолну кергенди,
Тар, къарангы, джаяу джолчукъну бара барыб,
Ол шыкъыртсыз джол тешикге келгенди,
Марлар джеринде узунуна узарыб джатханды,
Ариу Айакёз ханумну да къыйын хапары чыкъгъанды.
Хазар-Окъ да тенгиз джолчукъда бугъуб, танг атханды,
Не кече, не кюн демей, талай кюню батханды,
Ханнга да кёб мычымай эгиз уланла туугъанды,
Бютеу ханлыгъына сюйюмчюлюк хапар,джайылгъанды
Ханнга берген ант сёзюне Хазар-Окъ
Керти болургъа сюйгенди Хазар-Окъ,
Кирпик къакъмай джолчукъну марагъанды,
Кечени ауурлугъу да тенгиз толкъунча озгъанды.
Бир алада тауушчукъ эштиле, кёлекке келе башлагъанды,
Хазар-Окъ да бёркюн тешиб, къулакъ ие башлагъанды,
Бекден бек тынгысыз бола, къарай, тынгылагъанды,
Шыкъыртсыз келген эки аякълы буйрукълу,
Бир джанджабир, узун тюклю, къуйрукълу,
Джолчукъну джарытыб кириб келгенин кёргенди,
Таукел, сабыр келе тургъанына сейирсиннгенди,
Хазар-Окъ къуйрукълуну ётме къойгъанды,
Сонгра сермеб къуйругъундан буугъанды,
Бойнун артына басыб, джерге ургъанды,
Къуйрукълу, эс ташламай,
Адам тилде ариу сёлешгенди:
— Сен Хазар-Окъса, билеме,
Сен болмасанг, мени тутарыкъ джокъ эди,
Къаллай бир сюйсенг да, алтын берейим,
Накъут-налмаз, тюйен-тюбек берейим,
Джибер мени, ханны къолуна берме,
Джанымы керексиз теркитме, терме.
Хазар-Окъ тынгылауну басханды,
Къуйрукълуну да къаты басханды.
— Берген саугъатымы кёрмей турукълу,
Къабыл аталмаймыса?
Хазар-Окъ къуйрукълуну тулукъгъа джыя тебрегенди,
Къуйрукълуну тёзюмю тауусулуб, дагыда былай дегенди:
— Тюл эсенг разы, Хаджар ханны къызларын берейим,
Мен Юнбермез билгич, обур азмычма,
Сеннге бек кёб зат бла болушурма,
Элтме мени Хаджар ханнга, — десе да,
Джалыныб, ёкюнюб тилесе да,
Бар амалын тауусуб тилесе да,
Хазар-Окъ тулукъну башын къаты къысады,
Юнбермез да тулукъда, сёлешмез болуб,
Джан тамырлары тартыб, къарышады.
Хазар-Окъ а тулукъну имбашына атыб,
Алыб келиб, хан джараннга атады,
Юнбермезни кёрген хан къууанады, сюйюнеди,
Билгич азмыч да кюеди, кечмезлерин биледи,
Билгичлиги джангылтхан терслигине кюеди.
Хазар-Окъну чакъырыб, хан соргъанды не кёргенин да,
Сёз бергенди къабыл этерге не тилегенин да.
Юнбермез обурну хан темир гюрбеге джыйдырад,
Балаларымы къанларын ичиб тургъанса! — деб джыйдырад, —
Сени ёлтюрсем, аланы къанларына боялама,
Аны ючюн гюрбеде кесинг ёлгюнчю къояма,
Къол кёлтюрюрге да аны ючюн уялама, —
Дегенди Хаджар хан, обургъа тин бермей,
Къайда туралла урланнган балаларым, кюн кёрмей,
Айт, деб соргъанды хан, мени тебдирмей.
Амалсыз Юнбермез обур, ханны сабийлерин,
Джылыу кёрмей, кийиклеча ёсгенлерин,
Чабакъ джау бла багъылыб ёсгенлерин,
Дорбунда джашагъанларын билдиред ханнга,
Джигит Хазар-Окъ да баргъанды ол дорбуннга.
Саяу тишли сакълауулланы къыргъанды, чачханды,
Бегиб тургъан дорбун эшиклени тартыб ачханды,
Ханны къызларын, уланларын чыгъарыб дорбундан,
Хан джараннга алыб келгенди къууанчха андан.
Ол къууанчны болдургъан Хазар-Окъгъа,
Хан, сый бериб, къууанч къурады Хазар-Окъгъа,
Он кюнню уллу къууанч той бардырады,
Джасатдырыб, Хазар-Окъгъа къонакъ тебсиле салдырады.
Уллу къууанчда, дуния джыйылгъан къууанчда,
Хаджар ханнга сабий къоннган Джюзелик къууанчда,
Батыр Хазар-Окъну къууанч салгъан тоюна,
Артда туугъан эки эгиз уланны тоюна,
Бютеу хаджар юзюгю къууанч эте келгенди.
Акъаджуртдан, Къараджуртдан,
Бёленджерден, Семендерден,
Тюбютаракъгъандан, Сарыкелден,
Къыйырымдан, Акъатюзден,
Хора джерден, Тобукъ тюзден,
Джайыкъ джерден, Донгарт джерден,
Айыкъ джерден, Къыйыраууз джерден,
Тюнайыкъ джерден, Сибилант джерден,
Хоншу-тийре юзюкле да келгендиле,
Уллу Хаджар ханны къачын, сыйын кёргендиле,
Батыр Хазар-Окъгъа сый, къач бергендиле.
Ол сыйлы тойда Хаджар хан къызын
Хазар-Окъгъа берди Акъбийекни
Сёзюне туура бола, кёреди ырызын,
Джыйылгъан элни хан джараннга чакъырады,
Эки эгиз уланнга ат атаргъа чакъырады,
Чёб алдырыб, бирине Къозбулан атагъанды,
Экинчи эгизге уа Озбулан атагъанды.
Адыл сууда, Азийтархан къалада,
Хаджар ханлыгъында уллу хан джаранда,
Эки эгиз уланнга ат аталгъан къууанчда,
Джигит Хазар-Окъну тою юйлю къууанчда
Хан къаланы тёр Майданы атлыдан толгъанды,
Ёч салыннган чарышха чыгъаргъа хазыр болгъанды,
Адыл сууда Хазар тенгизде къонакъ кемеле джюзелле,
Ханны къонакълары, сыйланыб, алгъыш эте, ашай тебрейдиле,
Гаммеш этлени джаратыб, къабыб-къабыб, таукел юзедиле,
Кёб кебен келтиргендиле ала саугъат саугъала,
Ханны сыйын кёрюб келтиргендиле сыйлы саугъала.
Ханны уллу къууанчына атаб келтиргендиле,
Хазар-Окъ бла Акъбийекни къууанчына,
Хазар-Окъну махтаууна атаб келтиргендиле.
Алай эте Хаджар хан, къууанчлы джашай,
Къозбулан бла Озбулан да ёсе, джашнай,
Хаджар хан кесини къартлыкъ кефин да ангылай,
Акъыллы эгизлени ханла боллукъларын ангылай,
Эки джерде эки ханлыкъ къала ишлетгенди,
Хан къаланы бирине Къазджаран,
Экинчисине уа дейди Малджаран.
Биягъы хан къаласына къонакъ джыйгъанды,
Эгизлеге ханлыкъ юлеширге джыйгъанды,
Эгизлени хан джараннга чакъыргъанды,
Чёб атыб, ханлыкъ юлюш алыргъа чакъыргъанды,
Озбуланнга чёб бла Къазджаран джетгенди,
Къозбуланнга уа Малджаран къала джетгенди.
Адыл джерини асылын, Джайыкъ джерини тюзлерин
Хан, Къазджаран бла бирге, Озбуланнга береди,
Къараджуртну тауларын, Акъаджуртну тюзлерин,
Малджаран къала бла бирге, Къозбуланнга береди.
Азийтархан къаланы, алтын хан джаранны
Къызы Акъбийек бла Хазар-Окъгъа береди,
Аланы керти, сыйлы ханла болгъанларын керёди,
Къазджаран, саудюгер кемелери джюзген,
Сейир, бай болады, селен ёсген,
Джери, сабанлары малдан, джюзюмден толуб,
Сууларында чабакъчылыкъ, къанатчылыкъ болуб,
Малджаран а малчылыкъдан
Джерчилиги байыр, байлыкъдан,
Тауусулмаз туран болуб,
Къозбулан ханны санаусуз маллары,
Гум тюзлени толтургъанды джылкъысы.
Хаджар хан да, эгиз ханлагъа къууана,
Насыблы эгизлени зауукълары бла джубана,
Балаларыны туудукъларын ёсюб кёреди,
Уллу къартлыкъ джетиб, алай ёледи.
Гум бойнунда Малджаран къалада Къозбулан,
Адыл джеринде Къазджаран къалада Озбулан, —
Эки джерде ханлыкъ эте джашайдыла,
Джылла ёте, туудукъла ёсе башлайдыла,
Къозбуланны къызы Сибилгюл, болуб элге сёленди,
Юч уланы Ойбилди бла Сонгбилди,
Ташны сыкъса, къан чыгъаргъан Сибилди,
Гум суууну джаппа-джашил тюзлеринде
Ойнай, джорта, ёседиле ат белинде,
Сибилгюлню ариулугъу Кюнню къамата,
Аладан артха къалмай ат ойната,
Ат чарышлада бары да ёч ала тургъандыла,
Энг батырлагъа, джигитлеге санала тургъандыла.
Кюнлени биринде уа къарнашла, ёчешиб,
Уллу Гум тюзде чарсха, чарышха эришиб,
Джигитликге чыгъадыла, хаджар атлагъа минишиб.
Озуу болмай, чарыш кёбге барады,
Барса да гитче къарнаш Сибилди оза барады,
Сонгбилди да Сибилдини джете барады,
Ойбилди да Сонгбилдини оза барады,
Сибилди силкинеди, узаяды, озады,
Ойбилди бла Сонгбилдини иги артха созады.
Былагъа къараб тургъан селен Сибилгюл,
Эрлай секириб атына минеди Сибилгюл,
Сонгра Сибилдини сюрюб, джетиб озады Сибилгюл.
Бу сейир тамашалагъа къарагъан Къозбулан,
Сибилгюлге тенглик этерик чыгъыгъыз, — дейди хан.
Ол кюннгю чарышда Сибилгюлню озгъан болмай,
Махтаулу джашланы этген муратлары толмай,
Къозбулан хан хоншу ханланы чакъырады,
Ханланы, бийлени джигит уланларын чакъырады,
Базантур уланла келедиле чарышха, кёл сала,
Беш тюрлю эришиуге, баш ёчге таукел бола.
Биринчи ат чарыш башланады,
Сибилгюл да озуб алда болады,
Тутуш чарышда да Сибилгюл барын джыгъады,
Ючюнчю къылыч сермешиуде да Сибилгюл хорлайды.
Тёртюнчю садакъ атыу болуб, Сибилгюл озады,
Бешинчи саяу сермешиу — Сибилгюл озады,
Болса да Сибилгюл мыдах болады:
Анга тенглик этген джигит табылады.
Эгечин мыдах кёрген Сибилди,
Ол джигитни саяу сермешге чакъырады,
Хорламгъа ие болады алайда Сибилди,
Сонгра хорламын Сибилгюлге береди.
Джюрексиннген Сибилгюл джетиб тутады,
Ючлю эмилик ууаныкны тебдирмей бууады,
Мюйюзлерин юзерлей тутуб, амалсыз этеди,
Тёгерек буруб джыгъыб, джыгъыб силдейди.
Тебген тулпар ётю да бир кесек сёнгеди,
Бу махтаулу къыз кёблени джюреклеринде къалады,
Сейир, сёлен хапар болуб, тёрт дуниягъа джайылады.
Къыйрымлы деу Эбкъазны да джолгъа чыгъарлы къозгъайды,
Ол чаба-джорта Къыйрымдан дженгил чыкъгъанды,
Бир кечеге тёрлю Малджараннга джеттенди,
Къозбулан ханнга келиб, табына, баш ийгенди,
Тёрлю ханыбыз, чарыш болса, — деб, баш ийгенди,
Къозбулан хан, бу деу уланны джаратыб,
Тулпар къызы Сибилгюлге келечи иеди,
Сибилгюл да, чарыш болмай, боллукъ тюлдю, — дейди,
Атасы Къозбулан ханны тиегине тиеди,

13 Заказ № 412

Хан да, къызына тебе, кюкюрей, ачыулана,
Малджаран къалада къызыу ары-бери айлана:
— Болма, къызым, деу уланнга къаджау! — дегенди,
Кесине чакъыртыб, бетин ачыб, антыб тилегенди,
Сибилгюл да, сен ушатханча болур, атам, — дегенди.
Чарыш башланыб, алты тюрлю эришиу,
Эки батыргъа болады алты тюрлю тюбешиу,
Эки тулпар бир-бирине бой бермей,
Тенглик кюрешде онглукъ кёрмей,
Чарыш тохтайды, киши хорламгъа джетмей,
Атасы Къозбулан ханны тёрлю тилегин,
Кесини джюрегини сюймеклик иннетин
Къабыл эте, Сибилгюл къылычны тешеди,
Уяла-уяла къорлу Эбкъазгъа береди.
Аягыны тюбюнде чёб сынмагъан Эбкъаз,
Къозбулан ханнга, тобукълана, баш иеди,
Уллу ханлыгъынгы десенг къалайында,
Антлы къуллугъуму этейим, — дейди, — алайында.
Мени тёрт балам бар эди, дейди, хан,
Сен бешинчи болдунг, бек нёгер болдунг,
Къызыма тенг болдунг, ханлыкъгъа да тиреу болдунг,
Разыма сеннге, барыгъыз Согъум джерине, — дейди,
Хан юч уланын да ол кюн юйлендиргенди.
Тёрт багъатыр баласы сегиз болгъанын кёреди.
Сегиз кюнню уллу той-къууанч баргъанды,
Ол тойда, тёрт баласына ханлыкъ юлюш айыргъанды.
Терк сууну тёрлю тюзлерин, тауларын Ойбилдиге,
Минги Тауну ол джаны джерни Сонгбилдиге,
Минги Тауну бу джаны джерни уа Сибилдиге,
Согъум джерин да береди Эбкъаз бла Сибилгюлге.
Азийтархан къалада гюрбе зийданда джашагъан,
Дыгалас эте, хыйла амал излей тургъан,
Юнбермез, Озбулан ханнга тынгы бермей,
Анга келечи иймеген кюню бир да кетмей,
Джалыныб-джалбарыб, башын такъыр бездириб,
Мени эркин эт, сеннге болушурма, деб тилеб,
Ханлыгъынгда джауларынг кёбдюле, бузукъ къуралла,
Ала сеннге аманлыкъ излей, тарт-соз бола туралла, —
Дей, терилтир мадарла къурашдыра тургъанды,
Озбулан хан, Юнбермезни эркин этмесе да,
Сагъая, джюреги къыйнала джашагъанды.
Обурну айтханы оноугъа джетмесе да,
Джылла ёте, адам ортасы болгъанды.
Ханлыгъында къуш-мушла да бола башлагъандыла.
Эшта, азмыч тюз болур дей, ийнана башлагъанды,
Алай бла Озбулан хан керти алджай башлагъанды.
Юнбермезге «билгичлигинги кёргюз», — дегенди,
Кимледиле ханлыгъымда бузукъбашла? — дегенди.
Билгич джарашдырыб бир ётюрюкню айтханды,
Болмагъанны болдуруб, кёб джалгъан сёз табханды.
Аны эштген Озбулан ханлыгъында талайланы асады,
Кёблеге да кёбюб, кечимсиз боюнларындан басады,
Хан джакъсыз, джаракъсыз джаранда кеси къалады,
Ханлыкъ сыйын тюшюрюб, аман кюнлю болады.
Юнбермез обур, тохтамай, дагъыда асдырады,
Дагъыда, дагъыда ётюрюк айтыб, кёблени асдырады.
Бу къалабалыкъны кёрген адамла,
Озбулан хандан къачадыла, болуб турамла.
Аны эштген Юнбермез кёлленеди, къууана,
Дагъыда тилейди ол, ханны мыйысын бура.
Муратына джетерин ачыкъ ангылаб,
Мени гюрбеден чыгъар, — дейди, — даурбас ура,
Ханлыгъынгда адамынгы джууашытайым,
Къачханланы къайтарайым, къаушатайым!
Хан Юнбермезни бу тилегин къабыл этеди,
Обур да чыгъар-чыкъмаз халкъ ичине сингеди.
Сёзю кёблени джюреклерин тешеди,
Аскер джыяды, хан къалагъа киреди,
Озбуланны джаран майданда асады,
Туудугъун, тукъумун къоймай асады,
Къалгъан халкъны да кесине бурады,
Ханны юзюгюнден кишиси къалмаз къырады.
Озбулан ханны тахтасына таукел олтура,
Хаджар ханнга дерт джетдире, къайтара,
Джашнагъан Адыл джерин ёрге-энишге джырады,
Элни Къызыл-ала къаннга бояй, соя олтурады.
Уллу аскер керекди меннге, джыйыгыз,
Малджаранда Къозбуланнга барлыкъма, — дейди,
Бу хапарны эштген батыр Къозбулан,

13*

Ашыгъыш аскер джыяды ханлыгъында хан.
Къанлы сермешиуге хаппа-хазыр болады,
Гум тюзлери аны атлы аскеринден толады,
Сонгбилди да аскер джыйыб джетгенди,
Ойбилди да Терк джеринден аскер бла келгенди.
Сау беш кюнню къан илипинле баргъандыла,
Гум сууну къызартыб, Хазар тенгизге акъгъандыла,
Обур Юнбермез Къозбулан ханны хорлагъанды,
Эки уланыны аскерин да джиксиз эте туурагъанды.
Къозбуланны джерине джылау-сыйыт салгъанды,
Ариу Малджаранны кюл этгенди, ойгъанды,
Адамларын асханды, маллай сойгъанды,
Адам къандан джаныуарлай тойгъанды,
Джаны сауну къоймай, алай сойгъанды,
Сонгра, къоркъмай, тынгылы джашагъанды,
Ол кёзюуде Сибилди Согъум джеринде болгъанды,
Сибилгюл бла Эбкъазгъа къонакъгъа баргъанды.
Къонакъбай тепсиде сыйлана, олтура тургъанды,
Алайгъа тенгиз бла келиб тюшген эпсуу юзюк,
Согъум джеринде къазауат ачыб ол юзюк,
Батыр Сибилдиге къуршоу сала, чабады,
Сибилдини чыгъар джолларын къоймай, джабады.
Артыгъызны этейим, — деб, эте гурушха,
Ол эпсуула бла киреди къаты урушха.
Деуер Сибилди эпсууланы къырады,
Шындык-шындык этиб, алай къууады,
Бир къаууму да къача тебрейди юркюб,
Сибилдини нарт къарыуундан бек къоркъуб,
Сибилди да аланы мукъут къачыра, сюре,
Согъум джеринден къачханланы джете, сюре,
Къодур суудан ётдюрюб, узакъ къуугъанды,
Юнгюр сууда къан чючкюрте, дагъыда къуугъанды,
Мёнгюр сууда джетиб, бир талайын буугъанды,
Мёнгюр суулары да къан тамчыларын джуугъанды,
Бир бёлегин да къачмаз этиб, Мёнгюртюде тыйгъанды
Мёнгюртюде эллени эшиклерин къара кюннге джабханды,
Дертли, къанлы къаугъадан арыб къайтхан Сибилди
Сау аскерни кеси хорлагъан, нартланы деую Сибилди,
Он кюнню джукъламай, къазауат этген Сибилди,
Юнгюр сууну бойнунда джол кесе тохтагъанды,
Атын да ийиб, татлы къалкъыугъа киргенди,
Болса да Кюн тау башланы джарыта, танг атханды,
Сибилди уа кёз ачмай джатханды джашил талада,
Алай а аны Байчы къычырыб уятады бир алада:
— Атанг тюб болду, дженгил джет, — дегенди.
Сибилди да, эрлай атына миниб, тебрегенди.
Эбкъаз бла Сибилгюлню да алыб, Сибилди
Уллу аскери бла къаугъалы чыкъгъанды,
Къушлай уча, терк джюрюй, Мёнгюртюден узайгъанды.
Мычымай Къоллукъор ауушдан аууб келгенди,
Къараб-къарагъынчы ол Джерклиге джетгенди,
Суусаб болуб, алайда теркиб, джол кесгенди,
Уллу къайын тюзде тохтаб, джол кесгенди,
Къайын суугъа эзиб къара шкилдини,
Мызыкъ этиб ичгенди, эки ётлю Сибилди
Бёгек санларын сууутма суусатыб ичгенди,
Ариу, бай Малджаранны джалын отда кёргенди.
Сабанлада орджай къалмай кюйгенин кёргенди,
Джашил Гум тюзлени кёреди тютюн басханын,
Къара джалын бурулуб, шау къазан асханын,
Хатасыз сабийлени кесилгенлерин кёргенди,
Эрлик дерти джюрегин къысыб, бети ёнгнгенди,
Санларын сууукъ къан басыб, саудан ёлгенди,
Кёрюрге табмай, эт-джен адамларын кюсегенди,
Джуммай джуугъан ачы джыламукъларын тёкгенди,
Иесиз къалгъан итлени улугъанларын да кёргенди,
Бу зорлукъгъа, джаныуарлыкъгъа къайнаб, бёркгенди,
Атасыны керти тюб болгъанын билгенди,
Юнбермезни кёб болмай кетгенин билгенди,
Сюре кетиб, узакъ бармай, къысха джетгенди.
Къанлы сермеш башланыб, джауланы гунч этгенди,
Дагыда Солун тюзде къачхан обурну сюре кетгенди,
Джетиб, буууб, келтириб, эки мюйюзге илгенди,
Эмилик ууаныкны мюйюзлерине чанчыб кергенди,
Сагаллатыб, дуния джарыгъын кёмгенди,
Къозбулан ханны дертин ала,
Джараланнган джерини къачы ючюн,
Атаджуртну джылауу, сыйыты юч ючюн,
Ариу Малджаранны джыламугъу ючюн кёмгенди,
Уллу Сибилтини бушууу ючюн къара кийгенди,
Атасыны, къарнашларыны къарасын кийгенди,
Ачыгъан Нарт сибил юзюкню къарасын кийгенди,
Джюкленнген дертине-антына тюз бола,
Джюреги, эки кёзю джыламукъдан тола,
Ол Малджарандан Къазджараннга терк джетгенди,
Атасыны эгиз къарнашы ханны джеринде,
Озбулан ханны асыл, адыл джеринде,
Аны дертин да алады анда Сибилди,
Юнбермезге джакъ болгъанладан алады,
Джигит Хазар-Окъну уланы Окъбуланны,
Акъыл-балыкъ болмагъан сабий Окъбуланны,
Оналты джылы толмагъан чёрчек Окъбуланны,
Къазджаранда хан этиб, тахтагъа олтуртады,
Туугъан джерин, туугъан халкъын къорутады,
Андан къайтыб Сибилди Малджараннга келеди,
Кесини тамада уланы эллик Элбуланны,
Къарт атасы бек сюйген деуер Элбуланны,
Малджаранда хан этиб, тахтагъа олтуртады,
Уллу Хаджар ханлыгъыны джерин сакъ къорутады.
Андан Сибилди Бештау джерине келеди,
Эки уланына джер юлешир болуб келеди,
Сибилгюл бла, Эбкъаз бла бирге келеди.
Ортанчы уланы тёрлю, тюзюк Къонбуланнга,
Саулай Бештау джерин береди анга.
Учхан къушдан тюк алгъан Къонбаннга,
Гитче уланы къорлу, таукел Къонбаннга,
Кёрклю Къобан джерин береди анга.
Джангыз эгечи джанджилик Сибилгюлню,
Сау дуниягъа айтылгъан ариу Сибилгюлню
Эри Эбкъаз бла Согъум джерине ашырады,
Къоллукъор ауушха дери ашыра барады
Саулукъ тилей, ашхы джолгъа ашырады.
Къараджуртну тауларын бек сюйген Сибилди,
Кюнлерин, къартлыгъын ашыра, акъыллы Сибилди,
Къоллукъор ёзенде джерленеди, Сабар джеринде,
Бюгюн да алайыны атына дейдиле Сибилди,
— Теберди ёзенде — ма алайда джашагъанды
Сибилди.
Къарачайны джан суууну аты уллу Къобан,
Ол кёзюуледе болгъанды, дейдиле, Къонбан,
Сибилдини джашыны аты Къонбандан башланыб,
Артда уа тюрленнгенди, дейдиле, болуб Къобан.
Сибилдини ортанчы уланы тёрлю Къонбулан да,
Бештау джеринде джашай, уллу юйюр болады.
Бештау джери саудан аны юзюгюнден толады,
Алай бла уллу Хаджар ханны ёлюмсюз уланы,
Юч юзюк болады Къозбулан ханны юч уланы,
Аладан да джаратылыб юч джерде юч къарнаш юзюк,
Сибилдини Къараджурт джеринде джашай ол юч юзюк,
Ёседиле: Къобан джеринде Къарачай — Сибилдиден,
Терк сууну тюзлеринде къумукъ халкъы — Ойбилдиден,
Къабар тюзлеринде уа джаратылад Малкъар — Сонгбилдиден.


БОЛУШ ТАУ
Хунту къала Тауран
(Сарыланы Фердаус айтхандан)

Кюннгебар азийлени хапарын башлайым.
Кюннгебар тангсюр азийле, кюнден къайта,
Хунту къалагъа келелле Болуш тауда.
Туудукълагъа келиб, хапарларын айта,
Хунту къалада джашагъанд эки юзюк.
Къорлу джашай, юйреб, ёсюб, болуб ёзек,
Бир къаууму болады Хунгурдан туудукъ,
Экинчи къаууму да Озгурдан туудукъ.
Тохту къалада да эки нарттин юзюк:
Бир бёлеги — кёрклю кюйеджикден туудукъ,
Бирси уа — терк тебингюр Тюркеден туудукъ.
Алай бла тёрт къарнашдан эки къалада
Джерленнгендиле азийле Болуш тауда.
Кюннге бара, Болуш тауда сала къонуш,
Кюнден къайта, Болуш тауу болуб къонуш,
Сибилтиден чыкъгъан деулез нарт азийле,
Бойранлы, тауранлы ётгюр нарт азийле,
Сибилтиден Болуш таугъа дери джюрюй,
Эллик, Эллез къурай, ишлете къала, юй.
Ол уллу джерге Азийе дегендиле.
Аны джер джюзюне ачыкъ этгендиле.
Хазар-Окъ, алты нарт уланын чакъырыб,
Уланларына былай деб сёз айтханды:
— Сиз алтыгъызгъа аманатым башхады;
Уллу Азийле джерин саудан аулагъыз,
Тангюнерде Болушху таугъа барыгъыз,
Тангсюр акканы тёрт уланын табыгыз,
Бютеу барын Сибилтиге къайтарыгъыз.
Кюннгебарланы туудукъларын таныгъыз,
Азий джери деу Азийени таныгъыз,
Сиз, аны тындырмайын, андан къайтмагъыз,
Салыннган борчну антлы джюкге санагъыз.
Ол Тангсюр акканы ант осиятыды,
Мени да сизге антлы осиятымды.
Ёрюз Хазар-Окъну алты нарт уланы,
Башчылыкъ этиб алагъа Элбуланы,
Бютеу Азийе джерин аулаб, джол джюрюб,
Сибилтиден Болуш таугъа дери джетиб,
Алайда кюнден къайта келиб тохтагьан,
Хунту къалада къонуш салыб джашагъан
Кюннгебар азийлеге къууанчлы тюбеб,
Хунту къалагъа къонакъ бола, киргенди.
Ол кёб ёмюрлеге къонуш болгъан джуртну,
Узакъ Сибилтиден келген азий къутну
Кёрюб, тансыкълаб, сюйюннгенди, сюйгенди.
— Атабыз Хазар-Окъну аманат антын,
Тангсюр акканы толтура осиятын,
Келгенбиз сизге, тёрлю къонакъ болуб, — дей,
Узакъ Сибилтиден эсенлик биле, — дей,
Хунту къалагъа алгъыш эте киргенди,
Деуер бюйюк ханны къала тёрзюгюне,
Къорча бола Хуннгур ханны юзюгюне,
Хазар-Окъну аманат сёзюн айтханды.
Сибилтиге къайтсагъыз, деб айтханды.
Хуннгур хан да, юзюгюн джыйыб, кенгешгенд,
Тохту къалагъа кенгешге барайыкъ, — дегенд,
Бир бёлеги джолгъа чыгъарча болгъанды,
Алайдан ол Тохту къалагъа баргъанды,
Алагъа да нек келгенин билдиргенди,
Тюрке хан бла Кюйеджикге тюбегенди,
Алгъыш сёзюн айта, къалагъа киргенди.
«Сизге да къор тилекчи болуб келгенбиз,
Уллу Азийе джерин аулаб келгенбиз,
Сибилтиге къайтсагъыз деб тилекчибиз».
Бир къаууму уа къалыр оноу этгенди,
Деулю сибил Азий тангсюр кюннгебарла,
Кюнден къайта, болуб азий Гунневарла,
Болушху таулада юйрей, ёсе, джашай,
Узакъ Тангюнерде мингар джылны джашай,
Къоянкёзлени кериден кери къыстай,
Кимисин тыхат таулагъа сюргендиле,
Мастыкълагъа къачыра, юркютгендиле,
Кимиси уа джанлай Музгъарты джерине,
Кау-куу бола чачылгъандыла, бёлюне.

ТОХТУ КЪАЛА

Эки къаладан тёрт къарнашны юзюгю
Джыйылгъанды Тохту къалагъа кенгешге,
Болуш тауда бютеу азий юзюгю
Сибилтиге къайтыргъа оноу этерге,
Тёрт юзюкге башчылыкъгъа хан сайларгъа,
Биргелей узакъ джуртха джолгъа чыгъаргъа.
Ол уллу кенгешде къорсунуб, келишиб,
Джюзен Тейриге Азий анты
Къаугъаран Ёзалакъ хан болуб сайланад,
Сора бирикген тёрт юзюк джолсунад,
Хан да, халкъына къорча бола, атланад,
Халкъы бла джуртуна къайтырын онгсунад,
Алты улан бла Кюннгебарла биргелей,
Чыгъадыла ала Сибилтиге тебрей,
Атабыз нарттин Хазар-Окъгъа тюбейик,
Бирлешген Хазар-Окъ эллигин кёрейик,
Къууандырайыкъ энди, — деб келгендиле,
Темиркъан къаланы бушуулу тургъанын,
Джюзен Тейри ажымлы бушуу салгъанын,
Сау Сибилтини къара кийиб тургъанын,
Аны ачыгъанын сормай биледиле,
Бары да къала арбазгъа киргендиле,
Тейриге табына, былай дегендиле:
- Кесинг бердинг, Сибилтиге этиб къууанч,
Кесинг алдынг, салдынг бизге ачы къоранч,
Джерибизде, джуртда бушууубуз уллуду,
Джашауубуз тейри антына джоллуду.
Тангюнерден келген кёченник азийле
Темиркъан къалада бир кёзюуге дери
Тохтар боладыла, кюннгебар азийле,
Къонакъбайлыкъ этиб алагъа Гум джери,
Нарттин Хазар-Окъну бушууун ётдюре,
Турдула алай бушууларын сёнгдюре,
Сонгра джангыдан экиге юлешиниб,
Чёб атыб юлюшлерин алыб, кёллениб,
Сибилтиден узакъсун кетер болдула,
Джолларына хас хазырлана турдула,
Кюнлерин санай, атларын джерлей, къарай,
Заманны ётдюре, табын сакълай, марай,
Аланы мычытхан болджаллары джетед.
Хуннгур бла Озгурну къаууму Тюнайыкъгъа,
Донгалты джери бла чаба-джорта кетед,
Кюйеджик бла тёрлю Тюркени къаууму
Сюмер джерине, тюшгерикде тарыкъгъа
Арты оз джол бла Къор Таудан озуб ётед.
Алай бла Деулю азий сибил деулезле,
Тауран-таурухча айтыла нарт сибилле,
Ёмюрлени ашыра, ёмюр узагъы
Ётген ёмюрледе тюрлене, джашына,
Унутдура, терен букъдура, джашыра,
Нарт-тауран, таурухла деб тёрлю айтыла,
Нарт сёз, нартланы сёзю дей, багъалата,
Ким да юлгю алыб, огъурсунуб айта,
Джашау зауугъун кенгерте баргъандыла,
Бюгюнлеге дери эсде къалгъандыла.
Болуш таудан чыгъа, джайыла азийле,
Кюннгебарланы туудукълары азийле,
Селенгу джерине дери джерлене, джашай,
Уллу Къууангу джеринде ёсе, джашнай,
Къобукгу тюзледе мал кюте азийле,
Зауукъ кюнлерин ётдюре ала алай,
Джауларын ура, къаушата ётгюр азийле,
Уллу байлыкъ джюрюте, азийле
Уллу джерде джашагъандыла деулю азийле.
Сонгра Тюшгерик джеринден келедиле
Кеслерине къапхын излей мауджюле,
Алагъа негер аштепер, гуду тайджюле,
Барындан да онглу, бийлик джюрюттен инджюле
Дагъыда онглу бизбиз деген джут джауджюле
Джайылыб басыб, джюджюлей келдиле,
Болуш тау джерине азийлеге келедиле,
Бай Къууангу джерине келиб джетдиле,
Къаугъа, къайгъы ача, кюкюрей, келдиле,
Азийле да бетлеше, къаджау тюбедиле.
Башланады уллу, даулу, къанлы кюреш,
Эки минг джылны барады ол сермеш,
Кюреше кетиб тентек чабар мауджюле,
Къапхын излеген сер, сертек сагюнджюле,
Къууангу джерин къаннга бояб тайджюле,
Бар къарыулары тауусулгъан джюджюле,
Дыгалас кюннге керти дыгалас этгендиле,
Улху-чулху бере, ётюрюк айта, ётгендиле,
Джалгъан сёз бла кёблени тюб этгендиле,
Уллу Къууангу суудан алай ётгендиле,
Болса да Къууангу алагъа къууанч бермеди,
Тайджю-мауджю этген мурат кюнюн кёрмеди,
Кёрмесе да, къоюб джуртуна кетмеди,
Къууангу джерде тура турдула мауджюле,
Артда уа чынла* болалла инджюле, джауджюле,
Сонгра Кюннгебар азийледен къоркъа, чынла
Къууангу джеринден юрке, къача ол чынла,
Къууангугъа дагъыда къайтыб келе чынла,
Чын хунасын ишлейик, дейдиле, джыйылыб ала,
Джюзлеген минглерин этиб алайда сынты,
Кюннгебар азийле келмезле энди деб чынты,
Чын хунасын бекгичге санайдыла,
Къууангуну бар байлыгъын тонайдыла,
Энди уа джууукъ да келмезле, деб, азийле,
Къараууллукъ эте, хуна башына къонадыла.
Алай а азий джюрекни чын хуна тыялмады,
Чёрчек азийлени не аз да тыялмады,
Къушлача, учуб-учуб истемсиз ётдюле,
Чынланы Къууангуда пара-чара этдиле,

*Къытайлыла (ред.)

Атхан садакълары тенгизлеге джете тийдиле,
Кирир джер табмай, дыгалас эте, мауджюле
Чегетледе, мырдылада бугъа, къоркъа, чёкдюле,
Ачыкъ сёзню, батырлыкъны сюйген азий джюрек
Этди алагъа адам хатер, болуб кечим керек,
Табына келгенлеринде, баш ийиб тилей тилек,
Болурбуз деб сизге деменгили билек,
Айтайым, болмаз къаршчы сёзю кишини,
Ол ;ёзюуден башланнганды Азийе эллези,
Уллу джерде азийле уллу бийлик алдыла,
Уллу бийлик, уллу муратла салдыла,
Кёбюр ашаб, байлыкъдан къутурдула,
Кёз джуммагъан мауджюлени унутдула,
Джюзен бийле болдула, тойгъанлары сыйынмайын,
Узакъ атламгъа тыныкъ, тынгы табмайын.
Уллу азий джери къозгъалды, тебренди,
Кюннгебар юзюгю Тюнгерикге тебреди,
Кече сайын джаты джерде къазан аса,
Азийени тюзлерин азий аскери баса,
Чыныкъгъан юзюк чынты чыныкъды, ёретин джашай,
Бёгек санларын бёгек ойната, ат юсюнде ашай,
Кийик атлары бюлдюр эте, солуу табмай,
Эмилдемей, чарс салмай, джюрюмейдиле чабмай,
Басхан джерлеринде топракъ джаудура,
Ёшюн урушда джауларын булгъанч аудура,
Къаршчы чыкъгъанны къаушата, думп ура,
Асмудан эсен къалгъанны терк бойсундура,
Узун саяулары узакъ тюшедиле, маран учуб,
Кёргенле къоркъусан къачадыла, сыйыт сала,джунчуб,
Садакъ атсала уа — Кёкню кёгюн уята, сызгъырта,
Эниш джауа тюшселе уа, тиедиле джерни тыхсырта,
Къоркъунч джерни саудан титиретди,
Кюннгебарланы джюрюшлери кесин кюкюретди,
Джер джюзюн сагъайтды, илгизлик этди,
Кёб джерлени кюллендире, тютюнлетди,
Ол келиуден ала тохтам билмей келдиле,
Джайыкътыгъа, Джайыкъ суугъа джетдиле.
Минглеген джылла джашауну ауушдура,
Кюннгебар азийле азсыла болдула, тюзюн джашыра,
Къара кюн басды, бир-бирин танымай,
Тангсюр юзюгю бир-бирин кесди ангыламай,
Огъурлу, уллу Сибилтиге да сагаллай кирдиле,
Нарт сибил юзюгю джараланды, кау-куу болур этдиле,
Ёмюрлюк, бёгек Сибилтини ол биринчи джарасы болду,
Сыйлы аты унутула, джюзюне тас этер къырау къонду,
Ачыса да, ёлюмсюз джаны тёзе, ёсе, джашай турду,
Джюзен бийлик къарыулары бар, Кюннгебар азийле
Сибил азийлеге да къачар къуугъун салдыла,
Киши бийликни сюймеген Сибил азийле,
Къаршчы туруб, онг табмагъан азийле,
Джанлай, къача, узакъ джары кетедиле,
Бара-барыб, кёбюсю Тарыкъ таугъа джетедиле,
Андан ары Сюмер джерине ётедиле,
Бир къаууму уа Тарыкъ таулада чёгедиле,
Бирлери уа тенгиз джагъада джерлене,
Бир бёлеги да сюмерле бла бирлеше,
Сюмер джерини ханлыгъында къаладыла,
Азийлени Сибилтиде къалгъан бурхусу,
Ёзге болмай болады Кюннгебарланы дуркъусу,
Къарачайны джети азий бёлеги,
Хазар-Окъ къурагъан эллиги,
Къор таудан Къадау таугъа дери
Хазар-Окъну Хазар эллиги,
Сабарла бла бирикген эллиги,
Къараджуртда сабар джери терен, бек таулагъа
Хоншу бола, Къонбан юзюгю тёрлю къойманлагъа,
Джашнагъан джашил Сибилти джеринде,
Акъаджуртда, уллу хазар джеринде,
Кюннгебарла бла бир кёзюуге дери джерлене,
Тейри кюннге тюбер болуб тёрлене,
Гум бойнунда тохтасан туруб тохталла,
Сибил джеринде Тейри къачын эте,
Джюзен Тейриге тилекли табындыла,
Кимлери уа Айдыкъ джерде, Къобанда джыйыла,
Баргъан джолларындан ашыгъыш тыйыла,
Этелле къурманлыкъларын, къазанларын аса,
Сюзе, иче боза, бетлерин къызыл нюр баса,
Алгъыш айта, тилек тилей Тенгри тейриге,
Джаратылыш къууаты Кюнелик тейриге,
Тин берген, джан бешиги Езелик тейриге,
Джашаугъа тюр салгъан Суанек тейриге
Оран айта, табына-табына ийилгендиле,
О, Джюзен Тейриси, сыяр кёр бизни, — дегендиле,
Азий юзюк эллезине узакъ эсенлик тилегендиле,
Чарс сала, тойларын, оюнларын этгендиле,
Эркелете, чаблытуякъ атларына миннгендиле,
Саулукъ тилей, узакъ джолгъа тебрегендиле,
Хорлам тилей, Донгарты джерге джетгендиле.
Бирсилери уа Тюшгерикге кетгендиле,
Къараджурт тауладан джунчумай ётгендиле,
Барыб Мидияны татыуун кёргендиле,
Ассирияны да, тумалай, къолгъа джыядыла,
Финикияны борбайларын къыядыла,
Палестинаны тарбуууннга тыядыла,
Мысыр да къоркъунучдан сеппе-сейирди,
Аравия къалтырайды, бузлай эрийди,
Донгарты джерден да азийле дагыда тебредиле,
Таукел атлаб, Тюнайыкъны илгендире, сермедиле,
Тобукъ тюзлеге, Сибилант джерине джетдиле,
Тюнайыкъдан чыкъгъанд батыр дакгу юзюк,
Ёзюк суудан ёте келгенди ол юзюк,
Алагъа джууукъ барадыла азийле, бетлеше,
Туурада къараб кёргендиле, дакгула бла болуб тюбешир,
Бир-бирине кёз-къаш берелле, таууш эте, кёллеше,
Къаугъарларын сир саф сюейле, юлешиб,
Чабыуулгъа хазырлана тебрейле, тиллешиб,
Къым-тым джюрютедиле, шыбырдаб сёлешиб,
Джолларында тыйгъыч билмеген азийле,
Атларын бошлаб, чарс салалла азийле,
Атадыла азийле, садакъ себер джаудура,
Дакгуланы джете, джел ургъанлай аудура,
Бирлери болуб джаралы, кимлери сау тура,
Кюннгебарлагъа чабаргъа хыршылана тура,
Чёрчек азий къаугъар а чартлаб киреди,
Барыб орталарына шыбылача тиеди,
Бир онглуну, аркъан атыб, дженгил сюйрейди,
Джеллетиб келтириб, чончайта сюейди,
Азий элменни аллына сирлендиреди.
Дакгуну бийи эди ол, ётгюр Бийбалых,
Алайда абзыраб болады ол саппа-сарых,
Бу бедиште тёзалмай батыр Бийбалых,
Сояд кесин, салыб къызыл ала къан джарых,
Дакгуланы кими уа Тюнайыкъ къабагъына джете,
Тюб болмасала да, джашаудан тая, заман кете,
Бир къауумлары да джангыдан таукел тириле,
Дакгу юзюкге бошлукъ излей, азийлеге кериле,
Азийбар ханны тиегине тийдиле,
Эллик Баламбийни ачыуун чекдиле,
Сыйлары тюшюб, кеслерин ёлюмге сюрдюле,
Бийбалыхны да Эрак суугъа кёмдюле,
Кими да талай джыллагъа турмаздан къаушатыла,
Азийлеге къошула, дакгула салпы къалдыла,
Муну эштген Тюнайыкъны тобукълары къалтырай,
Тебген джюреги тохтарлай, кёзлери бадырай,
Дакгу тили бюлдюргю эте, эси алджай,
Башлайды бар кючюн дакгу юзюкню къаршчы хазырлай,
Бу болуб тёртюнчю мингарны экинчи джарымы,
Бир да тохтамай хорлагъан азийлени барымы,
Къыйыраууз тауладан Тюннгерик джетине ёте,
Уллу Азий эллезини оноуун эте,
Тангюнерде мауджюлени къылыкъларын эште,
Тыкъсыда джыйылгъандыла ала эллик кенгешге,
Бир бет, бир сёз билмеген джут тайджюле,
Къурт-къумурсхача джыйылгъандыла джауджюле,
Джангыдан эзеулешиб, ёчюгюб чабхандыла,
Чын хунадан ёте, къабхыннга джайылгъандыла,
Деу Азийе эллезин талаб, юзе къабхандыла,
Джаныны къыйырын керти чимдей ачытхандыла,
Адамын, байлыгъын къуш тюгюнлей чачхандыла,
Бёгек азий уланланы базарлада сатхандыла,
Болса да кёб хата, азийле къайтмадыла ары,
Тюнгерикни къыйырына чыкъмайын, дейдиле бары,
Сонгра джетербиз артда биз Тангерикге ары,
Дейдиле Тюнайыкъ джеринде бийлик этген Эркгулан,
Аны гитче къарнашы къаугъаран ётгюр Беркгулан,
Ала санаусуз аскерлерин Тюнайыкъгъа таукел бурдула,
Тюнайыкъны джанын ачыта, хыны тукъум урдула,
Джалынчакъ Тюнайыкъ кёсеу бола башлады,
Ахырым джетди энди дей, эсин ташлады,
Джана да ёче, джана ненча кере,
Талай кюнню тангы джана, джанын бере,
Тюнайыкъны тангы атмай, аджаллы термиле,
Джаяу тютюн джулдузлагъа келтюрюле,
Кёк ;ёнюкню джаба, чарс асма салады,
Азий къазауат Тюнайыкъны такъыр онгун алады.
Тюнайыкъны кёме келген бий Эркгулан,
Аны онг билеги батыр, ётгюр Беркгулан,
Къарнашла хорлам джолларын алгъышлай,
Къууанч къурадыла, аскерлерин алгъышлай,
Сонгра Тюнайыкъны кюйген юйлерини биринден,
Сабыр келтюрюлюб шындык ёлюклени ичинден,
Аллына чыкъгъан Дакгу къызны, къубула,
Уялчакъ кёзлери джалындан джумула,
Азийча сёлешалмай, тили тутула,
Келгенин кёрюб, сейирсиннгенди деуер Эркгулан,
Билек джарасындан къан тамчыла агъа,
Тенгиз джел этеклерин тите, къагъа,
Ариу, узун чепкенин бура, чырмай
Субай санларына къаты бура, чырмай,
Сюелед келиб, сынча, сирлениб, къоркъмай,
— Не залимледен болду бу! — дейди Эркгулан,
— Кимди бу зауанлы, — дейди батыр Беркгулан,
Ётгюр къызны эрлай джарасын байладыла,
Беркгуланны кёзлери да джорт чаба ойнадыла,
Аны эслеген оюмлу таукел Эркгулан,
Дакгу къызны келин этеди Эркгулан,
Азийледен илгене, ауруу табхан Тюнайыкъ,
Къайсы джарасын багъаргъа билмейд Тюнайыкъ,
Сандыракъ эте тургъанлай сынгсыб,
Кюкюреуюк Батыраз чыгъады алгъасыб,
Къарманч билмеген узун азий саяуу
Учуб барыб тюшеди бир да болмай аяуу,
Махтанчакъ патчахны бийлик къала арбазына.
Ол къаушатады джауланы, окъ атмаз этиб ызына,
Тозарбаш Тюнайыкъны зынгырдауукъ патчахыны
Бети-къуту кетеди, тюрленеди болуб сап-сары,
Джер бла тенг болуб, тобукъланады,
Кесине джашау, джан тилеб антланады,
Джюзен Тейриси Батыразгъа сукъланады,
Батыраз да, патчахны титирете,
Къоян къалтырауукъ сала, чёкдюреди,
Ханланы ханы, Тейриси болуб къалады,
Кёблени джанларын термилте, аса алады,
Тыкъсыда къаласында къала джаранына,
Азийе эллезини бёкгюр къаласына,
Бютеу Азийени бар байлыгъын джыяды,
Джюзген кемелени соруусуз тыяды,
Азий аскер Тюнайыкъны бетин джабады,
Джюзенлик кючю бла аяусуз къабады,
Аны ючюн он ёчюкген дертли дакгула,
Батыразны джанын алмайын къоймалла,
Дакгу къарауашла бийчесин сойдула,
Сонгра Батыразгъа бийче сайлалла,
Дакгу къызны къойнуна бычакъ байлалла,
Кюкюреуюк Батыраз да, кёрюнюб тентиреуюк,
Аккыл-теккиллик кердирмейин къашын,
Не эсе да болгъанды бек сёнгнген сериуюк,
Ингирден огъуна кери аталмай сагъышын,
Бир бушуу джюрегин басады аны бектур башын,
Бермейин тынгы, джанын къыя, тырнайды,
Къыйынлаша, ол отоуда бийчеге киреди,
Тёше-мёшеде сакълагъанын кёреди,
Эрке сёзюн айта, ырыслай, тынчайды,
Бийчени татлы тили тохтамай къыркъайды,
Тейриге табыннганча, тёгерегине айланды,
Кир иннетине ашыгъа, дамсыз къалкъыды,
Кече ортасы бола, уяна, тура, шашды,
Батыразны соя, тозурай, тайышды,
Бычакъны джюрек ауузуна чанча, шашды,
Къаты къалкъыуда тургъан къурч санла,
Толтура орунну къызыл ала акъгъан къанла,
Созулуб, мыллык болдула бёгек, деу санла.
Джаран къаланы къалабалыкъ къуугъун басды,
Батыразны элмени да, ишекли болуб, кёблени асды,
Тамада уланы акъыллы, джигит Акгыт
Келди къатына, ёкюрюб сарнай,
Ортанчы уланы батыр Бекгит,
Башын кёлтюрмей, олтурду джылай,

14 Заказ № 412

Гитче уланы джумушакъ Эрджигит,
Атам, — деб, къабланыб сарын салды,
Ол бушуугьа Тюнайыкъ къууанч салды,
Эсин джыя, темирчилей башлады,
Акгыт да деуер азий аскерин джыйды,
Атасы Батыразны салында ант сёзюн айтды,
Тыхсыда сууну, беджен сала, аллын тыйды,
Алтындан оба сандыкъ этдириб,
Аны да кюмюш сандыкъгъа джыйдырыб,
Къурч-темир сандыкъны да тышындан кийдириб,
Асырады суу тюбюнде деу, къаугъаран атасын,
Салмаз киши энди деб анга хыянат хатасын,
Бийлик излей тебген огъурсуз дакгула
Къаугъасыз Акгытха бойсунуб къалмалла,
Джыйылыб, кюкюреб, къол кёлтюре, чабдыла,
Къадар сермешиуден сора, деу джанын къыйдыла,
Батыр Бекгит гузаба къатына келгенди,
Акгытны ёле тургъанын кёрюб, кёлтюргенди,
Джаппа-джашил ариу къырдышха салгъанды,
Алайда аны ючюн талай джауну джанын алгъанды,
Джыламукъ тёге, Акгытны кёзюне джумушакъ къарагъанды,
Джан бере тургъан Акгыт «анам», деди, анасын изледи,
Ана сёз, татлы сёз эштирге кюседи, термилди,
Къарады, — кёрмеди анасын, бир бек кюсеб, термилди,
Сонгра, солуу алмай, джанын бере, сал болду, керилди,
Батыр Бекгит да, таралыб, бир кёб кюйдю, эмилди,
Чёрчек джюрегине ачыу тузлама чачылды, себилди,
Алырма мен сизден барыны дертин, ёчюн, деди,
Даучу дакгула да, дауур излей, демлеше,
Бекгитте чаба тебрейдиле, сермеше,
Хорламаса да эзеулюк этген дакгуланы,
Бекгит онглу болад, ыхтырады аланы,
Къарыу бла хорлаялмагъан дакгуланы.
Хыйла, аманлыкъ къурашдыралла, тиллене,
Тентек сатлыкъ адамланы иедиле, кёллене,
Тынчайгъан джеринде башын кесдиредиле,
Аллай ассылыкъдан бир да къанмай кёллери,
«Бери келтиригиз аны башын», — дейди бирлери,
Батырны башын къапчыкъгъа атыб келдиле,
Тюнайыкъ патчахны аллына быргъаб тёнгеретдиле,
Къымылдагъан чёб башын кёрген кёзлерин
Чыгъара, эзе, урдула къара кёзлерин,
Юздюле тилин, эштмебиз энди, деб, сёзлерин,
Нени да эштиучю къулакъларын тюшюрдюле.
Аз да кишиге хатасы, субагъы болмагъан,
Кечеси, кюню да юйлю дауурдан онгмагъан,
Джумушакъ Эрджигитни Езюк джерге сюрдюле,
Азий эллезини чачылгъанын кёрдюле,
Джерин юлешиб, бёлек-бёлек эте, бёлдюле,
Оту ёчмесе да, уллу Азий эллези кёмюлдю,
Азий юзюк уллу джерге джайылыб тёгюлдю,
Сонгра тюрке эллезини кёзюую кёрюндю,
Джашау тюрюн тюрлендире, джарыгъын тёкдю.

 ТОХТУ КЪАЛА

Хуннгур бла Озгурну къаууму унутулду,
Болуш таудан Тюнайыкъгъа дери джайыла, джутулду,
Чын джери башын кёлтюре субакъдан къутулду,
Джылла да седирей, тохтамай, дженгил ётдюле,
Джууаш тургъан джауджюле бийлик эте тебредиле,
Беллерин бошлай, кеслерин эркин джюрюте,
Азий юзюклеге кюкюрей, къол кёлтюре,
Къапхын излей, чаба, тонай, къыра, ёлтюре,
Азий юзюкле да бу кемир азабны кёлтюре,
Джарыкъ кюнлерин кёрмей, кёб къан тёкдюле,
Талай ачыуну къыйынлыгъына тёзе, чёкдюле,
Тёзюм тауусулуб, амалсызгъа джетдиле,
Сонгра бир-бирлерин тинлендире тебредиле;
Джыйылыб, биригиб, терк оноу этейик,
Болуш таугъа энтда дженгил барайыкъ,
Деген кенгешни бары къабыл кёредиле,
Тохту къалада Кюйеджик юзюгю азийле,
Ала бла бирге Тюрке юзюгю тангры азийле,
Бютеу Болуш таудан Кюннгебар азийле
Болуш таугъа тебрейдиле, къууанчлы джыйыла,
Гор бола, къор бола, келедиле джыйыла,
Ала кенгешлерин гораша къабыл кёредиле,
Уллу кёк Тейриси джаратылыб,
Джан-тин джер тейриси джаратылыб,
Тёкгюр суу Тейриси джаратылыб,

14*

Бизге джюз джаратхандыла ала,
Джюзен азий юзюклеге джан сала,
«Эр эркиши юзюгюбюз Тыхатха къул болуб,
Арну тиширыу юзюгюбюз да къарауаш болуб,
Элли джылны турабыз биз, Тыхатха бойсунуб,
Эллези болгъан халкъ, къайдады эллезибиз,
Ханы болгъан халкъ эдик, къайдады ханыбыз,
Бар кючню тас эте, къайсы ханнга ишлейбиз?» —
Алай айтыб, къозгъала, ала ант этгендиле,
Тыхат ханны джауу бола, бирикгендиле,
Деуер азий юзюкню бирикдире, ант этгендиле,
Джангыдан Болуш тауда темир къаза тебрейдиле,
Сауру азий къылычларын джаза, ишлейдиле,
Сау къойланы тишлик эте, тишлейдиле,
Бир-бирлерин эркелете, кёлленедиле,
Кюч, къарыу келиб, бёкгюр юнленедиле,
Сабадан джасанма джасалыб къаугъарлары,
Чаблытуякъ атларына мине къаугъарлары,
Саф-саф сюелгендиле азий, сир къаугъарлары,
Бёрю байракълары мийикде къалтырай,
Кюбелери, темиреклери кюнде джылтырай,
Саяулары бёгек, къурч къолларында къобурай,
Сауру къылычлары беллеринде белдирей,
Азий джерине хан сайлау башланады,
Къаугъаран Бораш да, хан болуб, алгъышланады,
Эл хан атны ала, эл хан деб аталады,
Ханны кийизге олтурта, ары-бери джюрюб,
Сонгра Кёкге, мийикге чыгъара кёлтюрюб,
Тогъуз кере кюнню бетине бурдула,
— Айт, сен, Кёк Тейриге къараб,
Джараулу хан, халкъгъа джараб, боллукъмуса? –
Деб, бары, къагъын-согъун эте, сордула,
Хан да ант сёзюн айтды, ант бере,
Азий юзюгюне джашау берирме, — деб кёб кере,
Алай бла азий ханлыгъы джангыдан башланады,
Мёнгютюр Азий аскери да джолгъа хазырланады,
Джолгъа чыгъа, Ата джуртуна тобукъланады,
Туугъан тыбырына, атагъа табына,
Берген сютюнге разы бол, — деб, анагъа табына,
Азий юзюгюм, разы бол меннге! — деб табына,
Разыма мени джаратханнга! — деб табына,
Атаркъа дей, аскер тебрейди джолуна,
Биринчи кюреш джауджюле бла болады,
Бютюн тийген Кюн да анга кёреу болады,
Уллу Къобукгу тюзю джыламукъладан толады,
Джауджю, бийлик джылауун эте, хорланады,
Азий аскер джауджюлени, тюб эте, кёмеди,
Азийе джерни байрагъын мийик кёлтюреди,
Джауджюню ханы Ауджю да кесин алайда ёлтюреди,
Бир Тейриден сонгра бармыды бизге тенг,
Келген джауну уруб ууатабыз, атыб кенг,
Дей, махтана, обурлана тургъандыла чынла,
Бир бек ачырыкъларын билмейин ала,
Хыйныбаш чынлагъа атлана азий аскер,
Джолукъгъан джауну чача, чын хунагъа джете,
Джерни джылата келгенди къаушатыр аскер,
Тынчлыкъда тургъан кекелли чын ханнытур,
Илгениб, къозгъалыб уянады, болуб азматур.
Къулагъыма джер дюнгюрдеген таууш келеди,
Ол Тезгюнерден чыкъгъан сыйыт болуб келеди,
Барыб дженгил къараууллагъа къарагъыз,
Чын хунаны чынтыб, деменгили сакълагъыз, —
Деб ханнытур, сыйыт сала, юргенди,
Азий аскер а чын хунадан тыйгъычсыз ётгенди,
Чынлагъа къан чючкюрте, теблей, сюргенди,
Бу къалабалыкъ къайдан келиб чыкъды,
Бизни чын хунадан къалай келиб от тыкъды,
Кимди бу кёкден тюшген, бу Джюзен Тейри юзюк,
Билмеймиди биз болгъаныбызны Тейри мёлек юзюк?
Чынны хыйласын, улхусун джыйыгыз,
Бошаргъа тебредиле, дженгил тыйыгыз,
Бар чиллесин, хазнасын чыгъарыб хазырлагъыз.
Чын аякъла да берирсиз, — деб, тюберге хазыр болгъанды,
Тохтаусуз келген азий аскерден керти къоркъгъанды,
Баш ие, тобукълана, джалына джолукъгъанды.
— Сиз, Тейри юзюк, нёгерле болайыкъ, — дегенди,
Бораш хан да, аны сёзюне сёлениб, кюлгенди,
Биз Тейри эсек, сиз да эсен болугъуз,
Тюшгерикде эки хуштан джашчыкъ барсыз да,
Ала саулукъдан, биз да Тейрибиз, — дегенди,
Хантур, къоркъгъандан, дагъыда хазна бергенди,
Асырагъан хазначыгъыны тауусулгъанын кёргенди,
Кеси кесине шыбырдай, арыб, эмилиб ёнгнгенди,
Келе туругъуз дей, ёзденлик эте, ийилгенди.
Тюнгерикни да сансыз къоймадыла азийле,
«Барабыз, тюбегиз!» — дегендиле тауджитлеге,
Кечим салмам мен сизге, — дегенди бёркюрей,
Бораш кан, истемсиз, хатерсиз кюкюрей.
Болмайын джолларында къаршчылыкъ, тыйгыч,
Азий аскери джете, ойната сауру къылыч,
Тохтамагъан тауджитлени аяусуз урадыла,
Ёрге турмаз эте, тумалаб ууатадыла,
Огъур аякъ болду азийе джерине ол ёмюр,
Къанлы джауларын эте ала кюл, кёмюр,
Эм кючлюлени кючлюсю боладыла,
Тюнайыкъ бла Парсыкъ керти къоркъадыла,
Азий юзюклени бирлигине бузукъ бола,
Бораш хандан а бетлик, аякълыкъ ала,
Джалынчакъ сёлеше, ийиле,
Эки тилни джюрюте, кюреше,
Тебрейдиле бар кючлерин бирикдире.
Болса да азий аскер Парсыкъланы ууатад,
Тюнайыкъны да азийни келгени къоркъутад,
Тюнайыкъны ханы эгетлерин джыяды,
Ашыгъыш кенгешиб, сонгра бирин тыяды,
Анга былай деб энчи сёлешеди ол:
Тегерегибиз азий юзюкден толгъанды,
Азийе джеринде энтда бир кючлю деу азий туугъанды,
Тентек Бораш ханды, — дейди, — ол,
Азийе аманланы бирикдире келеди ол,
Ол башхаланы унутур этерлей келеди,
Бизнича бек кёблени эзе, ууата,
Тангюрикден къараб, бизни да кёреди,
Ышаннга сала, мардасыз дженгил келеди,
Къысха заманнга бери джетерлерине сёз джокъ,
Ол бери джетсе уа, бизге джашау, тин джокъ,
Келечи ие, тюбей, таныша барайыкъ,
Аллай сылтау бла халларына къарайыкъ,
Бар кючюбюзню джыйыб, хазырланайыкъ.
Бораш ханнга табына келли келечи келгенди,
Алтындан джасалгъан аскер шатырларын кёргенди,
Азийе джерни кенг тюзлеринде ойнагъан,
Азий къаугъарланы ат белинде джюрюшлерин
Кёрюб, сескекленнгенди, джюреги титирей.
Уллу джерде, уллу азий аскери кюкюрей,
Тургъанды эришиуде садакъ ата, юрене,
Къызлары да окъадан, алтындан джасалыб,
Ат белинде джюрюгенлерине сейирсиннгенди,
Къара кёзлю, узун эшмели азий къызлагъа,
Белинджикбел, субай санлы джигит къызлагъа,
О-о, была уа керти да мёлекледиле да, — дегенди,
Бораш хан келечини кесине чакъыргъанды,
Не айтырынг бар эди, айт, деб соргъанды,
Бир ётюрюкге он тил бла сёлешесиз,
Бери балта, ары оракъ болуб кюрешесиз,
Сизни ханны алдагъан къылыкълары ючюн,
Аллыкъма аны терк, — дейди, — джанын, кючюн,
Келечи Оспос келишалмай къайтады,
Джюзбаш ханына барын кёргенинча айтады:
— Бу азийле дегенинг бир тюрлю адамладыла,
Баргъан джерлерине таб джарашыб къаладыла,
Тюбеген инсаннга дженгил тылмач боладыла,
Сыйлары тенгиз теренинде инджиге ушай,
Бери чыкъсала уа, патчах багъасын ашай,
Келинлени боюнларын, къулакъларын джасай,
Бийле бола, олтурадыла алай, ёсе, джашнай,
Былача илеш адамны ким кёргенди,
Ол тинни алагъа Тейри кеси бергенди,
Ачыкъ сёзню сюйгенлери кеппе-кертиди,
Бизге келликлери ётюрюкню дертиди,
Азий аскер Адыл суудан Сибилтиге ётгенди,
Акъаджуртда ала Хазар-Окъ эллиги бла бирлеше,
Къараджурт джеринде сабарла бла келише,
Къонбанла бла даулу бола, сермеше,
Бир бёлеги Къоллукъордан Мёнгюртюге келеди,
Бир бёлеги уа Тюнайыкъгъа келеди,
Онглу кесеги да Артыоз джол бла бара,
Сары тенгизден Къара тенгизге дери
Бирикгенди уллу Азийе джери,
Къалай сюйсенг, алай этейик энди,
Бар мадарынгы кёр, — дегенди.


АЛХАН ДЖУРТ
(Тауранладан белгили болгъаннга кёре эмда историядан)

Джюзен джаратылыб, ариу джюзюн ачды,
Джерни басхан тунакы да илгизлене къачды,
Кюн да джер джюзюне джарыкъ нюрюн чачды,
Сыйлы кюн кеси болмаса, неда Кёк Тейри,
Ким биледи не болгъанын анга дери!
Болса да Кюннгебарла Кюннге барыб къайтхынчы,
Тангсюр аккагъа тюбеб, келиб хапар айтхынчы,
Бола тургъанды бу сёлен, сейир тюрлениу зат,
Деуер деулез юзюгюнден Сибил джаратылад,
Джайылыб ол юзюк Адыл джеринден Джайыкътыгъа,
Юйрей, ёсе барад Акъаджуртдан Къараджуртха,
Донгал, Айыкъ джерледен Тюбютаракъгъаннгъа,
Мёнгюртюден Къара тенгизге дери,
Къыйыры да болады аны Къырым джери,
Уллу Сибил джери Сибилтиде,
Азийлени туудукълары былайда ёсе,
Сибил джери азий бийлени кёреди,
Сибил бийлик азий ханланы кёреди,
Аланы бири болуб Сибилтиде сыйлы хан,
Ол да Хазар-Окъну уллу атасы Сабур хан,
Азийле эртделеден бери болуб эки Окъ,
Бир бёлегине дегендиле Хазар-Окъ,
Бирсилери да боладыла Сабар-Окъ,
Балам Хазар юзюкденди деб,
Хурай да аны ючюн атайды анга Хазар-Окъ.
Къарачайны джети нарт азий бёлегин,
Нартландыда бирикген азий эллигин
Хазар-Окъ джети уланына бергенди,
Джашауунда къартлыкъ кефине джетгенди,
Келли-Джуртну бийи Сабар Бийболатха,
Джангыз кюеую бёгекгюр Бийболатха,
Уланлагъа ашхы негер бол, дегенди
Аны ол турукълу осият этгенди.
Къарачайны джети нарт азий бёлеги,
Хазар-Окъ бирикдирген Азий эллиги,
Аны деу джети уланыны бийлиги,
Сабар юзюк да болуб аны билеги,
Башчылыкъ этиб Бойранкъызны бий эри,
Сора бегий Азийлени бёлен джери.
Алай а узакъ тарыкъ сюмер джеринде,
Парсыкъла бла къанлы, къаты сермешиуде,
Аны эри ауур-джаралы болады,
Анда ол, эсин джыялмай, ауушады.
Тауранлы, бёгек, бёкгюр Сабар элликге
Бийчеси Бойранкъыз къалады бийликге.
Ол, къоюб Келли-Джуртда эллик къаласын,
Терк боюнда ишлейди ханлыкъ къаласын,
Алхан-Джурт деген эллик ханлыкъ къаласын,
Сабар элликге бийлик этер къаласын,
Бойранкъыз къошуб артда сабар эллигин,
Джети къарнашыны биргелей бийлигин,
Сибилтиде къарнашла бла джангыз эгеч,
Болуб бир-бирине эрк бегеуюл бекгич,
Атаб нарттин, деуер Хазар-Окъну атын,
Къурайдыла уллу Хазар къагъанатын, —
Дейди бизге тауран ачыкълагъан айтыу,
Бюгюнлеге дери джетген сёлен айтыу.
Азий къандан къорлу джандан джаратылыб,
Деулез азий хазар юзюкге джашау салыб,
Хазар ханлары Хазар-Окъдан башланады,
Хазар ханланы да бийлиги кенг джайылады
Сибилтиде джашагъан Къонбан юзюгю къойманлагъа,
Ёхтем къанджай юзюгю ойсарыш аланлагъа,
Айыкъ джеринде азийик юзюгю булгъарлагъа.
Хазария, алай башланыб, кесин бирикдиреди,
Беш джуртун къошуб, джерин керикдиреди,
Джер джюзюню махтауу болады деу Джурту,
Адыл джерини асылы, адыл, бёлен Джурту,
Азий джерини Айа Джурту — сюйюмлю Хазария,
Адам улуну ышан джурту — тёрлю Хазария,
Ким да сенде тенглик табхан, къорлу Хазария,
Хар инсаннга бирча ачыкъ къууанчлы,
Терк ёсюб бола эдинг джубанчлы.
Сени кенг, кенерик мелхум джерингде,
Учсуз, кёркемли, уллу, бийменлик эллезингде,
Джашай эдиле джан ёзегинг — азий хазарла,
Эгиз къарнашынг — джигит, ётгюр сабарла,
Батыр Къубрат юзюгю — Батбай булгъарла,
Къобан джеринде, таулада да къонбан къуманла.
Къараджуртда да ала бла бирге аланла,
Донгарты джеринде даулу баджакла,
Къыйыраууз джеринде аркъала тюзде угъурла,
Бир эллезде джерлениб болуб огъурла,
Ол джыллагъа мен ёкюл, шагъат болмасам да,
Ётсе да минг джыл арадан, тохтамай,
Кёб заманланы тынгылаб-тыныгъыб турсам да,
Туралмадым, туначларым, сизни джокъламай.
Кёз кёллерим аулаб, излеб кёредиле,
Аякъ ызыгъызны Сибилтиде ачыкъ кёредиле,
Сиз барасыз, джортууул сала, Акъа джерде,
Къараджуртда, Акъаджуртда, уллу Сибилти тюзде,
Ёхтем ана тилимде сёлеше,
Етгюрлюкге ушакъ эте, кенгеше.
Санларыгъыз тириксыман, бойран, бёгекгюр,
Атда субай субайланнган, къурчанбел бёкгюр,
Чынты чыныкъгъан, темирен кёкюрек тёшгюр,
Атламыгъыз къоркъунуч билмеген басгюр,
Акъылыгъыз кимден да онглу, ойлу, башгюр,
Ётюгюз къапланджюрек, къаджыкъмаз аслангюр.
Урушлада, къаугъалада боласыз къаугъагюр,
Бармы эди сизден сора аллай ёхдемгюр,
Узун бойлу, узунджайакъ, семирек,
Башыгъызда кюмюш кюрен темирек,
Четенигиз болатлы кюбеде тартылыб,
Садакъларыгъыз къолтушда бекгиб, асылыб,
Узакъдан огъуна джана, джылтырай,
Джюрюшюгюзден джер титиреб, къалтырай,
Къылычларыгъыз белде бегем къысылыб,
Саяуларыгъыз къолда къаты къын салыб,
Тюрсюнюгюз айыкъ, тюрк, чёрчек, семенник,
Озау сермешде киши озмаз тебинник,
Эзеу джауланы урсагъыз, эте шындык,
Кёб кере салдыгъыз джаулагъа къоркъунч сагъыш,
Къуру да сизде болуб хорламлагъа чыгъыш,
Сиз джерде учхан къушла, илячинле эдигиз,
Адыллыкъдан туугъан деу батырла эдигиз,
Ким да юлгю алгъан, махтау берген,
Ким да сукъланнган, сыйлы кёрген,
Заман, джел сюрюб джетал джеталмагъан,
Къалдымы экен ат, сиз джер салмагъан,
Деулени деую сиз болдугъуз, сос юзюк,
Бар эди сизде ётгюрлюк, азий юзюк,
Болуб кенг къучакълы, тюз тюзюк,
Юзюлмез сауру дикгич, къадама тёзек.
Деу сыртан, къаушатма тюзек,
Сермешиуюгюз ышан сюрен, боран учар,
Оюм сёзге барынг чечен, тылмачар,
Керек кюнде онгсузгъа бола билек,
Къууанчлагъа болгъансыз сиз алгъыш, тилек.
Азийе джуртуну бийлиги башланыб,
Минг джылгъа болдугъуз къучар, ийман,джюрек.
Уллу джери азий юзюкден къашланыб,
Ханлыкъ, бийлик сизни керти къутуртду,
Уллузерле этди, Тейри тахтагъа олтуртду,
Алтындан, чилледен, накъут-налмаздан толтурду.
Джашау тёркю уллу насыбдан толдугъуз,
Зауукъну сюймезлей бола, тангры тойдугъуз.
Ненча ёмюрню бойнун бурдугъуз,
Баш кёлтюргенлени теблеб, урдугъуз,
Ёчюкген джауларыгъызны кери къачыра,
Бийлик тёрде турдугъуз, джашауну ашыра.
Алай а, тынгыгъызны буза, кёл чапыра,
Кесини гуду, чёркёз бетин джашыра,
Араб халифат Дербентде чегинге джете,
Келди кёкюреклене, ёшюн уруш эте.
Муслиман дин джаяр дыгалас — сылтау
Араблагъа болду табаллы джасакъ дау,
Хазария, сен алайдан башладынг тебе,
Саурусан, мийик, хазар атларынга мине,
Сылыкъ арабланы ачыуун чача, себе,
Таш чаууллагъа да къанлары агъа, кебе.
Бёленджерни керти тебгенин кёрдю аскер,
Дженгил чабыууллагьа юреннген араб аскер,
Дербент дуркъулагъа чачылгъан къанлары уюду,
Джерге тамгъала сала, къызарта, синге, суууду...
Кесин къырдырыб, джанлылай джанлай къачды,
Онг табмазын билиб, кери къалмазсыныб,
Бугъуна къачды, къалгъан хурттагын джыйыб,
Сени уллу джюрегинги Кыйрым къыйырын
Джюз башлы Тюнайыкъ да тебреди чимдей.
Кемелери бола Къара тенгизге кючден сыйырын,
Толкъунла да аланы кёме, булгъай, силдей,
Кёмеуюллеге бата, бирем-бирем седирей,
Къырылдыла бары сууда, титиклене джюнлей,
Дагыда келдиле Тюнайыкъчыла тебе, тебрей,
Алай а, Хазария, сен аланы да хорладынг,
Къыйрым джерин бермединг, Хазария,онгладынг,
Бу къаугъадан дженгер чыгъыб къутулур-къутулмаз,
Сылыкъ арабла энтда башладыла, болуб тохтамаз,
Къаугъаран Тармач, алагъа тюбей, сюрдю узакъ,
Джетиб бууду азер джерин да этиб тузакъ,
Уллу умутлу, Аллах аманаты Джаррах,
Болурма мен алагъа деб араб патчах,
Хорларына ишексиз ийнана, джутланч келди,
Башы кесилиб тюшерин ол бир да билмеди.
Болушмады анга не эсе да джан иеси уллу Аллах,
Джарыкъ кюню батды, тозурай, башсыз бола Джаррах,
Джыйырма беш минг аскерин эте къурман къузах,
Сегизинчи ёмюр этди сени джаннган джулдуз.
Табылмады бир да сеннге тенгер джарыкъ,
Сюймегенлеринг, тобукълана, болдула учуз,
Джетмеген кюч, къарыуларын кёре тутхучсуз.
Тёрлю джашай, джюз элли джылынг тынгылы ётдю,
Сонгра солугъан санынг серикгенден къанын тёкдю,
Оюмлу башыгъыз этмеди оюмун бизге,
Бюгюн аны ючюн гурушхам уллуду сизге.
Джубанч излей, кёз ача, къаугъалана, безий,
Азий юзюкле — туначыларым, турдугъуз тезий,
Джауларыгъыз да сизни бир-биринге юсдюре,
Къызгъан исси къаныгъызны аяусуз тёкдюре,
Тогъузунчу ёмюр ёте, кёб джаранг ашланды,
Уллу джеринг тебе, илинмек къаугъа башланды,
Кёз ачхан ат оюнланы урушлагъа бурдугъуз,
Бугъойланыб чабдыгъыз, бир-биринги урдугъуз,
Биле, ангылай тургъанлай алай бла тас болгъанын,
Уллу Гунневар эллезини эшиги джабылгъанын,
Уллу Тюрк къагъанатны седирей чачылгъанын,
Ненча кере абыныб, ненча кюлтюм тюшгенин,
Сизге да ол субакъ джетиб, Къыйыргъа тюртерин
Кёре билиб, тюшюнюб, ангыламадыгъыз,
Тебренмез джерни тебрентдигиз,
Къаугъасыз тохтаб къалмадыгъыз
Уллу Хазарияны тарт-соз эте турдугъуз,
Сибилтини бегем эшигин джабдыгыз,
Аварланы къагъанатын румийлеге сатдыгъыз,
Балкан булгар ханлыгъын слабинлеге атдыгъыз,
Минг джылла къаласы азий джашауну ойдугъуз,
Кеси халкъын сойгъан Ханукгу,
Ёз ханлыгъын джойгъан Ханукгу,
«Бизни бу Ханукгулай джояргъа тебреди,
Бу къыйынлыкъдан Тейри этсин бизни кери», —
Деб айтылгъан сёз сакъланыб бюгюннге дери,
Алай бош къалмагъанды эсинде халкъны,
Ханукгу ханны къыргъаны хазар халкъны,
Хазария да дин къазауатны заманында,
Ол, Тейриден ёнгелеб, эуритге къайтханында,
Джуртунда этген ассылыгъы Ханукгу ханны,
Не тауда, не тюзде къоймайын бир деб бир джанны,
Эурит динине кёчерин излеб бютеу халкъны,
Къызыл ала къаннга боягъанды ол деу халкъны.
Аягъы таярын марагъан джаулары да
Муну кёрюб, табалагъандыла бары да,
Деу къушланы сермешгенлерине къарай,
Аладан тюк тюшерин ашыгъыб марай,
Тыш джауларынг чеклерингде сакълаб, тышлай,
Ич джауларынг ичинде тёркюне, къышлай,
Ёчюге турдула бары да, сени ышанлай,
Энди башлайыкъ деб, алгъа тебине, атлай,
Даулу кюрешлерин сени джерингде къатлай,
Онбиринчи ёмюр сеннге онг бермеди,
Чамланды, титиретди, къачынгы кёрмеди,
Къыямат кюнле, боран-гылан эте, келдиле,
Сюймегенлеринг эзеу-эзеу чаба, кирдиле,
Бар байлыгъынгы таладыла, кемирдиле,
Титиу-титну эте, чача, ташый, тердиле,
Ёхтем, бёгек джанынгы къыяматлай къыйдыла,
Сыйлы атынгы теблеб, джашауунгу тыйдыла,
Деу санларынгы ачыта, къаната къабдыла.
Уллу Хазария, джарыкъ отунг кёмюлдю,
Уллу азий халкъым да, ёксюзлене, тёгюлдю.
Сенден гуду юлюш бары да тонай, Хазария,
Арабла онгунгу ала чабдыла, Хазария,
Румла аладан артха къалмадыла, Хазария,
Парсыкъла да юлюшлерин джыртдыла, Хазария,
Табалаб, джюрегинги сылдыла дертли баджакла,
Джайыкъ джеринден Донгалтыгъа терк ёте, ала,
Сени джокъну джогъу эте, кирдиле бары да ала,
Азий джерингде юнерик салдыла къуманла,
Кимден да онглу ала тёр алдыла,
Эки джюз джылгъа бегиб, уллузер болдула,
Хазария, сеннге кеслерин мёлекле этдиле,
Азий юзюкню Тейриден исламгъа бердиле,
Бирсилеригизни уа Христосха бердиле,
Ахыр кюннге сени онгсуз, джарлы этдиле.
Аны табу кёрюб, ала, къууана, тюбге къалдыла,
Хазар къабхынны ала джубана, онгсуна джыйдыла,
Къутургъан ханла да, зауукълаша, ёлдюле,
Джигитле уа джан бере, сермеше ёлдюле.
Минг-минглеген къурчджюрек сабийлени,
Эрлерине тенгил тулпар бийчелени
Атасыз, эрсиз, ёксюз, джакъсыз этдиле,
Кимин а сата, джоя, къарауашха сюрдюле.
Асыры кёб эдиле, Хазария, джауларынг,
Бары да бёлдюле кючюнгю, эсинги,
Ол кюннге къарыу табалмадыла сауларынг,
Бармеди сонгра сакълар мадар кесинги.
Къарачайны уа джети азий бёлеги,
Нартландыда тохтамай аны бийлиги,
Джашагъанд Къор-таудан Къадау-таугъа дери,
Ёсдюре туудукъланы буруннгу джери,
Бурунча, Тейриге табына, кенгде къала,
Тургъандыла бойсунмайын кишиге ала,
Ёлюклерин кешене сандыкълада асырай,
Бёкгюр джанлары да Тейри асмусуна къорай.

АММАНЫ ЭРКЕ СЁЗЮ
(Халкъ сёз)

Ала-була Булан,
Кеси джигит улан,
Аты — сары къолан,
Къанджай-къомул алан.

Тукъум болуб ёсгюн,
Къонгур тууар кесгин,
Къонакъ тепси кёргюн,
Ашай семиз бёсгюн.

Атынг — таурух хапар,
Тёрге — сыйлы къонакъ,
Керти махтау хапар,
Элге — хайыр джомакъ.
Уллу ёсе баргъын,
Алан бола баргын,
Алан джюзюн саргъын,
Къанлынг болсун аргъын!


МАЙТА
(Халкъ джыр)

Гум май джерибиз,
Байта Гумдан чыгъа,
Тейриден сорай а,
Онг байта тилейбиз.

Чет узакъ узая,
Джорта, орай чаба,
Гумма юлюш таба,
Майта болсун дейбиз

Гум джуртну байыта
Бай эте, май эте,
Май орайда айта,
Баргъанбыз орайа.

Байта, орай келе,
Къайтханбыз къууана
Тейри орай эте,
Май майта орайа.

Орайда орайа,
Къор бола къорайа,
Тейриге орайа,
Майтагъа орайа.

Келгенбиз къууана,
Орайда орайа,
Гум джери уйана,
Орай тилек ала.

Арма-Гумма къала,
Байтадан уллайа,
Орайда, орайа,
Гуммалай орайа.

Джукъудан уяна,
Келгенбиз орайа,
Орайа тилекден
Орайа къууана.


Гумманы байыта,
Гум элин айныта,
Къаланы джарыта,
Орайдан бергенбиз.

Джигитлик этгенбиз,
Орайы орайда,
Къарайы къорбайта
Боллугъун билгенбиз.

Орайда орайы,
Тейриге къорайын,
Ханнга да бергенбиз,
Орайын кёргенбиз.

Орайда орайы,
Сыйын да кёргенбиз,
Орайда орайы,
Тейрилик орайы.

Тейри сыйын кючюн,
Орайы юлюшюн,
Орайа кёргенбиз,
Орайа бергенбиз.

НАРТЛАНДЫ
(Халк сёзден. Апий ханны Къору-къойундакъда сёзю).

Нартланды деген ат Терк суудан Лабагъа дери джерни буруннгу къарачай атыды.

Нартландыда бАрды
Талай тёрлю юйюр,
Аны джери тарды,
Бары алан сюйюр.

Анда къору турсакъ,
Магул кюню ётер.
Къойундакъда букъсакъ,
Магул бизден кетер.

Барайыкъ биз элте,
Ары байракъ дженгте,
База дертли кючге,
Къанлы сермеш ёчге.

15 Заказ № 412

Арты-оз джерден келсин,
Эки алан сабир,
Эзеу бола джетсин
Энчи тургъан сабир.

Быллай кюнде болсун,
Ол да бизге негер,
Магулланы урсун
Терен букъгъан дюгер.

ТЕЙРИ ТИЛЕК
(Халкъ джоллукъ джыр (походная))

Тунач байракъ джыр,
Орайын орай,
Джюзен тейри сыр,
Орайда сорай.

Эжиу сёзле (хар куплетден сора).

Орайын орай,
Орайда сорай.

Элтеди сизни,
Тейри да бизни,
Узакъ узайта,
Орайда айта.

Азийни элте,
Джарсыуун тинте,
Асыуну бере,
Зауукъну кере.

Кёк тейри кеси
Кюн джылыу чача,
Ёзейлик тейри
Кенг джолун ача.

Баргъанбыз узакъ,
Джеллете байракъ,
Азийланд джерин,
Къоруулай керин.

Джети азийни,
Ётгюр хассини,
Кёренте эте,
Узая кете.

Къыйыр кюн батхан
Джерледе арый,
Тангур къут ачхан
Джерледе къарый.

Джюзелик тейри
Кюргенди сейир,
Азийланд джери
Болгъанды бийир.

ГУММАТА
(Тейрини джыры, халкъ джыр)

Байракълы чыгъайыкъ,
Тейри кеси кёрсюн,
Тилекчи барайыкъ,
Тейри эсин бёлсюн.

Айа-элик джери,
Джети азий будун,
Бере тёрюн тейри,
Кёре тейри къутун.

Азий юзюк ёссюн,
Къурчан саны къаюр,
Тейри аны сюйсюн,
Эте асыл, баюр...

Джетиджулдуз байракъ
Элтсин аны узакъ,
Джаны болсун къайракъ,
Толгъур тола озакъ.

Гум къала ишлейик,
Бизни ары джыйсын,
Гуммата этейик,
Гуммата эс джыйсын.

15*

Кёбден кёбюн берсин,
Тейриден тилейик,
Майтаны кёб кёбюн,
Талайны излейик.

Малны май беримин
Бери этсин дейик,
Багъарча кемизин,
Саулукъ берсин дейик.

Майта бизге анта,
Биз болайыкъ байыр,
Токъ эте, гамайта,
Этсин ётгюр, къайыр.

Байракъ къутта кюню,
Этмей бизни айыр,
Тейри берген юню,
Къорусун узарта джайыр.

Тейри джашау кюнюн,
Гумматаны сеси,
Бекден бек эштилсин,
Уллу тейри кеси,
Уллу байта берсин.

Гуммата къорусун
Гумми байракъ кюнюн,
Тейри тилек толсун,
Буюрсун танг джюзюн.

Тейриден тилейик,
Гумма болсун кери,
«Гумма - Гумма », — дейик
Азий юзюк джери.

Арма-Гумма къала
Байта-майта джыйсын,
Джери къору бола,
Джауну бизден тыйсын.

Арма-Гумма онгсун,
Тейри кюч бере, бегий,
Азий юйрей толсун,
Азийланды эллезий.

Гумматаны эли —
Бёгек, ётгюр, кёкюрек,
Арма-Гумма кеси —
Гумматагъа джюрек.
Айа джери — тилек,
Азийландха уя,
Джети азий бёлек, —
Анда джашай, тууа.

Гумматада ёсе,
Къара кюнде керек,
Тансыкъ бола келсе,
Бир-бирине билек.

ЭСЛЕУЮКЛЕ
(Халкъ сёз)

Ариу сёзге термилме.
Ачы сёзге керилме.
Акъыл сёзде хорланма.
Джалгъан сёзде орналма.
Тёзе билген билинир,
Аман дженгил терилир.

***

Терилтме заманнга эсинги,
Кертиликге къылла кесинги.
Къоруула, сюй туугъан джеринги.
Унутма халкъынгда бирликни.
Эркинлик сюйеди эрликни.


Ана кёлю балада
Бала келю талада.
Ёседи алай бала.
Джашауда орун ала.
Артда уа сала къала.



КЪАРЧА

(Ботай улу Барлыу джазгъан историягъа эмда халкъда джюрюген хапарлагъа кёре джазама).

Темиркъан къалада сабий джыллары

Хазарияны джарыкъ кюню батханлы,
Деу хазар юзюгю хансыз джашагъанлы,
Ётсе да эки-юч куман бийлик ёмюр,
Къараджуртда болуб ол дагъыда кёбейир,
Ёсе, юйрей, кюч ала, кёрмеджик тургъанды,
Джашаууну тохтамаз чархын бура баргъанды.
Юлешиниб, джайылыб талай юйюрге,
Бола бойсунукъ эчелик къуман бийюрге,
Хазар джеринде бий бола бийленнген,
Уллу Хазар эллезинде джерленнген
Къуман бийлик тозурады, ташая,
Батый ханнга къарыу эталмайын, азая,
Келди магул бийлик тёрлене, талаша,
Джер-джерде тохтай, хар халкъ бла салыша,
Барын хорлай, ол танг кесекге бегиди,
Болса да ёмюр ёте, бир кесек сериди,
Онтёртюнчю ёмюрде уа кючю саркъ эриди.
Хазар юзюгю — Къарачай да эс джыя, тин таба,
Кесин бегите, джетген субакъны джолун джаба,
Исси къаны да бёгек санларында ойнай,
Эркинликге талпый, турду сёнгмез къайнай,
Джашау хурметге, керти да ма ол кёзюуде,
Къачхы, орджай мелхум айланы биринде,
Уллу Къараджуртну Бештау джеринде,
Кечеги джукъусун къачыра танг атханды,
Бир сейир, селен, къууанч танг атханды,
Узакъ Тангюнерде Кюн, кёрюне, чыкъгъанды,
Нюр таякълары Кёк къарангыны джыкъгъанды,
Минги-Тауну баш тёппелерин джылтырата,
Бештау джеринде Темиркъан къаланы джарыта,
Эм сыйлы кюнлени бири боллугъун таныта,
Къууанч сала, джаннга джылыу бере тийгенди,
Гюллю Сибилти тюзлени ийнакълай тийгенди.
Бу сыйлы, буруннгу Кюннге тиймез ючюн кёз,
Тауран эртделикден айтайым бир аууз сёз.

Тинсир юзюгю Деулез уланны
Болуб сосдан кючлю эки уланы,
Кёбейир болсун деб атай ол бирине Себил,
Керти да ёсюб, себилиб джайылад Себил.
Артда уа туудукъларына дейдиле Сибил.
Сибил юзюгю Сибилчи улу Хазар-Окъ,
Темиркъан къаланы ишлеген Хазар-Окъ,
Ол болуб хазар ханланы башлагъан Окъ,
Юзюгю аны Темиркъан ;ъалада къалад,
Къапыкъаз хазарланы бийи Темир-Болат
Деу, джигит Хазар-Окъну юзюгюнден болад.
Темир-Болат, джууукъларына билдире,
Ариуджан къыйналады, келсинле, — дейди.
Джууугъу-тенги — бары келеди тийре,
Къала арбаз тиширыудан тыкълама толады,
Темир-Болатха бешинчи улан тууады,
Къарачайгъа огъур кюннге улан тууады.
Темир-Болатха алгъыш сёзюн айтыргъа,
Къууанч кюнюнде келиб, бёрк тагъаргъа,
Бешикге бёлерге, ат атаргъа джыйылад халкъ.
Къурманлыкъла этилиб, асадыла къазанла,
Тойла чыкъырдаб, ат чабдырадыла хазарла.
Буруннгу тюрк адетдеча, ат сайлагъан,
Туугъан неге ушаса, анга аны атагъан
Джорукъну джюрюте, ёмюрлюкге сакълай,
Машалла санга, джашар сюек бол, — дей,
Къарча* деб атайла базыкъсюек сабийге.
Акъсакъал къартла боза гоппанланы кёлтюре,
Сабий Къарчаны Тейри табусунлаб,
Алгъыш сёзлерин айталла, мийикге кёлтюре:
— Джашауунг тынгысыз болсун,
Ол да халкъынга насыб болсун,
Джауунг, душманынг джокъ болсун,
Хар атламынг онг болсун,
Тейри сеннге тёр берсин,
Тейри сеннге кюч берсин,
Насыбынг халкъынгда болсун,
Бюгюн тийген Кюн да хакъ болсун,
Зауугъунг барындан артыкъ болсун,
Джууабын ол зауукъ кеси сорсун,

*Къарча къаты, кючлю; къатаргъа. ДТС., Л., «Наука», 1969, с. 425.

Ол зауукъ да халкъынгы къорусун!..
Сабий Къарча, быллай алгъышла бла ёсе,
Юч джылында ат белине кеси мине,
Кюнден кюннге ат белине юрене,
Къапы тюзледе джашчыкъла бла ат чабдыра,
Темиркъан къаладан Гуннар къалагъа джортдура,
Сабий чарышлагъа таукел къошула,
Оза, ёч ала тургъанды къуру да Къарча.
Алай ёседи, ётгюр, чёрчек бола,
Сабий тенгчиклерин бек сюйюучю Къарча.
Бир кюн а тийре джашчыкъла ойнай чыкъгъандыла,
Темиркъан къаладан узакъ кете баргъандыла,
Мусхот, зыка, тыхтен джыя баргъандыла,
Хар неден артмакъларын толтуруб,
Сонгра арыб, солуйукъ деб, тохтагъандыла.
Къулакъ суучукъну къатында олтуруб
Тургъанлай, ойнай, ауузларын суудан толтуруб,
Кюзгюдеча, сууда уллу кёлеккени эслегендиле,
Бир зат боллукъча, къоркъуб, сагъая тебрегендиле,
Ачы, эрши къычырыкъ таууш да эштгендиле,
Огъартын чынгай келген биреуню да кёргендиле.
Бары да сейирсиниб, къараб тургъанлай,
Ол да мийикге секириб, джел ургъанлай,
Келиб орталарына доб деб тюшгенди.
Агъач киши, тишлерин чыммакъ агъарта,
Сабийлеге къараб, харх болуб кюлгенди,
Артмакъларына къараб да кюлгенди,
Къоркъгъан сабийле къычырыкъдан алгъандыла,
Къарчадан къалгъанла бары джылагъандыла,
Къарча уа, къоркъмай, сен кимсе деб, соргъанды,
Ол да, бир тюрлю мурулдай, аны къойнуна алгъанды,
Кёкге, мийикге кёлтюрюб, сонгра джерге салгъанды.
Ала да алай эте, таныша тургъанлай,
Дуппурдан дагъыда биреулен, джел ургъанлай,
Чачлары тозурай, келиб орталарына киргенди.
Ол а — тиширыу агъач киши — келгенди,
Сабийлени ары-бери дюрген тюртгенди,
Билеклерин эзиб, тутуб силдегенди.
Къарча да анга: «алай нек этесе?» — дегенди,
Тиширыуну кёзюне джити къарагъанды,
Тиширыу да, ышарыб, мурулдаб,
Къарчаны да ары-бери быргъагъанды,
Къорсунчукъну уа, бетин джалаб,
Кийик къоллары бла сыртындан сылагъанды.
Мычымай узакъдан ат аякъ таууш келгенди,
Джылкъы сюрюб келген атлы къысха кёрюннгенди.
Джылкъычыны къуругъун къараб кёргенлей,
Ала секире-секире, кийиклеча юркгенлей,
Тебрейдиле бирден чегет таба къача,
Артларына къарай, ауузларын ача,
Бир тюрлю сангырау таууш бла къычыра,
Кёкенлени башлары бла секире,
Тереклени баса, чыкъырдата, секире,
Букъгъандыла, чегет теренине кире,
Джашчыкъла да, артмакъларын кёлтюрюб,
Джолгъа чыкъгъандыла юйге кетерге.
Мен джыламагъан эдим, — деб къызарыша,
Къалагъа джетедиле ала, даулаша.

КЪОНАКЪЛА

Гитче Хазарияда Къыйрым джеринден,
Къарасуу къаладан Темиркъан къалагъа
Келдиле къонакъла Темир-Болатлагъа.
Хошкелди айтыргъа, тюберге алагъа,
Атасы бла бирге, сабий Къарча да чыкъды,
Ол, келечи Акканы таныб, аллына чабды,
Атдан тюшерге болушуб, джюгенни алды,
Бойнуна асыла, Акканы къучакълады,
Ботай улу Барлыуну да къолун джылы тутду,
Узалыб аны атыны джюгенин да тутду.
Ботай акка юч джылны андан бурун,
Къонакълаб, олтургъан эди, алыб тёрде орун,
Келечилеб, тилей келиб Темир-Болатлагъа
Кърым ханны эгечинден туугъан Къоджакъгъа
Темир-Болатны джангыз къызын — Кюлсюнайны.
Къууанчлары, тойлары баргъан эди сау айны.
Кърым аскер ашыра, элтген эд Кюлсюнайны.
Къарачайгъа кесин танытхан Ботай акка,
Къарачайны ёмюр джашауун ачхан акка,
Ма ол кёзюуде джаза тургъанд сыйлы акка
Бизге белгили этген историясын хазарланы,
Къараджуртда джашагъан къарачай хазарланы,
Уллу Сибилти джеринде Акъаджуртда,
Аулаб бютеу хазар юзюгюн Къараджуртда,
Сыйлы къонакъла Темиркъан къалагъа къайтдыла,
Джангыдан Темир-Болатлагъа къонакъ болдула.
Кемсиз къууаннган джолоучула, хапар айта,
Ай джарымны Темиркъан къалада къонакъсунуб,
Сабий Къарча да была бла барлыгын онгсунуб.
Ашыгъыб тургъанды джолгъа чыгъаргъа,
Уялыб, тартыныб атасына сорургъа,
Джолоучулукъгъа къайсы атха минерин,
Сюйюб эштирге къачан кетерин.
— Атам, кече тюшюмде: Джулдуз торугъа миниб,
Къапы тюзде ат чабдырыб, сыртдан тёбен эниб
Бара эдим, неге кёрюнеди? — деб соргъанды.
— Ол Къарасуу къалагъа кетеринге болгъанды,
Кесинги хазырла, тамбла джолгъа чыгъарыкъса,
Кесинг сюйген Джулдуз торугъа миниб барлыкъса,
Ботай акка бла, Барлыу бла кетесе, — дегенди.
Къарча да, къууаныб, тенгчигине чабыб джетгенди.
Къорсуннга джарашдырыб барын айтханды,
Къыйынджюрек Къорсун да эрнин къабханды,
Мыдах къарай тенгчиги Къарчаны кёзюне,
Ийнанса да аны туура айтхан сёзюне,
Алай болургъа боллукъ тюлдю, — дегенди,
Терен ахсыныб, керти ёпкелегенди.
— Къорсун, энди алай аман этме,
Тюзюн ангыла, бошунагъа тебме,
Мен окъууну бошаб, Къарасуу къаладан къайтсам,
Анда билгеними барын артда сеннге айтсам,
Сонгра аманмыды ол,
Сен да мында джигит бол,
Келсем а, экибиз да бирге къаугъарлыкъгъа
Юренирбиз, киши тенг болмаз сынгарлыкъгъа, —
Деб, Къарча тенгчигини кёлюн чапыргъанды,
Къорсун да тангнга дери сагъыш эте чыкъгъанды:
Къарча уа ол кече керти тюш кёре чыкъгъанды,
Мийик дуппурдан атыб, эмегенни джыкъгъанды,
Джети башлы элджутар къара эмегенни
Бир садакъ окъ бла атыб, алай джыкъгъанды.
Эмегенни уа джети башы тирилиб,
Джети башы джети аскер болуб, керилиб,
Дуппурну тёгерегин къуршалайдыла, толуб,
Джерни кюйдюре башлайдыла от солуб.
Джаннган ёртен Къарчагъа джууукълаша келеди,
Уллу Тейри да Джулдуз торугъа тин береди,
Къаты кишнеб, джерни батдыра къагъады,
Сонгра боркъулдаб алайдан суу чыгъады,
Ёртенни джукълата, энишге саркъады.

Къарча да башлайды аскерле бла сермеше,
Кимине садакъ ата, аудура, ёлтюре,
Кимини башларын ийдире-тюшюре,
Къырады аскерни, кенгден кенгнге сюре.
Джауланы тюб болгъанларын кёрюб,
Джерни бетин джашил ханс басыб кёреди,
Ариуджан да Къарчаны уятыргъа киреди,
Танг атханды, тур, джан балам, джаным, — дейди,
Эрке сёзю бла баласын уятыб, ийнакълайды,
Халал Къорсун да ашырыргъа келиб, сакълайды.
Темир-Болат да танг атмайын тургъанды,
Джууукъну, хоншуну, тийрени джыйгъанды,
Ботай акканы, Барлыуну ашыра чыкъгъанды.
Джим-джим джылтырай, чайкъала хазар атлары,
Деменгили бегиб къанджыгъагъа артмакълары,
Темиркъан къаладан чыгъады юч атлы,
Джамагъатха кёл эте, саукъаллашыб татлы,
Эгер джюрюш алыб, узаяды юч атлы.
Сабий Къарча, джолоучулукъгъа болуб бёте,
Джетген джашча, кесин тёзюмлю, таб джюрюте,
Джол кесселе, уллу адамча, джумуш эте,
Ботай акка да сейирсине, алгъыш эте,
Акъыл-балыкъгъа дагъыда акъыл юрете,
Талай кюнню джол къората, узакъ кете,
Мычымайын Тюбютаракъгъаннга джете,
Алайдан ала Кърым джерине таукел ёте,
Тансыкъ бола, Къарасуу къалагъа джетелле,
Кюлсюнай бла Къоджакъ да аны эштелле,
Къараджуртдан келгенлеге тюбей келелле,
Къарчаны эркелетиб, ол кёлленирча этелле.


КЪАРАСУУ КЪАЛАДА

Къарасуу къала Къарчаны кёзюн ачса да,
Джюрегине кёб джангы оюмла салса да,
Сабийликден ойнаб ёсген, туугъан джерин,
Бештауда ат чабдыргъан, кенг къапы тюзлерин,
Къайда айланса да, эсинде тута, бек сюйдю,
Къуру да сагъыннганлай, джаныча татлы кёрдю.
Тийре джашчыкъла бла ойнай, хапар айта,
Хар сёзчюгю Темиркъан къалагъа къайта,
Анда ёпкелеб къалгъан тенгчиги Къорсун,
Атасы, анасы, къарнашлары болсун,
Бары бир да кёзюнден кетмелле,
Сабий джюрекге тынгы бермелле.
Къарасуу къалада ол кёб сабийни таныса да,
Ала бла тюбеше, ойнай, шагъырей бола турса да,
Айырыб аладан ючюсюн бек джаратханды,
Аттуркъай, Будууан, Турам бла тенглик тутханды.
Акъыллы, татлы тилли, илеш Къарчаны,
Юч джашчыкъ да бек сюедиле Къарчаны.
Къарча ала бла ёсе, шохлукъ джюрюте,
Тенгчикленин къайташ атаргъа юрете,
Тутушургъа, ат чабдырыргъа юрете,
Дерсден бош заманын ол алай ашыра,
Устазы Ботай акка да билимин ышыра,
Къалгъанладан баш эте, баргъанды башыра.
Къарча, ата юйюнде юреннгенича,
Табыныб Тейриге, Джерге, Кюниге,
Оран айта, алай баргъанды дерсине.
Ботай акка да алай юретгенди аны,
Башха динден бузулмазча джаны,
Къуру да айта, ангылата анга,
Киши дин терил салмасын санга,
Бил терилгенлерин тюрк юзюклени анга,
Кими болуб муслиман, кими христос,
Кимини уа эуритге къайтханын, болуб тоз,
Сонгра араларында чыгъыб айрылыкъ,
Башлары болуб керексиз къайгъылыкъ,
Бир-бирлерин, тюб эте, къыргъандыла,
Бирсилери уа Тейриде къалгъандыла,
Дегенди Къарчагъа, юрете, Ботай акка,
Балам, ол эсингде болсун сени, - дей акка.
Бир кюн а Кюлсюнайлада,
Эртде туруб, Тейриге табына,
Мурулдай, шыбырдай тургъанлай Къарча,
Кюеую Къоджакъ кёрюб, къатына келгенди,
— Бери юйге бир кирчи, боша да, — дегенди.
— Аллах чамланад, муну моллагъа элтейик,
Сюннети этилсин, чачын джюлютейик,
Муслиманнга къайтсын, къурманлыкъ этейик, —
Деб, эгечи Кюлсюнайны бек къысханды,
Сабий Къарча да хыны къараб тургъанды.
Экиси да Къарчагъа ариу айта,
Хазар джюрекни къылыгъын унута,
Аны мардасыз джанына тик тийгендиле,
Ботай аккагъа тарыкъдыра ийгендиле.
Сабий Къарчаны тюзлюкню сюйген джюреги,
Бу зорлукъну бир да кечалмайын джюреги,
Къаугъа ачарлай келиб, ауазы тюрленнгенди,
Эки къалын къашы акъ бетинде тюйюлгенди,
Моллагъа элтебиз дейле, — деб, джюрексиннгенди.
Ботай акка да аны гурушхасына сюйюннгенди,
— Сонгра сен а алагъа не айтдынг да? — дегенди.
— Мен хазарлымамы, араблымамы, — дегенме,
Алай этсегиз, юйге кетерикме, — дегенме.
Ала уа, бармай боллукъ тюлсе, — деб къыссалла,
Мында джашау алайды, тюшюн, — деб къысалла.
Сен алагъа бир ангылат, Ботай акка,
Меннге неге керекди ол араб бокка?!
Сабыр джюзлю, джумушакъ сёзлю Ботай акка:
Келчи, барайыкъ, — дейди, тебрейди Къоджакъгъа.
Бармаз болсала да ала алай узакъгъа,
Заман кёб ётдю джолда гор ушакъгъа:
— Эки джылынг толду, сен мында тургъанлы,
Эслисе, кёб зат ангыладынг окъугъанлы,
Мындан ары да энтда кёб затны билирсе,
Халкъны джашауун, джарсыуун кесинг кёрюрсе,
Келсе къолунгдан, анга болушлукъ берирсе, —
Деб, Ботай акка кенгеш сёзюн бошай келди,
Къоджакъланы къабакъ эшикге джете келди,
Арбазда тагъылыб тургъан атланы да кёрдю,
Чырпа да сагъая, сангырау юрдю.
Кирселе уа юйге, атасы, къарнашлары,
Кёре келгендиле ала, ашыра къаугъарлары,
Тынчлыкъ-эсенлик сордула, къучакълаша,
Бир-бирине джылы къарай, тансыкълаша.
Бу кийимлени сеннге табу кёргенме,
Уллу Тейрини кюнюне келтиргенме, —
Деб атасы, артмакъдан чыгъарыб,
Кёксюлдюм кийимлени Къарчагъа бергенди.
Аны кёрген Кюлсюнай толу Айча толгъанды,
Кюеую Къоджакъ да суу къуйгъанча болгъанды.
Эртденбласында Къарча, юч тенгчигин да алыб,
Окъа артмагъына керекли азыгъын салыб,
Къарасуу къала башы таулагъа чыкъгъанды,
Мийик кёлтюрюлюб, андан тёбен къарагъанды,

Сонгра былай айтыб, къычырыб джырлагъанды:

Къуттурай Кюнюм,
Къуттурай Кюнюм!
Мени джаратхан
Тейри къут Кюнюм.
Меннге джан салгъан,
Джаначакъ тургъан,
Асыл Ай тюнюм.

Къуттурай Кюнюм,
Къуттурай Кюнюм.
Меннге тин берген,
Тейри къут Кюнюм,
Меннге Кюн берген,
Джарыкъ кёргюзген,

Къуттурай Кюнюм,
Тейри тин Кюнюм,
Тейри тин Кюнюм.
Меннге юн салгъан,
Меннге кюч салгъан,
Мени джан юнюм,
Менден узакъсан,
Септе туракъсан,
Туугъан туу джерим,
Джан-сан тёнкечим,
Бешикгюн джырым,
Къууанч мутум,
Салкъын булутум,
Сибилти джуртум.

Юч тенгчиги да анга къошулуб,
Бирге джырлайдыла ала, созуб,
Къала, ёзенле сюер тынгылаб,
Таууш къайтарадыла, зангырдаб.
Гитчеликден тюзюуюн ёсген Къарча,
Тюзлюкню гитчеликден сюйген Къарча,
Тенгчиклерин бек сюйген сабий Къарча,
Онгсузну кёре билген, чёрчек Къарча,
Кесинден гитчелеге эс бёлген Къарча,
Кимни да сыйын тенг кёре билген Къарча,
Юйдегилеге къайгъыра билген азмыч Къарча,
Бал излейик, кёгет, чёртлеуюк джыяйыкъ,
Ботай аккагъа Баллиучукъгъа къуру бармайыкъ,
Къымылдагыз, - деб, эки къауумгъа юлешгенди,
Сиз — ары, биз — бери, турмагыз, кетдик, — дегенди,
Джайылыб излей, джыя кетдиле тенгчикле,
Джыйыб, биягъы джерге келдиле тенгчикле,
Сонгра мычымай юйге къайтдыла тенгчикле,
Балны бек сюйген Баллиучукъгъа бал бердиле,
Гитче Баллиучукъну къууаннганын кёрдюле,
Бий къонакъ Темир-Болатха кюеую Къоджакъ,
Сыйына сый бере, этгенди къурманлыкъ, бозакъ.
Хан юзюкден джууукъ адамларын чакъырыб,
Кеси тийресинден хоншуларын джыйдырыб,
Къайын атасыны къачын мийик кёлтюргенди,
Ачыкъ джюрекден къонакъбайлыгын кёргюзгенди.
Озуб баргъан бекгюр хан аскерни тохтата,
Къурманлыкъдан барына юлюш чыгъарта,
Боза гоппанла ичиргенд, алгъыш айтдыра,
Темир-Болатны саулугъу ючюн тартдыра.
Къарча да тенгчиклери бла келеди алайгъа,
Сейирсинеди джасаннган бу аскер талайгъа,
Ол кёб заманны къараб, сагъыш этиб туруб,
Былай дегенди, тенгчиклерине бурулуб:
— Болса эди мени быллай бир аскерим,
Монгол хан, болмаз эдинг сен алай терим,
Кёрюр эдинг сонгра, сеннге не этерем.
Боза джагъылгъан къара мыйыкъларын
Сюрте тургъан, джити буруб учларын,
Аскер башчыны къатына уяла барыб,
Къарча саламлашханды, джюзю къызарыб,

16 Заказ № 412

Уллу, сингир къолун узата Къарчагъа, ол:
— Кимсе, джигит, шагъырей болайыкъ, — дегенди.
— Темир-Болатны уланы Къарчама мен, —
Дейди, къаугъаранны къолун тута, ол. —
— Ненча джылдагъын аласа аскеринге,
Ненча къауум саф киреди аскеринге?
— Джыйырма беш джылдан тёбен алмайма,
Къаугъарланы он сафдан оздурмайма,
Алкъын гитчесе сен, келепен, — дейди ол.
Тюз айта болурму бу аскер башчы, —
Деб, огъурамай, джюреги бола къаршчы,
Он саф дей, мурулдай, тенгчиклерине къайтды.
Джыйырма беш джыл асыры кёбдю, — деб къайтд
Сабий умутла джюрегин салкъын этдиле,
Хорланнганча, таркъая, чачыла кетдиле,
Болса да ол бир кёзюуге дери
Кесинден тюнгюлюб турду кери,
Къарчаны мыдахсун кёргенд Темир-Болат,
— Кетелле дебми тюрленнгенсе? — деб сорад, —
Сен кетер заман да, эртденнги джелча, джетер,
Ботайгъа тынгыла, ол сени адам этер,
Мин атынга, бизни арлакъгъа ашыр,
Кёзюнг да ачылыр, джюрегинг ташыр.
Къарча, эркелете, Джулдуз торугъа минеди,
Атасын, къарнашларын ашыра, тебрейди.
Ол тенгчиклерин да нёгерге чакъырды,
Къарасуу къаладан чыгъа, узакъ барды,
Уллу тюзде тохтаб, гоккалагъа къарады,
Гюлча ариу анасына тансыгъын айтды,
Сабийлик тенгчиги Къорсуннга салам айтды,
Атасын, къарнашларын къучакълаб, ашырды.

Тёрт тенгчик да, атларын джортдура,
Джашил тюзде бираз ойнадыла,
Тура туруб Къарчаны кёлю кёлтюрюлдю,
— Энди уа билдим не этерими, — деб кюлдю.
— Не? - деб сордула Будууан, Турам, Аттуркъай.
— Сынгаран тизилигиз юч сафха, — деди, — былай!
Джашчыкъла къараб-къарагъынчы тизилдиле,
Къарчаны аскерчик къурагъанын билдиле.
— Дженгил секириб тюшюгюз атладан,
Юренмегиз тутаргъа атны джалындан!
Гузаба тюшдюле атладан джашчыкъла,

Къарчагъа айланыб тынгылайла джашчыкъла,
Джулдуз торуну ары-бери чабдырыб,
Къарча, кесин атда сиб-сирек къатдырыб:
— Бюгюн юч тюрлю аскер тюрге юренникбиз,
Хар бирибиз аны толтурургъа керекбиз,
Буйругъума хаппа-хазыр болугъуз!
Къаугъарла!
Ат аркъа!
Къаугъарла! Хара!
Оздурма, къара,
Аллынга бара, —
Деб, кеси да къошулуб, чабышадыла,
Дагъыда, дагъыда чабышадыла ала,
Тенгчикле Къарчадан иги артха къала,
Къарчаны буйругъуна тохтайдыла ала.
Ол тенгчиклерин разы кёрюб къууаннганды,
— Къалайды, джукъгъа джарарбызмы? — деб соргъанды, —
Энди къамчилерибиз къылычла болсунла,
Турам! Бери кел, къалгъанла къараб турсунла,
Сен — ары, мен да — бери, хара! — дегенди,
Узакъ кетиб, кел меннге къаршчы, — дегенди.
Хара деб, чабышхандыла, бетлеше, тенгчикле,
Дауур сала, джетгендиле, тюбеше, тенгчикле.
— Тут къамчинги, серме соллаш, серме онглаш,
Энтда серме онглаш, серме энтда соллаш,
Мени сюрен серме, серме сюрен аллаш,
Секирте, къоркъутар серме, серме айлаш,
Къоркъасун серме, отан къачар, серме,
Къайта бурул, борангюр келейир, серме, —
Дей, Къарча тенгчигине тохта, болду, — деди,
Турмача, керти арыб, къызарыб, терледи.
Къарча, биягъынлай ортагъа чыгъа келиб,
Аттуркъай бла Будууаннга: Энди сиз! — деди.
Эки тенгчик да, джортуб, эки джары кетди,
Къарча да: хара тюбешге! — деб буйрукъ берди.
Аланы экисине къаугъар сермешиу юретди,
Андан тенгчикле сайлау сермеш ойнадыла,
Ала, къызыб, кёз байланнгынчы ойнадыла,
Сонгра кёллери джарыкъ, санлары дженгил,
Оюндан тоюб, къайтдыла юйге дженгил.
Бош замандан заманнга биягъы джерге келе,
Къарча тенгчиклери бла Байдар тюзде юрене,

16*

Аркъан атаргъа, садакъ атаргъа юрене,
Аскерчиге не керек эсе, анга юрене,
Къач, къыш кюнле мычымайын ётелле,
Уллу джаз, сабан той кюнле джетелле,
Къарасуу къалада уллу къууанч болады,
Байдар тюзю атлыдан, адамдан толады,
Бу къууанчха Къоджакъ да Къарча бла келеди,
Атасы келтирген кийимлени кийдириб,
Джасандырыб, Джулдуз торугъа миндириб,
Кърым джерни адетлерин кёргюзте келеди,
Къурманлыкъла этилиб, къазанла асылыб,
Гюрюлдеб джаналла шынкъарт отла джагъылыб,
Тойла, оюнла башланыб, джамагъат басыныб,
Сыбызгы согъулуб, чакъырады таууш,
Гёджебле джыйылыб, башланды тутуш.
Андан сонгра уа садакъ атыу, ат чарыш,
Къарчаны эсин бёледи ол ат чарыш.
Къарча тенглилени кёзюую джетеди,
Къарча барын озады, ёчге джетеди.
Тутушууда да ол джыгъады, халкъ кёреди.
Джашларына махтау тартханла, джыйылыша,
Тёзалмайын, ачыулана, тарт-соз даулаша,
Тебрейдиле чурум излей, къызарыша,
Кимди бу, алмастыдан туугъан меджюсюн,
Муслиман динни бузгъан, келепентюрсюн,
Не сархы, беллиги, ёнгеси джокъ,
Анга кереклиси — бир садакъ окъ, —
Деб темирчилеб, ёшюн уруш этелле,
Алай а Къарчаны къатында кёрелле
Хан юзюк Къоджакъны келиб сюелгенин,
Джамагъатха джити къараб, тюрленнгенин.
Тенгчикле келиб Къарчаны алгъышлайдыла,
Хорламына бекгюр къууана, къучакълайдыла.
Ол кюнден сонгра гёджеб — Къарчаны аты,
Къарасуугъа джайылад махталыб аты,
Къалгъан джыллары да джетишимли ётюб,
Хазарча окъуугъа, джазаргъа юрениб,
Къарча, билим алыб, учар къанат кериб,
Ашхы оюмла, иги джорала эте,
Джуртуна къайтырыкъ болуб, тебрейд кете.
Ашырыргъа келгенле бла саукъаллаша,
Ботай акка бла, Баллиучукъ бла саукъаллаша,
Ол ант сёзюн береди: сен берген билимни,
Ботай акка, сен юретгенча, дейд, хар нени
Ийнан этериме, джюрегимде сакълаб сени.
Барлыу, Къоджакъ, Кюлсюнай бла саукъаллашад,
Эгечинден туугъанчыкъланы къучакълайд,
Хоншу сабийчиклени илеш ийнакълайд.
Сегиз атлы чыгъады Къоджакъланы арбаздан,
Кетмез тюл эди Къарча Къарасуугъа къайтмаздан,
Биле эди эсинде тутарын унутмаздан,
Ботай акканы, кесини татлы тенгчиклерин,
Ашыра келиб, къаллыкъ тенгчиклерин,
Къоджакъны тёрт ёзюрю Къарчаны ашыра
Темиркъан къалагъа дери барлыкъла.

Юч тенгчиги да келеди ашыра,
Тюбютаракъгъаннга дери ашыра,
Байдар тюзге джете оюнларын сагъындыла,
Къалай ойнаб ёсгенлерин тансыкълаб айтдыла,
Андан ала Тюбютаракъгъаннга келдиле,
Тюгел джол былайда кесиллигин билдиле,
Сонгра, тохтаб, къаралла Къарчаны кёзюне,
Эштирге сюйюб, тынгылалла айтыр сёзюне,
— Тенгчиклерим, джаным, — деди, саукъаллаша,
Къулач джайыб, барын къучагъына къыса, —
Ёмюрлюк тенгликге, шохлукъгъа ант этеме,
Къалмасын кёлюгюз, тенглик тёрдед, джетерме.
Къарча, тёрт ёзюр джагъагъа эндиле,
Атларын кемелеге миндирдиле,
Юч джашчыкъ да огъартын къараб турду,
Ала узайгъынчын, кетмейин турду.
Джолоучула толкъунлагъа мине,
Тюбютаракъгъандан ётдюле, джюзе,
Айыкъ джерине терк джетиб тюшдюле,
Уллу къой сюрюуню къатына джете,
Бир джашчыкъны джылай тургъанын кёрдюле.
Къарча, чыдаялмай, кимсе, не болгъанд? — деди,
Къуман джашчыкъны ёксюз болгъанын билди,
Джалчы болуб, байгъа къой кютгенин билди,
Ючеулен къойланы урлагъанын айтды ол,
Джюз къойну кемеге сюргенлерин бу джол.
Къалай ары кетгенлерин сорад Къарча,
Ызларындан сюрюб, дженгил барад Къарча,
Джетер-джетмез ол бири бла джагъалаша,
Аны уруб тюбге, тургъанлай буууша,
Экинчиси келиб аягъындан тутады,
Ары-бери тартыб, бир ышыманын джыртады.
Тюбге басханын Къарча да турмаз этеди,
Айланыб экинчисини джанын чыгъара, сермейди,
Ючюнчюсюн да буууб, ахыр кюнюн береди.
Джюз къойну сюрюб келиб сюрюуге къошуб,
Сюрюуню иесине къойларын къоранчсыз къоюб,
Тас болгъан къарнашчыгъымы сизде табдым,
Мен, муну излей, къаллай бир джерге чабдым, —
Деб, ол байгъа хыны, гурушха этгенди,
Джашчыкъгъа джакъ болуб, кёлюн кёлтюргенди,
Ат артына миндириб, алыб кетгенди.
Джолоучула Темиркъан къалагъа джетдиле,
Къарчагъа тюбей, анасы Ариуджан,
Деу къушум! — деб, ийнакълаб къучакълады
Сабийликден чыкъгъан баласын.
Атасы, къайдаса, джашынг келди,
Бери бир чыкъ, — деб, сюйюннгенин билдирди,
— Бу хуштан джашчыкъ а кимди, балам? — деди.
— Ол эмчек къарнашчыгъым боллукъду, анам, —
Деб, Къарча багъалатыб сёлешди.
— Алай эсе, былай кел къучагъыма, танам, —
Деб, Ариуджан да джашчыкъгъа ана джылыу берди,
Кёкюрегине къысаргъа ана къучагъын керди.
Артда уа ол джашчыкъдан къуралад сау тукъум,
Бюгюн Къарачайда белгили болгъан бир тукъум.
Къарчаны келгенин эштген Къорсун
Шууулдаб джетди, кёрюб огъурсун,
Къучакълашыб, тансыкълай, эркелете бир-бирин,
Ала сёлешалмай турдула, болуб сиб-сирин,
Ёсгенлерине сейирсине, селен болуб тенгчикле,
Талай джылны кёрюшалмай тургъан татлы тенгчикле,
Джюреклерин аланы кетмез къууанч басыб,
Джер джюзю джашнаб тюрленнгенча кёрдюле.
Джашур эслерин кёб ётген затлагъа бёлдюле,
Сонгра тура туруб ала бирден таукел кюлдюле.
Къарчаны келгенин халкъ да эшитди,
Хоншу-тийре джыйылдыла бары,
Адетдеча, къурманлыкъ этилди,
Атасы Темир-Болат, къарнашлары,
Быллай кюннге атаб берлик саугъалары,
Гитчеликден чыныгъыб, ёсюб тургъаннгъа,
Неден до онглу, алчылыкъда баргъаннга,
Хазар адет бла, сабийликден чыкъгъаннга,
Джашур Къарчаны къууандырлыкъ саугъалары,
Албёрюк ат болады саугъалары,
Хазар джамынар, саба — саугъалары,
Къаугъар асмар, темирек — саугъалары.
Къарча къууанды бу уллу къач саугъатха,
Бюсюреу сёзюн айтады олтургъан джамагъатха,
Ол къаугъар асмарын такъды, джамынарын кийди,
Элге былай деб Тейри антын этди:
— Кюнню джылыууна,
Джерни туруууна,
Сууну агъымына,
Айны айыгъына,
Буруннгу бурунма,
Тейри болуб Джюзен Джамма,
Кёкге, Джерге къарамма
Тургъанына ийнанама,
Тейриге табун антланама,
Элиме табун антланама,
Джериме, табун антланама, —
Деб, джасанма Албёрюк атына минди,
Балын чачын джыя, темирегин кийди,
Кёкге айландырыб, садакъ огъун ийди,
Ол да мийик учуб баргъан къушха тийди,
Андан сонгра саяуун, сабасын алды,
Албёрюк да тебрениб, тюз ёрге салды,
Ол, кёзге кёрюнмей, учхан окълай ташайды,
Тенгил-тенглерин да биргесине элте, узайды.
Джуртундан, тенглеринден кюсек тансыгъын ала,
Темиркъан къалагъа къайтханын кёрюб огъура,
Гуннар къалагъа джетеди, узакъ кете, бара,
Алайда орда джасакъчыланы кёрюб, болуб догъура,
— Быланы уа кёремисиз сиз? - деди ол,тенглерине сора,
Барына бирден джити, хыны къарайды ол, —
Быллайгъа болмазгъа керекди, — деб, — бизде джол,
Джашур Къарча джюрексиниб, тебиб:
— О, къачаннга дери джегилиб
Турлукъса, деу халкъым, сергилиб,
Эркинликге джылай, термилиб,
Киши элчилеге терилиб,
Тышан джерчилеге бойсунуб,
Азмалаб, сант болуб, къойсунуб? —
Дей, кючлю ачыулана, акъ бети къызарды,
Узун, субай, бойран, бекгюр бою къозгъалды,
Къайдан кимни эсине келлик эди,
Тейри кимни эсине саллыкъ эди,
Къайда эсе да ташада, теренде,
Туууб ёсе тургъанын хазар джерде
Ачыу чекген халкъына джакъчы,
Керек кюнюне болурча анга башчы.
Болур эди ансы халкъымы бир насыб дуккулу,
Джангыдан джашаргъа джазыуу, ёчмезлик отлугъу,
Тышан бийликни кёрюб болмагъан Къарча,
— Хара, джашла, алгъа! — дейди тебиктур Къарча.
Тынгысыз джюреги аны къанын бузад,
Боран-гылан Боран-гылан эте, тенглерин терк озад,
Ордачыладан дерт алыргъа, чыдам табмай, ашыгъад,
Окъ учханлай, джасакъчылагъа джууукълаша барад,
Дагъыда барыб ол аланы къысха джетед,
Сиз Гуннар — къарабашлагъа Гум ёзенде,
Ары къайтмагъансыз, — деб ёзденлик этед,
Джасакъчыланы Гум ёзеннге бурады,
Тенглерин джетме къоюб, ала бла къуршалады,
Эки джыйырма быдырлы джасакъчыны,
Элни тонагъан хан гуду джакъчыны,
Алайда сермешиб, ол барын къырады,
Тюеле джегилген арба келиуанны,
Кёз байлана, Гуннар къалагъа бурады,
Элден зор бла джыйылгъан ырыскыны, малланы,
Хар кимни кесине къайтарады барысын малланы.
Къарчаны атасы, аны эшитиб, къаты урушханды,
Акъыл юрете: чёрчекликни къоймасанг, болмаз,
Уллу хан не оноу этерин бизге бир да сормаз,
Ала дуниягъа бийменлик этедиле,
Къалай сюйселе, элни алай джегедиле,
Биз да былай джашай, джашауну кёре барайыкъ,
Къуру да алагъа онг болуб турмаз, къарайыкъ,
Алкъын сен джашса, кёре барырса, — дегенди.
Атасындан къалгъан сауру къылычын бергенди,
Кереклисича, къаугъарлыкъгъа юрен! — дегенди.
Устазы къарт къаугъаран Джаныбек,
Къаугъарлыкъгъа уста юрете Къарчаны,
Джаш джыллары Къарчаны ёте терк,
Онглу, себли къаугъар этеди ол аны.
Анга дери кесин юрете ёсген Къарча
Къысха заманнга болады ким да махтарча,
Къаугъарлыкъда ол кимден да онглуду дерча.
Кеси юреннген бла къалмай, тенглерин юрете,
Аланы да джарагъан башгюр къаугъарла эте,
Туугъан джерин, джуртун джаудан къорууларча,
Эллези ючюн, эр джигитликге юрене,
Уллу Сибилтини кенг къапы тюзлеринде
Бек кёб джюрюгенди ол ат белинде.
Джасакъчыланы хан, къырылгъанларын билмей,
Джасакъны да алыб, къачыб кетдиле, итле, — дей,
Джер-джерге аскер бёлекле иеди,
Дженгил табыгъыз аланы! — деб, къаты тиеди.
Уллу Сибилти тюзледе джайылыб, сора, излей,
Кирмеген джерлери къалмай, айланыб излей,
Аскер бёлек джолсуб, Малджараннга излей келеди,
Андан да Темиркъан къалагъа келеди,
Алайда, солур умут этиб, джол кеседи.
Джер джюзю алай уллу зат тюлдю,
Эки патчах бийлиги болурча,
Къайда да джарыкъ берген бир Кюндю,
Тыйыншлысы, ол да мен болурча, —
Деген Джагатай улусуну ханы Тамерлан
Ол кёзюуге аскерин Тюнгерикге бурады,
Басхан халкъын эзеди, талайды, чючгюрте къан,
Кирген, озгъан джерин тонайд, джандырад, урады,
Къараб-къарагъынчы Кавказгъа джууукълашады.
Тиш къысхан дертли Къарча да аны эштеди,
Джуртунда джаулагъа чабар умут этеди,
Тенглерин, дагъыда иги кесек аскер джыяды,
Ол аланы къаугъагъа Гум ёзенде хазырлайды.
Джасакъчыланы излеген аскер да тебрейди,
Темиркъан къаладан Гуннар къалагъа тебрейди,
Къарча да алагъа алайда тюбесем дейди.
Болса да алайда къаугъа башланырын таб кёрмеди,

Аланы андан Къуршоугъа кетериклерин билиб,
Къысха джол бла барыб, алларына чыгъыб,
Хан аскерле бла тюбеширине ашыгъыб,
Кючлю аскерле бла биринчи сермешин сакълайды,
Джегилген халкъны сыйын джакълар ючюн сакълайды.
Бир алада дауур-сюйюр эте келген аскер кёрюндю,
Къаугъагъа ашыкъгъан деуер Къарчаны къаны сюрюндю,
Озма къоюб, чабаргъа буйрукъ берди,
Туура келгенлей, эки бёлюб керди,
Кеси уа талайны аудура, джыгъа,
Дагъыда сермеше, кирди ортагъа,
Къанлы сермешиу кёблени джанларын терк алды,
Ордачы аскерлени джукъарта, атдан агъызды,
Къарча дагъыда аланы ыхтыра, узакъ барды,
Эс ташлагъан аскерлени къачыра, сюре барды,
Джете, сермей, джыгъа, сермеше, ура, — алай барды,
Дертлениб, Чет къалагъа дери аланы къыра барды.
Андан Къарча аскери бла, ёлген тенглерин алыб,
Мычымай Темиркъан къалагъа къайта келди.
Тенглерини ёлюклерин атларына сал этиб салыб.
Ол кёзюулюге да Тамерланны аскери,
Къумурсхача джайылгъан джагъатай аскери,
Терк боюнда Тохтамышны аскерин хорлаб,
Джылау-сыйыт салгъанды, Кавказ джерин зорлаб,
Бештау джерин да джылата, кёб адамны асханды,
Темиркъан къаланы да сарната, келиб басханды,
Бектур къаланы элин туураб, кюйдюрюб, чачханды.
Джауларындан дерт алыб, къайта келген Къарча;
Темиркъан къаланы кюйгенин кёрген Къарча,
Атасыны, хоншуланы ёлюклерин кёред,
Баджаран къарнашларыны ёлгенлерин кёред,
Саяу тийген Ариуджаннга: «Ой анам!» — деб джетед,
«Кюлсюнайны унутма, сен ары бар, джангызды», —
Дей, анасы, осиятын айта, кёзлерин джумады.
Къарчаны джюреги азман джыламукъла тёгед,
Къурчан, бёкгюр, эгер, бёгек, деу санлары тебелле,
Боранлаб, секириб Албёрюкге учуб минед,
Джагъатайчыланы чачыу-къучуу эте сюред,
Аскерине: атаркъа, сермеш! — деб буйрукъ беред,
Уллу сермешиуде къан тёгюу башланды,
Джауну бир бёлеги къырылыб ташланды,
Къайсы эсе да биреу Къарчаны урду,
Джыгъылса да, мычымайын, ёрге турду,
Ёле тургъан Къорсун тенгине дженгил джетди,
Ол бушуу да джюрегине кетмез ачыу себди.
Къарча джангыдан къозгъалды, андан да бек тебди,
Сауру къылычын ойната, талайны шындык эте, джыкъды,
Дагъыда талайны башларын джюлюб, ийдириб, агъызды,
Узакъдан быргъаб, биреу мараб аркъан атды,
Къарча да аны эслеб, анга мыллык атды.
Биреу да уруб саяу бла къылычын тюшюрдю,
Къарча да аны атдан тёнгеретиб тюшюрдю,
Албёрюкню сауру тёшю бла уруб тюшюрдю.
Алайда джалан къоллу Къарчаны къуршалалла,
Буууб ёлтюрюгюз итни! — деб, джагъалашдыла,
Эзеу болуб чабханла къарыу эталмадыла,
Къуш тюгюнлей учура, чачады ол барын,
Дагъыда ёчюге, ол да быргъай барын,
Тургъанлай джолатмай къатына джауларын,
Алайгъа келген аскер башчы: «Бу кимди,
Бу деуер палуан, байлагъыз дженгил! — деди, —
Быллайланы ёлтюрюрге джарамайды,
Сатылса да, багъасы чыкъмай къалмайды», —
Деген учуз сёзюн айтды.
Джангыдан эзеу болуб, басыныб байладыла,
Сюрлюк адамларын бир джанына сайладыла,
Къарчаны да тюртюб барыб, алагъа къошдула,
Анга дери да Орда талаб тургъан халкъны,
Бир хатер болмай къырдыла, тоналла халкъны,
Сонгра харакет, хабджюк джюкленнген тюеле,
Учу-къыйыры болмагъан мал сюрюуле,
Ауа, джыгыла тургъан адам сюрюуле
Узакъ джолгъа, Азиягъа тебрелле.
Байланыб, сюрюлюб баргъан аждагъан Къарча,
Кеси кесине гурушха эте, чамлана,
Кечалмайын, минг кере тебе, ачыулана,
Бир хандан къутулмай тура, — деб ачыулана, —
Энд экинчиге тутулуб, — дей ачыулана,
Джиксиз болуб къалабыз да, — деб ачыулана,
Дагъыда, дагыда тебе, ханны табалай,
Уллезер ханланы кюнлерин табалай,
Халкъымы паралагъан джагъатай уллезер, — дей, —
Сеннге да джетер кёзюу, джашау кеси кесер, — дей, —
Уллезерлеге къарыу эталмай, мыдах къалса да,
Джесирге тюшюб, узакъ сюрюле, сёгюшлю барса да,
Сынгар бир заманнга халкъы эсинден кетмеди,
Бу зор джашаугъа джюреги бир да кечим бермеди,
Болса да ол этер мадар, амал кёрмеди,
Сонгра кесине: бир кесек чыда, тёз, — деди, —
Табын ангыла, тёгерекге къара, — деди, —
Оюм эт, барын кёр, иги чек, бил, — деди, —
Ашыкъма, джюрегим, сени разы этерме,
Къоркъма, барманым, сени иннетинге джетерме, —
Дей, тюзлюкню тюзюуюн сюйген ёхтем Къарча,
Джарлыгъа, онгсузгъа джакъ бола билген Къарча
Джолда ненча абыннганнга джанын аурутду,
Ненча джыгъылгъанны ненча кере тургъузду,
Ким биледи, ненча джарлыны асырады.
Сибилти джеринден чыкъгъан келиуанла,
Кюнде кюйюб, тентирей, кючден баргъанла,
Кёсюр кюнлюк джол джюрюгенле,
Не кече, не кюн демей джюрюгенле,
Не къыйынлыкъгъа да чыдай баргъанла,
Талайы ёлюб, Бухарагъа джетдиле,
Тюйюб, аланы базаргъа элтдиле.
Бир бёлегин алайда къойдула,
Башхаларын, юлешиб, узакъ сюрдюле,
Герат, Къашгъар джерлеге алыб кетдиле,
Къарча да Бухара базарда къалды,
Джюрексиниб, итле уа! — деб, джылады,
Халкъымы джойдула деб, ачый джылады,
Сибил юзюгю къарачай хазарланы,
Къонбан юзюгю къарачай къуманланы,
Къанджай юзюгю къарачай аланланы,
Сюрюб келгендиле дейд халкъымы,
Бухараны, Къашгъарны, Гератны
Базарларында къулгъа сатаргъа,
Джегиуюлге, тюб этерге, чачаргъа,
Сансыз-санаусуз аждагъан джашланы,
Нюрден ариу хазар, къуман къызланы,
Акъыл-балыкъ болмагъан сабий къызчыкъланы,
Ойнаб оюндан тоймагъан сыркыу джашчыкъланы,
Сюрюу-сюрюу, джоппу-джоппу сатдыла,
Учуз-учуз бериб, дженгил сатдыла,
Учуз кёрюб, учуз эте алдыла,
Учуз кёрюб, учуз-учуз джекдиле,
Джарыкъ кюнлерин тар, мутхуз этдиле,
Деу хазар юзюгюн учуз, сыйсыз этдиле,
Багъалатыб, былайда Къарчаны да сатдыла,
Наурузну атасы къыпчакъ Аттайгъа сатдыла.
Къарчаны джангыдан насыбы джёнеди,
Адам къач билген юйдегиге тюшеди,
Аны кеси да ангылайд, тюшюнеди,
Аттайны къач сыйын, адебин кёреди,
Аттайлада ол юйлю адам болады.
Джаш Наурузгъа тенг, къарнаш, нёгер болады,
Къарт Аттайгъа болушур билек болады,
Алай а, тынгысы болмай, джек турады.
Сюрюлюб келгенлени джыйсам,
Аладан аскер къурасам,
Джагъатайлагъа къаршчы барсам,
Халкъым бла джуртума къайтсам, —
Деген ауур сагъыш башын кючлеб,
Эрлик джюрегин къоймады, кёллеб.
Хар атламы ол болуб, кёб кюнлери батады,
Амал табмай, кёз къысмай, кёб танглары атады,
Джашлыкъ, джигитлик аны дерт алыргъа тартады.
Наурузну къаугъарлыкъгъа юрете башлайды,
Болса да ангылайды ол иннети толмазын,
Уллу джерде кау-куу болгъанланы джыялмазын.
Къаты ауруб тургъан, джумушакъ Аттай Къарчаны чакъырды,
Ёлюрюню аллы бла сынгар тиннге келсин деб чакъырды.
Аттай анга былай деб осиятын айтды:
— Эки джыл болду сен мында тургъанлы,
Науруз балама къарнаш, тенг болгъанлы,
Къайда болсанг да, биргенгде болсун,
Ол да сеннге нёгер, билек болсун,
Узакъ къартлыкъ, татлы джашау къонсун,
Мени сёзюм сизге насыб, къууат болсун!» —
Дей, джумады ол сюзюлген къара кёзлерин,
Бошамаса да айтырыкъ кёб ашхы сёзлерин...
Джегиле-джегиле, унугъуб эзилген,
Джагъатай зорлукъда кюнемсиз джегилген
Халкъла чыдаялмай къозгъалан болдула,
Джер-джерде джан къыя, ёчюге турдула,
Ханнга дертлениб къаршчы турдула,
Джашау, эркинлик излеб,
Хан бла бетлеширге деб,
Тангюнерде бошлукъ кюсей къыргъызла,
Алагъа хоншу къарлыкъла, къашгъар-къомулла,
Башладыла къаугъа ача, къозгъаланнга къошула.
Джагъатай улусда болум серинмез тюрленеди,
Уллу Туркестан джери титирей, тебренеди.
Уллу джерде уллу къаугъа чыгъар болду,
Темир хан джангыдан аскер джыяр болду.
Ханны эгетлери хан аманатын алдыла,
Къысха заманнга аскер джыяргъа джайылдыла,
Къарчаны, Наурузну да аскерге алдыла,
Не мадар, сюймеселе да, чора болдула.
Бошлукъ кюсей джегилген Къашгъаргъа бардыла,
Ала биринчи къашгъар къаугъада болдула.
Къараб-къарагъынчы Къашгъар шахарны алдыла.
Джаннган шахарны кюйгенин кёрген Къарча
Шындык-шындык ёлюклени кёред,
Къашгъар тиширыуланы джылауун эштген Къарча
Баласын къучакълаб джылагъан ананы да кёреди.
Сонгра эсине Темиркъан къала тюшгенди,
Джылай ёлген анасы кёзюне кёрюннгенди,
Ол анагъа болушургъа атындан тюшгенди,
— Анам, — деб, кюйген кийимлерин джукълатханды, —
Джылама, бир эс джыйсанг а, — деб, олтуртханды,
Тум къара узун чачлары тозурай,
— Балам, къайдан келдинг, бизге сыйыт джаугъанды, —
Дей, ол тиширыу чамланыб, ачыуланнганды.
Адам тутуб тыялмазча, Къарча тебгенди,
Артыкълыкъгъа кечим болмасын, — дегенди,
Къатында Наурузгъа къараб, тюрленнгенди,
Науруз да Къарчаны иннетин билгенди,
Аскерни ханнга къаршчы бурурун ангылайды,
Къарча да эрлей аскер тенглерин джыяды.
Алагъа джарашдырыб ич сёзюн айтады,
Эзилген халкъны кюрешин джакъларын айтады,
Къозгъалакъла бла биригир умутун айтады.
Тенглери Къарчаны иннетин къабыл кёрелле,
Аны кеслерине къаугъар башчы, башур этелле.
Сонгра, айланыб, хан аскерни ууата, сермейле,
Ёрге турмаз этиб, къаушата, къурута чёргейле.
Къашгъар джерин хан аскерден тазалаб,
Къыргъызлагъа кетгенлени джетер къууалаб,
Къарча аскери бла ары да терк джетгенди,
Къорлу Ала-Тауда къыргъыз джерине ётгенди,
Джагъатайла бла бетлеше, сермешге киреди.
Манас юзюгю къыргъызла бла бирге киреди.
Хорлам берген сермешни Къарча махтауун кёргенди,
Ол, толу джасаннган, къыргъыз дюлдюрге миннгенди.
Андан теркиб, тохтаусуз къомуллагъа келеди.
Алайда да хан аскерни кет керегин береди.
Къулгъа сатылгъан хазарлагъа тюбейди,
Къашгъар джеры аладан толгъанын биледи,
Къуман, алан да мардасыз кёб кёргенди.
Джюреги дыгалас этгенди, сансыз къоймады,
Амал джокъ, аланы къайтарыргъа болмады,
Улус джеринден туру ётерча таблыкъ болмады.
Къашгъар, къыргъыз халкълагъа эджим болушуб,
Джандан сюйген джуртуна ол тансыкъ болуб,
Андан ёзге къууанч, зауукъ билмейин,
Кече-кюн да ол джюрегинден кетмейин,
Былай деб джырлаб, уятады кече тенглерин,
Узакъ Къашгъардан хазар джуртуна айтад тебрерин:


КЪАРЧАНЫ КЪАШГЪАРДА ДЖЫРЫ
Джериме тансыгъым
Джерим Сибилти! Сенден кенгдеме,
Калакга ушайма, киши джердеме,
Къайтыргъа сеннге излей кёб мадар,
Кёрюрге кюсейме, термиле къадар,

Припеви:             Термиле-термиле кюсейме къадар,
                Тансыгъым Сибилти, кюсейме къадар.

Джюрек мишауд, сенсиз ёксюзме,
Тийген Кюн джылытмайды, сенсиз кюнсюзме,
Мугурлукъ басханд, сенсиз джакъсызма,
Тансыгъым къоймайды, сенсиз джангызма,

Припеви:              Джангызма, джангызма,
                сенсиз джангызма.
                Тансыгъым, Сибилти,
                сенсиз джангызма.

Урушма меннге, санаб эссизге,
Джукъмайды сенсизлей ашагъан хантым,
Джаным джансызлай къалгъынчы тохтаб,
Сени сюйгенден тоймам, олду антым.

Припеви:                Сюйгенден, сюйгенден,
                тоймам сюйгенден,
                Тансыгъым Сибилти,
                сени сюйгенден.

Тенглерим! мени бла барлыкъ бармысыз? — дейди,
Барыны да сёзсюз тебрерлерин кёреди.
Барыбыз да барсакъ, ёталмабыз, — дейди,
Науруз бла, онеки чорасы бла тебрейди,
Къашгъардан чыгъыб, узакъ джуртуна тебрейди.
Мёнгюр, къаугъаран Къарчаны уллу аскери,
Тюзлюкню джакъчысы къурчан, башгюр аскери,
Ашыра келди учсуз-къыйырсыз бектур аскери
Къарчаны Къашгъардан Къаракъорумгъа дери.
Узакъ джол джюрюген джукъусуз джолоучула,
Джер-джерде тюбей аманлыкъчы тоноучула,
Тынгыларын буза, сермеше, ыхтыра келдиле,
Азыкълары тауусулуб инджий, джунчуй,
Азыкъ хазырларгъа ала Гератда джол кесдиле.
Ханны джангыдан аскер джыйгъанын алайда эшитдиле,
Тангюнерден ол дертин аллыгъын билдиле,
Уллезер энтда халкъны соярын, асарын,
Экиджыллыкъ эркинликни джылау басарын
Аман сагъатха билдиле, ачыу чекдиле,
Болушур мадар табылмазын ачыкъ кёрдюле,
Сонгра джолларына кетерлерин сюйдюле.
Азыкъ артмакъларын къанджыгъагъа къысдыла,
Къашгъарда къалгъан тенглерине ачый чыкъдыла.
Уллу Хорасан тюзлерине джете,
Атларын солутургъа умут эте,
Ала тюркменлеге къонакъ болдула,
Къонакъбайла тюе бота сойдула,
Къонакълагъа къор-садагъа болдула,
Джолну табын юретдиле, азыкъ салдыла,
Ала да джангыдан джол тартар болдула.
Къызыу джюрюб, кёб джолоучуну оза,
Джолоучула бла бола тоза,
Къара терлеб, этиб таягъын тиреу,
Тебмез болгъан, мыдах тюрсюнлю биреу,
Чалмасыны учу бла бетин сюрте,
Сюеледи тюз алларында, джол кесе,
Багдадха келуан сюрген бир кёсе.
Нёгерлерим бир-бири бла джарашмай,
Дау салалла, айтханыма тынгыламай,
Айырыргъа болушсагъыз ортабызны,
Этерме къачын, — деб, тилегенди аны.
Къарча да акъсакъалны къачын этди,
Тенглерин алыб келуаннга джетди,
Керексиз илинмекни кери этди,
Даучуланы тенг терик, шош этди.
Болса да, къарт, нёгерлерине базмай,
Баш ийди, къалмады Къарча бла бармай.
Ала алайдан бирге тебредиле,
Келуан бла Багдадха келдиле.
Ариу Багдад шахаргъа сейирсине,
Уллу Багдад базаргъа бардыла.
Акъсакъал саудюгер бюсюреу эте,
Къарчада керти адамлыкъны кёре,

17 Заказ № 412

Къоймайын, сыйлы саугъала бергенди,
Тенглерини барына да бергенди.
Эгечине, Баллиугъа саугъала
Къарча кеси да сатыб алгъанды,
Ботай аккагъа, Къоджакъгъа, Барлыугъа,
Тенглерине кёб багъалы саугъала,
Эгечинден туугъанлагъа алгъанды.
Андан Тарыкъ таулагъа келеди,
Къара тенгиз бою узакъ болмагъанын биледи,
Алайдан тенглери бла Кърымгъа таукел ётеди.
Бештау джеринде Темиркъан къаланы,
Хазар юзюгю Темир-Болатланы,
Тюб болгъанларын эштиб аланы,
Къарасуу къалада Кюлсюнай, Къоджакъ,
Кюе турдула, болуб къара оджакъ.
Къарчаны да сюрюлгенине узакъ,
Башларын кёлтюрмей къыйнала,
Ажым эте, кюе-бише турдула,
Къара кие, бушуу кюнде джашадыла.
Бухарадан келгенлеге къас сора,
Къарча сау болурму экен? — деб сора,
Сауун-шауун билмей джашадыла,
Болса да, сау болур дей, ышана турдула.
Барындан артыкъ ачый, кюе турду,
Сёзю тауусулгъан Баллиу ёнге турду,
Кюню батмай, тангы атмай, сакълаб,
Тилегенлеге бармай, кёз кёрмей турду,
Къарчаны къайтырына ышаныб,
Деуер джюзюн бир къараб кёрсем, — деб турду.
Къарча да келди тенглери бла ингир бола,
Батхан Кюннге тюбеген Къарасуу къалагъа,
Мёнгюр джюреги тоюнмаз къууанчдан тола,
Кюе джашагъан эгечине — Къоджакълагъа.
Кийими, саууту-сабасы дуу джана,
Кёрсе эди аны термиле ёлген ана!
Ана сёзюн унутмагъан «джаным», — дер эди,
Джандан сюйген джашарым, тансыгъым, — дер эди
Къучагъына джыяред, деуер деуюм дер эди,
Башын-къашын сыларед, къайдан чыкъдынг? - дер эди.
Джангыз эгеч джангыз къалгъан къарнашын,
Анасындан джигит туугъан, ётгюр къарнашын,
Узакъ джерге сюрюлюб кетиб келген къарнашым,
Узакъ джерде ёлюмден келген таджал къарнашым, —
Деб, Кюлсюнай Къарчагъа чабды, джылай,
Къычырыб, абын-сюрюн этиб теркиб атлай,
Къарча келди деген тауушха ийнанмай,
Къоджакъ да чартлаб чыкъды, къапталын къаблай,
Хоншу-тийре бири къалмай джыйылдыла,
Орамтын озгъанла тохтай, тыйылдыла,
Ботай аккагъа, Барлыугъа, Баллиугъа айтдыла,
Аттуркъайгъа, Турамгъа, Будууаннга айтдыла.
Сюйюмчюню эштген Баллиу,
Ботай акка, ойлу Барлыу
Учунуб джетдиле джоргъай,
Турам, Будууан, Аттуркъай.
Ботай акканы келгенин кёрген Къарча,
Гузаба атлаб, гитче заманындача,
Аллына келиб, ийилиб, тобукъ бюкдю,
Ботай акка да, къууаныб, джыламукъ тёкдю,
Къаты къучакълаб, къысыб талайны турду,
Айтыр сёзю болмагъанча бир джунчуду,
Тура-туруб, кёзюне джумушакъ къараб,
Ёлсем да, разыма энди, кёрдюм къараб, —
Дей, кёзлеринден джыламугъун сюртдю.
— Джигитлени джигитин озгъан сен болдунг,
Сеннге тёре эди ол джигитлик, оз болдунг, —
Джеринге, джуртунга, къурман-къор болдунг, —
Деб, Барлыу да Къарчаны къолун сабыр тутду, —
Джашаулу бол, иннетинге тюбе, — деб тутду.
Уялчакъ джюзю нюр тёге,
Джюреги къууанч юн тёге,
Ариулугъу Кюннге тёре,
Кюсек Кюнюн келиб кёре,
Баллиу, къубула, къол тутду,
Болса да айыб, сыта тутду.
Сабийликден тенглери да ортагъа алыб,
Ючюсю юч джанындан къучакълаб, асылыб,
Сабийлеча эркелеб, тансыкъладыла,
Бу Къарчамыд дегенча, кёз алмай турдула.
Къарча келтирген сыйлы саугъаларындан
Ботай аккагъа башдан аякъ кийим берди,

17*

Къалгъанланы да къууандыра, алай бериб,
Хар бирини къууаннганын кеси кёрдю,
Ала бла олтура, сау кечеси къууанчлы ётдю.
Къууанч кечени тангына Джюзен иеси,
Нюрюн чача, джылыта, чыгъыб джер Тейриси,
Хазар къызлагъа ушагъан гюллени уята,
Къубулчакъ, окъа кирпиклерин шошур ача,
Назик эркелете тургъанын кёрдю Къарча,
Эртденнгиде Шошур тюзге чыкъгъан Къарча.
Бештау джери, гюллю Къапы тюзлери,
Тюшдюле эсине камсык сабий кюнлери,
Сабийликде ойнагъан, ёсген джери,
Ата джурт — Уллу Сибилти джери.
Ёчмез тансыгъына тансыкъ къошулду,
Мычымай джолгъа чыгъарлай болду,
Баллиугъа уа, тенглериме уа не этейим,
Барын да биргеме алыбмы кетейим,
Огъесе бир кесек сабырмы этейим,
Эгечим а сонгра? — деб кесине сорду,
Кёб сагъыш эте, тюзде джангыз олтурду.
Излей келген Науруз да Къарчаны кёрдю,
— Мыдах нексе? — деб терен сагъышын бёлдю, —
Баллиу сорад сени, — деб, кёлюн кёлтюрдю,
Ич сёзюн айтыб, Къарча да аны бёлдю,
— Бек тансыкъма джуртума, кетермек? — деди,
Уялса да Науруз Къарчадан бек, кёрюб байым:
— Этме айыб, бетими ачыб бир сёз айтайым,
Барырбыз туугъан джеринге да, былайда бир эллен,
Энди кёб сакълатма, къыйнама Баллиуну, бир юйлен,
Джанынга къор-садагъа эгечинги разы эт,
Ботай акканы, Барлыуну, Къоджакъны намыссет, —
Деб, терслиги барча, бир джанына бурулду,
Къарча да, аны ангылаб, секириб ёрге турду.
— Науруз, айтханынг тюздю, алай этейик, — деди,
Кел, Кюлсюнайгъа айтайыкъ, — деб, юйге тебреди.
Къарчаны тенглери джарашыб, джумуш эте,
Не ишге да къоллары чемер, таб баджара,
Аны эсен къайтханына къурманлыкъла эте,
Арбазда шынкъартлада къазанла асылыб,
Адамла къууанч кюннге келиб, тыкъ басыныб
Тургъанлай, Къарча бла Науруз кириб келдиле,
Кюлсюнай бла Баллиугъа тюберге кирдиле,
Къарча, сабийча, уяла, буюгъа:
— Тилерим сизден, —деди ол алагъа, —
Джюрегим эки бёлюнюб турады,
Эки джерде эки тюрлю урады,
Къарасуу къалада — сиз,
Темиркъан къалада — биз,
Бар эсе, бир мадар этигиз,
Джюрегиме тынгы беригиз!
Кюлсюнай, ийнакълаб, Баллиуну къучакълады,
Акъыллы къарнашын да къаты къучакълады.
Ингирги нюрю къызарыб, Клюн бата,
Къарча ашыгъыш келтириб ийди Баллиугъа
Инджиден джасалгъан окъа кийимле, фата.
Дагъыда кёб тыйыншлы, багъалы саугъа.
«Чыгъаргъа хазыр болсун», деди ол Баллиугъа,
Тенглери, кюеу джёнгерле джыйыла,
Къыл къобузла, сыбызгыла согъула,
Харс таууш, джырлагъан тауушла,
Джангызгъа баргъан, тебсеген тауушла,
Къысха къагъылгъан дауурбаз тауушла,
Кечегиде узакъ эштиле «ос» тауушла,
Орам толгъан, атлыла алда бара,
Атлары эгер, байракълары къалтырай бара,
Барады джыйын келинни чыгъарыргъа Ботайлагъа,
Келтирирге ариу Баллиуну огъур сагъатда
Къоджакълагъа.

Тёзген тёрюн табар,
Сюйген эшик ачар, —
Деген — халкъ айтыу, сёз,
Бюгюн болду тюз сёз, —
Деб, Ботайлары джыйыннга хошкелди айтдыла,
Чыкъгъан тоюн этиб, келинни алыб къайтдыла.
Сакълай-сакълай кюйген Баллиуну бети нюр чача,
Кирди Баллиу келин болуб, эшиклени ача,
Джим-джасаныб, келди, Айелик мёлекча, ол.
Быллай кюнню сакълай джашагъан Кюлсюнай,
Тюбеб, къурман-садагъа болду, къучакълай,
Босагъадан ётген келинни эте бай.
Ботай акка да, алгъыш айта, тёрге олтуруб,
Эки баласыны ёмюрлюк къууанчында олтурду,
Къарчаны юйленнген къууанчыны тою башланды,
Эсен къайтханыны къурманлыгъы башланды,
Эки къууанчы да сау айны бёлмей барды,
Аны эшитмеген Кърымда ким къалды.
Къарчаны джуртуна къайтаманын эштиб,
Ботай акка мардасыз къыйналды, тебиб,
Сиз кетиб, мен мында къалаллыкъ тюлме,
Сизни бла да джолгъа чыгъаллыкъ тюлме,
Къарыусуз болгъанма, къартлыкъ басханды,
Эки кёзюмю да къарау кёрмез басханды,
Топракъ юлюшном былайда болсун,
Бу тилегим — осиятым болсун, —
Деб, Ботай акка Къарчагъа мыдах къарады,
Къарчаны джууабын сакълагъанча, тынгылады.
— Ботай акка, сени сёзюнг меннге антды,
Ышан джолума таукел джюрютген джанды,
Джашауунг ёмюрлюк тюгелмез болсун,
Ёлюм бизден кери кетер турсун,
Сени айтханынг тёрюк болсун,
Джаныбыз сеннге кёрюк болсун, —
Дей, аккагъа къууанч салды Къарча,
Ол да, къорсуб, энтда бир джашауу барча,
Къарчагъа джашау тиледи, сюйюндю,
Узун, акъ сакъалын сылай, сюйюндю.
Къарасуу къалада къалгъан Къарча,
Бир кёзюуге дери къалад Къарча
Аскер къуллукъгъа кирирге керек болду,
Тенглерин да ол аскерине къошду,
Къарасууда къаугъарлагъа къаугъаран болду,
Наурузну, бирси тенглерин юйлендирди,
Тенглик, шохлукъ бузулмазча, акъыл юретди,
Бир-бирине билек болурча кёллендирди,
Сюймесе да, хан къуллукъну баджара турду,
Заман ёте, Къарчагъа да деу улан тууду,
Уланнга этилген уллу къурманлыкъда,
Ёчле салыныб, тутушуу баргъан къууанчда,
Бёркле тагъылыб, атла чабхан чарышда,
Туугъан уланнга ат атау кёзюу башланды,
Ботай акка да анга Джантуугъан атады,
Туудугъуму Кюню, къууанч кюн, — деб атады.
Ол джазгъы кюн ёте, сыйлы Кюн да батады,
Къуугъун саллыкъча, бир хынытур танг атады,
Татлы джууукъланы къыйнар болуб атады:
Ботай акка тангига дери ауруб чыгъады,
Къыйын болуб, барын къатына чакъырады,
Болса да ачыр сагъат, Кюн чыгъады,
Басхан чарсны думп эте, къычырады,
Узакъ сюре, тау башлада тыяды,
Урушханча джоппу-джоппу джыяды,
Гузабалаб, этеклерин къыяды,
Асау кюню басмаз эте, тыяды.
Огъурлугъа джылыу бере, тиеди,
Ауругъанны ахыр тинин кёреди,
Халкъына тёрлю, оюмлу Барлыуну берген,
Бизге деуер, элмендер Къарчаны ёсдюрген,
Аны онглу, башгюр адам боллугъун билген,
Огъурлу Ботай акканы ауур джукъу басды,
Кюн кёзю нюр чача, арбазда бушуу асды,
Огъурлуну, огъур Кюнню бетин булут басды,
Джууукъланы, туудукъланы джылау, сыйыт басды,
Къарча эм багъалы адамындан айырылды,
Бютеу аскери бла барыб, алай асырады,
Хазарияны уллу уланын асырады,
Хазар халкъны ёхтем устазы деб асырады.
Энтда бир кере ёксюз болдукъ, — деб, кюйдю,
Ботай улу Барлыуну экиси ючюн кёрдю,
Ботай акканы кёзюнден кёрюб, артыкъ сюйдю.
Сау юч-тёрт айны Ботай акканы
Кёрюзюне джюрюб, табыныб турду,
Санларын кетмез бушуу басыб,
Къарасын кийиб, ёчюб турду.
Адамны джанын марлагъан,
Ашхыны джанын урлагъан,
О, джашау, къалай хатерсизсе! — дей турду,
Гитче Хазарияны Кърым джеринде,
Тарт-соз, гурушха башланыб хан тёрде,
Къоджакъгъа ана къарнаш хан тахтадан тюшдю,
Джангы хан да, мурдарлыкъ эте, тахтагъа чёкдю,
Тайгъан ханны осаллады, тюб этди, сёкдю,
Джууугъуна, юзюгюне дертли ёчюкдю,
Джиксиз этер болуб, туудугъуна ёчюкдю.
Ол къалабалыкъ Къарасуу къалагъа да джетди,
Зорлукъну сюймеген Къарча къаршчылаб кюрешди,
Бёкгюр сермешиб, салышыб,
Дертлиле бла дерт алышыб,
Хан аскерни къаушатыб, джолгъа чыкъды,
Джуртуна кетерге ашыгъыб,
Джууукъларын, тенглерин алыб,
Аны ызындан да хан аскер сюрюб чыкъды,
Къарча да аладан талайны къанын тёкдю,
Къалгъанларын сюрюб кау-куу этди, къачырды.
Джуртуна кюсеги тынгы бермеген Къарча,
Къараджурт джери эсинден кетмеген Къарча,
Джыйыны бла Тюбютаракъгъандан терк ётдю,
Сибилди джеринде Айыкъ тюзлеге ётдю,
Къобанны сол джагъасы бла джюрюй,
Къыпчакъ айдыкълагъа дери джюрюй,
Къараджуртха джол тута келдиле,
Айдыкълада джалчы, мастыкъ юзюкде,
Кечелерге тохтай, джол кесдиле.
Тынгылы танг атды эртденинде,
Разы, бюсюреу сёзлерин айтыб,
Ала джангыдан джолгъа чыкъдыла,
Болса да къыйын, джолну къысхартыб,
Акъсуу ёзеннге туура чыкъдыла.
Къачхы сууукъла, бузлауукъла тюше,
Дженлик суудан Элтурукъгъа ёте,
Хазар юзюгю таукъазлагъа келдиле,
Алайда къышлауну къабыл кёрдюле.
Уллу Элтурукъ къаланы чачылгъанын,
Темир аскерлери къыргъанын,
Тюб болургъа джетгенин кёрдюле.
Санаб онгсузгъа, тонай тургъан
Махтаулу Элтурукъну къалгъанын
Къызылбеклени ёлюм къара сюрдюле.
Деуер Къарчаны кёрген къызылбекле,
Джанлары чыгъа, къутула къачдыла,
Гудулукъдан тоюнмагъан тентекле
Къабхынларын элталмай, сыйыртдыла.
Элтурукъчула: «Кимди бу бизни джакълагъан,
Бизни ючюн къызылбекледен дерт алгъан?» —
Деб, сейирсиниб, къууаныб чыкъдыла.
Кёрюрге, тюберге сюйюб чабдыла,
Ботай улу Барлыуну таныб, джетдиле,
Къарчагъа, тенглерине бюсюреу этдиле.
— Хазар юзюгю — батыр къарачай таукъазла,
Къалай болуб къалдыгъыз былай азгын азла? —
Дей, Къарча, джюрексиниб, тебиб, къыйналды,
Сонгра къартла айтхан хапаргъа тынгылады,
Къызылбеклени хаталарын да айтдыла ала.
Ол да джангыдан сюрюб джетиб, дертин алды,
Бир деб бири сау бармазча этиб,
Мёнгюртюде эпсуулагъа къоркъуу салды.
Мардасыз къууаннган элтурукъчу таукъазла
Кёрмедиле энди кеслерин азгъын азла.
Кёллери кёлтюрюлдю, кёкге джете,
Джашай, алагъа къонакъбайлыкъ эте,
Джазгъа бирге чыкъдыла, мал ёсдюре,
Сау къышлары къонакъла бла гор эте,
Джууукъ-тенгча, бир-бирине кёл эте.
Халкъын бирикдирир иннети бар Къарча,
Былайдан башлайым ишими, дегенча,
Кёче келди ариу Архызгъа, кёл салыб,
Элтурукъдан Айрыкъаз джерин табсыныб.
Алайда джерлениб, ала джашай турдула,
Къарчагъа къыз, элге да кёб сабий туудула.
Огъурлу анасыны къачын кёрюб,
Ол къызына атайды деб Ариуджан,
Туудугъуна термиле иле кетген ёлюб,
Турурча эсде анасы Ариуджан.
Алай джашай Архызда, ол тамгьа тарта турду,
Тохтамагъан эпсууланы ненча кере урду,
Ненчасын да сюре барыб, ауушлада бууду,
Дагъыда келгенлени ауушдан иймей турду.
Таудан аусала аджал табхан чубур апсуула,
Къайдан табдыла бу Къарчаны бу къарацурла, —
Деб къыйынлаша, даулаша, гуду табмай, ахсына,
Кечинмексиз турдула, кеслерин джазыкъсына.
Болгъай эди да, аманатла бердиле,
Къарчаны кючюн ала керти кёрдюле,
Сюймеселе да, келмез болуб къалдыла,
Къатылыр тин джокъ, ауушла бек болдула.
Къарча алай эте, башчылыкъ эте турду.
Болса да эттен джорасын къысха бузду,
— Архыз джери — асыулу джер,
Не да бард, ким анга не дер,
Былайда къалыб кетерге джюрегим тартмайды,
Бештау джерин, Темиркъан къаланы унутмайды,
Ары кетмей, бир да болаллыкъ тюлме, — деди,
Аны ол Ботай улу Барлыугъа билдирди.
Кёчерге деб, джолгъа хазырлана тебреди,
Ашырыргъа келген айрыкъазлагъа кёл этди,
Болмагъыз мыдах, сизни разы этерме, — деди,
Хар бирине къайгъырыб, ол къарнашча сёлешди:
— Бир джерденбиз, бир халкъданбыз,узакъ тюлбюз,
Субакъны, зауукъну да бирге кёрюрбюз,
Элигизни сакълагъыз, бекгюр болугъуз,
Къууанчлы болсун кёрлюк джашау джолугъуз,
Темиркъан къалагъады да бизни джолубуз,
Онгар кюннге хорлам байракъ тутсун къолубуз! —
Дей, джолгъа чыкъдыла ала, болуб таукел,
Узакъгъа дери ашыра келди бютеу эл.
Эки бёлек келген, джасаннган атлыла,
Ортада да тизилиб баргъан арбала,
Джол къората, Акътау джерине джетдиле.
Кеч эте Джёгетейчилеге келдиле,
Баджак къарачайлылагъа тюбедиле,
Бу элге да уллу къыйынлыкъ джетгенин,
Джагъатай аскерни былайда да къан тёкгенин,
Уллу баджак юзюгюн союб, тюб этгенин,
Джёгетей элин джандырыб, кюл этгенин
Сау къалгъан акъсакъал къартладан билдиле,
Керти да бурхусу къалгъанын кеслери кёрдюле.
Эртденбласында, джолгъа чыгъарны аллы бла,
Арлакъдан бир къычырыкъ-дауур келди танг бла:
Мурджарда джукълаб тургъан къызчыкъны,
Ауузуна билеу джылан кирген къызчыкъны
Дыгалас этген ачы къычырыгъы эшитилди,
Анасыны къуугъун тауушу эштилди.
Ботай улу Барлыу эрлай чабыб джетди,
Къызчыкъны къутхарыр мадар къайгъысын этди,
Пурч эзилген хуппегини ичириб, чабдырды,
Дагъыда тогъутуб, ары-бери терк чабдырды,
Сонгра ауузуна кергич салыб, кюнде джатдырды,
Тунчукъгъан джылан, чартлаб ызына чыгъыб,
Къоркъгъан къызчыкъны къыйнаб, бир бек къычыртды.
Барлыу да, ауузундан аны кергичин алыб,
Эрке сёзюн айта, кёз ба байлауун тешди,
Джыламукъларын сюрте, къойнуна алыб,
Къууаннган къызчыкъны сёлешгенин эштди.
Кёчгюнчюле, баджакла бла саукъаллашыб,
Джолгъа чыкъдыла, хар нелери джарашыб.
Болса да къыйын Джерклини джоллары, ётдюле,
Гуннар-къарабаш къарачайлылагъа джетдиле.
Ботай улу Барлыугъа эртдеден таныш,
Къарчагъа да сабийликден бери таныш,
Алайда ала талай адамгъа тюбедиле,
Кишисунмай, юйлерине келгенча кёрдюле.
Къарчаны къайтханына къууаныб танышла,
Сейирсиниб джыйылгъан гуннар — къарабашла,
—Темир-Болат улу Къарча, сауса да, — дедиле,
Къайдан чыкъдынг джуртунгу деую? — деб сёлешдиле,
Аны танымагъанла да таный, илешдиле,
Бештау джерин кыпчак-къыйман басханды,
Былайда къалыгъыз, — деб кюрешдиле.
Иннетине туура, къаджыкъмагъан Къарча,
Джуртун бирикдирирге излеген Къарча,
Бештау джеринден башланса, деб, ол бирлик,
Къараджартда къуралса Къарачай эллик,
Темиркъан къала да этер эд деб тёрлюк,
Тохтамады кетмейин алайдан ары,
Тилеселе да, къал деб, джыйылыб бары,
Бештау джерин иелеген ётгюр къыйманланы,
Къапы тюзлеринде джерленнген нокъайманланы,
Болмаса да къыстаргъа алайдан аланы,
Билсе да табмазын тюб болгъан деу къаланы,
Чыдаялмады кёрмейин къапы тюзлерин,
Тансыкълады, ийнакълады туугъан элин,
Бауурланыб, къучакълады туугъан джерин,
Сонгра былай деб айтды садагъа сёзюн:
— Къалмасын келюнг,
Джангыз къайтханма, джокъ эди амал,
Анда къалгъанлагъа тюбеб,
Джуртум, сени атынгдан
Ант сёз айтдым
Сеннге аладан.
Салам айта къайтдым,
Къурман-къорукъ
Болайым, джуртум,
Сюйюмлю джерим.
Тансыкъ кюсегим,
Джан, тин кюсегим,
Ёлюмсюз кёллезим, — деди,
Табына, кечмеклик тиледи.
Кёбден бери кёрюрге кюсеген джуртун,
Айтайым дегенгча анга бар умутун,
Тёгеректе къарады, — къыймандан ёзге джан джокъ,
Уллу хазар юзюгюнден бир деб бир инсан джокъ,
Басды деу санларын мыдахлыкъ берген сууукъ-сокъ,
Тийгенча джюрегине келиб бир ачы, сууукъ окъ,
Туугъан джуртун бузсуннган киши адамча кёрдю,
Тёзалмайын, ачый, ол джуммай кёз джашын тёкдю.
Темир ханны табалады, дау ачарлай сёкдю,
Бу къатышхан джашаугъа къара, дегенча бёркдю.
Уллу садагъа тансыгъы мишау болду,
Къадар термилген кюсеги мугур болду,
Деуер джюреги джарсыу джарадан толду,
Болса да сюймеклиги джуртуна бирча турду,
Бойсунмаз ючюн къыйманлагъа, ол кетер болду,
Къоймал джегил джекге амал табды, къаджау турду,
Басиан джеринде Къармакъ къалагъа кетер болду.
Ана къарнашларым сау эселе уа, — деди,
Темир ханны аскери келгинчи бери,
Къачыр Къармакъ къалагъа кетген эди,
Ол да анда сау эсе уа, барайым, — деди,
Ана къарнашларым да сау эселе уа бары,
Тюгел джолум болсун алайы, барайым ары, —
Деб, джыйынын алыб, джолуна тебреди.
Ала Чынгал таудан узакъ узая кетдиле,
Деу хазар юзюгю Къабар джеринден оздула,
Тюзледе къыйман малчылагъа тюбей,
Къазакъ джашагъан къабар юйлени кёре оздула.
Анда-санда джолукъгъан джолоучулагъа
Къармакъ къаладан хапар сора бардыла,
Басхан ёзеннге кире, бурула бардыла.
Ёрюш джерледе тюе джюрюш алдыла,
Кюн да салыб киришлеге кетер аума,
Чегет бауурлагъа тюшюб салкъын таума,
Сабыр келген кёченник джол узайта,
Къубулгъан ёзен тарланы турайта,
Кенгил тюзде орналгъан Къармакъ къалагъа джетдиле,
Къарча да къала къыйырында тохтар оноу этди.
Ким эсе да, сыртдан бир сюрюучю эниб келди,
Танымаса да, хош келди айтыб, къол тутду,
Ашыгъыш бурулуб, элге билдирирге джортду,
Сюрюучю джетиб къалагъа къуугъун салгъанлай,
Кимле эселе да келдиле, — деб айтханлай,
Кёчгюнчю къонакълагъа даулу тюберге,
Аланы кимле болгъанларын кёрюрге,
Уллу-гитче къалмай, дауур-сюйюр эте,
Басхан къарачайлыла сауутланыб чыкъдыла,
Къаугъа ачарлай болуб, къайдалла деб чыкъдыла,
Басыныб, дертлениб, терк келген басханчыла,
Ботай улу Барлыуну кёрюб таныдыла,
Кёрме ачыулары сыныб, кёллерин басдыла,
Джууукълашыб, саламлашыб, хошкелди айтдыла,
Къарча, джыйылгъан эл бла къучар танышыб,
Ол ана къарнашлары Томайланы сорду,
Къачырны кёрмейин, ол а къайдады? — деб сорду,
— Темир ханны аскери бла къаджау сермешиб,
Къыямат кюн алагъа азым болду,
Уллу Къармакъ къаланы да джылау басды, —
Деб, Бойташ шат Къарчагъа мыдах къарады.
Томайланы Бийасланны юзюгюнден
Эки джашчыкъ, бир къызчыкъ къалгъан эди да,
Аланы Керме амма алыб кетгенди,
Оз джеринде къызында турсунла деб элтгенди,
Анда джашаб ёсерлерин онг кёргенди.
Эрин Темир ханны аскери ёлтюрген эди
Томайлагъа Сабартыдан келген келинчикни,
Къачыр аны, аскерге кёргюзмей, букъдуруб,
Ата юйю Шатбеклагъа ашыра кетген эди,
Анда аны юйленнген хапары келгенди.
Болсагъыз да къонакъ, юйлю болугъуз, — дегенди,
Элни атындан разылыкъ айтыб тилегенди.
Къарча ачыса, кюйсе да ана юзюгюне,
Хыны сууукъ урса да балын джюзюне,
Кёб кере ачыгъан джюреги анга да тёздю,
Кёзю чыракъ кетиб, эсин терен сагъыш бёлдю,
Сонгра бир алада Джантуугъан къатына келиб:
— Атам, не болд? — деб, симсиретген сагъышын бёлдю,
Джунчугъан Къарча да анга къараб тургъан халкъны кёрдю.
Бойташ шатны эм гитче уланы камсык Долат,
Къарчагъа сёлешген Джантуугъанны кёрген Долат,
Ётюб келиб къолун тутду Джантуугъанны,
Барын сагъайтыб алайгъа джыйылгъанны.
Илеш джашчыкъла таныш, шагърей болдула,
Бир-бирине къараб, биразны тынгылаб турдула,
Сонгра Къарча: барчыгъыз, ойнагъыз, — деди,
Ала джамагъатны ичитин чабыб чыкъдыла,
Эртдеден тенглеча, сёзге-оюннга къыздыла,
Кёзлери къыймай юйге кетерге, джашчыкъла,
Басхан сууну шоркъаларына ата ташчыкъла,
Уллу ингирге дери ойнай, булджудула.
Къуу-шуу тургъан Къармакъ къалагъа да тин кирди,
Хар юй къонакъбайлыкъ этиб, къууанч Кюн кирди,
Джолоучулукъдан арыгъан джолоучула да,
Бираз солуб, кюн кёрдюле Къармакъ къалада.
Хан болургъа эртдеден умуту бар Бойташ шат,
Къарча бла танышханына мардасыз къууанад,
Къарча, Ботай улу Барлыу, Аттуркъай Бойташ шат,
Науруз, Турам, Будуан, Бойташ улу джаш Сымбат
Оноу этерге деб, джыйылыб олтурадыла,
Халкъны джарсыуун сюзер кенгеш къурадыла.
Бойташ шат, джашауну кёб сорукъларына джете,
Мен ушатхан былайды деб, Къарчагъа кёл эте,
Алджамайыкъ, Сибилти джерин бирикдирейик,
Туначларыбызны ханлыкъ тахтасын кёрейик,
Хазар юзюгюне кеси бийлигин берейик,
Элинге-джеринге къаугъаран борчунгу толтур,
Мен да деу хан турунда болайым кагантур, —
Дейди Бойташ шат Къарча бла кесиммен сёзюнде.
Къарча да, джууаб бере, былай дейди кенгешде:
—Алтын Орда бизге аллай кюсек онгну бермез,
Тозурагъан хазар юзюкге ол къылыкъны кечмез,
Сиз ханла болугъуз, — деб, къараб турмаз,
Кимге не оноу этерин бизге сормаз,
Титиресе да, энтда аны кючю уллуду,
Бар бийлиги алкъынчы кёб джыллагъа джоллуду.
Хазар халкъ чачылгъанды, бирлик къарыуу джокъду,
Ордагъа къаршчы турур кючю-мадары джокъду,
Халкъгъа джашау, тынгы, ёсюм керекди,
Уллу джерге джутланмайыкъ, ол серкди,
Гитче джерде бегийик, къурайыкъ эллик,
Болур эсе уа ол бизге бекгич беллик, —
Деб, Къарча, сёзюн бошай, этди эчмелик.
Онгсунмагъан Бойташ: «Уллу къабхан уллайыр,
Гитче — онгсуз, онгсуздан кимге не хайыр,
Дей, Къарча бла бир да келишалмай, турду,
Кече ортасына дери кенгеш къурду.
Къарчаны Бойташ шатха дауу болмаса да,
Къармакъ къалада джерленир мадар болса да,
Алай къалырын кеси онгсунуб турса да,
Къоймады джюреги, кет дегенча кёб кере,
Чыкъды айлана, эл тюб излей, джер, суу кёре.
Кёрклю Басхан ёзенни ёрге къарай барды,
Минги Тауну тюбюнде къонушда тохтады,
Уллу къонушну, сакъ джерге санаб, джаратды,
Былайы бизге эл, джурт болур, — деб джаратды,
Къыйын болса да Басхан ёзенни джол тартасы,
Кёчгюнчюле мычымайын Элджуртха кёчдюле,
Элембурус таула бла Минги Тауну ортасы,
Къонуш башы болгъанын кёз туурада кёрдюле.
Кюнле ёте, джылла ёте, кёб заман ётдю,
Элджурт эли да джарашыб, халкъ тынчлыкъ кёрдю,
Стауатлары малдан толуб, бай джурт болду,
Ким да сукъланырча, ёсдю, кюнлю болду.
Элни джарсыуун тамамлы тындыргъан Къарча,
Бирликге, элликге мадар излеген Къарча,
Бютеу джуртуну къайгъысын кёре тебреди,
Барсам эди Къараджуртда къарачай эллеге,
Эллик къурау иннетиме боллукъ эди джетерге, —
Дей, турду джолга хазырланыргъа, кетерге.

МАСТЫКЪ КЪАЧАКЪЛА

Кенг Айыкъ джеринде, къыпчакъ айдыкълада,
Мастыкъ юзюгю тургъанды джалчылыкъда,
Къачар умутлу болуб, мастыкъ джыйын къуралад,
Анга Къуйкъаныкъ улу Къайтукъ башчылыкъ этиб,
Айыкъ джеринден, Къараджуртха къача, атланад.
Мастыкъ къачакъла къача, айлана келиб,
Хазар юзюгю — къабар джерине джетелле,
Къабарты тюзледе джашау къурсакъ, — дей,
Къыйманлагъа хоншу бола, алайда джерленелле.
Ала бла шохлукъ тутар акъылда тохтаб,
Джюксюз келген, джалантур мастыкъ къачакъла,
Тёгерекге джайылыб, болуб гуду джутар тартакъла,
Кечинмек турукъгъа гудулукъну онг кёрюб,
Къыпчакъ къыйманланы кеслерине тенг кёрюб,
Къабхын излей, хоншуланы тонай башлайдыла.
Эм алгъын Къабарты къабарланы талайдыла,
Андан Арты Къабартыда къабарланы,
Терк суу бойнунда джашагъан малкъарланы,
Хазар юзюгю уллузюк къарачайланы,
Парсыкъ юзюгю тёгей дюгерлени тонай,
Ишлемей джашауну татыуун-дамын ангылай,
Айдыкълада хариб, джазыкъ кюнлерин унутуб,
Башлайла, киши къыйындан тоймай, къутуруб.
Энди уа къайда булджуйукъ, — деб, джол сайлай,
Басхан къарачайлыланы тонар кёллю болалла,
Къармакъ къала баймыд? — деб, джолларын соралла,
Билсиниб, ары тебрер болуб,
Ачыр кюннге тюбер болуб къууаналла.
Бойташ, къуугъундача, Элджуртха ашыгъыш келди,
Къарчагъа тюбеб, оюмлу оноу этсек, — деди.
Къабарты тюзледе джерленнген мастыкъ къачакъла,
Къармакъ къалагъа даулу келгендиле къачакъла.
Джасакъ бермесегиз, тоноу саллыкъбыз, — дейдиле,
Зорлукъ этерча, ёчюгюб темирчилейдиле,
Не оноу этебиз, къалай этейик? — дегенди.
—Алай деген неди! — деб, Къарча да тюрленнгенди.
Къаугъарларын джыйыб, эрлай джолгъа тебрегенди,
Къараб-къарагъынчы Къармакъ къалагъа келгенди,
Мастыкъ къачакъланы эл тоноуларын кёргенди.
Къачмаз этиб, ол аланы джолларын кесиб,
Къуршалаб джыйгъанды, айтыб сау иймезин.
Тоноучула да, билиб аны кечмезин,
Къоркъунч басыб, чаба-сермеше башлайдыла,
Биринден къалгъаны къара джерни къабадыла
Тобукъланыб джылагъан мастыкъны тутуб,
Кючлю байладыла, атына олтуртуб,
Бир къарт итни да къанджыгъагъа къысдыла,
«Къайтукъгъа бу да артыкъды!» — деб къысдыла.
Ат кеси аллына бара, къарт, инджий, кеч келди,
Ол кесин, къанджыгъагъа байланнган итин тешдирди,
Алгъасаб, итни да сюйреб, сормай юйге кирди,
Аны кёрген Къуйкъаныкъ улу сары Къайтукъ
Ачыуланыб, титиреб, кёлю болду сайтукъ.
Урчукъ башча, бурулуб, бети азман суууду,
Сары уубет шылабакъай кесин ары-бери урду,
Тюрсюнюн кёгертиб, эки кёзюн къартха бурду.
Бу неди? Ким берди муну сеннге, не? — деб сорду,
Керилиб, къолу бла къартны джаягына урду.
Сёзю ауузунда уюб, джунчуб, тентиреген къарт,
Не айтыргъа билмеген, ачыу чекген джарлы къарт:
— Билмейме, ким эсе да, аты Къарча эди,
Бойташ кетиб, огъарыдан чакъырыб келди,
Келир-келмез ол ёлюм къарабызны берди,
Мени уа, къарт къачымы этиб, сен сау бар, — деди,
Муну да Къайтукъгъа ала бар, бир кёрсюн! — деди,
Деб, къарт, табыныб, сандыракъ этгенча сёлешди.
— Тохта-тохта, ол эсе, ол мен таныгъан Къарча,
Аны мен къаз-къаз басдырайым, джасакъ табарча,
Кёргенменг, къаллай эди ол, кимча болур,
Сени къатынга келгенмеди? — деб сорду.
— Бир мазаллы деу, сенича эки болур,
Мени бек дженгил тутуб, атха олтуртду,
Ким кёргенди аллайны, болур дерсе нарт,
Бир чырайлы, акъбет эди ол, — дейди къарт.
Азман ачыу чекген гуду, къачакъ Къайтукъ,
Тили бюлдюргю эте, берди къартха буйрукъ:
— Турма, мычымай джыйыгъыз аслам аскер,
Анга онглу джасакъ тёлетдирлик аскер!
Деб, къартны джагъасындан быргъаб, къыстады,

18 Заказ № 412

Эки арыкъ къолун да джумдурукъ къысды.
Къачан да ит эдинг деб, сыйсыз кёрдюнг эсе,
Сени мен, Къарча, энди бёрюча талайым,
Бёгек бойнунгу боюнсхагъа бек къысайым,
Меннге къайыр къызгъан къанынгы сууутайым,
Бектур элинги тюз къуш тюгюнлей чачайым, —
Дей, къарыша-тартыша, къан ичерлей дертленди,
Айтханы болуб къалгъанча, кёлюн кенгдирди.
Кёбню кёрген Къарча да турмады къараб,
Билди келликлерин, лагъым этди джараб,
Сауут тутар адамларын хазырлады,
Тёрт бёлекге юлешиб, сауутландырды,
Наурузну, Аттуркъайны, Турамны, —
Хар бёлекге башчыгъа тенглерин сайлады,
Будуанны бёлеги кёрюн озгъа сайланды,
Кёз туурада, къынгыр джолда тёгерек бурулуб,
Кёрюне, оза, дагъыда чыгъа, ётюб турду,
Учу, къыйыры болмаз аскерлей, ётюб турду.
Эки бёлек эл къыйыры чегетледе букъду,
Наурузну бёлеги тюбер джерге кетиб, букъду.
Джайгьы Кюнню иссиси къачыб, тюш чагъы бола,
Кёрме сакълауулда тургъан къуугъун къарауулла
Ёзентин келген иги танг аскерни кёрдюле,
Джууукълашыб келедиле, — деб таууш бердиле.
Къарча, дагыда талай адам, дауурбазчыла
Эл къаты тёбен тюзде тохтар болуб чыкъдыла,
Къан тёкмей келишалсакъ, — дей,
Келген аскерге тюберге деб чыкъдыла.
Атлары, ташсыныб, аякъларын ауур ала,
Тёбентин созулуб келген аскер, ёзен тола,
Элджуртха туура келиб, бир джаякълаб, тохтады,
Къонуш тюзде къыйыр чегетлеге сакъ къарады,
Алларында келген бир джассыбет таууш этди:
— Эй, бу Къарчаны элимиди, сиз кимсиз? — деди.

— Мен Къарчаны гитче къарнашы Элбузарма,
Не керек эди, келигиз, джууукъ болугъуз,
Кенгден нек къарайсыз! — дейди Къарча алагьа.
— Къайдад Къарча? Ол керек эди, — дейдиле ала.
— Майна, анда аскерин юрете турады,
Деб, айланч-бурул джолда Будуаннга къарады,
Букъулатыб озуб тургъан аскерни кёрдюле,
Учу-къыйыры болмагъан аскерни кёрдюле,
Даучу къачакъ аскерни къоркъунуч басды.
Къарча уа дагыда хошкелдилик айтды:
— Бизге ишигиз болуб келген болурсуз,
Кеч болады, Къарча да келир, солурсуз,
Ол кече сайын аскерин юретеди,
Кюндюз а джаула бла къазауат этеди.
Тюшюгюз атдан, кери турмагъыз,
Кеч келликди, аны сакъламагъыз.
Джассыбет да, хыны сёлешиб, итча юрюб:
— Бизни бийюк Къайтукъну сыйын итча кёрюб,
Джасакъ ючюн ол бизге итни бергенди,
Биз андан джасакъ излеб келгенбиз, — дейди.
Къарча да: бюгече былай къалыгъыз,
Табханыгъыздан джасакъ да алырсыз,
Уллу сёзден не хайыр,
Болмагъыз бизге къайыр,
Тамбла рахат кете барырсыз, — деди,
Науруз да, бёлеги бла, кёрюн келди,
Артларында чегетден чыгъа келди.
Аттуркъай, бёлеги бла, чыгъа бет джанларындан,
Турам да чыкъды, бёлеги бла, бир джанларындан.
Амалсыз болгъан кенгкъачар даучула,
Табу да эте, къалырча болдула.
Къарча аскерлени юй-юйге тенг юлешди,
Къонакъ кибик кёрюб, боза, сыра ичирди,
Кече ортасына дери ол ашхы сыйлады,
Даучула да эсириб, татлы джукъу джан алды.
Къачакъланы тёрт бёлекге теппе-тенг юлешдиле,
Дауурсуз, къаугъасыз даучуланы чёбледиле,
Кюн ётдю, ай ётдю, джокълагъан адам болмады,
Къармакъ къаладан келиб, Бойташ сормай къоймады:
Мастыкъла, бизге да чартлай, ёрге кетгенелле,
Сизден ызларына къайтмадыла, келгенмелле?
Киши тюзюн айтмаса да, Бойташ ийнанмады,
Биягы Къарча бир джукъ этдинг, — деди, къоймады,

Эки бетни, арт акъылны джюрюте башлады,
Эки ортада кесине тёр излей башлады.


САБАРТЫ

Эртделеде, деб билдиреди халкъны эси,
Бек, бегеуюл эртделеде, дейди халкъ кеси,
Болгъандыла бир бёкгюр, деуер сибил антла,

18*

Кимден да башгюр, киши тенг болмаз нарт-гуртла,
Джер джюзюне айтылгъан батыр сибил нартла.
Алагъа тууады тура туруб бир нарт улан,
Джюзен билгич болуб, алай ёседи ол улан.
Сибил нартла; нени да билген азмыч джаннга,
Элини насыбы Сибилчи дейле анга.
Сибилчиге да, Тейри тилек бла, улан тууады,
Сибил юзюкню бирикдирлик болуб тууады.
Ол да Сибилчини уланы — Хазар-Окъ болады,
Сибил хазарлагъа, сабарлагъа ол хан болады.
Андан бери ётсе да талай ёмюр, заман,
Сибил юзюгю тозураб болса да заман,
Уллу Сибилтини Къараджурт джеринде,
Тауланы тёрюнде, Къобан ёзенде,
Бурунладан бери сибил сабарла джашаб,
Сабарланы джерине Сабарты дегендиле.
Къоллукъор ёзенде уа (Теберди джеринде)
Сабар юзюгю кючлютур теберле джашаб,
Теберлени джерине Теберти дегендиле.
Сабарла Къарчаны эпсуула бла кюрешин,
Ала бла къазауатда этген джигитлигин
Озгъанладан-келгенден тургъандыла эште
Келсе эди ол бизге, болур эдик теште,
Аны излейик, бизге чакъырайыкъ, — дей,
Турдула, деу Къарчаны кёрюрге кюсей.
Билдиле басхан къарачайлылагъа баргъанын,
Бел къонушда джерлениб, Элджурт элин къургъанын,
Тохтамаз гуду мастыкъланы къаты ургъанын,
Сибил юзюклени бирикдирлик болгъанын.
Буруннгу хазар джорукъ бла джашагъан сабарла,
Юйюрде оноугъа элшат сайлагъан сабарла,
Ол иннетни артыкъ да бек онгсунуб турдула.
Эл бла биргелей эште, элни разысын эште,
Кюеую Къачырдан Къарчаны хапарын эште,
Къарчаны кесин танымаса да, къачын эте,
Джаратыб турду, кёрюрге сюйюб, аны Шатбек.
Бектур Сабартыда ким да сыйын кёрген Шатбек
Джыйды сабарланы ол оноу-кенгеш этерге,
Элджуртда Къарчагъа кимни болса да иерге
Керек эди, аллай деуер келсе, — ол бизге,
Айтыгъыз келгенин сиз да, — деди, — кёлюгюзге.
Джыйылгъан эл бары да къабыл кёрюб,
Шатбекни уланы Сонгай элшатны,
Къачырны барырларын такъыл кёрюб,
Къарт-Джурт элинде джыйылгъан гор кенгешлеринде
Сонгай элшатны Элджуртха къонакъсунарын
Бары, Тейри бла тилеб, айтдыла унарын,
Къарчаны сабар джерине къонакъсунарын,
Бек Сабартыны кеси джуртуна санарын.
Сабарланы, теберлени разы этерге,
Сонгай элшат Къачыр бла джолгъа чыкъды кетерге.
Сабар джери Сабартыдан сыйлы къонакъ келди,
Сонгай элшат Элджурт элге къонакъ болуб келди.
Махтаулары сабар джерине джете джайылгъан,
Тебердиде теберлеге деричин айтылгъан
Джигит, ётгюр элджуртчула бла танышды,
Сабар къарачайлыладан къарнаш салам айтды,
Сабарланы, теберлени тилеклерин айтды,
Къарчаны кёрген Къачыр да, сабийча, тынгылай,
Къарчаны къучагъындан айырылмай,
Ол асыры къууаннгандан джылады.
Сабий кюнлери эсине тюшюб джылады,
Аны кёрген Къарча да къууанчдан толду.
Науруз бла Къачыр — эки къарнашым болду, —
Дей, ол Сонгай элшатха хапар сорду.
Элджуртчула, къонакъ сёзге оюмлу тынгылыб,
Къарнаш сёзню джылыуун, ачыкъ сёзню ангылаб,
Сонгай элшатны къор тилегин къабыл кёрдюле.
Къарча, Ботай улу Барлыу, Сонгай элшат бла Турам,
 Науруз, Аттуркъай, Будуан бла Къачыр — талай адам
Сабартыгъа барыргъа ашхы джолгъа чыкъдыла,
Элни Къаугъаранлагъа аманат этиб,
Аман сагъатха къайтырларын билмей чыкъдыла.
Келликлерин сакълай, алларына къарай,
Къарчаны кёрюрге ашыкъгъан сабарла
Кёнделен джолдан эниб, Къарт-Джуртка атлай,
Келетур атлыланы кёрдюле ала.
Къарт-Джурт эли, Хурзук эли саудан джыйылдыла,
Бютеу Сабарты, Учкулан эли саудан джыйылдыла,
Сабаран сюйюмчюге теберлеге чабдыла,
Акъсакъал къартла да, хошкелди айта, чыкъдыла,
Кимден да алгъа Къарча, атындан тюшюб,
Къартла таба тебреди, эл бла кёрюшюб,
Узун, акъ сакъалы кюмюшча джылтырай, Шатбек
Къарчаны къучакълады, кёрюб баласы кибик.
Къыйымбел джашла, джюрекли сабарла,
Абын-сюрюн этесиб, джюгенлерин тутдула.
Къалгъан къонакъла да эрлай, атларындан тюше,
Къартла бла тёрлю саламлашыб, къучакъладыла.
Сонгра джыйылгъанла къонакъланы ортагъа алдыла,
Деу Къарчагъа джолан къуршоу салдыла.
Къарчаны келгенин эштген теберле да теб турдула,
Сюйюнюб, кеслерин тыялмай, тебрер къууанч къурдула,
Джетел атларын опур-топур эте джерледиле,
Бир-бирин ашыкъдыра, учхан къушлача тебредиле,
Бир-бирин джетелмей, Къарт-Джуртха губаза келдиле.
Тул-тубан джыйылгъан адамланы ичинде,
Бою кёрюнюб тургъан иги танг мийикде,
Бир уллу, субай, деуер, деу адамны кёрдюле,
Аны сабыр ауазын, кесгин сёзюн эштдиле,
Бир ишексиз да, ол Къарча болгъанын билдиле.
Атладан тюшюб, тюртгелеб, ортагъа кирдиле,
Эртдеден танышха тансыкъ болгъанча этдиле,
Джылы къол тута, къучакълашыб, салам бердиле.
Къарча сабарланы джашаулары бла танышды,
Бекгич, бегеуюл джерлерин табсынды, бек джаратды,
Негиз да селен, адамлыгъыгъыз артыкъ, — деди.
Теберлени джашау турмушларын сорду, билди,
Барыгъызгъа да разыма, джаным къорду! — деди,
Къонакъланы къачын кёрген къууанч башланды,
Къурманлыкъла этилиб, шынкъартла джагъылдыла,
Гуннар къазанла къайнай, дауурбасла къагъылдыла,
Гёджебле тутушха чыгъыб, чариш башланды,
Боза гооппанла ичиле, алгъыш тёр алды,
Сибил юзюкге талай ашхы сёз айтылды.
Сыбызгъыла согъулуб, тебсемеген къалмады,
Кёз ачхан той ол кюн кеч кёзюуге дери барды.
Экинчи кюн, эртденбласында, джер-суу кёре,
Сонгай элшат Къарча бла айланыб хар джерге,
Эллени, джерни кёргюздю, киргизди хар юйге.
Гаммеш териледен гёнлери, тулукълары,
Эмен гюрбелери толу ундан, мюрзеуден.
Ёзенлери, джайлыкълары толу маллары,
Чегетлери таууш сала эчки сюрюуден, —
Алай эди сабарланы джашау халлары.
Андан сонгра къаугъарланы чариши болду,
Къонакъ-Тюз чарсха джыйылгъан адамдан толду.
Сабарла бла теберле эришге чыкъдыла,
Саяу сермешиуден сонгра садакъ атдыла,
Къылыч сермешнуден сабарла ёч алдыла,
Къалгъан тюбешиуледен ала тенглеш къалдыла.
Къарчаны буйругъу бла Науруз ат джерлетди,
Къаугъарланы сир сафлады, башчылыкъ этди,
Кёб аскер джорукъгъа, сермешиуге юретди,
Аз кюч бла кёбню хорлар амалла юретди.
Къайтукъ, ийген аскерини аллына къарай,
Сау айдан артыкъны турду, къайтырын сакълай,
Бар тёзюмю тауусулду, джаны-тини ёчдю,
Аскерин табалады, алданнганча кёрдю,
Джан-джанын ашаб, ёз зауугъундан тюнгюлдю.
Не этерге билмейин, кесин талады, кемирди,
Аскерим Къарчагъа къошулуб къалды, — деди,
Хоншу къыйманлагъа, нокъайманлагъа барды,
Хазар Къабарлагъа, арнаутлагъа барды,
Тарыгъыуун айтды, аладан джакъ изледи:
Джазыкъ болгъанма, кюнюм къарангыды, — деди,
Къарчаны ууатайыкъ, бойсунукъ этейик,
Бар байлыгъын барыбызгъа тенг юлешейик,
Аскер беригиз, болушугъуз, — деб тиледи,
Табыннганча, джалыныб-джалбарыб сёлешди.
Къарча сау болуб, джасакъ болмаз, къарныбыз токъ,
Бюгюн меннге эсе, тамбла сизге келир ол,
Биригейик, келгинчи Къарча, кёлтюрюб къол,
Сизни къабыныгъызны да алгъынчы, — дейди ол.
Къачакъ Къайтукъну тилегин къабыл этдиле,
Къабар тюзюн джабхан аскер джыйыб бердиле,
Онглу аскерни кёрген Къайтукъ мыйыкъ бурду,
Джазыкъ джюзю джарыб, кёлленди, бёгек болду.
Энди уа, Къарча, сени кюл, кёмюр этейим,
Джарыкъ кюнюнгю мутхуз батханын кёрейим, —
Дей, кир, гуду иннетине къууана турду.
Джыйымдыкъ аскерни Басхан ёзеннге бурду,
Къармакъ къаладан, Бойташны къоркъута, озду,
Чексизтур Джюзен мёлекге ушатды кесин,
Бир да бёлалмады артдасына ол эсин,
Унутду миннгенин къабарла берген атха,
Ашарлай джетди, къутургъан итча, Элджуртха.
Чегет къыйырда, тёбе башында садакъ ата,
Джаш Джантуугъан юрене турду, дагыда ата,
Тёбен къараб, аскерни эследи, къуугъун салды,
Сыбызгъысын сокъду, Элджурт элин терк сагъайтды.
Къарчаны къаугъарлары чартлаб къаршчы чыкъдыла,
Уллу аскер бла сермешиу, къан тёгюу башланды,
Даучуланы талайын турмаз этиб джыкъдыла,
Бел къонуш тюзю шындык ёлюкледен къашланды,
Кёк да кюкюреб джылады, таякъ джангур джетди,
Къара кюню келген Элджуртну джылауун этди.
Челекден къуйгъанлай, бушуу джыламукъ тёкдю,
Ёлюклени, къан джугъу хансланы джууа, ётдю,
Джерни бетин гуммос тешик эте, синге, сёкдю,
Даучуланы да бирлерин бирер джары сюре, къууду,
Къан тёгюуню тыялсам эд дегенча, джунчутду.
Бир алада къаты джел джангурну узакъ сюрдю,
Къайтукъ да аскерине: джыйылыгъыз, — деб юрдю,
Ауур джерлене, Элджуртну джаяу тубан басды,
Къанлы аскер да, алджай, тубанлада аджашды,
Кёзге тюртгенни кёрмез бола, бир-бирин чанчды.
Ол кёзюу талай адамгъа бугъунургъа болушду,
Къарчагъа билдирир умут бла, Терккъуш да бугъунду,
Болса да элни джылау, сабий сыйыт басды,
Даучу аскер Элджуртну онглады, хорлады,
Элни адамын сюрюб, байлыгъын талады,
Ёзенни энишге, къарт-джаш айырмай, сюрдю,
Мал сюрюулей, маллагъа къошуб, — алай сюрдю,
Джолда Къармакъ къаланы да тонады, сюрдю,
Къайтукъ сюрген адамын, тонагъан затын,
Айтханыча, юлешди, толтурду антын.
Къыйманлагъа, нокъайманлагъа тёрсюнюб,
Къабарлагъа, арнаутлагъа бетсиниб,
Къарча энди кеси келир, бойнун салыр, — деди, —
Мени бийлигими тыйыншлы кёрсегиз эди,
Табылгъан къабхын къачан да бизге тенгди, — деди,
Къонакъ чакырды, байрам къурду, кесин бийсинди.

КЪАРТДЖУРТ

Терккъуш чора Къартджуртха, къушлай, учуб джетди,
Элджуртда къаугъадан Къарчаны хапарлы этди,
Къарча, Ботай улу Барлыу, Науруз, Сонгай элшат,
Аттуркъай, Турам, Будуан, джыйылыб кенгешге,
Чакар оноуда бир-бирине акъыл сорушад,
Чыгъар болуб Къайтукъгъа къаршчы къанлы кюрешге,
Сабарладан, теберледен къаугъарла джыйдыла,
Минг джарымдан аслам бекгюр аскер джыйдыла,
Къайтукъ бла къаугъа къачан боллугъун айтдыла,
Сонгай элшатны бийчеси — акъыллы, ариу Шама
Джарашдырыб хант этди, он бармагындан май тама,
Тиширыуланы да джыйыб, теркиб, ашыкъ биширди,
Къаугъарланы джол азыкъларын хаппа-хазар этди.
Къарча, Ботай улу Барлыу, Науруз, Терккъуш чора,
Джыйылгъан аскер бла, Элджуртха тебрей, чыкъдыла,
Эл да, Тейри тилек тилей, эте ашхы джора,
Ашыра чыкъды къаугъарланы ашхы джолгъа.
Сонгай элшат да барды Къарчаны ашыра,
Къаллай бир аскер джыйылса боллугъун сора,
Байракълары джелтирей, ала узакъ бардыла,
Эл бла джылы саукъаллашыб, узая бардыла,
Тири джюрюш алыб, кёз туурадан ташайдыла.
Джолну къысхасын сайлай, къыйын джолгъа чыкъдыла,
Тауджаракъ атларын мардасыз къаты сюрюб,
Ингир чакъдан тангига дери тохтаусуз джюрюб,
Эртденнги чыкъ кебе, джылыу кесин таныта,
Бел къонуш сыртланы Кюн ийнакълаб джылыта,
Къулакъ суулагъа нюрюн чача, джылтырата,
Чегет бауурлада сууукъ кёлекке джата,
Къаугъарла, Элджуртха келиб, атладан тюшдюле,
Къуу-шуу тургъан элни этген эрлигин кёрдюле.
Тушман аскер къырылыб, Къонуш тюзю толгъанын,
Элджуртчулада уллу къор джигитлик болгъанын,
Бу къанлы сермешиуде батырлыкъны кёрдюле,
Анда-мында, чегетледе букъгъанла да чыгъыб,
Къан джугъу кийимлерин Кюнде кебдире, сыгъыб,
Ёлюклени асырай тургъанларын кёрдюле.
Кюйген элин кёрген Къарча сёнгмезлик тюрленди,
Темиркъан къала эсине тюшюб, симсиреди,
Хайыр! Къайтукъ, кенгнген кёлюнг азма болур, — деди,
Джашла! Ат аркъа! — деб, Къармакъ къалагъа тебреди.
Джолда джашы Джантуугъан бла Долатха тюбеди,
Къайтукъну зорлугъундан къачыб келген тенгчикле,
Ачдан-джаланнгачдан инджилген татлы тенгчикле,
Юслери тозурай, хапар айтдыла,
Даучуланы къалай джашагъанларын,
Къайтукъну кимле джакълагъанларын,
Дагъыда талай тахса, таблыкъ билдирдиле,
Бары да бирге Къармакъ къалагъа келдиле.


СЕРМЕШГЕ ХАЗЫРЛАНЫУ

Къармакъ къалада, белгиленнген болджалны сакълай,
Кеслерин къазауатха деменгили хазырлай,
Бир бёлек кюнню тохтаргъа керек болдула,
Кече сайын кетиб, тахса биле турдула,
Сонгай элшат джукъ билдиргинчи деб турдула.
Сонгай элшатны, Аттуркъайны, Будуанны,
Бий Эбизге ашыргъан эдиле Турамны,
Андан малкъарлагъа, дюгерлеге, уллузюклеге
Барлыкъ болуб, ашыргъан эдиле ары аланы,
Бий Эбиз Сонгай элшатха сый бере тюбеди,
Бешджюз къаугъар джыйды, биргесине тебреди,
Ала, терк джюрюб, Холам малкъарлагъа бардыла,
Малкъар шатбек Байнар бла бар къаугъарны джыйдыла.
Дюгер шатбекге да аскерин джыярын айтдыла,
Алайда, дюгерлени сакълай, кече къалдыла.
Бирикген аскер эртденбласында джолгъа чыкъды,
Кюнортагъа да турмай, барлыкъ джолун къоратды.
Терк сууну къуймугъунда уллузюклеге джетди,
Бий Кърымшаухал, сыйлы тенгине айта хошкелди,
Тюбей чыкъды сабар элшат Сонгайны аллына,
Уллузюк къарачайла да джыйыла къатына.
Къонакъла бла таукел танышыб, ушакъ къурдула,
Бу келген аскерни къайры баргъанын сордула,
Сонгай элшат уллузюклеге: бизни аскерди,
Тынчлыкъ, эркин джашауну джакълар болуб келгенди,
Сизден да къошулса, деб, тилеб келгенбиз, — деди.
Бий Кърымшаухал, кеси айланыб, уллузюкледен,
Хазар юзюгю алкъазладан, бурхузюкледен,
Мингден аслам чынты чыныкъгъан аскер джыйгъанды,
Анга кеси башчылыкъ этиб, дертли чыкъгъанды,
Эки минг чакълы аскер джолну букъулатыб,
Тохтаусуз келди, джерни тынгысын уятыб,
Къабар тюзлени Тангюнерин къуршалай келди,
Алайдан Сонгай да Къарчагъа билдирек джиберди.
Бир кюне къала, белгиленнген болджал джетди,
Ашхам бола, Сонгай элшатдан адам келди.
Ашыгъыб сакълагъан Къарча мадарын этди,
Кече ортасына къабар тюзлеге барлыгын,
Тюнгюнерде керекли бетджанланы аллыгъын
Айтыб, сёзюн къаугъарларына ачыкъ ангылатды,
Джолгъа чыгъаргъа, Тейри къачына шынкъарт джакъды,
Къаугъарланы саф-саф тизди, отха табындырды,
Сибил юзюкню ёчмез оту ючюн ант алды,
Туугъан джурту, Сибилти джери ючюн ант алды,
Сибил юзюк ючюн джан-къан аямаз ант алды,
Сибиллени тюзлюк кюреши ючюн ант алды.
Джилтинлете, Кёк къарангысына садакъ тартды,
Алагъа да Кёксюннге джаннган садакъ атдырды,
Джюзен джюзюн джарытдыкъ,
Тейри эшигин ачдыкъ,
Тейри ышан усу джауларыбызны терслесин,
Тейри тюзлюк бизге кеси хорлам берсин,
Ат аркъа! Батыр сибил къаугъарла! — деди,
Кёз байланыб, ол, аскери бла, джолгъа тебреди,
Ала кече арасына къошлагъа келдиле,
Бир къыйман сюрюучюню Къайтукъгъа джибердиле.

Танг атаргъа былайгъа, — дегендиле, - келмесе,
Сюрген адамын, малын да къайтарыб бермесе,
Не адамындан, малындан аны джугъу къалмаз,
Тегерегин аскер алгъанд, бизден кечим табмаз!
Сюрюучю ол аманат бла дженгил баргъанды,
Къайтукъну эшигин бек ашыгъыш къакъгъанды:
— Хей! Къайтукъ, юйюнг къуругъанды, Къарча келгенди,
Тёппе-тёгерегинги аскер иелегенди,
Къан тёкмей, келиширик тюбешге чакъырады, —
Деген тауушха ол, сескеклениб, уянады,
Байчымы къычырды экен, — деб, тынгылады.
Сюрюучю дагъыда къакъды, ачы къычырды,
Къайтукъ, илгениб, турду, бычагъына чабды,
Сонгра джалан кёлек эшикге мыллык атды,
Атасыны аман кёзюне аны,
Билмеймиди къайдады адамы, малы,
Айлан, барын уят, джыйыгыз аскер,
Кёргюзейим анга мен ким болгъанын эр,
Къызгъан къанын тёгейим, боялырча джер, —
Деди, сюрюучюню босагъада тыйыб.
Танг аласына Къайтукъ, аскерин джыйыб,
Къарчагъа къаршчы бура келди, чыгъыб.
Къарча да аскерин хаппа-хазырлады,
Садакъ окълагъа чыракъланы байлатды,
Къайтукъну аскери, къабар тюзлени джаба,
Келди джууукълашыб, джорта, бетлеше, чаба,
Танг белгиси бла сермешир къоркъунч сала,
Тохтаусуз теблеб кетерлей, ышаннга ала.
Къарча, къаугъарлары чыракъланы джандырыб,
Танг аласы тунакыны сакгы джарытыб,
Оттиер джаудуруб садакъланы тартдыла,
Атламазлай этиб, кёз къамата, атдыла,
Несин да билмеген тушман, сагалланыб, юркдю,
Джараланыб, кюйюб, эсин ташлаб, къанын тёкдю,
Басхан суугъа джеталмайын, суу кюсей термилди,
Джерни бети къара кийди, джюзю суууду,
Джылады, ана къачымы этмедигиз, — деди,
Барынга да къурманем, тенгем, — деди, къор болду.
Къараб тургъан Кёкню джюреги да тебренди,
Хыны тюрсюннге кирди, джашнады, кюкюреди,
Джутлукъ ючюн ёлген тушман ёлюклени кёрдю,
Мёнгюр къаугъаран Къарчаны джигитлигин кёрдю,
Андан къачхан эбсиз Къайтукъну аскерин кёрдю,
Къарча уа сюре, джете, сермеше, къыра барды,
Тангюнерден Сонгай элшат да аскери бла чыкъды,
Къаджау бола, ызларына сюре чыкъды,
Къабар тюзледен Терк суугъа дери къуршалаб,
Къайтукъну ууучха такъыр джыйдыла, мурчалаб.
Къанлы сермешиу кюнортагъа дери созулду,
Джыйымдыкъ бузукъбашланы бирлиги бузулду,
Къайтукъ, къачыб барыб, кирди юйюне, бугъуна,
Кау-куу болду, ууатылды, базгъан кючю, бойсуна,
Къутулмаз тёлеу субакъ чектен башына,
Къайры, кимге барайым, тарыгъайым къайсына,
Къачан да ит эдим, тюбедим ит азабына –
Деб, кюйдю, ёкюне, уруша гуду башына.
Билди кечим салмазын Къайтукъ киши джери,
Билди такъыр оюлгъанын къачакъ юнери.
Сюрюлген адамын, малын джыйгъан Къарча,
Джокълады, табмады эки джанны Къарча,
Хей! Къайтукъ, эркиши эсенг, бери чыкъ,
Сермешиуден къачдынг, джууабынга чыкъ,
Сёлешейик, бизни сёзюбюз ачыкъ, —
Деди, букъгъан Къайтукъну сёзге чакъырды,
Этген хатасы ючюн джууабха чакъырды.
Къоянджюрек Къайтукъ бир да унамады чыгъаргъа,
Этди ол дыгалас къачыб башха джерде бугъаргъа.
Къаугъарла аны тутуб Къарчагъа келтирдиле,
Къоркъгъанына тюбете, сиппе-сир сюедиле,
Деу Къарчаны кёрген Къайтукъну ёлюр тин басды,
Къансыз саз бети эриди, барманы къыйылды,
Башкесерден къоркъгъанча, атламаздан тыйылды,
Къара, тер кючлеб, джаны тамагына тыгъылды.
Деу Къарча, кече къалгъан джерини къачын эте,
Къайтукъну атасы Къуйкъаныкъны къачын эте,
Ёлюмден сакълады, Къайтукъну хатерин кёрдю,
Болса да былай деб, хыны сёлешиб, юнсюдю:
— Айдыкълада джалчылыкъда джюрюй,къачакъ болдунг,
Бери келир-келмез, тоноугъа джюрюй, бий болдунг,
Гудулукъдан тоймагъан, тохтамаз чёркёз болдунг,
Уллузюклени, бурхузюклени тонадынг,
Малкъарлагъа, дюгерлеге тоноугъа бардынг,
Алкъазланы, малкъазланы къоймай, тонадынг,
Къыйманланы, нокъайманланы негер этдинг,
Къармакъ къалагъа, Элджуртха тоноугъа келдинг,
Уллуду, гитчеди демей, хатерсиз сюрдюнг,
Не мал, не тауукъ, не ит къоймайын сюрдюнг,
Аны зауукъгъа санаб, ойнадынг, кюлдюнг,
Ариу хоншу джашауунгу кесинг юздюнг.
Къабар тюзлени, къабарты джерин джылатдынг,
Ненча уланны керексиз къаннга боядынг,
Ненча ананы бала зауукъдан айырдынг,
Ненча джарлыны аууз къабынын сыйырдынг,
Бармыд джууабынг, нек этдинг бу талай зорлукъну,
Джюзен Тейри къачан берди сеннге ол турукъну,
Бир юзюк бир юзюкге бийлик этер джорукъну?
Бизни джаратхан хур Джюзен хар кимге да тенгди,
Хар адам, хар бир халкъ да ол кюнюне эркинди,
Кимни сенесин тёреб келдинг, гудулаб? — деди.
Не этиб да Къайтукъ джууаб табмады айтыргъа,
Терслигин алды бойнуна, тоноуун джабаргъа,
Тиледи, болса деб мадар, сау-эсен къалыргъа,
Ант сёз берди тюзюуюн, хоншу болуб, джашаргъа,
Аскерлеге джоюлгъан джоюмну къайтарыргъа,
Ол къысха заманнга джыйыб тёлерге ант берди,
Эбизни аскерине унамады тёлерге,
Мен анга тоноугъа бармагъан эдим да, — деди.
Аны эштген Къарча мардасыз хыны тийди,
Эбизни аскерини джоюмун тёлетди,
Джолда, сюрюб бара, ёлген къарт бла къарт итни
Орнуна Къайтукъну юзюгюнден джашчыкъ алды,
Юйлю, джайлы болсун! — деб, анга Тамбий атады,
Экинчи джашчыкъны уа къыйман юзюкден алды,
Токълукъда джашасын, — деб, анга Токъчукъ атады.
Къарча Къайтукъну къабар тюзледен кетерин,
Юзюгю бла Арты Къабарты джерге кёчерин,
Тёлеуюн бериб, мычымай къорарын ангылатды.
Сибил юзюкню джашау тынгысын бузгъан,
Аны рысхысы бла кечинмек къурагъан,
Даучу Къайтукъну турмаз этиб ууатыб,
Къабар джерде джашамаз этиб, къоратыб,
Къарча, адамын, мюлкюн, тёлеуюн алыб,
Аскери бла Элджурт элине къайта келди,
Къара кюнде бирикген тенглери бла келди,
Хоншуларын да къонакъгъа чакъыра келди.
Бу уллу хорламгъа къууанч этерин айтды,
Джашау джерлениб, сабий дауур тёр алды,
Хар адам джашаууна джангыдан кёл салды.
Элджурт элде арбаздан тютюн чыкъды,
Уллу къууанч башланыб, эт къазанла тюшдюле,
Къарча, кимден да алгъа, сабийлеге эс бёлдю,
Джаркъа-джаркъа этлени, тютюнлете, чыгъартыб,
Тепсилени толтура, къартланы сыйын кёрдю.
Сюрюк зорлукъда къысылыб тургъан джут сабийле,
Этден тоюб, оюн къуруб, бир-бирин сюрдюле,
Къартла да, алгъыш айта, Къарчаны сыйын кёрдюле,
Джигитлик этиб ёлгенлеге сууан бердиле,
Къаугъа ажымы бизден кери болсун,
Къаугъачарны да азабы башына! — дедиле,
Саулагъа тынгы, саулукъ, джашау тиледиле,
Саулукъ ючюн боза гоппанланы ичдиле.
Къонуш тюзде той, джырлау, эришиу болду,
Ёч ючюн садакъ атыу, къылыч сермешиу болду,
Гёджебле тутушуб, атла чабхан чариш болду.
Джантуугъан да, тенглери бла, ат чаришге чыкъды,
Оза тебрей, джыгъылыб, аты бутун сындырды,
Терккъуш чора да, эрлай джетиб, атын берди,
Сонгра ол, джангыдан сюрюб, тенглерин джетди,
Бираздан а узая чыгъыб, озуб кетди.
Садакъ атыулада алды ол биринчи ёчню,
Тутушууда да кёргюздю алчылыкъ берген кючню,
Атда джюрюуде да къаугъарлыкъ эбин кёргюздю,
Къарча улу Джантуугъан ол кюн къаугъаргъа саналды,
Къаджыкъмай кюреширик, ёсер кёзюую башланды.
Алай бла ол кюн сайын дегенча юрене турду,
Тенги Долатны да чакъырыб, юрете турду,
Гитчеликден бери ойнаучу тёбеге бара,
Кесин ёсдюре, чынты чыныгъа, ёсе турду.
Кечелени биринде уа былай деб тюш кёрдю:
Тёбени башындан тюбюне учханлай тюшдю,
Атасы да, арлакъдан къараб, харх болуб кюлдю,
Асыры кюлгенден акъгъан кёз джашларын сюртдю,
Тюшюне къыйналыб, Джантуугъан илгениб уянды,
Кече ортасындан тангига дери кирпик джабмады,
Тынгысыз болду, башын ауур сагыш кючледи, басды,
Эртденбласында уа ол тюшюн атасына айтды.
Бёкгюр Къарча уланыны тюшюн джаратмады,
Болса да джюрегиндегин кишиге айтмады,
Энди уа не ажым болур, дегенча, тынгылады.
Анасы Баллиу да: «Балам, нек мыдахса?» — деди,
Кёзлерин бай этиб, эркелете симсиреди,
Къараб джюзюнден тоймай, дагъыда уппа этди,
Джашур Джантуугъан бир да къабагын кёлтюрмеди,
Садагъын, къылычын алыб, тёбеге тебреди,
Барыб кесим джангыз да бир олтурайым, деди.
Аурукъсуннганы болур, бир барсын, — деди атасы,
Аурууунгу алайым, бар, балам, — деди анасы.
Болмадыла тыйгъыч аджал чакъыргъан балагъа,
Билмедиле джылау кирлигин Элджурт къалагъа,
Тёбе башында мыдах олтургъан Джантуугъан,
Аргъы къулакъда, чегет бауурда эштди къычыргъан,
Садагъын джерлеб, терк бурулуб, ары къарады,
Бу не болду экен, деди, ышанлаб марады.
Абын-сюрюн эте айланнган биреуню кёрдю,
Айдайлаб, кийиклени сюрюб баргъанын кёрдю,
Мукъут этиб, сюрюб, дорбуннга джыйгъанын,
Сермеб бирин тутуб, алыб чыкъгъанын да кёрдю.
Сан-сан эте эд ол джыртыб, айырыб кийикни,
Тоялмай, дыгалас эте эд ол, ашаб чий этни.
Джантуугъан аны агъач киши болгъанын таныды,
Эси анга кетиб, кёлю бир кесек джарыды,
Садагъын джерге салыб, ёрге туруб, ышарды,
Джюзген садакъ окъ да, сызгъырыб келиб, чанчылды,
Сол къабыргъасын тешиб, джюрегине асылды.
Элден узакъ кетиб ойнай тургъан сабийле
Джантуугъанны аууб джыгъылгъанын кёрдюле,
Чабханлай джетиб, Къарчагъа билдирдиле,
Джантуугъанны къыйын хапарын эштген Къарча,
Джетиб, джыгылгъан баласын къойнуна алды,
Чанчылгъан садакъ окъну да тартыб чыгъарды.
Ассы мурдарны излете, элни чабдырды,
— О, адамла, уланны къайсыгъыз ачытдыгъыз,
Тийген Кюнюмю эшигин къайсыгъыз джабдыгыз?
Игиликге аманлыкъ излеген,
Зорлукъгъа табыныб ийилген,
Тюзлюкню терслеб теблеген,
Сизден тюрлю джан болмаз уллу дунияда,
Туугъан болуб ата-ана къандан уяда, —
Деб, Джантуугъанны тёбе башындан кёлтюрюб тюшюрдю,
О, джанымы джаны! — деб джетди анасы Баллиу да,
Къалайындан тутаргъа да билмей, къабланыб,тёгюлдю,
Теркиб джетди къарт атасы Ботай улу Барлыу да,
Джаны къыйылды, бир да сёз табмады айтыргъа.
Кюлсюнай бла Къоджакъ да мычымай джетдиле,
Кёзюн ачмагъан Джантуугъанны юйге элтдиле.
Джарасын байларгъа дарман-дары этдиле,
Бир арада эс джыйыб, ол кёзюн ачды,
— Ким этди былай? — деб, атасына къарады,
Ауур ахсыныб, анасына къарады,
Дарман джагъа тургъан Барлыугъа къарады,
Уллу, джашур, къара кёзлерин хар кимге бурду,
Тенги Долатны кёрмеди, къайдады? — деб сорду,
Терккъуш чора эрлайын чакъырыргъа кетди,
Къараб-къарагъынчы Къармакъ къалагъа джетди,
Ол ызына, Долатны да алыб, терк джетди,
Тенгине къыйналгъан Долат, тентирей, кирди,
— Тенгил тенгерим Джантуугъан!
Тенгил досугъум Джантуугъан,
Къайдан джауду бу къан,
Нек джауду быллай къан,
Джанымдан сюйген тенгилдашым, — деди,
Къычырыкъ этиб, къучакълаб, джылады,

19 Заказ № 412

Ким болду ол, ёлтюрейим аны... — деди,
Къолларын къаты къысыб, темирчиледи,
Келген тенгине къууаннган Джантуугьан,
Аны сёзю бла кёлленнген Джантуугьан,
Тенгине былай деб джууаб берди:
— Багъалы тенгим Долат,
Джылама, тенгим, Долат,
Джашауда аллай кёб болад,
Мурдар табылса, Долат,
Садакъны ышаннга салырса,
Мени дертими алырса.
Талай кюнню кюрешдиле,
Этмеген дарманлары къалмады,
Тыялмадыла аны баргъан къанын,
Сакълаялмадыла ёлюмден джаш джанын.
Элджурт элин бушуу, сарын басды,
Деуер Къарчаны къарт тюрсюн басды,
Бу джурт бизге онг бермеди, — деб, ачыуланды,
Къударай чора да, къайгъы сёзюн бере,
Къарчагъа былай айтды, сыйын кёре:

- Деуер, бекгюр, къаугъаран Къарчабыз,
Бюгон, къайгъы сёз бере, барыбыз
Кюебиз, барыбыз къыйналабыз,
Джанымча кёрген баланг Джантуугъаннга,
Тенглеринден баш болуб туугъаннга.
Нек басды бизни бу къара кюн,
Ким салды бизге джылау кюн,
Ким бузду къут джашау иннетин,
Ким алды бизден ачыуун, дертин,
Басарча бушуу Элджурт элин?
Юретегим джашур Джантуугъан,
Юч джылны юретдим садакъгъа,
Озуучу эди ол, минсе атха,
Кимни да оза эди, атса садакъ,
Къайда да бола эд алчы алчадакъ.
Разы сёзюнгю айтсанг сен бизге,
Къазар эдик барыб анга кёрюзе,
Джантуугъан сюйюб ойнаучу тёбеде,
Аджал кюнюне тюбеген тёбеде!..
— Болсун, — деди Къарча, — кёрюзю тёбеде.
Джантуугъаннга сыян кёрюз къаздыла,
Сандыгын шиякысына салдыла,
«Кел, джанынга къор болайым, балам», — деди джер,
Садагъа болуб, къысды къойнуна аны джер.
Ала кёрюзге къуюб бошай топуракъ,
Бир джерге басыныб, болуб джоппуракъ,
Тегерек тизилиб, джыйылдыла,
Тейри табунак оран айтдыла:
— Къуттарай кюню, къуттарай кюню,
Берик берген Тейри кюч кюню,
Джарыкъ берген Тейри тин кюню,
Атанг болуб Кюн Тейриси,
Ананг болуб Джер Тейриси,
Азыкъ берди суу Тейриси,
Сеннге джан берди Джюзен Тейриси,
Энди сени алды асмус Тейриси! —,
Дедиле, ачый, тобукъландыла,
Сонгра, Кюннге айланыб, табындыла,
Джантуугъанны кёрюзюне табындыла,
Ёрге туруб, дагъыда табындыла,
Кюннге да дагыда табындыла,
Кёрюзюне ташкъура этиб, къайтдыла.
Элджурт элни басхан бушуу бек кёбге барды,
Къарчаны джюреги да ачый-ачый турду,
Баллиуну джаны да къыйыла, ачый турду,
Бектур Элджуртну саудан джылата турду,
Атхан тангларын да джылау бла атдыра,
Тийген кюнлерин да джыламукъгъа батдыра,
Аны эште, Минги Тау да ачый турду,
Джюреги къыйнала эрий-эрий турду,
Сонгра, чыдаялмай, титиреб, джыламсунду,
Бёгек дорданындан исси тылпыуу урду,
Талай кюнню, бууланыб, таш джаудуруб турду,
Элджурт элини джылауун, сарынын тыйды,
Уллу чарпыу салды, джунчу уулгъа джыйды.
Элджуртну къара кюнюн эштген Сонгай элшат,
Къартджуртдан Элджурт элге келди Сонгай элшат.
Къарчагъа, элге къайгъы сёз берирге келди,
Аланы Къартджуртха кёчюрюрге деб келди,
Ачыгъан Къарчагъа Барлыугъа, Баллиугъа тюбеди,

19*

Кюлсюнайгъа, Къоджакъгъа, Наурузгъа ачый тюбеди,
Сабарланы атындан ол къайгъы сёзюн береди,
Будуаннга, Аттуркъайгъа, Турамгъа тюбеди,
Бушуулу, мишау тургъан элчилеге тюбеди,
Къысылыб, джунчууулда джашагъанларын кёрдю,
Элджуртну малы къырылыб, тюб болгъанын кёрдю.
Кечеги оноугъа джыйылдыла, кенгешдиле,
Джазында Сабартыгъа кёчерге келишдиле,
Сонгай элшат да, къууаныб, джуртуна къайтды,
Сабарлагъа Къарчаны джаз келлигин айтды.
Анга дери алагъа мекямла ишлерге,
Келлик кёчгюнчюлеге адамча тюберге,
Ол кёзюуге не да хазыр болурун айтды,
Джамагъатны джыйды, юй орунла айыртды,
Къулач джетмеген тереклени кесдирди,
Мазаллы, тёнгертге юйлени ишлетди,
Къашбакъларын, джатмаларын ташдан ишлетди,
Нелерин да асыулу, деменгили этдирди,
Къарчагъа бет джарыкълы тюберча этдирди,
Борчлу ишлерин тындырыб, хазыр болдула,
Джаз чагъын сакълай, къышны ашыра турдула,
Къарчаны келлигине къууана турдула.
Чамланнган Минги Таудан къыйынлыкъ кёрген Элджурт,
Мал байлыгъы бар берекети къуругъан Элджурт
Эртде келген къышха азыкъсыз тюбеди,
Болса да ачлыкъ болмады, къазанда эт къайнады,
Басхан ёзенде, чегетледе кийик азайды,
Къарча кеси башчылыкъ этиб, уугъа айланды,
Узакъ кетиб, андан мыллык келтире башлады,
Кюнле ёте, айла ёте, къыш ёте барды.
Къарачай элликни буюрлукъ джаз джашнаб джетди,
Сонгай элшат да Элджуртха кетерге тебреди,
Джолгъа чыгъаргъа сабарладан къаугъарла джыйды,
Къарчаны Сабартыгъа кёчюрюрге атланды.
Къарчаны мардасыз бек сюйген, ётгюр сабарла,
Къууана, сюйюне бардыла джолда сабарла,
Айтылгъан болджалгъа Элджуртха джетдиле ала,
Тансыкъ алдыла бары, ол кече алай къала.
Эртденбла эртде Джанте улу къарт Ёрюзмек,
Къарчагъа тюбери болуб, келди Ёрюмек:
- Джуртну къуру къоймайыкъ, мен былайда къалайым,
Алты уланым бла сен къурагъан элни сакълайым,
Деди Къарчагъа ол басымлы, тилек сёзюн айта,
Оюмлу, сабыр кёзлерин деу Къарчагъа къарата.
Къарча Ёрюзмекге джууабында былай деди:
— Сюйген адамымса, сен ушатхан болсун,
Сибил джерини къалайы да бизникиди,
Туначларыбызны Тейри берген джериди,
Къалайында джашасакъ да, огъурду, тёргелди,
Тукъум болур кюннге тюбе сен былайда.
Тынгысыз джашау бизни кёб кере кёчгюнчю этди,
Биригир таблыкъ табылмайын, кёб тентиретди,
Сабар джери онг берсин, биз эттен умут толсун! — деди,
Адамларын кёчюрюб, Сабартыгъа тебреди.
Сабийликден иннетим толса уа, — деб тебреди,
Бек Сабартыны бирликге башгюр кёрюб тебреди,
Талай ачыгъан джюреги умутун юзмей келди,
Халкъыма джарар бир игилик эталсам эд,
Мёнгюр, бёгек халкъымы бирлигин кёрсем, — деб келди.
Деу Къарчаны кюсеген Сабарты,
Хошкелди айта, чыкъды бютеу Сабарты,
Кюсегине тюбеди бектур Сабарты,
Тансыгъына тюбеди тансыкъ Сабарты,
Къарчагъа къууанч къурду Сабарты,
Къарчагъа къучакъ керди Сабарты,
Кёчгюнчюле, юйлю болуб, джерлендиле,
Сабарланы къарнаш ишлерин кёрдюле,
Къарчагъа уа эки юй ишлегендиле,
Бирин Къартджуртда, экинчисин — Хурзукда,
Къартджуртда джерлениб, турурча Хурзукда.
Къарча эки элге да бюсюреу этгенди,
Эки элни да бирча сыйын кёргенди,
— Ушатханыгъыз болсун, разыма, — дегенди,
Тынгылы джерленнген Къарча оноу къоллу болду,
Кёб джылланы тынгы бермеген мураты толду,
Элни джыйды, кёлюн, иннетин ачыкъ айтды,
Къалай джашау-турукъ къурарын да ангылатды:
Биз сибил юзюгю хазарлабыз, сабарлабыз,
Къараджурт таулада джашай, къарачай болгъанбыз,
Тауланы адамы къарачай хазар болгъанбыз,
Тау сууланы иче, джашай, къарачай болгъанбыз.
Къойман, алан къарачайлыла барыбыз,
Бир къандан, бир тинден джаратылгъанбыз,
Ёмюрлени бир джерде джашаб тургъанбыз,
Бир элликге бириксек эди барыбыз, —
Къарачай эллик болур эди атыбыз.

Джыйылгъан эл къабыл кёред Къарчаны иннетин,
Аны Тейри берсин деб, эте Тейри адетин,
Тюз кюннге айланыб сылайды хар бири бетин.
Къарачай элликни джашар оту джанды,
Сау эки кюнню тохтамай къууанч барды.
Буруннгу тёрт Сибиллан элликни туудугъу —
Къарачай эллик тёрт чанкар тёрезде тууду,
Къарча да элликге элмендер болуб сайланды.
Ол элликде тёрт чанкар тёрезин айырды,
Тёрт тенгилин тёрт чанкар элмен этиб сайлады.
Науруз Уллу Къарачай чанкар элмени болду,
Турам Къапыкъаз чанкар элмени болду,
Аттуркъай Тюзгер чанкар элмени болду,
Будуан Къобукъаз чанкар элмени болду,
Ботай улу Барлыу эллик джорукат элмен болду,
Сонгай элшат эллик джермез элмен болду,
Кърымшаухал эллик тылмачар элмен болду.
Элмендер Къарча эллик элмекеменин буюрду,
Къарачай элликни оноуу баджарыллыкъ болду.
Сонгра Къарча башгюр сайлама аскер джыйды,
Сабартыдан Тебертиге атлана, бектюр чыкъды,
Андан Къобукъаз чанкаргъа барыргъа,
Талай айлыкъ джолуна, джолоучу болуб чыкъды,
Къарачай элликни чегин айыра,
Джери бла, адамы бла танышыргъа чыкъды.
Къайсы джерде къаллай джаугъа тюберин билиб,
Аланы къалайда къаушатырын, ууатырын сюзюб,
Ол, Къобукъаз джери бла таныша, айлана барды,
Къайда да хошкелди кёре, айрыкъазлагъа барды.
Бойран Къарчаны кёрген айрыкъазла,
Къарчагъа бек къууаннган айрыкъазла,
Деуер Къарчагъа ийнакъ, сый, къучакъ къурдула,
Тансыкъларын алалмай, къуршалаб турдула.
Айрыкъазлагъа юйлю адам болгъан Къарча
Алайда бир бёлек кюнню мычыр болду,
Хар бирини джашаууна къайгъыра,
Гудудан тоймагъан эпсууланы сорду.
Кёб болмай мал сюргенлерин билди,
Аладан тахса билирге адам ийди,
Анда не къым-тым этгенлерин,
Келселе, къалайтын ётериклерин билди.
Келлик джерлерине мал сюрюу сюрдюрдю,
Аскерин да аууш къоллагъа ётдюрдю,
Киши кёрмез этиб, чегетде букъдурду,
Эпсууланы келликлерин сакълай турду.
Кечени кече узуну сакълай, марай,
Танг белги бериб, тау башлагъа джарыкъ олтурду,
Эпсууланы тар къол бла келгенлери эсленди,
Юрке, къоркъа, шыкъыртсыз келгенлери эсленди,
Ала тизилиб тала джолгъа бурула,
Танг тунакыны кёлеккелери болуб келдиле.
Талада малланы кёрюб, къууана,
Гузаба келиб, къарантхалача, сирелдиле,
Тёгерекге къулакъ салыб, тынгылаб кёрдюле,
Танг белгисин бузгъан бар да шыкъырт эштмедиле.
Сёлешмей, къамчиле бла кёргюзюб, тиллендиле,
— А марджа, къымылдагъыз, сюребиз! — дедиле.
Мал сюрюуню таладан ёзен къолгъа сюрдюле,
Бу джол а бизге къапхын не таб тюшдю! — дедиле,
Кёллерин басыб, джарыкъ сёлеше, тебредиле.
Бир алада Науруз, къанатлыча сызгъырыб,
Сермеширге белги берди, башлады къырыб,
Чегетде букъгъан аскер бирден чыкъды, къуршалаб,
Къарча эпсууланы тюб этди, тар къолда къырыб.
Артдан аланы джокълай келликлерин билиб,
Къарча дагъыда талай кюнню сакълагъанды,
Излей келгенлени да алайда тыйыб,
Экисинден къалгъанларын обагъа джыйгъанды.
Эки онглуну уа къанджыгъагъа байлаб,
Ауушдан ётюб, эпсуулагъа баргъанды.
Джанлары чыгъарлай, къоркъунч салыб
Тоноулары ючюн ол тёлеу алгъанды.
Ёмюрде ауушдан аумазгъа,
Къараджурт джерине бармазгъа
Къоркъгъан эпсуула ант-кърал этгендиле,
Гудуну арты къайгъы болгъанын билгендиле
Тынчлыкъда, шохлукъда джашаргъа сёз бергендиле.
Алай бла Къарча, ауушлагъа бекгич къадау салыб,
Киши ётмез бегитиб, эпсууладан джанта алыб,
Алгъан тёлеуюн айрыкъазлагъа юлешиб,
Аладан бюсюреу, разылыкъ табады,
Андан аскери бла таукъазлагъа барады
Дженликде джашау тынгы бузгъан къызылбеклени
Ёмюрде келмезча этиб, бегитеди анда чеклени,
Ол, дагъыда джерин кёре, айлана,
Аязджер къалагъа барад айлана.

Къапы тюзледен тансыгъын ала,
Туугъан джери — Темиркъан къалагъа барад,
Къабар тюзледен ёте, Къармакъ къалагъа барад,
Къарачай элликни къыйыр джери — Басханнга барад,
Элджуртда Джанте улу Ёрюзмекде болад,
Андан къайта келиб, Къармакъ къалада къалад.
Оз джеринден келген аммасын ашыра,
Оз джерине дери аскери бла барад.
Алайда ана къарнашы джашчыкъны тас болгъанын,
Къаубат къалгула урлаб, ныкъчуллагъа,сатылгъанын,
Элмендер, къаугъаран Къарча, эштиб, тебди:
— Эллин деуер къаугъарла, ат аркъа! — деди
Ала мычымайын къалгулагъа джетдиле,
Мийик тау табхырлада джашагъан ныкъчулла,
Къая тыгъырыкълада джашагъан ныкъчулла,
Деуер, бойран Къарчаны кёрюб, къачдыла,
Мийиклени мийигине барыб букъдула.
Къарачай таулада чыныкъгъан къаугъарла,
Юркген ныкъчулланы джайылыб джыйдыла,
— Томайланы уланчыкъ къайдад? — деб сордула,
Уланчыкъны излеб табдыла, сыйырдыла.
Къарча алагъа къаты сёлешди,
Мындан ары быллай болмаз болсун,
Болса уа, бир да кечим болмаз, — деди.
Джашчыкъны юйлерине къайтарыб,
Алайдан уллузюклеге къайтыб,
Анда сыйлы къонакъла болдула,
Ала алкъазлагъа да къайтдыла,
Арты Къабартыгъа кёчюб джерленнген
Мастыкъ къачакъ Къайтукъгъа да къайтдыла,
Джангы джуртуна алгъыш сёз айтдыла.
Уллу джаздан къачха дери айланыб,
Къарачай элликни тёрезин таныб,
Балыкъ ёзенде малкъазлагъа келиб,
Алайдан ала Къартджуртха къайтдыла.
Бешгюр Къарча, хар джыл сайын алай эте,
Аскерин ие, чабар джауларын юркюте,
Оноуун эте, джашайды, джерин бегите.
Къарачай элликни алты джылы толду.
Алтынчы джыл ким да къууанырча болду,
Мал чарпыусуз къышлады, озамлы тёлю берди,
Сабанла мелхум ёсюб, орджай берекет берди,
Эллик джери, рахатланыб, толу тынчлыкъ кёрдю.
Уллу Джюзен Тейрини къачы — байрам джети,
Халкъ джыйылыб, табынар къурманлыкъла этди.
Тёрт чанкардан Къартджуртха кёб къонакъ келди,
Къууанчны башларгъа Къарчагъа тёр, сёз берилди,
Тейри къачын алгъышларгъа суран сёз берилди.
Бойран Къарча, сёлеширге чыгъыб, былай деди:
— Кёксюнню джаратхан Джюзелик Тейрини,
Кюнню джаратхан Кюнелик Тейрини,
Сууну джаратхан Суанек Тейрини,
Джерни джаратхан Ёзелик Тейрини,
Уят къачын джаратхан Айелик Тейрини,
Джашар тин, джан джаратхан Джанелик Тейрини,
Сёлешир тин джаратхан Синелик Тейрини,
Джюзен сыяр Тейрини кюню келди,
Огъур бла келди, онг бере келди.
Тейри кюнюм онг болсун,
Тейри кюнюм сонг болсун,
Къарачай эллиги къадау болсун,
Туудукъла ёсюб, ёзек болсунла,
Тейри тёреси айтханча болсунла! —
Деб, бектюр Къарча алгъыш сёзюн бошады,
Хар ким анга, Тейригеча, алай тынгылады.
Алгъыш сёз сюйюннген элге тин берди,
Джюреклерин учундура, къууанч берди,
Бектур Сабарты къууанчха къанатын керди.
Джашил, кёксюл, саргъыл, къызгъыл кийиннген къызла,
Ойма окъадан, инджиден омакъ джасаннгандыла
Кёзтийер, чырайлы, субай, сибиллан къызла.
Биринден бири намыслы сабиллан джашла,
Дорданлы, бёгек, ёхтемгюр аждагъан джашла,
Сауут-сабалары джим джылтырай, джасаныб,
Къарачай элликни къууанчына джасаныб,
Джюзен Тейрини къачына джыйылгъандыла,
Хоншуладан къонакъла да джыйылгъандыла.
Сыбызгъыла, къыл къобузла согъулуб,
Синнарла, гыбыт къобузла согъулуб.
Дауурбасла къагъылыб, харс урулуб,
Минги Тау да, сюйюне, Кёк мийикден къарайды,
Элини къууанчына къууанч эте къарайды.
Буруннгу сибил, хазар адетни джюрюте,
Сыяр сюймеклик белгисини къачын эте,
Уллу Тейри къачыны байрам кюнюн эте,
Къызла бла джашланы ол кюн тюбешдириу,
Белги бериб, белги алыб сёлешдириу,
Неда сюйгенлени ол кюн юйлендириу
Тейри сыярында уллу сыйгъа саналгъанды,
Анга «Тейри сыяр» белгиси деб аталгъанды.
Ол Тейри сыяр кюнюню кесинден сый табханды,
Ол юйдегиге Тейри сыяр разылыкъ болгъанды,
Деб, алагъа «огъурлу адамла» дегендиле,
Аланы башхаладан сыярун кёргендиле,
Туудукълары (къыз, джаш да) бычакъ джюрютгендиле,
Ол сыйны алыр ючюн Тейри сыярун кюнюнде
Сыярун белгиси ючюн кёбле эришгендиле.
Махтаулу гёджеблени тутушуулары,
Къаугъарланы ат оюн чаришлери,
Садакъ атыу, къылыч сермешиулери,
Къолташ атыу, саяу сермешиулери болуб,
Чаришледе кеслерин танытханлагъа,
Талай чаришден алчылыкъ алгъан джашлагъа,
Сюйген къызларына сыяр белги берирге,
Аладан сюймеклик белгисин кёрюрге,
Кёзюу джетиб, къызла саф-саф сюеледиле,
Къылычларын тешиб, къызлыгъа элтедиле.
Сюймекликни сыяр — белгиси къылычланы,
Алдыла къызла, сыйларын кёре джашланы,
Джангыз Къарчаны къызы — къуулчакъ Ариуджан,
Уялды атасындан уялчакъ Ариуджан,
Алмады Кърымшаухал улу Сайларны къылычын,
Джыйылгъан элге кёргюздю тартынчакъ къылыгъын,
Джел уруб учургъанча, къачыб, юйге кириб букъду.
Сонгай элшатны бийчеси Шама ызындан къууду,
Ол Ариуджаннга акъыл сёзюн ангылатды,
Мычымайын аны биргесине алыб чыкъды,
Сайлар да, джууукъ келиб, къылычдан Ариуджаннга узатды,
Шама ол къылычны алыб, анга разылыкъ сёзюн айтды,
Узалыб, Ариуджанны белинден бычагъын тешиб,
Адет былайды, — деб, Ариуджаннга джылы сёлешиб,
Тебмез болуб сир тургъан джигит Сайларгъа,
Бир талай чаришде ёч алгъан Сайларгъа,
Къарча баласыча кёрген кюеулюкге берди.
Аягъыны тюбюнде чёб сынмагъан Сайлар,
Чёрчеклиги махтауланы сайлагъан Сайлар,
Чырайы, бою адам кёз сайлагъан Сайлар,
Бычакъны алыб, Ариуджаннга былай деди,
Къарчагъа, джыйылгъан элге антлы сёлешди:
— Буруннгу Сибилтини отун сакълагъан атанга,
Сибил юзюкге насыбха туугъан мёнгюр атанга,
Сибиллан джеринде джан салгъан къаугъаран атанга,
Деуерлени деую, башгюр, бойран, деуер атанга,
Къарачай элликни атасы элмендер атанга,
Къарачай элликге бюгюнню берген атанга,
Сени сибиллан халкъгъа джаратхан атанга,
Аны зауугъуна сени берген селен ананга,
Къайсыбызгъа да аталыкъ этген Барлыу аттайгъа,
Къайсыбызгъа да акъыл, эс берген Барлыу аттайгъа,
Бютеу Къарачай элликни сибиллан халкъына
Бюгюннгю Тейри сыяр кюню бла ант этеме,
Бизге берик берген Тейри къут кюню бла ант этеме,
Бизге джан берген Джюзен Тейри бла ант этеме
Сеннге ата юйюнгде джашауунгу берирге,
Ата юйюнгде насыбны кёрюрча этерге
Тейри сыяр кюнню кёллези бла ант этеме! —
Деб, къач этиб, ол къаугъарланы сафына къайтды,
Сыяр кюн юйленнгенлени тойлары да башланды,
Къарчаны да джангыз къызыны тою башланды.
Къарачай элликни алты къууанчына,
Ариуджанны джашаугъа чыкъгъаныны тоюна,
Кёб къонакъ джыйылгъанды тёрт чанкардан,
Къара кюнде биригиб болушхан хоншуладан,
Гёджебле, къаугъарла, чамкала, оюнчула,
Джырчыла, чамчыла, тепсеучюле, тойчула,
Эл тул-тубан джыйылыб,
Дауурбасла къагъылыб,
Сыбызгъыла, синнарла согъулуб,
Гыбыт къобузла, къыл къобузла согъулуб,
Адет бла тойну сыйлы къарт ачарыкъ болады.
Барлыу аттай ачсын деген тауушур толады,
Ботай улу Барлыугъа
Тёр берилди джырларгъа,
Барлыу аттай джырлайды,
Сюйген джырын джырлайды,
Къызындан туугъанны тоюнда,
Къарачай элликни къууанчында,
Эки къууанчха къууана, джырлайды,
Туудукълагъа эс бере, дерс бере, джырлайды,
Ауазы джюрек сагъайта,
Сёзлери кёллез тогъайта,
Бармакъларын ойната,
;ар къылына тынгылата,
Къылларын кёзюу джырлата,
Оналты къылны джырлата,
Ол синнарын къыллайды,
Сюйген джырын джырлайды:


ХАЗАРИЯМ

(Ботай улу Барлыуну джыры,
музыкасы барды нотагъа джазылыб).

Туудум ёхтем хазар къандан, бойлай,
Джашау джарыкъ, насыб келди, тойлай,
Къууанч кюнюм — Хазариям, ёчмей,
Джюрегимде тураса сен, кетмей.

Ойрасы (припеви):

Айа джерим — Хазариям.
Бёгек джерим — Хазариям,
Бёлен джерим — Хазариям,
Хазариям, Хазариям,
Деу эллезим - Хазариям.

Бурун Акъаджуртда тууду джанынг,
Уллу Къараджуртда ёсдю санынг.
Эки джуртунг болуб эки къанат,
Чакъдынг, джашнадынг Хазар къаганат.

Припеви:

Айа джерим — Хазариям,
Уллуз джерим — Хазариям,
Бёгек джерим — Хазариям,
Бёлен джуртум — Хазариям,
Хазариям, Хазариям,
Деу эллезим — Хазариям.

Хурметинг кёблеге юлгю бере,
Джер джюзюне сыйлы Хазариям,
Ёсдюнг селен, сейир кюннге джете,
Джарыкъ джулдуз болдунг, Хазариям,

Припеви:

Айа джерим — Хазариям,
Уллуз джерим — Хазариям,
Бёгек джуртум — Хазариям,
Бёлен джерим — Хазариям,
Хазариям, Хазариям,
Деу эллезим — Хазариям!

Батмаз кёрк джулдузум — Хазариям,
Бюгюн да джилтининг джарыйд, джанад,
Ёсюмлю бара джашау джолуна,
Туудугъунг — Къарачай керед къанат.

Припеви:

Айа джерим — Хазариям,
Уллуз джерим — Хазариям,
Бёгек джуртум — Хазариям,
Бёлен джерим — Хазариям,
Хазариям, Хазариям,
Деу эллезим — Хазариям!

Сен берген кючлю джан чархын бура,
Ёлюмсюз ёмюрле бере ашау,
Къарачайда хазар джюрек ура,
Ашыгъыш барады заман, джашау.

Припеви:

Айа джерим — Хазариям,
Уллуз джерим — Хазариям,
Бёлен джерим — Хазариям,
Хазариям, Хазариям,
Деу эллезим — Хазариям!

Ботай улу Барлыудан сонгра,
Элни къач тилегин толтура,
Тёрге чыкъды элмендер Къарча,
Кёбню чекген, къаугъаран Къарча,
Муратына джетген деу Къарча,
Джуртун джандан сюйген Къарча.
Ётген заманны унутмай, Къарча,
Эсге тюшюре, джырлайд Къарча,
Сюйген джырын джырлайды Къарча:


АДЫЛ ДЖЕРИМ СИБИЛТИ

(Къарчаны джыры, музыкасы барды, нотагъа джазылыб).

Узакъ джерде, киши джерде айлана,
Адыл джерим, сени мен кёб кюседим.
Тансыгъыма ёзге мадар табалмай,
Тюрсюнюнгю тюшлеримде изледим.

Припеви:

Адыл джерим, туугъан джуртум Сибилти,
Айыкъ тёрюм, джандан сюйген Сибилтим,
Тансыкъ тиним, джан къууанчым — Сибилтим,
Меннге учар къанат берген Сибилтим,
Сибиллеге нарт тин берген Сибилти,
Нарт юзюкню джюрегисе, Сибилтим.

Джюрек къоймайд, тынгы джокъду джаныма,
Туугъан джерим кёзден кетмейд, чакъырад.
Бешик джырым, шоркъа суула, тауларым,
Тансыгъыма тансыкъ къоша тахсырад.

Припеви:

Джолоучулукъ мени бир да мычытмай,
Келиб тюшдюм тозаб тургъан джериме,
Туугъан джуртум, ата юйюм, арбазым
Бердиле кетмез таукеллик кёлюме.

Припеви:

Тансыгъымы, кюсегими алалмай,
Хансын, ташын эркелетдим, джаладым,
Келди насыб, къууанч келди, тёр берди,
Болдум бёгек, дуниягъа уяндым.

Припеви:

Адыл джерим тобугъуна олтуртуб,
«Балам» деди, къойуна къаты къысды.
Татлы, джылы ана къолу нюр чача,
Башымы, къашымы назик сылады.

Припеви:

Энди алгъышд хар атлагъан атламым,
Джашау джолун джашнатаса, кересе.
Учар къушлай, мийиклеге талпытыб,
Адыл джерим, къагъар къанат бересе.

Припеви:

Ашхылыкъгъа, игиликге аманат,
Халкъым, болсун сени джанынг аманат.
Къууанчынгы хар кюнде кёрейим,
Сени алгъыш тилеклеге джёрейим.

Припеви:

Адыл джерим, туугъан джуртум Сибилти,
Айыкъ тёрюм, джандан сюйген Сибилтим,
Тансыкъ тиним, джан къууанчым — Сибилтим,
Меннге учар къанат берген Сибилтим,
Сибиллеге нарт тин берген Сибилти,
Нарт юзюкню джюрегисе, Сибилтим.
Таза иннетин, кёлюн ачыкъ айтды
Къушджетер, къушджюрек Науруз.
Джырлаб джюрек къууанчын айтды
Къарачай намысны сюйген Науруз!


НАМЫСЛЫ КЪАРАЧАЙ

(Наурузну джыры, музыкасы нотагъа джазылыбды).

Айландым — кёрмедим
Сенича бёлен джер,
Намыслы Къарачай,
Сау джер джюзюнде джер!

Припеви:

Намыслы Къарачай,
Огъурлу Къарачай,
О Джарыкъ дуниям,
Дуниям, дуниям, дуниям,
Къарачай, сен болдунг дуниям!

Джашынг болуб келдим,
Ана джылыу кёрдюм,
Кимге да тенг, ачыкъ
Джюрегинги кёрдюм,

Припеви

Намыслы Къарачай,
Огъурлу Къарачай,
О джарыкъ, дуниям,
Дуниям, дуниям, дуниям,
Къарачай, сен болдунг дуниям!

Тартынчыкъ джашларынг
Джеринги сыфатыд,
Хар ишде чемерлик
Аланы къанатыд,

Припеви:

Намыслы Къарачай,
Огъурлу Къарачай,
О, джарыкъ дуниям,
Дуниям, дуниям, дуниям,
Къарачай, сен болдунг дуниям!

Анала къууанчы —
Къубулчакъ къызларынг,
Джюзюнгю джасалай,
Джырлайла джырларын.

Припеви:

Намыслы Къарачай,
Огъурлу Къарачай
О, джарыкъ дуниям,
Дуниям, дуниям, дуниям,
Къарачай, сен мени дуниям!

Ботай улу Барлыуну тилегин къабыл эте,
Къаугъаран Къарчагъа иннетин, себин кёргюзте,
Къарчача, халкъгъа ашхылыкъ излей ёсген Сайлар,
Джуртун, джерин Къарчача сюерге билген Сайлар,
Къачан да туначларына махтау берген Сайлар,
Сабийликден огъуна джырны бек сюйген Сайлар,
Элни аллына чыкъды джырын джырларгъа Сайлар.

20 Заказ № 412


ТУНАЧЛАРЫМ
(Сайларны джыры, музыкасы барды).

Ата-бабаны сырларын
Сен танытаса, Къарачай,
Туначла эсге тюшелле,
Кёз аллымдан оза, атлай,

Припеви:

Туначларым; туначларым,
О, буруннгу туначларым,
Сибил юзюгю хазарла,
Джюрекли сибил сабарла,
Къонбан юзюгю къуманла,
Къанджай юзюгю аланла,
Сизге къор болайым, джан кёллезим,
Мени ёсдюрген эллик эллезим,
Нартланы джурту, Сибилланиям.

Джашау джолларын ашыра,
Кемсиз сюйюмлю Къарачай,
Кесин ёсдюре, ышыра,
Барад минг джылланы къатлай.

Къалау ёмюрле джюзюнде
Къалгъанды кетмез ызыгъыз,
Сакъланады туугъан джеримде
Махтаулу, джигит сыйыгъыз,

Припеви:

Джигитлик сизден тёре эд,
Анга ёмюрле кёреу эд,
Сизге ушаргъа талпына,
Джашайма сизге табына,

Припеви:

Туначларым, туначларым,
О, буруннгу туначларым,
Сибил юзюгю хазарла,
Джюрекли сибил сабарла,

Къонбан юзюгю къуманла,
Къанджай юзюгю аланла,
Сизге къор болайым, джан кёллезим,
Мени ёсдюрген эллик эллезим,
Нартланы джурту, Сибилланиям.

Сайлар дагъыда бир джыр джырлайды,
Аны уа Ариуджаннга атайды.


КЕРТИ СЮЕМЕ

(Сайларны Ариуджаннга джыры).

Джюрек тамырым тюрлениб тебед,
Сен кёз туурамдан кетгенлей,
Джаным теригиб къайтады саныма,
Сени дагъыда кёргенлей.

Ойрасы (припеви) эки кере:

Сюеме сени, керти сюеме,
Сюеме кемсиз кюйгенлей.

Огъурлу нюрюнг джылыу береди,
Къаш кетиб, джай Кюн тийгенлей.
Уялчакъ джюзюнг мени уялтад,
Айтыр сёзюме джол бермей.

Ойрасы эки кере:

Сюеме сени, керти сюеме
Сюеме, кемсиз кюеме,

Гюллеча, кирпиклеринги ачсанг,
Бар джашаууму аласа,
Турна кёзлеринг къубулчакъ къарай,
Татлы сёзюнгю аяйса.

Ойрасы эки кере айтылады:

Семе сени, керти сюеме,
Сюеме, кемсиз кюеме.

20*

Къалай чыдайым эсими бёлмей
Ёчмезлик тансыкъ тилекге,
Бир татлы сёз айт кюйген джюрекге,
Сюймеклик сингиген джюрекге.

Ойрасы эки кере айтылады:

Сюеме сени, керти сюеме,
Сюеме, кемсиз кюеме.

Къарачай элликни алты джыллыкъ къууанчында,
Сюймеклик берген Тейри сыяр кюнню къачында,
Ариуджанны ата юйюнден чыкъгъан къууанчында,
Кимге да къууанчлы, огъурлу кюнню къууанчында,
Къарачай элликни эллик джашауун къоругъан,
Къатылгъан джауларын кечимсиз къаушата ургъан,
Къаугъарлары чемерликни кёргюзте,
Ат белинде джигитлик эбни кёргюзте,
Тебседиле, ойнадыла, къууанчны ашыра,
Уллу Тейри къачны сыяр кюнюн ашыра,
Сюйген джырларын джырлайдыла, къууанчны ашыра.

ТАУКЕЛ БОЛ

Тенгилдаш тенгим, сен узакъда
Турсанг да ёмюрлюк тузакъда,
Къуру да эсинге тутханлай,
Джашагъын, джуртунгу ийнакълай.

Ойрасы:

Кёкюрекден ётгюрлюк кетмесин,
Саукел бол, саукел бол, саукел бол!
Эркинлик иннетинг чек билмесин,
Таукел бол, таукел бол, таукел бол!

Бойнунгдан къыйынлыкъ басса да,
Тушманынг асмакъгъа асса да,
Сен ант бер, джеринги сагъына,
Багъалы джуртунга табына.

Ойрасы:

Кёкюрекден ётгюрлюк кетмесин,
Саукел бол, саукел бол, саукел бол!
Эркинлик иннетинг чек билмесин,
Таукел бол, таукел бол, таукел бол!
                Таукел бол!






                МЁЛЕК КЪОНАКЪ

                (Таурух. Атамы анасы Сарыланы Фердаус айтхандан джазама)

Бурун, ханла бийлик этген заманлада, Бештау джеринде ханнга улан туууб, бёрк тагъылгъан къууанчы башланыб, ханны джаран къаласында тюрлю эришиу чаришле болуб, гёджебле, турпарла, батырла, багъатырла джыйылыб, кеслерини онглулукъларын таныта, тутушуудан, ат чабдырыудан, садакъ атыудан белгили ёчлени алгъанла кёб болсала да, ханны эм уллу ёчю Минги тауну тёппесине чыгъыб къайтханнга бериллигин хан, кесини айтнакъларын (къодучула) чакъырыб, аны халкъгъа айтырларын билдиргенди.

Алай а хан салгъан ёч ючюн Минги таугъа чыгъар адам табылмагъанды. Болса да хан, къууанчын джер джюзюне тауушлу этер ючюн, батырланы не бла кёллендирирге билмей, биягъы айтнакъларын чакъырыб, Минги тауну башына чыгъыб къайтхан батыргъа хан джангыз эгечи Наркъызны береди дегиз да билдиригиз халкъгъа деб, айтнакъла да чыгъыб ханны тилегин джа-магъатха айтхандыла. Аны эштген батырла, кёллениб, Минги Таугъа ёрлеб къайтырыкъ чаришге чыкъгъандыла. Батырланы Минги Таугъа джетиб, ёрлеб баргъанларын кёрген, алайда къой кюте тургъан бир къойчу, батырланы къайры баргъанларын, нек баргъанларын соруб билиб, джамчысын да тешмей, бойнунда азыкъ артмагъын да атмай, ашыкъ-бушукъ этиб, батырланы ызындан терк тебреб, аланы джетиб, Минги Таугъа ёрлеб тебрегенди. Къойчу, тохтаусуз, ёргеден ёрге барыб, дагъыда чыгъа, бара, батырла да артдан артха къала, къойчу уа, артмагъында гыбытдан айран да тогъуй, теркден терк бара, узая, ёргеден дагъыда ёрге чыгъа, батырланы озуб, Минги Тауну тёппесине алай бла джангыз къойчу джаш чыгъады. Ханнга кюеу боллугъуна асыры къууаннгандан, ашыкъгъандан, къойчу, сюрюучю таягъын тауну тёппесине чанчыб, анга да кийиз бёркюн кийдириб, алай къоюб, джамчысын учтангил этиб, артмакъларын да бойнундан атмай, былайдан огъуна учуб барыб, хан къала джараннга тюшюб, кесими ким болгъанымы, къаллай джигитледен болгъанымы ханнга, Наркъызгъа, элге бир кёргюзейим деб, джамчы учтангилге миниб, Минги Тауну башындан тёбен учханды. Учуб келе, кёлю аман этсе, гыбытдан айран ичиб, кесин таукел эте, къара булутчукъ хауагъа тагьылгъанча, сабыр келгенди, тёбен къарай хан къалагъа, ала кёремидиле экен мени учханымы деген сагъышха кириб, эки кёзю хан джаранны марлагъанча, ары джетерге ашыгъа.

Тёбентинден а хан, эгечи, аланы джууукълары, бютеу эл бу джигитге селен болуб, сейирсиниб, учханына къараб тургъандыла. Алай а къойчуну учтангил джамчысы аны, ол мурат этгенча, хан къалагъа тюшюрмей, Бийчесын джайлыкълагъа тюшюргенди. Хан къалагъа джетмеген къойчу, «джарым джолда къалдым, Наркъыздан да къуру къалдым», — деб, бек къыйналыб, алайда джюрегине кириб, джыгъылгъанды. Хан да, къыйналыб, «ол учангер таубатырны барыб дженгил табыб, меннге алыб келигиз!» — деб, къаугъарларына буйрукъ бергенди.

Кёлюне кириб, тёнгереб тургъан къойчу, бир алада, къаты джукъудан уяннганча, джукъусурай, кёзюн ачыб къараса, сол къабыргъасында иегилери сыныб-сыныб джюрегине чанчылыб, къатында да бир деу къатангил, сууукъ тюрсюнлю киши, къолунда бычагъы бла не эсе да этерге хазырлана тургъанын кёрюб, дагъыда ойсураб къалады. Ханны къаугъарлары да, учангер тау-батырны излей, алайгъа келиб, къабыргъасында иегилери сыныб, ичине кириб джатханны кёредиле, аланы тюзете, орнуна сала тургъан деуге тюбейдиле.

Къаугъарла, атладан тюшюб, аланы къатына келирге, деу, джашны къабыргъасында иегилерин алгъынча этиб, ариу, халы ызы къалмай, тикгенди. Джаш да, саппа-сау болуб, эс джыйыб, секириб ёрге туруб, деуге бюсюреу эте, гыбытдан айран ичиргенди. Ханны буйругъун толтура, къаугъарла экисин да ханнга алыб баргъандыла. Хан не сёлешмеген, не ышармагъан ол деу къатангилге, таудан учхан учангер олду деб, кимсе, къайданса дегенди. Алай а джунчуб, джууаб бермегенди деу анга. Аны алай кёрген хан, «бу ёпкелеб сёлеше болмаз, ханлыгъымы бютеу джерине айландырыгыз, джер, суу кёргюзюгюз, ачылсын, сёлешир, не ашыгъыу барды!» — дегенди. Къаугъар-ёзюрле да, деуню кёзюн ача, джер-суу кёргюзе, бютеу ханлыгъын   аулагъандыла. Деу а, бергенлерин ашаб, биягъынлай, не сёлешмей, не ышармай, сууукъ тургъанды.

Башха барыр джер табмай, къаугъар ёзюрле, деуню ашыра, ханнга алыб къайтыб келгендиле, бир да къабагъын ачмагъанын, сёлешмегенин айтхан-дыла.
— Бу джигит учангерни керти кёлю къалгъанды бизден, — деб, хан не бла джанына джараб джумушатыргъа билмей, бу кёрмеген небиз къалды мени ханлыгъымда? — деб соргъанды къаугъар-ёзюрлерине. Къаугъарла да: «Ханыбыз, базар болмаса, ол кёрмеген джугъубуз къалмагъанды!» — дегендиле.

— Элтигиз, базарны да бир кёрсюн, ол джаратыр бир джукъ табар эсе уа, — деб, хан деуню базаргъа ашыртханды. Уллу ханлыкъны базарында къаугъарла аны сау кюнню айландырыб, кёргюзмеген затлары къалмайын, болмады, бу тилсиз тюл эсе, — деб, базардан чыгъыб келе, сарсмакъ, сохан сатхан бир тиширыуну кёрюб, деу аны къатында мурукку этгенди. Ёзюрле да аны эслеб, тохтар болуб, алайда мычыгъандыла. Ала да ала эте, деуню сымарлай тургъанлай, бир къарт тиширыу келиб, сохан сатыб ала башлагъанды. Сатыучу тиширыу анга: «Къуру соханны не этесе, сарсмакъ да алсанг а», — деб, бир джоппу сарсмакъны теджегенди. Къарт къатын а, сарсмакъны ары тюртюб, соханны алгъанды. Ол сатыугъа къараб тургъан деу да ышарыб, кетиб тебрегенди.

Аны ышаргъанын кёрген къаугъар-ёзюрле къууаныб, ханнга сюйюмчю айтхандыла. Хан да, «деуню кёзю ачылды, ёпкелегени кетди, энди сёлешейим, чакъырыгъыз бери», — деб, хан турун къала джараннга чакъыртыб, къонакъбайлыкъ этиб, сыйлаб, биягъынлай: «Кимсе, къайданса? Ол джаш а киминг болады? Базарда соханлагъа нек ышардынг, айтсанг эди, не  тилегенинги да къабыл этерме!» — дегенди. Деу, кёб тынгылаб, «башыма бош эт», — дегенди.

Хан деуню башына бош этерге сёз береди, деу да былай деб сёлешиб: «Базарда ышаргъаным: ол къарт къатын сарсмакъны унамай, дау салыб, соханны сайлаб алгъан эди да, дармандан эсе, аурууну нек сайлаб алды деб ышаргъанма. Ол джаш а, таудан учуб тюшюб, аyyp джаралы болуб, аджал къатын сакълаб тургъанын кёрюб, аны ёлюмден къутхардым. Ол эм уллу джигитлени джигитиди. Келгеним а сизге анданды», — деб, къолу бла Кёкню кёргюзгенди. Аллай хапарны эштген хан, берген сёзюне туура болса да:
— Сен андан келген эсенг, мёлексе, анда мёлекле джашайдыла, — деб, болгъанын да унутуб, ийинч, илеш сёлешир дыгалас этиб, кёб джалынч сёз айтыб, сен мёлек къонакъса, мында къал, бизге мёлек бол, уллу Аллах кеси джибергенди сени бизге, — деб, аны ханлыкъда къалырын тилегенди. Алай а мелек къонакъ къалыргъа унамагъанды. Аны къалмазлыгъын ангылагъан хан, дагъыда тилекчи болуб, саулугъуна къаратыб, узакъ ёмюрлю болур ючюн, не этерге, не ашаргъа кереклисин соргъанды. Мёлек къонакъ да анга: «Кир иннет, аман сагъыш джюрютме, айран ич, сарсмакъ ашай тур. Ол ауруу алады, сохан ауруу къозгъайды, джашаулу болургъа сюе эсенг», дегени бла, бир  джылтырауукъ учтангил учуб келиб, алайгъа къонуб, мёлек къонакъны миндириб, Кёкню мийигине учуруб, терк ташайгъанды. Джашаулу болургъа сюйген хан да андан сора хар сёлешгени сайын «мёлек алай айтханды» — деб мёлек къонакъны сёзлери ауузундан тюшмей, керексиз омакъ, джубанч хантланы ашагъанны къоюб, айраннга джарашыб, осал къылыкъларын тюзетиб, ханлыгында адамына тыйыншлы къараб, кёзюу-кёзюую бла сарсмакъ ашай, юч джюз джылны джашаб, Джашаулу-айран-хан деген ат бла дуниягъа белгили болгъанды. Къойчу учангер джашны да Наркъыз бла тою къууанчлы ётгенди. Таубатыр ат да ол заманда ол джигит къойчугъа аталыб, андан бери чыкъгъанды. «Айран джашау узайтыр, сарсмакъ ауруу алыр, сохан ауруу къозгъар» деген сёзле мёлек къонакъ айтхандан чыкъгъандыла дейдиле.


«НАКЪУТ» ДОРБУННУ ЮСЮНДЕН

Бу нарт айтыуну атамы анасы Сарыланы Фердаус айтыб, эсимде къалгъандан джазама. Муну эки-юч аты барды. (Накъут-Дорбун, Дебек нарт, кёсе Бурунгук).
Аммам Фердаусну таурух, джомакъ айтырыны аллы бла тынгылагъанлагъа, нени сюйгенлерин сайларча, соргъан-башлар сёзлери:

Таурухму айтайым,ё
Тауранмы айтайым,
Анармы айтайым,
Санармы айтайым,
Джомакъмы айтайым,
Джоракъмы айтайым,
Нарт айтыуму айтайым,
Соракъмы айтайым,
Къарт айтыуму айтайым,
Сайлагъыз бирин, башлайым!

Буруннгу къарачай тилде джюрюген бир къауум сёзню магъанасын ангылатхан сёзлюк:

1. Тауран — таулу джерледе джашагъан буруннгу адамланы джигитликлерин суратлагъан хапар (легенда). Боран, Сосуран, асуран, джубуран дегенлеча къуралгъан, таза къарачай сёздю.

2. Анар — историягъа, халкъгъа белгили джигитлиги айтылыб, батырлыкъ этген адамгъа аталгъан хапар. Тюркологияда арна, арнар деген сёзледен анар бола болур. Арна, арнар — аталгъан.
3. Джоракъ – биреуге джораланнган хапар.
4. Соракъ — сиз соргъанны айтайым.
5. Санар — тилбургъучла. «Бирден билеу, экиден эгеу...» дегенча.
6. Нарт айтыу — нартланы юсюнден хапар.
7. Къарт айтыу — къартла айтыучу хапар, къартланы хапары.
8. Джюзен — бютеу дуния, джер джюзю, Алам.
9. Эркили — залимлиги бар, таукел.
10. Асселик — онглулукъ бла ёсюб чыныкъгъан.
11. Ёрюз — уллу, огъаргъы онглулукъ (верховный, высший).
12. Тёджюк — нартлагъа онглулукъ берген сауутла.
13. Ёрюзмек — Ёрюзбек (верховный, сильный ).
14. Къала-Тауун, тауда ишленнген, тауча беклиги бар, уллу бек къала.
15. Бийджек — бийлени бийи, бийлени джекген бий.
16. Иштенек — мастерской.
17. Сибилле — къарачайлыланы хазар ата-бабаларыны буруннгу туначлары (предки).
18. Сибилти — сибиллени джурту, Север Кавказны буруннгу къарачай аты.
19. Тарыкъ таула — Понтий таулары.
20. Хеттиу — буруннгу хетт юзюкню къарачайча аты,



                НАКЪУТ-ДОРБУН

Бурун, сибил нартланы заманында, Къарачайны эм уллу тауу Минги Тауну тюбюнде Накъут-Дорбун деб, сау эл ичине сыйыннган, накъуту, налмазы, джези, инджиси, алтыны, темири болгъан, ичи кече-кюн да джим-джим джылтыраб, джаныб кёзню алдагъан бир джасанма дорбун болгъанды.

Ол дорбунну байлыгъын нартла хайырланыб, нарт устала дорбунда иштенек къураб, темиринден, джезинден нартлагъа сауут-саба этиб, накъутундан, инджисинден а нарт сибил къызлагъа тюйме-тюек, джасанма керек этиб тургъандыла.

Накъут-Дорбунну байлыгын кишиге билдирмей сакълар ючюн, нартла дорбунну эшигин нартланы эм акъыллысы къарт Дебекге ышаннгандыла. Кеслерине джашаргъа уа Минги Тауну кёкюрегинде, Накъут-Дорбундан иги кесекни ёрге чыгъыб, Къала-Тауун деб сослан ташдан бир уллу къала ишлеб, аны да накъутдан джасаб, анда джашагъандыла.
Ол кёзюуледе уа Тарыкъ джеринде, бийджеклик эте джашагъан, бир кёсе Бурунгук болгъанды. Кёсе Бурунгук, Накъут-Дорбунну хапарын нени да эшитиучю, билиучю, кёрюучю, оналтыкъулакъ, сегиз айрыбаш, сегиз кёзлю, отджаудур Джелмаууздан эштиб, ол байлыкъ меники болса, джер джюзюне бийлик этерем, — деб сукълана, нартладан аны къалай сыйырыргъа билмей, амал-лагъым излей, нарт Дебекни терилтсем, дорбун меники боллукъ эди дейди. Нартладан джашыртын Дебекге тилекчилерин ийиб, меннге сыйыныр бол, джер джюзюне биргелей бийлик этербиз, — деб билдиргенди. Накъут-Дорбуннга келген тилекчиле да ызларына къайтмай, Бурунгук ачыулана, дагъыда ие, ала да къайтмай, тюнгюле туруб, не этерге билмей, Джелмауузну чакъырыб, не амал этерге боллугъун соруб: «Нартланы къалай тюб этейик, нарт джуртда Накъут-Дорбунну къалай алайыкъ?» — дегенди.

Кёсе Бурунгукну джурту, джери къалайда болгъанын, не кесин киши билмегенди. Аны киши танымагъанлыкъгъа, ол отджаудур Джелмауузуна джер джюзюн аулатыб, отджаудур да сюйсе джертин джюрюб, сюйсе суутун джюзюб, кёктюн учуб, нени да эште, кёре, кишиге кёрюнмей, боранлаб, къалайгъа да джетиб, огъурамагъан джерин кюйдюрюб, эштгенин, кёргенин кёсе Бурунгукга айта, ол да бийджеклик эте, алай джашагъанды. Кёсе Бурунгук сибил нартлагъа да ол умутун этиб, отджаудурну аны ючюн чакъыргъанды. Джелмаууз да анга былай дегенди:

— Сибил нартла дегенинг — кюймез, эримез, ёлмез гыйы батырладыла. Аланы кючлерини хорланмаз тутуругъу не болгъанын билир ючюн, биз алагъа мени юзюгюмден ючайрыбаш отджаудурну иейик. Ол, кеси джангыз барыб, болумларын билсин, таб тюшсе уа, сибил нартланы тюб этсин. Къарыуу джетмез болса уа, къайтыб бизни хапарлы этсин, — дегенди. Бурунгук да деу Джелмауузну айтханын къабыл кёреди. Ючайрыбаш бир отджаудур да, Минги Тауда сибил нартлагъа барыргъа джолгъа чыгъыб, учуб кёзден ташайыб, узай-гъанды. Ол, Минги Тауну мийикден басхан булутла бла келиб Минги Тауну тёппесине къонуб, къаугъа ачарлы болуб, андан тёбен къараб, сибил нартланы Къонуш-Джурту бекгич, уллу Къала-Тауунну кёргенди. Сибил нартланы кимле болгъанларын да билгенди.

Сонгра кёб арам-къарам этмей, бир чёрчеклик этейим деб, нартла бла сермешир къан алыб, къоннган джеринде бегимли болур ючюн, тау башында мёнгю гыйыланы къазыб ары-бери тёнгеретиб, кесин бегеуюл джарашдыра башлайды. Алай а ол къобаргъан бир уллу сослан гыйы тёбен тёнгереб, таугъа, ёзеннге таууш сала, киришлеге, къаялагъа тие, дюнгюрдей, нарт Къонуш-Джуртда Къала-Таууну къаты бла тёнгерей, шын тура, дагъыда тёнгерей, кёпюр бла Уллу-Камгъа кёнделенине келиб тюшгенди.
Нарт Сибилчини тоюна джыйылыб тургъан сибил нартла да, бу кюкюреген, дуния сагъайгъан тауушха сагъайыб, нарт санлары мёнгюрлениб, Къала-Тауундан сабыр чыгъыб, Минги тауну тёппесине къарам атыб, юч айрыбашны къаугъагъа хазырлана тургъанын кёрюб, Сибилчиге оноу соргъандыла. Деу, батыр нартланы батыры нарт Сибилчи да, ючучар садагъын джерлеб, юч садакъ окъну тик ёрге Минги Тауну тёппесине буруб, ючайрыбашны юч башын мараб, учургъанды.
От солургъа хазырлана, ауузун ача башлагъан отджаудурну юч ауузуна да садакъ окъла учуб-учуб барыб, тынгылауукъларына терен-терен чанчылгъандыла. Отджаудур, кычырыгъы джер джюзюн уятыб, Минги Тауну тёппесинден ёлю болуб къуюлуб, тёнгереб келиб Къонуш-Джуртха тюшеди. Нарт Сибилчи, Джелмауузну ичин джарыб, от солутхан ырхымларын чыгъарыб, кебдириб, кюкюрт бла ийлеб, нартлагъа керек кюннге отула болурча къуу эттенди, отлу садакъ атарча эттенди. Джер джюзюн сагъайтхан ючайрыбашны кычырыкъ-сыйытын эшттен кёсе Бурунгук бла сегизайрыбаш отджаудур, сибил нартланы такыр тюб этейик деб, ючайрыбаш отджаудурладан джюзюсюн хазырлаб, сибил нартланы кюл-кёмюр этиб, юслерине Минги Тауну аудуруб къайтыгъыз, — деб ашыргъандыла.

Джюз отджаудур да, кюкюрей, дауур эте келиб, сибил нартланы джурту Минги Тауну саудан къуршалаб, кюйдюрейик, джалын ийислери чыкъмазча, тауну юслерине аудурайыкъ дей, гюрюлдей, базымлы къычыра, нартлагъа даулу мурулдагъандыла. Деу сибил нартла да базангюр атлай, къаугъа кёллю болуб, алагъа тюберге уллу-гитче къалмай чыкъгъандыла. Батыр нарт Си-билчини отоугъа киргенли эки кюню толгъан бийчеси, нартланы Джюзен кюню ариу Кюнкъыз келинчик да чыкъгъанды. Ол, кюнча тийиб, нартланы джуртуна джылыу бериб, нартлагъа къарыу, тин бергенди. Джелмауузла уа, Кюнкъызны кёргенлей, аны ариулугъундан кёзлери къамаб, тиллери тартыныб, тинлери кетиб, джюреклери къалтыраб, уюб-уюб, орунларындан тебалмай къалгъандыла.
Нартла да, алгъын Сибилчи атыб ёлтюрген отджаудурну отлукъ ырхым къууундан ючатар садакъларын джерлеб, уюб тургъан джюз Джелмауузну атыб-атыб, джандырыб, кюйдюргендиле. Минги Тауда ала уюб кюйген джерле къызгъыч тыбырла болуб, бюгюнлюкде да алайлагъа не къар къонмайды, не чёб чыкъмайды деген айтыу да барды.

Джюз отджаудурну хорлам бла къайтырына ийнаныб тургъан Бурунгук бла деу Джелмаууз, сакълай-сакълай тёзюмлери тауусулуб, къыйынлаша, не болду экен, барчы, къараб кел, — деб, ючюнчю кере Байчыны джибередиле. Байчы, барыб, Минги таудан тёбен къараб, нартланы тойларын, хорлам къууанчларын кёрюб, отджаудурланы да къызгъыч кюл болуб кюйгенлерин кёрюб, дженгил ызына къайтыб, Бурунгук бла деу отджаудургъа билдиргенди. Ол ачы хапарны эштген Бурунгукну джаны къыйылыб, ачыйды. Джелмаууз да андан бек ачыб, джюреклери чанчады, хыйла-хыйы излей, бир-бири бла кенгешиб, дагъыда бир амал табыб, хош болуб, джюреклерин былай деб басадыла:

— «Сизге джерни Кюн батхан къыйырындан отджаудурланы ийиб тургъан, алайыны бийджеги Бурунгукну энтда иерикди, ол ийгинчи, ары барыгъыз, аны бла сермеширге, керти нартла эсегиз», —деда Минги Тауну тёппесинден энишге аман кюнлерине къычыр. Ала, ары кетселе, къайтмаз болурла, биз да накъут джуртну иеси болурбуз, — деб, биягъы Байчыны джибередиле.
Байчы да мычымай, танг аласы бла сибил нартлагъа келиб, Бурунгукну хыйласын айтыб ачы-ачы къычырыб, уллу той-тоюкъдан сонгра солугъуб джукълагъан нартланы уятханды, сёзюне тынгылатханды.
Деулюклери, батырлыкълары селен, джукъгъа терилмеген алчадакъ сибил нартла Байчыны къуугъун сёзюне териледиле, джуртну Дебек нартха аманат этедиле, кеслери уа, кёсе Бурунгукну излей:

Нарт Сибилчи башчылыкъ этиб бара,
Сибил нартла джортууулгъа чыкъдыла.
Узакъ къыйыр джоланнга хорламлы джетиб,
Андан ары барыр джер болмай, тохтадыла.
Ала джыл джарымны алайын къонушсунуб,
Кёсе Бурунгукну табмай, мычый турдула,
Кюнню да суугъа чёге батханына къарай,
Дагъыда излей, табар умутлу джашадыла.
Кюнлени биринде уа сыйлы Кюн бата тебреб,
Нарт Сибилчиге сюйюмчю айта, къууанчлы батды.
Сибил нартла Сибилчиге улан туугъанын
Танг да, аланы джол тартаргъа чакъыра, атды.

Сибил нартланы Кюн батханнга кетгенлерин эштген кёсе Бурунгук, къууанч тыбырлы болуб, оналтыкъулакъ, сегизкёз, сегизбаш отджаудур Джелмауузгъа: тебре, кесим барлыкъма, — деб, Джелмауузгъа миниб, келиб Накъут-Дорбунну аллында Джерлениб, Джелмауузгъа да: «Сен а Минги Тауну тёппесине миниб, къараб тур. Бу джуртда къалгъан нарт юзюкден бир хата чыкъмасын», — дей, кеси Накъут-Дорбунну эшигин сакълагъан Дебекге  барыб, анга даулу сёлешиб, эшикни ач, мени ары кирме къой, Накъут-Дорбун меникиди энди. Мен Бурунгук бийджекме, дорбунну накъутун, алтынын, ёзге байлыгъын кёрейим!» — дегенд.

Нарт Дебек да, сёз салмай, Накъут-Дорбунну эшигин ачыб, Бурунгукну ары кирме къоюб, дорбунну бекгич, къадама эшигин бегеуюл джабханды. Накъут-Дорбунну байлыгъына эси кетген Бурунгук, несин да билмей, несин да унутуб, дорбун ичинде айлана, къарай туруб, бир алада эсин джыйыб, эшик таба мыллык атханды. Алай а, чыгъалмазын ангылагъан Бурунгук, узунгук бурну бла сызгырыб, Минги Тауну тёппесинде чёкген, нени да эшитиучю деу Джелмауузгъа эшитдиргенди. Ол да сау дунияны сагъайтыб, ёкюрюб: «Сау джан къоймай, джутама, джуртугъузну кюйдюреме, джерни джюзен бийджеги Бурунгукну бошатыгъыз, айтханына сыйыныгъыз, олду энди Накъут-Джуртну ийеси! — деб гюрюлдей, от джаудуруб, бир къауум джерлени кюйдюрюб,  тютюнлете, къоркъуу салгъанды.

Сибилчиге туугъан,
Эмчек эме тургъан,
Бёкгюр нарт улан,
Болуб ёрге туран,

Джелмауузну ачы ауазына сагъайыб, джюрексиниб, созулуб, керилиб, мазаллы бир деу нарт болуб, секириб тургъанды. Анасы ариу Кюнкъызгъа: «Анам, бир сауут-саба этерем!» — дегенди. Сегизатар садакъ джаяны шынтысын къаты тартыб, джыйгъанды. Садакъ окъларын да ырхым къуу бла джерлеб, Къала-Тауундан эшикге чыкъгъанлай, анасы да ызындан чыгъады.

Ала, Минги Тауну тёппесин белкъау этиб, къазыб, ачыуланыб, гыйы-гыйы къаяланы къобара тургъан Джелмауузну кёредиле. Ариу Кюнкъыз нюр чырайын тийириб, Минги тауну ортасын айры эте от солуй тургъан Джелмауузну уютуб, къарышдырыб, солугъан отун сууутханды. Нарт уланы да сегизатар садагъындан сегиз окъну учургъанды. Отлу окъла тийген Джелмаууз кёбюб, шешиб, дингиз болуб, къызыб, атылыб джарылгъанды. Минги Тау да андан бери эки башлы болуб къалгъанды дейдиле.

Сибил нартла да, чаба-джорта, Сибилтиге джетгендиле,
Сибилтиде къонушлары — Минги Таугъа келгендиле,
Тауну айрысын кёрюб, нек болгъанын билгендиле,
Къууанч, тоюкъ къура, Къала-Таууннга киргендиле,
Туугъан нарт уланнга Ёрюзмек аталыб,
Бир кюннге ёсюб, деу нарт болгъанын кёргендиле.
Эркли асселикде туууб ёсген Ёрюзмек,
Къала-Тауунда ишлейд ёрюз, теджюк керек,
Джолгъа чыгъаргъа керек кюннге болурча бек.
Сонгра не эрклиги, не асселиги болмагъан биреу,
Ол а Бурунгук, тилеб, Къала-Таууннга киргенди,
Излей келиб кесине, джалынчакъ кюннге, тиреу,
Ёрюзмекни да ким болгъанын ол алайда билгенди.
Ёрюзмекден джанына джашау, турукъ тилегенди,
Тарыкъ джерин да сеннге берейим, дегенди,
Аны кёлюн чапырыргъа дыгалас излегенди,
Алай а Ёрюзмек аны да хош, табу кермегенди.

Кёсе Бурунгук да аны ангылаб, «Тарыкъ таулада Бугьоулу-Дорбунда джашырылыб тургъан хеттиу бийни къызы дуния сейири ариу Аргуну да берейим!» — деб дагъыда джалыннганды.

Ёрюзмек да сибил нартланы бир бёлеги бла Тарыкъ таулагъа баргъанды. Бугьоулу-Дорбунда кюн кёрмей джашагъан ариу Аргугъа бошлукъ бериб, алайда аны бла джашай, тарыкъ сибил нартланы ёрюзю болгъанды.
Кёсе Бурунгукну уа сибил нартла, накъутдан тойсун деб, Накъут-Дорбунда иштенекде ишлетир ючюн, сау къойгъандыла. Нартланы джурту Къала-Тауунну уа Къонуш-Джуртда къала тюбю бюгюнлюкге деричин сакъланнганды дейдиле.

1979 джыл, июнну 12-си.




                ЁМЮРЛЕДЕН ТАХСАЛА

21 Заказ № 412

                Ёмюрлени тахсаларын билейик

                БУРУННГУ ХАЗАР ЭЛЛЕЗИ
                ЭМДА
                БИРСИЛ КЪАРАЧАЙ ЭЛЛИК

                Он мингар джыллардан джазмалар эсгерилген биликлер

                КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАРНЫ
                XVI ЁМЮРГЕ ДЕРИ
                ИСТОРИЯСЫНДАН ЭСГЕРТМЕ

21*

                МЕНИ ДЖАНГЫДАН ДЖАРАТХАН КЪУУАНЧ

1958-чи джыл мен, аурукъсунуб, Черкесскеде шахар поликлиникагъа бардым. Регистратурада берген талонларында Калмыкова деб врачны тукъуму джазылыб тура эди. Кёзюуюм джетиб, кирдим. Алаша бойлу, джылы келген тиширыу «тукъумунг къалайды?» — деб сорду. Айтдым. Олсагъатлай огъуна: «Хасанланы Магометни билемисе?» — деди. «Огъай, кимди ол?» — дедим. Калмыкова, кёзлеринде джыламугъун сюрте, Магометни замансызлай, ажымлы ёлгенине ачыгъанын билдире:

— Къарачайны историясын джазар мураты болуб, бек багъалы материалым барды деучен эди. Алай а не келсин, муратына джетмеди. Ол мени татлы танышым, тенгим эди. Бир кюн тенг къызым да, мен да, Магомет чакъырыб, юйюне, тургъан квартирине олтура барыб, сёлеше келиб, ол бизге эки китабны кёргюзген эди. Тышлары териден салыныб. Бири уллуракъ, бир тюрлю знакла бла джазылыб эди, экинчиси уа гитче китабчыкъ, араб буквала бла джазылыб эди. Магомет: «Бу китабла Къарачайны историясын бек бурунладан бери джазаргъа мадар берлик китабладыла. Къарачай халкъны бек сейир историясы барды, бу китабланы бизге табылырча асыраб, туудукълагъа белгили болурча этген уллу атабыз Хасаннга да къор сёзюн айтырчады», —дей эди ол, деб Калмыкова сёзюн бошады. Алай бла Магометни атын биринчи кере алайда эшитдим.
Арадан джыл ётдю. Сокъур ичегим ауруб, операция этдириб, больницадан чыгъыб, Карачаевскеде атамлагъа бардым. Бычакъ ауузундан сау-саламат къутулгъаныма атам къурманлыкъ этиб, кёб адам джыйылды. Джыйылгъан адамланы ичинде бир базыкъсюек, джассыбет, джассыкъол, келбетли акъсакъал къартны кёрюб, джитирек къарадым. Къарагъаным да аны ючюн эди, мен ол адамны биринчи кере кёре эдим. Бираздан биз танышдыкъ. Ол Хасанланы Сосланбек афенди болгъанын билдим. Бизни танышханыбыз огъур аякъ алды. Кебню кёрген, кёбню билген, оюмлу къарт кёб хапар айтды. Мени талай сорууума да джууаб берди. Калмыкова айтхан эсиме тюшюб, Магометни таныймегиз, деб сордум. Игит да таныйма, — деди Сосланбек. Бизни ушагъыбыз кёбге созулду. Сосланбекни арабча, къарачайча да окъуй, джаза билгенин, афендилик да этгенин ангыладым.

«Къарачайны буруннгу джашауундан билгенигиз, эшитгенигиз бармыды?» — дедим. «Къарачайны буруннгу джашауундан хапарлы этерик кёб зат джазылыб сакъланнган мехкеме юйю болгъанды, аны тау юзюлюб келиб басыб, къуру ат илкични тёппеси кёрюне къалгъан эди. Юйню кесин а джер басыб, дуппур этиб къойгъанды», — деди ол. «Сора къачан бола турады ол зат?» — деген сорууума: «Бек эртде болгъанды, меннге да атамы атасы айтыб билеме», — деди. «Ол хапарны алимле билемидиле? Археологлагъа айтыргъа керек эди», — дедим мен. «Алимлени джазгъанлары да иги затладыла, алай а кертиге келишген зат кёрмейме», — деди Сосланбек.

«Кертиге келишген» деген сёзю эсими кёб затха бёлдю. «Алимле джазгъан керти тюл эсе, кертисин къайдан табайыкъ?» — дегенимде: «Хар затны кертиси болады, аны да барды кертиси», — дегенинде ол, «Магометде Къарачайны историясындан джарагъан материалы бар хапарын айта эди Калмыкова, андан билген затыгъыз а бармыды?» — деб сордум. «Магометни уа ол ишни юсюнден уллу мураты бар эди, болмады ансы», — деб, Калмыкованы сёзюн къайтаргъанча айтды. Алай бла Сосланбекни таныб, атамлагъа келгенден-келгеннге неда джууукъгъа-тийреге къууанчха баргъан джерде тюбей, ушакъ эте, илеше, сыйын кёре, ангылагъан адамгъа санагъанымы джашырмаучу болдум. Бизни ушагъыбыз кёбюсюне Къарачайны буруннгу джашаууну юсюнден барыучан эди.

1964-чю джыл атам ауушуб, кемик дууасына джыйылгъан эдик. Сосланбек, мени къатына чакъырыб, заманынг болса, бизге бир келсенг, деб, мени алагъа барлыгъымы кереклиге санагъанын билдирди. Алай а, джумуш-сылтау чыгъа, Сосланбекге къысха барырча болалмадым. 1969-чу джыл сентябрда мен Мара аягына ишим болуб баргъан эдим да, Сосланбеклеге да къайтдым. Юйде кесинден сора киши джокъ, тюш намазын эте тура. Мени келгениме уллу къууаныб, разылыгъын билдире, тынчлыкъ, эсенлик соруб, «адам алай да бир этеди», — деди.

Биз, сёлеше келиб, мени «Ленинни байрагъы» газетде чыкъгъан къарачай-малкъар халкъны историясыны юсюнден джазгъан статьямы хапарына кёчдюк. Сосланбек: «Иги затны джазгъанса, алай а кертиге келишмейди», — деди. «Алай джазылса да, былай джазылса да, тюзю тюл эсе, не этерге керекбиз? Сосланбек, тюз тюлдю деб олтуруб турсакъ, бизге ким тюзюн табар? Халкъны уа историясы джазылыб, белгили болургъа керекди», — дедим. Сосланбек, къапталыны ич кёкюрек хурджунундан эмен ичирилген териден тышчыгъы эски болгъан китабчыкъны чыгъарыб, ачды. Китабчыкъны ичинде къолдан ууакъ, ариу джазылыб, эски-сары тюрсюн бетлени ачыб-ачыб кёргюздю. Мен джити къарадым, алай а не келсин, араб буквала (харифле) бла джазылгъанны окъуй билмейме. Сосланбек, меннге къараб: «Мен сени таныгъанлы, хар сёзюнг Къарачайны буруннгу джашауу деб тураса, мен ангылагъаннга кёре, сен къарачай халкъны буруннгу джазыууна эс уллу бёлесе. Кёб сагъыш этгенме да, сени бир иги къууандырайым деб, кёлюме алай келгенди. Деменгили кёзден къараб, деменгили сакълаб, джазыб, джарашдырыб, чыгъарыб, халкъны кеси историясында кесин кёргюзе биллик эсенг», — деди. «Сиз айтханча, керти багъалы зат эсе, джанымдан эсе да багъалы кёрюб, бек деменгили сакъларма», — дедим.

Бу Магометни атасы Абдурахманны (Ачакку – чам аты) уллу атасындан къалгъан зат болуб, Ачакку сакълаб, Магометге бергенди. Артда Магомет Къарачайны историясын джазама деб тургъанлай, къыйын джылла болуб, къарнашы Османнга асыра деб бергени бла, ажымлы ёлюб кетгенди. Ол ёлюгю Черкесскеде асыралгъан эди да, мен нёгерим бла барыб, къабырын къазыб, ёлюгюн алыб келиб, Хурзукда асырагъан эдик. Ол къыйын джыллада китабчыкъны Осман да меннге: асыра, джашчыкъ ёссе, бир затха джарар, — деб, бек тилеб берген эди. Къыйын заманла болдула. Биз Орта Азияда, Османны юйдегиси да Азербайджанда джашаб, энтда тюбешмей турабыз. Османны джашы окъуб, билим алгъан хапары барды. Къонакъгъа келемени чыгъады, келсе, берликме. Атасы Османны осият тилегин толтурлукъма, —деди Сосланбек. Сонгра Ачаккуну уллу атасына уллу атабыз Хасанны китабчыгъы болуб къалады. Хасанны къарачайча аты Баюрду. Баюр къумукъгъа муслиманча окъургъа баргъанында, къумукъ Алийни къолунда окъугъанды. Алий Байургъа арабча Хасан атны (ариу, ашхы деген сёз) атагъанды. Хасан, окъууун бошагъандан сора, Алийге кюеу болады. Алий кюеую Хасан бла, юйдегисин да алыб, Къарачайгъа кёчюб келеди. Ма ол заманда Хасан мехкемеде ишлеген кърымлыдан алгъанды. Хасан афендини юч уланы болады. Мусса, Исса, Хызыр. Хасан афенди ёлгенден сора, бу китабчыкъ Хасанны башха китаблары бла биргелей аны тамада джашы Муссада къалады. Муссаны да юч уланы болуб (Ибрагим, Осман, Исмаил), китабла Османнга бериледиле. Артда уа китабла аны уланы Магометге къала-дыла. Магометни тёрт уланы болады. Абдурахман, Мусса, Бийаслан, Окъуб. Китабла уллу атабыз Хасан афендини къачы бла сакълана, Абдурахманнга (чам аты Ачакку) бериледиле. Ачаккуну эки уланы болуб, Осман тамадасы, Магомет — гитчеси. Бу бизге белгили болгъан китабчыкъ, ол табылмай къалгъан китаб да, Магомет окъуб билим алгъандан сора, атасы Ачаккудан анга тюшедиле.

Алай а халкъын бек сюйген, таза, ачыкъ иннетли Магомет муратына джетмеди. Къарачайны ёмюрледен бери келген, Къазакгы улу Ботай акка джазгъан джашау джолу, ёмюрлери тас боладыла. Магометден Османнга кёчюб, андан Сосланбекде бек сакъланнган, бу бизге белгили болгъан, Ботай улу Барлыу джазгъан китабчыкъ да бизге Къарачайны буруннгу джашауундан бек кёб хапар айтады.

Сосланбекге, мехкеме не затды деб, сордум. Къарчаны заманында Къарачайда «элмекемен» деб халкъны оноу юйю болгъанды. Анга Къарчаны къайын атасы Ботай улу Барлыу башчылыкъ этгенди. Къарачай муслиман диннге къайтхандан сора, элмекемен мехкеме болады. Анда Къарачайны Къарчагъа дери джашауун, Къарчаны заманында джашауун Ботай улу Барлыу джазгъанды. Мехкеме (элмекемен) эм алгъын Къарт-Джуртда болгъанды. Артда мехкемени хурзукчула бизге деб, учкуланчыла да бизге кёчерге керекди деб, дау чыгъыб, тарт-соз башланнгады. Алай а юч элден да джамагъат джыйылыб, кенгешиб, мехкеме юйню юч элни ортасына кёчюрюрге келишиб, юч элге да бирча болур деб, джангы мехкеме юй ишленнгенди. Мехкеме ары кёчгенинде, мехкемеде къагъытчы болуб ишлеген Кърымдан келген адам болуб, элден кенгде ишлерик тюлме деб, ёпкелеб, Ботай улу Барлыуну джазгъанларын да алыб, кетер умутлу болады.
Сосланбек бизни хапарлы этгеннге кёре, ол кърымлы Къарт-Джуртда Хасан афендини юйюнде тургъанды. Кърымлыны керти кетер акъылын таныгъан Хасан афенди, китабланы ол кёзюуде кърымлыдан тилеб, уллу багъа бериб алады.

Калмыкова айтхан да керти эсе, Сосланбек айтыугъа кёре да, китабла аллындан эки болуб, Магомет ёлген кёзюуде уллусу тас болады. Гитчеси уа Османда къалыб, сакъланыб, Сосланбекге тюшеди. Алай эсе, китабланы гитчесин Магомет, сакъла деб, Османнга береди, уллусу уа Магометде къалыб, аны ёлгени бла тас болады десек, Магометни ажымлы ёлгенини баш чуруму ол китабны юсю бла болурму деген оюм келмей къалмайды. Сосланбек бу гитче китабчыкъдан сора китаб кёрмегенди, айтыб эшген болмаса.

Мен ишекли болгъаннга кёре, ол уллуракъ китаб Къазакгы улу Ботайны буруннгу тюрк-хазарча джазгъан китабы болуб, Ботай акка ёлгенден сора, джашы Барлыуда къалыб, сакъланыб, Къарачай элликни арлез ассалезини элмекеменинде болуб, андан кърымлыны юсю бла Хасан афендиге тюшюб, Магометни къолундан тас бола тура болурму? Магомет айтыудан эштиб, Сосланбек билдиргеннге кёре, Магомет Къарачайны историясын джазар къайгъыда болуб, къайры эсе да тёбен (Москвамы, Ленинградмы) барыб,  кимлеге эсе да тюбеб, алагъа китабланы хапарын айтыб, кёргюзгенди. Ала да анга китабланы кърал джюкге бер, мында къой, деб къысхандыла. Алай а Магомет бермей кетгенди. Алагъа кёргюзгенине сокъураныб, «иги этеме дедим да аман этдим», — деб, ачыгъаны эсимдеди аны, дейди Сосланбек. Алай эсе, китабха сууукъ къол джетген болурму, демей къоялмайбыз. Магометни ол кёзюуледе Къарачайны историясын джазар иннети болгъанын Орусланы Аминат да кесини «Ёмюр танышланы сагъыныу» китабыны 102 битинде ариу ангылатады.

— Осман китабчыкъны меннге бергенден сора, — дейди Сосланбек, деменгили джерде асырай туруб, 1941-чи джыл хурджунума салыб, Бийчесыннга, къошха кетген эдим. Кюн исси болуб, къапталымы тешиб, хурджунумда китабчыкъны унутуб, къапталны ат джерни юсюне атыб, атны отларгъа джибергенимде, китабчыкъ, къапталны хурджунундан тюшюб, тас болады. Кёб изледим, — табалмадым. Арадан эки-юч кюн ётеди. Бек уллу ачыб, къыйналыб тургъанлайыма, бир таныш сюрюучю китабчыкъны табыб, келтириб береди. Этген адамлыгъы ючюн бюсюреу сёзюмю айтыб, къозу кесиб, сыйладым аны. Андан бери китабчыкъ деменгили асыралыб, биргемеди, — дейди Сосланбек. «Бу заманнга дери алимлеге билдирмей къалай тургъанса?» — дегенимде, «Джашчыкъ ёссе, анга берирсе», — деб тилеген эди да Осман, аны тилек сёзюн бузалмадым. Аны бла къалмай, къыйын заманла болуб, таблыкъ болмайын тургъанма», — дейди ол.

— Китабчыкъны меннге берсенг, джазыб алыр эдим, — деб тилеген сёзюмю Сосланбек бир да огъурамады. «Аны орну барды, дедим да, джазыб алама дей эсенг, мен окъуб, алай аллыкъса», — деб джууаб берди. Кеч болгъаны себебли, ол кюн сёзюбюз аны бла бошалды.

Эртденбла эртде келиб джазыб алырымы Сосланбекге билдириб, къанат битиб, Карачаевскеге ётюб, эгечимде кече къалыб, санларымы, джюрегими къууанч басыб, кёзюме джукъу кирмейин, тангым алай атыб, эртденбла Сосланбеклеге келдим. Тетрадь къагъытны биринчи бетине «1969-чу джыл, сентябрны 24-ю» деб джаздым. Араб харифле бла джазылгъан, къарачай тилге тюгел таза келишмеген сёзлени Сосланбек окъуб башлады. Мен да джаза башлаб, бир сёзюн эки-юч окъутдуруб, ол кюн ётюб, экинчи кюн сагъат онбешлеге 23 сорукатлы китабны 10 сорукатын джазыб алдым. Сосланбекге къаллай сёз бла бюсюреу этерге билмей: «Къыйнадым, къыйынынгы унутмам, халкъ да унутмаз, — деб, анга эсенлик, узакъ ёмюр, саулукъ тилеб, джолланыб, кёмюр ташыгъан машинагъа миниб, асыры къууаннгандан Къобан-Къалаус канал кёлге (Головнойгъа) къалай джеттеними билмедим. Шофергъа тохтат деб, ашыгыш тохтатдырыб, тюшдюм. Кёлню бойнунда, тереклени ичинде, суу джагъагъа барыб, хансха тёнгереб, сабийча, бурулуб ойнадым. Джерим, джуртум джангыдан джаратылгъанча болуб, эсим, акъылым ёмюрлени теренине кетдиле. Кёз кёллерим джер джюзюн аулаб чыкъдыла. Кесиме ант бердим, антыма тёзюмлю, тутхучлу болур ючюн «ант, тёз» деген сёзледен Анттезли тукъум атны джюрютюрге, аны кесиме джол негерлик этерик белгиге санадым, халкъымы сейирлик историясын оюмлу джазыб ишлерге таукеллик берир дегенни турсун кёрюб.

Сосланбекден бу историяны джазаб алыб, аны бла танышхандан сонгра сабий джылларымда атамы анасы айтыучу «Кюннгебар», «Хазар-Окъ», «Бойранкъыз», «Сибилгюл» эртдегил тауран хапарла, нарт айтыу «Кёсе Бурунгук», дагыда башхала эсиме тюшюб, джашауну, ёттен ёмюрлени терен тинте, сюзе башладым.
Багъалы халкъым! Энди Къазакгы улу Ботайны, Ботай улу Барлыуну, Бантау Толгун чаушюгюрню джазгъанларындан джазылыб алыннган текст бла танышыгъыз.



СИБИЛТИНИН КЪАРАДЖУРТ СИБИЛЛАН
ХАЗАРЛАР БИРСИЛ КЪАРАЧАЙ
ЭЛЛИГИНИН ЭЛМЕКЕМЕН
АРЛЕЗ АССАЛЕЗИНИН
ИЛКИ БИЛИКЛЕР ДЖАЗЫРЛАР
ДЖАЗМАРЫН
БОТАЙ УЛУ БАРЛЫУ АЛСЫРЛАДЫ.

СИБИЛТИ ДЖЕРЛИГИНДЕ КЪАРАДЖУРТ
КЪАРАЧАЙ ХАЗАРЛАР,
КЪАРАЧАЙ КЪОЙМАНЛАР, КЪАРАЧАЙ
АЛАНЛАР ХАКЪЫННАН,
АКЪАДЖУРТ ТЮЗГЕР ХАЗАРЛАР
ХАКЪЫННАН
ДЖЕНКИ ДЖАЗМАР БИЛИКЛЕР

БИРИННИК БИЛИКГИР СОРУКАТ

Менин атам Къазакгы улу Ботай хазарчелик румчелик арапчелик билимин билген атам меннге хазарчелик румчелик билимин юйретеген биз къыйрым джеринде кичер хазар джерлигинде къарасуу къалада джашасагъанбыз хазарлар урзюгюнюн къыйрымман къауумуннан турабыз атам Ботайнын хазарлар хакъыннан хазарчелик румчелик кеп джазмар джазырларын биликлерин окъудум атамы хазарлар хакъыннан дженки джазмар биликлериннен кеменник.
Бизни илки буруннак туначларыбыз тинсир эллезини джети тинсир эллигинин элбасаны болгъан албуруннак тинсир урзюгюннен элликлер

КЪОНБАН ЭЛЛИГИ ДЕУЛЕЗ ЭЛЛИГИ
УЗАБАН ЭЛЛИГИ
КЪАЗМАНАК ЭЛЛИГИ КЮЙЕДЖИК ЭЛЛИГИ
КЪАНДЖАЙ ЭЛЛИГИ
КЪЫЙАРГУ ЭЛЛИГИ

ЭКИ ТИНСИР ЭЛБАСАН КЕСЕБИ

КЮННЕБАР ТИНСИР ЭЛЛИКЛЕР

КЪАЗМАНАКЛАР КЮЙЕДЖИКЛЕР КЪАНДЖАЙЛАР
КЪЫЙАРГУЛАР
ДЕУЛЕЗ УРЗЮГЮ БИЙЕСЕН ДИЕБИЛЛЕР
ДЕУЛЕЗ УРЗЮГЮ АРТАН ДИЕБИЛЛЕР


КЮНТЕРИК ТИНСИР ЭЛЛИКЛЕР

КЪОНБАНЛАР ДЕУЛЕЗЛЕР УЗАБАНЛАР
ЮЧ КЮНТЕРИК ТИНСИР УРЗЮГЮНЮН

ЭЛБАСАНЛАР ЁЗСЕНТИ

тюнгерик бийесен диебиллер тангерик артан диебиллер тангерик джайыкъ сибиллер тонгерик адыл сибиллер тонгерик адыл булгъарлар донгарт сибиллер сибилти гурт сибиллер сибилти гурт къойманлар сибилти айыкъ булгъарлар тюнайыкъ къонджукъ булгъарлар тюнгерик сибилант сибиллер сибилти нарыт сибиллер тюшгерик мёнгюртю сибил субанлар тюшгерик мёнгюр сибиллер мёнгюртю сибил къодур алпсиллер тюшгерик мёнгюртю юнгюр сибиллер мёнгюртю саныкъ сибиллер сибилти базымта сибиллер базымта сибил эбазлар мёнгюртю эритча сибиллер тюшгерик тарыкъ сиэбазлар мёнгюртю эритча сибиллер тюшгерик тарыкъ сибиллер донгал къойманлар дюпнебур къойманлар сибилант къойманлар.


ТЁРТ КЮННЕБАР ТИНСИР УРЗЮГЮННЕН ЭЛБАСАНЛАР

Къазманак санбеиклер къазманак тюркеиклер къазманак сирейиклер кюйеджик кипчаклар кенеслер къанджай ойсарышлар къанджай басангетлер къыйаргу къыргъызлар къыйаргу азманлар къыйаргу азман тюнайыкъ апарлар къазманак урзюгю сирейик гунневарлар диебил бийесен гунневарлар.

СИБИЛТИ ДЖЕРЛИГИНДЕ ДЖАШАЙЫР СИБИЛЛАН ЭЛЛИКЛЕР

Акъаджуртда джерекген хазар-окъ эллиги къараджуртда джерекген сабар-окъ эллиги айыкъ джеринде джерекген булгъар эллиги къобан донгал джерлигинде джерекген къойман эллиги донгал джерлигинде джерекген алан эллиги.

БУРУННАК ГУННЕВАР ЭЛЛЕЗИНИН ТИНСИР УРЗЮГЮННЕН ЭЛБАСАН КЕСЕБИ

Къонбан урзюгю къойманлар деулез урзюгю сибил хазарлар деулез урзюгю сибил сабарлар узабан урзюгю сакгы дулазлар узабан урзюгю сакгы булгъарлар къанджай урзюгю ойсарыш оз-аланлар къанджай урзюгю ойсарыш аланлар къанджай урзюгю ойсарыш азсымлар къанджай урзюгю басан-гетлер кюйеджик урзюгю кипчаклар кюйеджик урзюгю кипчакъ къыйманлар кюйеджик урзюгю кенеслер къыйаргу урзюгю къыргызлар къыйаргу урзюгю азманлар къыйаргу урзюгю тюнайыкъ азман апарлар деулез урзюгю бийесен диебил ойгъурлар деулез урзюгю артан диебил ойгъурлар къазманак урзюгю тюркейик тюрюклер къазманак урзюгю санбийик гунневарлар къазманак урзюгю сирейик гунневарлар деулез урзюгю бийесен диебил гунневарлар

ХАЗАР ЭЛЛЕЗИНДЕ ДЖЕРЕКГЕН ЭЛБАСАН УРЗЮКЛЕР

Акъаджурт тюзгер хазарлар къараджурт къарачай хазарлар къараджурт къарачай сабарлар джайыкъ хора хазарлар адыл хазарлары донгал хазарлары булгъарты хазарлары къыйрымман хазарлары къыйрауз хазарлары эрус хазарлары къыйып хазарлары айыкъ къойманлары айыкъ булгъарлары къараджурт къарачай къойманлары донгал къойманлары донгарт къойманлары сибилант къойманлары донгарт базынаклары къараджурт къарачай баджаклар акъаджурт базынаклар къараджурт къарачай аланлар къараджурт къарачай ассымлар джайыкъ джеринде джереккен кипчаклар хора джеринде джереккен кипчак къыйманлары адыл джеринде джереккен кипчак къыйманлары, сибилтиде джереккен кипчак къыйманлары сибилтиде джереккен кипчак нокъайманлар айыкъ джеринде джереккен кипчак айдыкълары айыкъ джеринде джереккен чик урзюгю мастыкълар донгарт джеринде джереккен дуккурлар музкъоба джеринде джереккен салпин сууобурлары музкъоба къыйрангу салпинлер музкъоба тюнгерик мырдаклар къыйрауз даккулар эрус джеринде джереккен мырдаккы къачымлар донгарт догъурлар къараджуртда джереккен парсыкъ араммейиклар парсыкъ тюйегейлер.

СИБИЛТИНИН ХАЗАР ХАГАНЛАР
АЛСЫРЫННЕН АЛТУРУН БИЛИКГИР КЕМЕННИК

САБУР ХАННЫН ХАНТУРУН АКЪАДЖУРТ ХАЗАР-Окъ ЭЛЛИК ДЖЕРИ
БАЛГУР ХАННЫН ХАНТУРУН КЪАРАДЖУРТ CAБАР-ОКЪ ЭЛЛИК ДЖЕРИ
ХАЗАР-ОКЪ ХАННЫН АКЪАДЖУРТ КЪАРАДЖУРТ ТЕМИРКЪАН КЪАЛА ХАНТУРУН БИРСИЛ ДЖЕРИ
ХАЗАР-ОКЪ ХАННЫН КЪЫЗЫ БОЙРАНКЪЫЗНЫН ТЕМИРКЪАН КЪАЛА ХАНТУРУН АКЪАДЖУРТ ХАЗАР ЭЛЛИК ДЖЕРИ
БАЛАКЪ ШАТБЕКНИН КЕЛЛИДЖУРТ ХАНТУРУН КЪАРАДЖУРТ САБАР ЭЛЛИК ДЖЕРИ БАЛАКЪ ШАТБЕКНИН БОЙРАНКЪЫЗ ХАННЕЙНИН АЛХАНДЖУРТ КЪАЛА ХАНТУРУН БИРСИЛ ДЖЕРИ
БОЙРАНКЪЫЗ ХАННЕЙНИН АЛХАНДЖУРТ ХАНТУРУН БИРСИЛ ДЖЕРИ
АЛБАКЪ ХАННЫН БЁЛЕНДЖЕР ХАНТУРУН БИРСИЛ ХАЗАР ЭЛЛЕЗИК ДЖЕРИ
ХАДЖАР ХАННЫН АЗТАРАГЪАН ХАГАНТУР ХАЗАР ЭЛЛЕЗИ

ОЗБУЛАН ХАГАННЫН КЪАЗДЖАРАН ХАГАНТУР ХАЗАР ЭЛЛЕЗИК ДЖЕРИ
КЪОЗБУЛАН ХАГАННЫН МАЛДЖАРАН ХАГАНТУР ХАЗАР ЭЛЛЕЗИК АКЪАДЖУРТ КЪАРАДЖУРТ ДЖЕРИ
ОКЪБУЛАН ХАГАННЫН КЪАЗДЖАРАН ХАГАНТУР ХАЗАР ЭЛЛЕЗИ
ЭЛБУЛАН ХАГАННЫН МАЛДЖАРАН ХАГАНТУР АКЪАДЖУРТ КЪАРАДЖУРТ ДЖЕРИ
ДЖЮЗЕЛИК СЫЙАРУН АЛПБУЛАН ХАГАННЫН ЁРЮЗ АССАЛЕЗИНИН КЪАЗДЖАРАН АРЛЕЗИК ИТИЛ ХАГАНТУР ХАЗАР ЭЛЛЕЗИ
ДЖЮЗЕЛИК СЫЙАРУН ОБАДИЙ ХАГАННЫН ЁРЮЗ АССАЛЕЗИНИН КЪАЗДЖАРАН АРЛЕЗИК ИТИЛ ХАГАНТУР ХАЗАР ЭЛЛЕЗИ
ДЖЮЗЕЛИК СЫЙАРУН ЁЗЕКИЛ ХАГАННЫН ЁРЮЗ АССАЛЕЗИНИН КЪАЗДЖАРАН АРЛЕЗИК ИТИЛ ХАГАНТУР ХАЗАР ЭЛЛЕЗИ
ДЖЮЗЕЛИК СЫЙАРУН МАНАС ХАГАННЫН ЁРЮЗ АССАЛЕЗИНИН КЪАЗДЖАРАН АРЛЕЗИК ИТИЛ ХАГАНТУР ХАЗАР ЭЛЛЕЗИ
ДЖЮЗЕЛИК СЫЙАРУН ХАНУККА ХАГАННЫН ЁРЮЗ АССАЛЕЗИНИН КЪАЗДЖАРАН АРЛЕЗИК ИТИЛ ХАГАНТУР ХАЗАР ЭЛЛЕЗИ
ДЖЮЗЕЛИК СЫЙАРУН ИСХАКЪ ХАГАННЫН ЁРЮЗ АССАЛЕЗИНИН КЪАЗДЖАРАН АРЛЕЗИК ИТИЛ ХАГАНТУР ХАЗАР ЭЛЛЕЗИ
ДЖЮЗЕЛИК СЫЙАРУН САУБУЛАН ХАГАННЫН ЁРЮЗ АССАЛЕЗИНИН КЪАЗДЖАРАН АРЛЕЗИК ИТИЛ ХАГАНТУР ХАЗАР ЭЛЛЕЗИ
ДЖЮЗЕЛИК СЫЙАРУН МАНАС ХАГАННЫН ЁРЮЗ АССАЛЕЗИНИН КЪАЗДЖАРАН АРЛЕЗИК ИТИЛ ХАГАНТУР ХАЗАР ЭЛЛЕЗИ
ДЖЮЗЕЛИК СЫЙАРУН НЕССИН ХАГАННЫН ЁРЮЗ АССАЛЕЗИНИН КЪАЗДЖАРАН АРЛЕЗИК ИТИЛ ХАГАНТУР ХАЗАР ЭЛЛЕЗИ

ДЖЮЗЕЛИК СЫЙАРУН МАНУХГЕМ ХАГАННЫН ЁРЮЗ АССАЛЕЗИНИН КЪАЗДЖАРАН АРЛЕЗИК ИТИЛ ХАГАНТУР ХАЗАР ЭЛЛЕЗИ

ДЖЮЗЕЛИК СЫЙАРУН УНАМИН ХАГАННЫН ЁРЮЗ АССАЛЕЗИНИН КЪАЗДЖАРАН АРЛЕЗЛИК ИТИЛ ХАГАНТУР ХАЗАР ЭЛЛЕЗИ
ДЖЮЗЕЛИК СЫЙАРУН АРУН ХАГАННЫН ЁРЮЗ АССАЛЕЗИНИН КЪАЗДЖАРАН АРЛЕЗИК ИТИЛ ХАГАНТУР ХАЗАР ЭЛЛЕЗИ

ДЖЮЗЕЛИК СЫЙАРУН ОСУФ ХАГАННЫН ЁРЮЗ АССАЛЕЗИНИН КЪАЗДЖАРАН АРЛЕЗИК ИТИЛ ХАГАНТУР ХАЗАР ЭЛЛЕЗИ

ДЖЮЗЕЛИК СЫЙАРУН АЛПОЗСУН ХАГАННЫН ЁРЮЗ АССАЛЕЗИНИН КЪАЗДЖАРАН АРЛЕЗИК ИТИЛ ХАГАНТУР ХАЗАР ЭЛЛЕЗИ

ДЖЮЗЕЛИК СЫЙАРУН АЛПБЮЙЮК ХАГАННЫН ЁРЮЗ АССАЛЕЗИНИН КЪАЗДЖАРАН АРЛЕЗИК ИТИЛ ХАГАНТУР ХАЗАР ЭЛЛЕЗИ

ДЖЮЗЕЛИК СЫЙАРУН ЭЛТУУГЪАН ХАГАННЫН ЁРЮЗ АССАЛЕЗИНИН КЪАЗДЖАРАН ИТИЛ ХАГАНТУР ХАЗАР ЭЛЛЕЗИ

ДЖЮЗЕЛИК СЫЙАРУН ЭЛБЮЙЮК ХАГАННЫН ЁРЮЗ АССАЛЕЗИНИН КЪАЗДЖАРАН АРЛЕЗИК ИТИЛ ХАГАНТУР ХАЗАР ЭЛЛЕЗИ.

ЭЛБУЛАН ХАГАННЫН УРЗЮГЮННЕН МАЛДЖАРАН КЕНДЕР ХАГАНЛАР

АЛПХАЗАР КЕНДЕР ХАГАН
САУТАНГИЛ КЕНДЕР ХАГАН
АЛПСИБИЛ КЕНДЕР ХАГАН
ТАРМУЧ КЕНДЕР ХАГАН
БАДЖУР КЕНДЕР ХАГАН
АЛПБАЗУР КЕНДЕР ХАГАН
ЭРБЮЙЮК КЕНДЕР ХАГАН,
АППОКЪ КЕНДЕР ХАГАН
БАЗУРАН КЕНДЕР ХАГАН

ТУРНАГИЛ ХАНТУРУН АЛПКЪОРСУН ХАНТУРУН ДЖУРАНАК ХАНТУРУН КЪУШТАНГИЛ ХАНТУРУН КЪОРТАНГИЛ ХАНТУРУН АЛПСИЛ ХАНТУРУН АЛПСИБИЛ ХАНТУРУН АППИЙ ХАНТУРУН.

ДЖЮЗЕЛИК ХАНУККА ХАГАННЫН ЕУРИТКЕ ТАБУНАК КЪЫ-ЛЫКЪ КЪАУГЪАСЫ ОЗАМЫШ ХАННЫН КЪАРАДЖУРТ ТЁРЕЗИ КЪАРАЧАЙ АЛАН ЭЛЛИГИНИН КЪАРАЧАЙ ОГУЧУЛ КЪАРАЧАЙ КЪАБАР ХАЗАРЛАРЫН КЪАРАЧАЙ ОЗ КЪАШЫКАЙ ХАЗАРЛАРЫН ДЖЕНЛИК ТЕККИН КЪАРАЧАЙ КАКАУЗ ХАЗАРЛАРЫН КАКАУЗ ДЖИЙЕРКЪАЗ ХАЗАРЛАРЫН ДЖАЙЫКЪ ХОРА ХАЗАРЛАРЫН КЪЫЙАТ КЪАЧУРАН ЕТКЕСЕРИП ОЗАМЫШ ХАННЫН ЭЛЛЕЗДЖУРТ ХАНДЖАРАНДА ЁЛЮКСЕТТИ ЕРУС ХАЗАРЛАР ХАГАНТУР ТЁРГЕ-ЛИН АЗ КЪАРАНСУНДУ хазар ЭЛЛЕЗИН КЕМИНДИ ХАЗАР ЭЛЛЕ-ЗИНИН ДЖАШАЙЫР УЛЛАЙЫР КЮНЕСИН АЗАЙЫР ТЕКИСИП ДОНГАРТ КЪОНБАН КЪОЙМАНЛАРЫНА ДЖЮЗЕЛИК УЛЛЕЗЕР ЮНЕРИК ТОНАЙЫР КЮНЕСИН СЕПЕРДИ ХАЗАР УРЗЮГЮНЮН ДЖАШАЙЫР ЮНЕРИГИН КЕМИНДИ АДЫЛ ДЖАЙЫКЪ ХАЗАР ХА-ГАНЛЫКЪ ДЖЕРИН АППИЙ ХАННЫН АКЪАДЖУРТ КЪАРАДЖУРТ МАЛДЖАРАНЛЫКЪ ДЖЕРИН АЙЫКЪ ХАЗАР ТЮБЮТАРАКЪ-КЪАНЛЫКЪ ХАГАНТУР ДЖЕРИН КЪЫЙРЫМ КЪЫЙРАУЗ ХА-ГАНЛЫКЪ ДЖЕРИН БАТУ ХАННАН КЕМИНДИ ТЕМИРЛИК ХАННАН КЕМИНДИ

ЭКИННИК БИЛИКГИР СОРУКАТ

Бунда буруннак къыйрым айыкъ джеринде донгал донгарт тюзлеринде тюбютаракъкъанда тобукъ тюз аркъа тюз акъаджурт къараджурт тёрезинде адыл джайыкъ тёрезинде теки амар тинсир урзюгю къонбанлар деулез сибиллер узабанлар хем тинсир урзюгю къанджай ойсарыш аланлар джереккен аннан теки кипчак къыйманлар нокъайманлар айдыкълар джереккен

АТАМ БЫЛАН МЕН ОТУЗ БЕШИННИК ДЖЮЗЕЛИК ДЖАШАККЫ ОТУЗ ЭКИННИК КЮНЕЛИК ДЖАШАККЫ ОТУЗ БИРИННИК АЙЕЛИК ДЖАШАКГЫ ОТУЗУННУКЪ СУАНЕК ДЖАШАКГЫ ОНДЖЕТИННИК ЁЗЕЛИК ДЖАШАКГЫ ОНБЕШИННИК ДЖАНЕЛИК ДЖАШАКГЫ ОНБИРИННИК СИНЕЛИК ДЖАШАКГЫ ОННУКЪ ТИНСИР ДЖАНЕЛИК МИНГАР БЕШИННИК ДЕУЛЕЗ ДЖАНЕЛИК МИНГАР ЮЧЮННЮК СИБИЛ ДЖАНЕЛИК МИНГАР ЭКИННИК ХАЗАР ДЖАНЕЛИК МИНГАР ЮЧЮННЮК ТОЛЗАН ДЖЕТМИШ ТЁРТЮННЮК ДЖЫЛНЫН СЕККИЗИННИК АЙНАСЫНДА КЪЫЙРЫМДА КЪЫЙРЫМ ДЖАКЪАЛАРЫНДА ТЮБЮТАРАКЪКЪАНДА ХАЗАР УРЗЮЗЮ КЪЫЙРЫММАНЛАР ХЕМ КЪЫЙРАУЗ ТЁРЕЗИНДЕ ДЖАШАЙЫР  ХАЗАР УРЗЮГЮ КЪЫЙРАУЗЛАР ДЕРЕГИ ХАКЪЫННАН ДЖАЗМАРЫН

22 Заказ № 412

ТЮГЕЛЛЕДИК ЮЧЮЮННЮК ТОЛЗАН ДЖЕТМИШ СЕККИЗИННИК ДЖЫЛНЫН ЮЧЮННЮК ДЖАСЫЛ АЙНАСЫНДА АТАМ БЫЛАН ТЮ-БЮТАРАКЪКЪАННАН СИБИЛТИ ДЖЕРЛИГИНДЕ АЙЫКЪ ДЖЕРИНЕ ЁТЕРДИК АКЪ СУУ КЪОБАН КАМ ТЕРК КАМ ТЕРЕЗИНДЕ КЪАРАДЖУРТ КЪАРАЧАЙ ХАЗАРЛАРЫН КЪАРАЧАЙ  КЪОЙМАНЛАРЫН КЪАРАЧАЙ АЛАНЛАРЫН АКЪАДЖУРТ ДЖЕРЛИ-ГИНДЕ ТЮЗГЕР ХАЗАРЛАРЫН ДЖАЗЫРЛАЙЫРЫН ИССАРИК КЁРГЕНСЕРИП КЪАРАЧАЙ ХАЗАРЛАР ХАКЪЫННАН ТЮЗГЕР ХА-ЗАРЛАР ХАКЪЫННАН БИЛИКГИР ДЖАЗЫРЛАР АЛСЫРЫН БАШ-ЛАЙЫР БОЛДУКЪ

Айыкъ джеринде къобаннын тюзлеринде кипчаклар татарлар джерегинде къобан камынын юч кичик агъымында кипчак урэзюгю айдыкъларда болдукъ айдыкъларда джакъалагъан чик урзюгю беш мастыкъ кесекде болдукъ акъсуу джерлигинде алан урзюгю къыйрач къарачайларда дженлик кам боюнда элтурукъ къалада хазар ургюзю таукъаз къарачайларда дженлик джеринде алан урзюгю алсунар къарачайларда уруп кам тёрюкде джашайыр хазар урзюгю къоба къарачайларда алан урзюгю шонтукъ къобуш къарачайларда къопар суу джелкеде джереккен хазар урзюзю шибил къарачайларда болдукъ Таутёрк къалада Инджик джеринин чанкар ханы ёскелан тарханда хазар урзюгю айрыкъаз байбан къарачайларда акъбейик къалада хазар урзюгю бозал къарачайларда чёгер суу бойунда къойман урзюгю айбас джанай джормукъ къарачайларда болдукь къуймуш къалада къойман урзюгю асбасар къаракент къалада къойман урзюгю байхун бийлерде алан урзюгю къонбан тармакъ къарачайларда болдукъ Къоллукъор джерлигинде хазар урзюгю сабар теберти джерлигинде алан урзюгю тебер къарачайларда къоллукъор джелкеде алан урзюгю эрттек къарачайларда болдукъ, къоначкъыр къонуш къалада хазар урзюгю мюкюрчай къарачайларда элджик къалада хазар урзюгю элджик къарачайларда аланларда болдукъ къараджурт къалада хазар урзюгю къарачай сабарларда къапыкъазларда Ючкъулан къалада хазар урзюгю къапыкъаз къарачайларда сабарларда Курзук къалада хазар урзюгю сабар къапыкъаз къарачайларда болдукъ Аннан къайтайыр къыллыйан къалада къойман урзюгю созукъ къарачайларда джашырын къалада хазар урзюгю асгуннарларда гылач къалада сабартынын чанкар тарханы Гиларсдан тарханда хазар урзюгю къапыкъаз къарачайларда болдукъ. Марай тёрюкде акъбан арнаутларда къысыкъ къалада къойман урзюгю теркбут къарачайларда болайын акъджер къалада хазар урзюгю хуннарыкъ хумара къалада Силти джеринин чанкар тарханы Алпдекгюр тарханда хазар урзюгю джарнак къарачайларда болдукъ къойман урзюгю алты ёгюз талмыкъ къарачайларда узунтар къалада баджак урзюгю джёнгнгютейлерде тюзер къалада алан урзюгю томшар сары къалада алан урзюгю дебир Акъкъол къалада алан урзюгю тункъач къарачайларда болдукъ. Инджик кам тёрюкде алтыуйукъ къалада дженлик джеринин чанкар тарханы Турам тарханда хазар урзюгю сарыкъан джамбат къарачайларда инджик кам тюзеринде батыу къалада чонгул къыйманларда болдукъ инджик суу къобан кам къуймугъунда къойман урзюгю къутташ уруп кам тёкюн кам къуймугъунда хазар урзюгю къонакъай айазджер къалада къойман урзюгю бочунар къуршоукъ къалада хазар урзюгю тёзюк гуннар къалада хазар урзюгю къапыкъаз къарачайларда болдукъ Гум суу бойунда гуннар къарабаш къарачайларда бештау къапы джерлигинде Темиркъан къалада хазар урзюгю къапыкъаз къарачайларда болдукъ къарчанын атасы темирболат бийнин юйюнде он кюне кечеледик къарчагъа ол чакъда онбир джыл болайыр атам ботайдан темирболат бий къарчанын хазарчелик билимге юйретегин тилексеген аннан биз чынгалтау къапы джерлигинде къараджурт джеринин дженлик кам къараджурт къала чанкар тарханлыкъ терк кам алханджурт къала чанкар тарханлыкъ орсамы джерлигинде къарачай хазарлар аланлар къойманлар ассиан бирсил эллигинин элликджурт къаласында ассалез тауса гаган тарханда болдукъ. Аннан оттамакъ къалада хазар урзюгю къапыкъаз малкъаз къарачайларда къанлеш къалада хазар урзюгю къапыкъаз малкъаз къарачайларда къабар джеринде джюрюшкъол къалада къабар джеринин чанкар тарханы хола тарханда хазар урзюгю къабар къарачайларда къабарты джерлигинде къабар къарачайларда болдукъ къармакъ къалада хазар урзюгю басханыкъ къарачайларда къабарты джерлигинде къорсакъ къалада къойман урзюгю къозар къарачайларда чёгем кам бойунда чанкар къалада къойман урзюгю таураш ойсарыш

22*

урзюгю къонур шонкъар ассым къарачайларда болдукъ арты къабарты джерлигинде кипчак урзюгю илерджиклерде отлукъ къалада хазар урзюгю тюзгер хазарларда кипчак урзюгю къаймукъларда татарларда болдукъ азгъын къалада баджак урзюгю бызынак джайтам къалада булгъар урзюгю къоламыкъ бозар балкъар къарачайларда болдукъ терк кам къурукъ суу къуймугъунда къырыкъ къалада хазар урзюгю буркъузюк къарачайларда оз джеринде терк суу бойунда хазар урзюгю алкъаз тохтасан къалада оз джеринин чанкар тарханы балгур тарханда алан урзюгю басур къарачайларда арты оз джеринде таракъгы къалада къойман урзюгю азсир къарачайларда оз джеринде къонбан къалада къойман урзюгю озман оз джеринде терк кам джелкесинде къанджай урзюгю озалан къарачайларда болдукъ терк суу тёртюгюнюн тёрт кичик агъымында парсыкъ урзюгю тикёрлерде парсыкъ урзюгю тюйегейлерде болдукъ аннан къынгыр суу боюнда къараман къалада хазар урзюгю сонгджа чабыкъ суу боюнда кертик къалада алан урзюгю азсакъ пурчай къуймугъунда дертик къалада алан урзюгю аргъын къарачайларда болдукъ пурчай озайыр тау къонушда къанбат урзюгю калгуларда тау тыргакгыларда джашайыр къанбат урзюгю ныкъчулларда болдукъ джайылчай къуймугъунда болун къалада хазар урзюгю уллузюк терк суу къуймугъунда чибилчай къалада хазар урзюгю гунмукъ къарачайларда болдукъ Акъаджурт тёрезинде тюзгер хазарларда кипчакларда татарларда болдукъ терк суу боюнда хазар урзюгю тюзгер гунмукъ хазарларда кипчак урзюгю къонайларда татарларда терк кам гум кам озмасы джерликде тюзгер хазарларда кипчак къыйманларда татарларда болдукъ аннан малджаран къалада малджаран къала джерлигинде хазарларда, къыйманларда нокъайманларда болдукъ аннан гум суу боюнда къыйманларда татарларда нокъайманларда болдукъ бир джыл озайыр джол джюрюкгюп кёп биликлер джазырлайып текисип темиркъан къалагъа темирболат юйюне къонакъсундукъ анта къапыкъаз къарачайларнын сыйлагъар чарсенник чарышларында къаугъарлар чарышын кёрейир болдукъ темирболат юйюнде онбеш кюне кечеледик къарасуу къалагъа кетейир къарча бизнин былан джоласын болду атам къарчанын хазарчелик румчелик окъутайыр болду къарча къарасуу къалада беш джыл билим алайыр седик темиркъан къалагъа кетейир болгъайып джоласын болду тюбютаракъгъаннан айыкъ джерине ётедик болгъайыр джыласуннган къойман уланына джолукъду ол уланнын неге джыласурун сорду ол ёксюл улан бир кишиде джакъалагъан къойчу туранын айтты юч чёркёз джюз къойун тенгиз боюна кемеге сюрюклегенин айтты улан къарча чёркёзленин сюрюклеп тенгиз боюнда джетегир боласагъан чёркёзленин къылыч былан къыйар сермейип къойланын ол кишиге тапуруп къойман уланын темиркъан къалагъа анасы ариуджаннга элтийир болду ол уланнга къарча къачыр атагъан къарча темиркъан къалада Джанибекден къаугъарлыкъ себине юйреннген семенник къаугъар болгъан темирлик хан келеседик къарчагъа джыйрымман тёрт джыл болайыр эди.

ЮЧЮННЮК БИЛИКГИР СОРУКАТ
КЪАРЧА ХАКЪЫННАН БИЛИК
КЪАРЧАНЫН АЙТТАРЫННАН ДЖАЗЫРЛАРЫМ

темирлик хан сибилтинин къараджурт тёрезине бештау джерлигине келгенседик кёп хазар къойман алан къыйман нокъайман татар урзюклерин къырты атамы анамы тёрт баджаран къардашымы къурдашларымы ёлюксетти кёп джашур уланланын къызланы бухаргъа сюрюкледи кёп джол джюрюкледик кёп киши ёлюкленди сюрюкленин бухарда къулгъа саттылар бухарнын тюнгюнер тезгюнер джерлигинде къулладылар бухарнын тюшгюнер джерлигинде къулладылар бухар къашгъар къомул тёрезинде къулладылар менин наурузнун атасы кипчак аттайгъа къулгъа саттылар наурузгъа ол чакъда онджети джыл болгъан наурузнун мен къаугъарлыкъгъа юйреттим аттай эки джыл джашайыр ёлюнтю науруз менин былан темирлик ханнын къаугъарында къаугъар болду темирлик ханнын тангюнер тёрезинде къозгъалакъ къашгъар джерлигинде къаугъада болдукъ къозгъалакълар менин къаугъар башгур такъылладылар къашгъардан къыргъыз къозгъалакъ къа-угъасына баргъайып къозгъалакъ бирикгир къыргъызлар меннге джоргъакъ ат бердилер аннан къомул къозгъалакъ къаугъагъа баргъайып темирлик ханнын къаугъарларын онглайыр болдукъ аннан къашгъаргъа къайтасып къашгъарда эки джыл темирлик ханнга къаршыман болгъасып онглайыр турдукъ атамы сёзю анамы юню башымнан чыкъмайыр сибилти джерим къараджурт къапыкъаз джуртум джюрегимнен кёзюмнен кетмейир турду мен къашгъардан науруз былан онэки джагатай чора ёзюрюм былан кёп джол джюрюклегесип тарыкъ тауларына келгесип аннан къыйрымда къарасуу къалагъа ётейир келдик къарча къарасуу къалада экеджине келген экеджи кюлсюнай хазар урзюгю къыйрымман къоджакъда эрде болгъан менин къызым баллиу къарчагъа эрге чыкъты къарасуу къалада къарча эки джыл къонджакънын акъасы ханнын къаугъарында къаугъар башгур болду хан турун хазар акъахан тахтасылды ёнге хан турун къойман болду атам ботай ёлюндю къарча къараджурт джерлигине къайтмарыкъ боласагъанын айтты къарча баллиу джантуугьан барлыу кюлсюнай къонджакъ науруз турам аттуркъай будууан къатын балалары былан къарчанын онэки джагатай чора ёзюрю къатын балалары былан экиджюз киши къарасуу къаладан тюбютаракъгъаннга келгесип аннан сибилти чексиги айыкъ джерине ётедик болайып къобан суу боюнда кипчак урзюгю айдыкъларда джакъалагъан мастыкъларда эки кюне кечеледик аннан дженлик боюнда элтурукъ къалада таукъазларгъа къонакъсундукъ анта къышладыкъ элтурукъ къалада та-укъазланын дженликде джашайыр алан урзюгю алсунар къарачайларын темирлик хан къаугъары къыргъан отуз юч къаланта къалгъан эпсуу урзюгю къызылбеклер дженлик элабар джерлигине тонайыр джерекги келгесиген къарча къызылбеклернин джерекги джашайыр болмазегин айтты сюрюкледи аннан таутёрк къалада хазар урзюгю айрыкъазларгъа къонакъсундукъ темирлик хан бунда да къыргъан джюз онтёрт къаланта къалгъан

ТЁРТЮННЮК БИЛИКГИР СОРУКАТ

Таутёрк къалада юч джыл джеректик таутёрк къалагъа келгенседик къарча сакгы башлыгын ишлегесип эпсуу эпкъазлагъа сынгар мёнгютур болду тоноугъа келмезик этти юч джылнын айрыкъазлагъа джан кёллезик байран болду аннан къарча темиркъан къалагъа кетесир болгъанын айтты таутёрк къаладан акътау джерлигинде джашайыр баджак урзюгю джённгютей къарачайларгъа келгесип анта кечеледик джённгютей къарачайларыннан алтмыш джети къаланта къалгъан аннан джеркли къаладан озайып хазар урзюгю гуннар къарабаш къарачайларына баргъайып кечеледик аннан темиркъан къалагъа баргъасып анта кыйманлар татарлар ногъайманлар джа-шайыр джерекген къарча аннан ана къардашлары джашайыр къармакъ къалагъа барасагын мутланып бештау чангалтау къапы джерлигиннен джолтартасы къабар джерлигиннен узайыр элтти къазакъ джашайыр къойчу къабарларына джолукъгур болдукъ темирлик хан къабарланын тюбсеник къыргъан аннан кёченник шошанник басхан ёзеннин турайта кенгил тюзде оруннак къармакъ къалагъа хазар урзюгю басханыкъ къарачайларына келгесип басханыкълар былан къучар танышып бойташ былан тюбекгир болдукъ темирлик хан къармакъ къалада кёп кишинин къыргъан джюз токкуз къаланта къалгъан къарча ана къардашлары томайланын сорду темирлик хан келгейир къармакъ къалагъа джумуш былан кеттен къачырны сорду бойташ шат темирлик ханнын къаугъасы томайлагъа азым болду керме анай сау къалгъан эки джашчыкъ сау къалгъан аланын керме анай оз джеринде къызына элттейир болду къачыр томайланын келинчикнин сабартыгъа ата юйю шатбекге элттейир кеттен анда шатбекке кюйеу болгъасарын айтты къармакъ къалада юч кюне болдукъ аннан мёнгю тау къонушта тёртюннюк толзан онэкинник джыл биринник джайын айнасы оналтынныкъ кюнеги элджурт къаласын салыкгы башлайыр болдукъ эки джыл ёттенседик бойташ шат къонакъсунду, кечеледи къарча къараджурт джерлигинде дженлик къобан бештау басхан тёрезинде хазарларын къойманларын аланларын бирикгир къошмарып эллик тёрюнюр ойсунун айтты бойташ шат унамаз кёнесин айтты ол уллуз хан турун боласагъанын айтты тозурагъан хазар урзюкке татар ордасы анын кечмезик болур уллуз джерге джутлукъ серкди дериксип бекгюр къарча эчмелик этти бойташ шат онгурамаз кёнесип уллунун къапхан уллайыр азны къапхан азайыр онглу къабыннак болайыр болсакъ сибилти хан турун тёрзюгю болайыр эди джуртунга къаугъаран борчунгу толтур мен хан турун борчуму баджаран болурман дерикседи онтёртюннюк толзан джыйрымман ючюннюк джыл экинник джазгу айнасы джыйрымман тертюннюк кюнеги къармакъ къалагъа мастыкъ къачакълар тонайыр келгесидилер бойташ шат теркесип келгип къарчагъа айтты къарча отуз къаугъары былан барты мастыкъ къачакъларнын къырты бир къартха къарт итнин сыйарун берди аннан къайтасыр къарча элджурт къалантасын джыйгъасып къаугъар хазырлыкъ берди юч кюне ётгенседик къаугъарларнын тёрт бёлюкке аскъарыб тенгиллерин башгу эткесиб кёрюнозда кёз къарамда къынгыр джолда будууан тёргесиди къурчанбел науруз ёзен тарда букъту аттуркъай былан турам къонуш тюзде чекги агъачта букътулар тюш чакты бола кёрме къарауул мастыкъланын кёрюннек келе серлерин айтты мастыкъ къачакълар кёп чора былан элджурт къалагъа келдилер бул къарчанын эли болур дерикседилер къарча тюбекгир барасун ким боларун сордулар къарча джолукгур туранып мен къарчанын кичик къардашы элбузар боламун сиз кимсиз къонакъ болсарунг эди къарча кечикгир келейир дерикседи мастыкъ башгу къарча бизнин тёрюкгю бий къайтукъгъа джасакъ бермез боласунуп къарт итни берген къарча керек джасакъ керек дериксеп юнледи базангюр къарча кёрюноз джолда озгъан къаугъар тёркесин кёргюзейип къарча кече келесун тура тюшсеринг атларынгнан джасакъ да алырсынгар дериксерин мастыкъ башгугъа науруз тардан чыкъты аттуркъай турам кёрюнюр чыкътылар мастыкълар къоркъасунуп къонакъ болдулар къарча къачакъларгъа той орунду мастыкълар орунсуннгансодукъ къарча науруз турам будууан аттуркай къаугъарлар мастыкъланын ёлюксютдюлер бир айна ёттю къартджурт къаладан шатбек кюйеую къачырдан къарча хакъыннан эшттесип уланын сонгай элшатнын къачырнын къарча сабартынын кендси джуртуна санайыр болсун бизге келейир болсун дериксеген тилегесин айттылар къонакъсундулар кечеледилер Къарча сонгай элшат науруз турам будууан аттуркъай барлыу тёрт ёзюр къаугъар къартжурт къалагъа къонакъсундукъ Апий ханнын ёзтенгил туудугъуннан узун акъсакъал элтуугъан шатбек бизге джолукгур келгесип сабарларнын къапыкъазларнын бютюнлей джолукъга чыгъайыр этгесип теберлерге сабаран чапдыргъан къартджурт къалада юч кюне кечеледик тойладыкъ элджурт къаладан къударай чора келди мастыкъ къачакълар тоноу сюрюкледилер элджурт къалантасын сюрюкледилер дерикседи сонгай элшат сабарлардан теберлерден алтыджюз онджети къаугъар джыйты къарча науруз барлыу алтыджюз онджети къаугъар былан элджурт къалагъа джоласындыкъ сонгай элшат будууан аттуркъай он ёзюр къаугъар былан эбиз элге кеттилер анта эбиз бий эбиз эл субанладан беш джюз къаугъар джыйгъайып аннан къоламыкъ къарачайларына баргъайып анта къоламыкълардан араммейик тикёрлерден экиджюз отуз беш къаугъар хазар урзюгю уллузюклерден буркъузюклерден алкъазлардан къыйрымшаухал минг ючджюз къаугъар хазарлыкъ эттийер болгъан биз элджурт къалада ёлюкленин кёрюзейип къармакъ къалагъа джол тартмайыр болдукъ къачакъладан бошунуп букъунуп къачайыр келген джантуугъан былан долатгъа джолда джолукгур болдукъ къармакъ къалагъа келгесип сонгай элшаттан кёзене билдирек кюттюк он кюне ётгенседик къарча науруз мастыкъ къачакълар къыйманлар къабарлар нокъайманлар арнаутлар къоннган къабарты джерлигинин тюшгюнер тюнгюнер кетегине алтыджюз онджети къаугъар былан бардылар сонгай элшат турам аттуркъай къыйрымшаухал эбиз бий къачакълар къоннган джерлигинин тангюнер тезгюнер кетегине келдилер къаугъа кёзюне бир кюне къалайыр сонгай элшаттан эки батча билдирек келти къарча бютюн къачакълар къоннган джерлигин къучарседик къаугъасыз сёлешмер мутун айтты бир къабар малчынын къайтукъгъа теркседи мастыкъ къачакълар къаугъа алсыдылар къарча кёксюннгге чыракъ садакъ сакгы тартыран оттийер джандырайып танг кюренин джарытты башында кюмюш кюрен темирек джарыкъсып семирек узун деуер бойу узунджайакъ кюсек айыкъ джюзю джарыды озау сермешге саны сирек чёрчек семенник болду бегеул асылгъан къылычын бегем алгъасып къаугъагюр джюрек деуер турукъ озантур тебенник сауру дикгич къадама тёз тёзек къаушатман тюзек деу сыртан тюзюк ышан сюрюн боран учар болду кюбеси сабасы сайау тешмезик хазар джамынары джелмезик къаугъар асмары эппир джарашун къапланджюрек аслангор болду темюрюк кёкюрек тёшгюр санлары сюйепли бёлен тирик сыман бойран бёгекгюр къурчан бел бекгюр джюрюшю кермегюр акъылы башгюр туракгу тили тилмачар билими къазму тёрюгю тозбу келгусу тёргелди кимгерин сюймекги алчадакъ болушгу къоркъунуч тыймаз басгюр къаугъар тыйман баспюр къарча мастыкъларнын къаушатты къаугъа танг чакгыдан тюш чакгы дериксейип кемсерди кёп къан акъты экиджюз къачакъ экиджюз къыркъ беш къыйман джетмиш секкиз нокъайман къабар арнаутлар къаугъарлары ёлюкседилер къуйкъаныкъ улу къайтукъ къачакъ джюз секкиз мастыкъ къалантасы былан джюз элли юч къыйман къалантасы былан джюз джетмиш алты нокъайман къабар арнаут къалантасы былан джюз онтоккуз чорасы былан азмалап сант къойсунуп къарчагъа толукъ бойсунду. Къарчагъа сёлешмерикке келгенседик сары къачакъ къайтукъ сарыкъ болду кичек бойу тирек болду къачакъ джюзю сирек болду эрттек таныш балын джюз айын тюрсюк сос семенник сетир тинник деуер къарчанын кёргенседик къарчанын къаны сетирейип серикген къайтукъгъа суранты айдыкълада джакъаладынг къул болдуяг къачакъ болдунг къабар джерине келесип къондунг тёрт джыл болду чюйре чабыр бий болдунг гуду болдунг чёркёз болдунг уллузюклерге тоноу салдынг тикёрлерге тоноу салдынг къоламыкаларгъа тоноу салдынг къармакь къалагъа тоноугъа бардынг къарт итнин сыйарын кёрдюнг элджурт къаладан тоноу сюрюклединг кимнин сенесин тёреп келгенседик болдунг бизге гудулайып сен энди тоноу бериксендериксеп хынысыды къайтукъ тоноу берди терсинник къылыгына ёкюнтю къаугъарлар джойумун джапты эбиз эл къаугъарлар джойумун джабарсадыкъ унамайыр болду къарча тебикседи тёлетти бунзакъ джанта бересегин айтты бир къарт ёлюндю бир ит ёлдю экисин джабар эки улан териксейип алды къайтукъ урзюгюннен уланнга тамбий атайып къыйман урзюгюннен уланна токъджукъ атасарып къарча мастыкълар къабар джериннен арты къабарты джерлигине кёчейирлерин ангылатты буннан содукъ буллайыр болмасагъын айтты къарча элджурт къалагъа кёп тёлеуюк келтирейип эки кюнеги той барайып чарын сыйлагъар болду къарчанын уланы джантуугъаннын аты чарышта джыйгылып бутун сынтырты джантуугъаннга терккъуш чора тору атын бергеседи джантуугъан ёч алды бир айна ёттен седик джантуугъан тау тёпесинде садакъ тартан юйреннейик тургъан тышгериден учхан садакъ окъ джашур джантуугъаннын къабыргъасына тийгейип чанчылгъан джантуугъан балам эки кюн ауруйуп ёлюндю суан бердилер джантуугъаннын тенгил досугъун къударай чора чакъыран болду долат теркип келди ким атты дегесип терсип тенгил досугъум джантуугъан тенгилдашым дегесип юнсерип къычырып джылайып джашын тёктю къударай чора башур юретегим алчадакъ джантуугъаннга тау тёпесинде сыйан кёрюз къазарун къарчадан суранты джантуугъан балама сыйан кёрюз къаздулар джантуугъан балам тау тёпесинде кёрюз обасына бёлюкгю басынты табунак тейризник оран айтайып сыйарун сёмерик болгъайып къударай кюню къударай кюню нарик берди тейриз къут кюню атанг болду джетгинар  джюзен джюзелик тейризи ананг боласун кюннар джюзен кюнелик тейризи берик берди джергинар джюзен ёзелик тейризи джан-тин берди, джаннар джюзен джанелик тейризи азыкъдам боласун сууар джюзен суанек тейризи юннез берди, юннар джюзен синелик тейризи уйат айыкъ боласун айнар джюзен айелик тейризи къораннгы этти кёмюз джюзен озаран тейризи асмус этти кёрюз джюзен асуу тейризи кешене кюпон салайып ташкъура басынты элджурт къаланын бушуу басты сарын басты къарча къарысыды къылыкъсытты бул къонуш онгур болмайын дау болду дерикседи муртар табылматы джантуугьан баламы сабий чакгы джырлары къулагъымнан кетмейик сагъыннак кюннезик бердилер

деулез болдум
деуджик болдум
къанат къакътым
садакъ аттым
Деуер болдум
сибил болдум
баз сек болдум
къаз сек болдум
къаздан чыкътым
къозджик болдум
къоздан чыкътым
хаз кюч болдум
хаздан чыкътым
хазар болдум
къуттурай кюнюм
къуттурай кюнюм
джана тургъан
айыкъ кюнюм
берик берип
джан салгъан
мени джаратхан
къут кюнюм
къут кюнюм
къуттурай кюнюм
къуттурай кюнюм
менин джаратхан
тейриз къут кюнюм
меннге тин салгъан
джаначакъ тургъан
асыл ай тюнюм
тейриз тин кюнюм
тейриз тин кюнюм
меннге тин берген
джарый тенгилген
къуттурай кюнюм
тейриз тин кюнюм
Меннге юн салгъан
Менин син юнюм
Джан-тин кёллезим
меннен узакъсан
септе туракъсан
туугъан туу джерим
айатты джерим
айа бётегим
джан-сан тёнегим
бешиккюн джырым
къууанчар мутум
салкъын булутум
сибилти джуртум


БЕШИННИК БИЛИКГИР СОРУКАТ

Къыш ёттю мёнгю тау кёбенип солуду таш джауум джауду элджурт джерлиги басынты кёп мал къырылты къартджурт къаладан сонгай элшат къачыр келгесип къарчанын къартджуртха кёчмерин айттылар бойташ шат келти къарчагъа бийлик юнерик талысагъан мастыкъ къачакъларнын арты къабарты джерлигиннен къыслатмарып къараджурт тёрезинде дженлик джерлигиннен уллузюклер джерлигине дери къошмарып къараджурт хан турун ханнесин онгъур кёргесегин айтты къарчанын кетмезигин тилекседи къарча тынгы тюбю тыныкъ къайгъы тюбю къайныкъ кимге деги джер эркин кендси тёрезинде джашайыры онгул мастыкъ къачакълар арты къабарты джерлигиннен сеннге келмезик тыныкъ турайыр джериккен дерикседи тёртюннюк толзан джыйрымман тёртюннюк джыл экинник джасын айнасы онючюннюк кюне къарча эки джюз къыркъ секкиз кишиси былан къартджуртгъа кетейир болду эрттеликте джанте улу ёрюзмек къарчагъа келейип къарчанын джуртуннан кетмезегин айтты джанте улу алты уланы былан элджурт къалада къалгъайып тёргелди бизнин ашыран келгейип джыласунду къарча эки джюз къыркъ кишиси былан къартджурт къалагъа кёчюктю къарча къартджурт къалагъа келгенседик юч сибиллан эллиги хазар къойман алан урзюклериннен къарачай эллигин тёрюгерип бизнин джуртубузнун Бирсил къарачай эллик боласарын онгул ;ёремен буруннак туначларыбыз хазарлардан тек биз къараджурт къарачай хазарларыбыз  тауларда тау суулар бойунда таутюзлер кетегинде джашайып тёрюкген тауларынын тау сууларынын кишиси тауларнын къараджурт тау сууларынын эллези атыбыз турукъ болайып энтта хазарлар къойманлар аланлар бирсилен эллиги къарачай эллиги боласун дерикседи къарча бирсил къарачай эллигин тёрюген седик къарачай эллигинде тёрт чанкар тёрезин осанды биринник уллуз къарачай чанкар экинник къапыкъаз чанкары, ючюннюк къобакъаз чанкары тёртюннюк тюзер чанкары болду бирсил къарачай эллигинин элмекемен арлез ассалезинин оноугерин он кишиден тюзмерди къарча эллик элмендер болду науруз уллуз къарачай чанкар элмени болду барлыу эллик джорукат элмен болду къыйрымшаухал эллик тилмачар элмени болду турам къапыкъаз чанкар элмени болду будууан тюзер чанкар элмени болду аттуркъай къобакъаз чанкар элмени болду бораш эллик элмекемен элдер болду бунар арлез сабар элшат болду уллуз къарачай чанкар тёрези сабарлар джери теберлер джери эрттеклер джери марай арнаутлар кьойман айбаслар джери джённгютейлер джери алты ёгюз джери болду къапыкъаз чанкар тёрези басханыкълар джери къабарлар джери бештау чынгалтау къапы джерлиги гум суу чекиси болду тюзер чанкар тёрези тюнгюнер гум суу джерлиги тангюнер къобан кам джерлиги къуршоукъ джерлиги къобан суу инджик суу къуймукъ джерлиги, тёгюн суу уруп суу джерлик орсамлары болду къобакъаз чанкар тёрези чёгер суу джерлиги тюнгюнер къобан кам тёрези таракъ суу инджик суу джерлиги уруп кам тёрюгю элабан дженлик камлар орсамы чёкгючтау акъсуу дженлик орсамы болду тёрт къарачай чанкар тёрезинде тинсир урзюгюннен тёрт къаууму онджети минг къаланта болду эмар джерек къауум деулез урзюгю сибиллан къараджурт къарачай хазарлары аннан теки джерек къауум къонбан урзюгю сибиллан къараджурт къарачай къойманлары теки джерек къауум къанджай урзюгю сибиллан къараджурт къарачай аланлары арсант джерек къаум кипчак урзюгю къыйманлар нокъайманлар ёнге къаумлар татарлар баджаклар арнаутлар къарча тёрт къарачай чанкар тёрезинде тёрт эллик чаушюгюр онсеккиз тёрюннюк къаумман ата оналты элшат джюз джыйрымман секкиз шатбек минг тёрт джюз алты тукъум ата сайламарып бирсил къарачай эллигинин элмекемен арлез ассалезинин  тамарын къарачай эллик чанкарлар тамарын толукъсады къарачай эллик тёрюннген содукъ къарча кёбекгир къаугъары былан джоласын болду къарачай элликнин эли хем джери былан чекиллери былан танышакъ болгъасып къоллукор джерлигинде тебер къарачайларгъа эрттек къарачайларгъа барты аннан къобакъаз чанкар тёрезинде таутёрк къалада айрыкъазларгъа барты къарчанын кёргенседик айрыкъазлар къарчанын эсселик сёзюне сауселик джолукъсуп къуансунуп джыласундулар эпсуу эпкъазларнын тоноугъа келесерлерин айттылар къарча эпсууларнын келегир джолу арпачай кёзекке мал сюрюттю эпсууларнын анта сакълайыр болду къарчанын къаугъарлары науруз сыйлагъар чарсенник агъачда букъдулар танг чакгы белгиси болайыр эпсуу эпкъазлар арпачай кёзекке келдилер малларнын кёргейин къууансып юнсюз болдулар къамчилер былан сёлешмегесип малларнын сюрюкледилер науруз къанатлысыман сызгъыран болайып къаугъарларгъа син берди къарча эпсууларнын тасыкъ къырты дагъыде ке-лесеригин сакълайыр болду беш кюне ётейир эпсуулар келдилер къарча джоппу джыймарып тасыкъ къырмайыр болуп эки эпсуунун сауселик ат белине байлайып къаугъарлары былан таудан ётесип сокгум джерине баргъан кёп тёлеуюк джанта ант секенин алгъан тёлеуюкнюн айрыкъазларгъа бёлсинеп аннан къарачай эллигинин чеккелик джеринде таукъазлагъа баргъайып анта дебекгюр къарча эпкъаз къызылбекленин ат туйакъдан таш учар сюрейип къыргъып акъсуу джерлигине баргъан чёкгючтаудан ётейип къызыл-беклерден джанта ант секенин алгъайып айазджер къалагъа баргъан аннан къуршоукъ къалада болгъайып къапы джерлиги былан озамлы джолушайып къармакъ къалагъа келгенседик оз джериннен къонбан къаладан къонакъсунн-ган керме анайгъа джолукъду керме анай калгуларнын оз джерине тонайыкгур келгесип томайларнын уланчыкъ баснакнын урлайып кёп мал тоноу кёп къаланта тоноу сюрюккенлерин айтты къарча керме анайнын оз джерине ашыракъ баргъайып аннан калгуларгъа баргъан баснак ючюн секен алгъан кимге сатылгъасын билгейип ныкъчулларгъа джол тартты къарчанын келейир кёргенседик ныкъчуллар юркейип тау тыргакларда бугъайып тасыкъ джокъуннайыр боласагъан къарчанын къаугъарлары тау тыргаклардан ныкъчулларнын сюрюкгейип къарчагъа джолукгур самыннап келдилер къарча ныкъчулларгъа хынытур сёлешин болду баснакнын ким алайыр болгъасын сорду къоркъасун ныкъчуллар тыргак юйде тасыннган баснакнын келтирек болдулар къарча ныкъчуллардан калгулардан алсамын тёлеуюкнюн оз джеринде къонбан къалада къойманларгъа текен бёлсюнеп баснакнын керме анайгъа къойарып буркъузюклерге алкъазларгъа уллузюклерге баргъайып гунмукъ бийменлерде къонакъсуннган аннан арты къабарты джерлигине кёчюккен мастыкъ къачакъ къайтукъгъа джолугъайып къыйманларгъа баргъан аннан балкъар бийменлерде къонакъсунду сыйлагъар чарышта болду аннан къабар джерине келгесип балыкъ ёзенде малкъазларда болгъайыб къарачай эллигинин тёрезин бектур бегеул чекиллеп къартджурт къалагъа къайтыйыр седик меннге къарачай хазарлар хакъыннан джазмар биликлерин бирсил къарачай эллик хакъыннан джазмарын джазар седик буйурду мен атам ботайнын румчелик къыйрымман хазарчелик буруннак дженки джазмар биликлериннен окъуйуп билгесенигимин атам ботай былан джюрюп кюргесенигимин къарча айтып эштгесенигимин бютюнлей эллик элмекеменде джазырладым сибилтинин къараджурт джерлигинде буруннак тёрт сибиллан эллигинин урзюгюннен юч сибиллан элбасан джерени болду басхан бештау элембурус таулар былан дженлик суу чёккючтау акъсуу орсамы тёрезинде къарачай эллиги чёгем суу терк суу элембурус таулар тангюнер къабар тюзлери орсамы тёрезинде балкъар бийменлиги терк суу элембурус таулар хазар тенгиз арты къабарты орсамы тёрезинде гунмукъ бийменлиги тёрюндю.

АЛТЫННЫКЪ БИЛИКГИР СОРУКАТ

Къарджурт къалада алты джыл озайып тейризим кюню Бирсил Къарачай эллигине илкесенник тыныкъ джашайыр кюне берди чеилкесенник къоншулар былан сетенник тыныкъ болду къарачай эллигине алты джасыл болду мал тёлю озамлы тёрек болду сабанлар орджайип ёстюлер тёрт чанкардан кёп киши къонакъсунду элмекемен турун тёрюкке къарча тёрзюгюп турунду тейризим кюнюн эллирим чуппа келигин алкъышлайыр болду даурбаслар къакъгъырайып къаугъарлар сирек джыйансырып къарча алкъышын  тилекесин тейризим тилекесин айтты кёксюнню джаратхан джюзелик тейризим джернин джаратхан ёзелик тейризим суунун джаратхан сууанек тейризим кюннюн джаратхан кюнелик тейризим джерде джашар тинджан джаратхан джанелик тейризим джюзен сыйар тейризим тиннин кюню келти онгур кюн келти онгул кюн келти тейризим кюнеги келти джюзен тейризим бизге тинкюч берсин тейризим кючю юннез берсин тейризим кюню онг болсун тейризим тини сонг болсун бирсил къарачай эллиги къадау болсун туудукълар ёсейип ёзек болсунлар тейризим тилекесине джол болсун тейризим джолу тёрейсин тейризим тилегеси бизде къонар болсун дерикседи сонгай элмен къаугъарларын тебиксейрюн буйурду джыранлар джыйылайып джыр кюу анар ийнар санар айттылар синнарлар сыбызгъылар сокгулайып даурбаслар къакъгъылайып кёзтийер сибиллан къызлар кёксюл саргъыл къызгъыл кийнерип озантур сибиллан джашлар эллирим чуппа айттылар уллуз тейризим сыйар сюйенмек белгисин сыйарун кёрдюлер бюйюк хазарларнын эрттегил элфетиннен сыйларунсуп нарт айтышлар чариш болду къыйрымшаухал элменнин уланы сайлар бий ёч алды садакъ аттылар сайлар бий ёч алды къоллукъташ аттылар кёджеплер тюбекгири болду къылыч сыйар белгеси алмаш болду джашлар къылычларын тешмерип сюймер къызларгъа кёзердилер алмаш сыйар белгесин алгъан содукъ къызлар джашларгъа алмаш сыйар къылыч кёзердилер сайлар бий къарчанын къызы ариуджаннга сыйар белгеси къылычын кёзерди уйалчакъ ариуджан атасыннан уйалайып там юйде букъду сонгай элменнин къатыны шама ариуджаннын сыйар белге къылычын сайлар бийге кёзерди сайлар бий тейриз ант тилегесин айтты кюннюн джылыусуна джернин туруусуна суунун агъымына айнын айыгъына буруннак бурумма тейриз болуп джюзен джамма кёкге-джерге къарамма тургъасына ийнансунаман джюзен тейризге табу антсунаман элиме табу антсунаман меннге тин-кюч берген джанелик тейризим синелик тейризим сыйар белгеси кюнюне антсунаман тейриз сыйар кюннюн кёллези былан антсунаман сенин ата юйюрсенип джашайыр кюнюнге джан кёллезик болгъайып сеннге сеппин туруннайыр кёрезик болурмансунду


КЪАЗАКГЫ УЛУ БОТАЙНЫН БОТАЙ УЛУ БАРЛЫУНУН ДЖАЗМАР БИЛИКЛЕР ДЖАЗЫРЛАРЫН РУМЧЕЛИК БИЛИМИННЕН АРАПЧЕЛИК БИЛИМГЕ БАНТАУ ТОЛГУН ЧАУШЮГЮР ТЕРДЖИМЕ ЭТТИ

ДЖЕТИННИК БИЛИКГИР СОРУКАТ

Тейризим тилегеси келти къарачай эллигине бушуу къоран келти ботай улу барлыу аттай ёлюнтю деуер къарча терен ёкюнтю баллиу сыйыт сарын салты ариуджан сарын алты джыйгъалсын кишилер джетекдилер деуер къарча сайлар бий науруз элмен сонгай элмен барлыу аттайнын ёлюк салын тёртюннюк толзан къыркъ биринник джыл биринник джасыл айнасы онсеккизинник кюнеги шыйаккъын сантыгъына салдылар тейризим тилегесин оран гулун айттылар кёрюз обасына бёлюктедилер кешене кюпюн салдылар ташкъура къаланттылар сынгъарт оту джагъылды тейризим тилегеси асынты тейризим тилекки оранын асмуслады
бантау толгун чаушюгюр джазырлады

СЕКИЗИННИК БИЛИКГИР СОРУКАТ

Тейризим тилегеси келти къарачай эллигине бушуу аджым къоран келти мёнгюр къаугъаран гаган ата ёхтемгюр бойран къарча гаган ата эллик элмендер деуер къарча ёлюнтю къарачай эллиги ёксюленди батыр науруз турам будууан аттуркъай тёрт элмен тёрт тёрюкте тёкюнтю тёрт къарачай тёрт тёрезде ёкюнтю бектур Сабартынын джылау басты джыйгъалсын кишилер тейризим оран гулун айттылар къарчанын кёрюз обасын байбан чора терккъуш чора къударай чора алайбан чора дударкъай чора байын чора багъатыр чора аслангюр чора къазтылар сонгай элмен науруз элмен сайлар бий бораш элдер къарчанын ёлюк салын шыйаккыны сантыгына салдылар сал шыйаккын сантыгын къаугъарлар чоралар бийик кёлтирейип сайлар бий ант тилекки ант суран сёз сёмерди деуер къарчанын сал сантыгъын тёртюннюк толзан элли секкизинник джыл экинник кюз айнасы джетинник кюнеги тёрт къарачай къазгъан кёрюз обасына бёлюктю тейризим тилегесин оран гулун айттылар эллик элмендер деуер къарчанын кешене кюпю салынты ташкъурасын къаланттылар сынгъарт оту джагъылды тейризим тилегеси асынты тейризим тилекки оранын алды асау тейризим кеминди кюнюн асмуслады.
бантау толгун чаушюгюр джазырлады.

23 Заказ № 412


ТОККУЗУННУК БИЛЛИКГИР СОРУКАТ

Къарчанын тейризи тилекеси сонгарды асмусланды бешинник кюнегиси озайыр кёрюз обасы сынгарды элмекемен ассалез чакары болду сонгай элмен суран сёз сёмерди сайлар бийнин эллик бийим боласагъын такъыллады къармакъ къаладан беш уланы былан келекги бойташ шат къаршчлады ол кендсинин уллуз къараджурт джерлигинде къарачай эллигин балкъар бийменлигин гунмукъ бийменлигин бириккетип уллуз къарачай хан турун тёрюккю кёнесин бегитти науруз элмен джалгъан сёз джан салмаз джан къыйар дериксеп хынысыды сайлар бийнин эллик бийим боласагъын бегитти сайлар бий эллик бийимке тёрюксенди тейризим антын этти ант суран сёз сёмерди элмекемен ассалез чакары тюгелленди бойташ шат кече беш уланына сонгай элменнин науруз элменнин сайлар бийнин ёлюкгюрюн бегитти къарчанын уланы джантуугъаннын уллуз хан туруннга къалмазыкъ кёрюп томшар тентекке ёлтюртесин айтхан джантуугъаннын тенгил досугъу бойташнын кичик уланы долат ачыусуннап бойташгъа садакъ атхан бойташ ёлюннген бойташнын онглукъ уланы сымбат долатнын ёлтюрген эрттеминде элмекемен ассалез чакары болду бойташнын тёрт уланы сымбат чорумбат алгуннат асгуннат уллуз къарачай чанкардан къармакъ къалагъа сюргюсюленип къыслатылдылар сайлар бийнин эки кичик къарнашы ойлар бий былан асбар бий элджурт къалагъа къыслатылдылар
бантау толгун чаушюгюр джазырлады

ОННУКЪ БИЛИКГИР СОРУКАТ

Бирсил къарачай эллигиннен къарча эрлиги кетти беш джыл ёттю эпкъаз къызылбеклер къобакъаз чанкар джерине тоноугъа келейип кёп киши къыртылар кёп тоноу сюргейип аттуркъай элмен тин ата джыйрымман къаугъар ёзюрю былан къызылбеклерге барды анта ёлюнтю науруз элмен джюз къаугъары былан къызылбеклерге барды аттуркъай дертин алгъайып кёп тёлеуюк джанта секенин алды сайлар эллик бийимнин кичик къарнашы асбар бий элджурт къаладан уллуз къарачай чанкар джерине къайтты бойташнын эки эгиз кичик уланы алгуннат былан асгуннат къармакъ къаладан уллуз къарачай чанкаргъа кёчюккен
бантау толгун чаушюгюр джазырлады



                Китабны биринчи бетин ачыкълау

                ХАЗАР ЭЛЛЕЗИ ЭМДА КЪАРАЧАЙ ЭЛЛИК

                Ачыкълау кёзюую 1970-1979-чу джылла

23*

                Тангры джашауума нюрюн чачды,
                Халкъымы ёттен дуниясы —
                Билим къазмугъа кенг джол ачды
                Меннге дерс академиясы.

                БАШЛАУ СЁЗ.

Адам улу кесин адам инсаннга санаб джашауун таныгъынчын огъуна, табигъатны кючю бла башланнгандыла аны ёсюм джолунда болгъан тюрлениуле.
Джюз минглеген джылла анга, ёсюм берген бла къалмай, къоркъунучха табыныу бериб да тургъандыла.

Болса да адам табигъатны эбин ангылай, аны къылыгына, усуна юрене, анга кёре джашау къурай, алдан алгъа барырча талпыргъа тин таукеллик таба, къарыуу джеттен затлагъа къаршчы тура, джетмесе да, кери джанлай, бугъу-на, кечинмек, дыгалас эте, кесин сакълай, туудугъун асырай, ёсе, туудукъдан туудукъгъа джашауу башхаракъ бола, тириден тири, амаллы бола, ышан ала, джыйын сюрюу джашаудан джууукълукъ айыра, къауум-къауумгъа юлешин-нген джашаугъа кёче баргъанды. Бир къауумдан адамла бир-бирине джакъ бола, болуша кечиннгендиле. Ала джаныуарла бла кюрешген бла къалмай, бир къауумдан адамла хоншу къауумгъа дау сала, орталарында керексиз илинмек чыгъа, зорлукъ кюреш кюнден кюннге кенг орун ала, онгсузуракъ къауум хорлана, джанлай, узакъ кете, онглу онгсузну джерине да ие бола, орнунда къалгъан бла биргелей джанлагъанны джерине да джерлене, адам улу джерни къалайына да джайылыб, кёб тюрлю инсанлагъа бёлюнюб, бир-биринден кенгде джашай, талай тюрлю тилле джаратыладыла. Артда бир тилде сёлешгенле башха тилде сёлешгенлени айры кёре, ол айрылыкъ дагъыда орталарында андан да уллу джаулукъ, чурум чыгъарыргъа себеб болуб, хар къауум-юзюк кесин сакълар, къоруулар ючюн, лагъым, амал излей, аллай лагъым да алагъа джангы ёсюм бере, онглу лагъымы бар кючлю бола, башхалагъа чаба, аланы бойсундура, тонай, кесин ёсдюре, хорланнганланы джеге, бир къауумдан юзюкле экинчилеге бийлик этген джашау да аллай джол бла джер джюзюне джайылыб, бийлик этиу адет джорукъ болуб (бий - бийлик, къалгъанладан бийиклиги — мийиклиги бар деген магъанада) къалады. Ёмюрле узагы джашау ёте, адамланы ангылары, тил байлыкълары ёсе, дагыда бир тилде сёлешген юзюк — юйюрле бириге, къраллыкъ, ханлыкъ дараджагъа джетиб, дунияда халкъланы бир къауумлары къраллыкъ, ханлыкъ джюрюте, буруннгу халкъ деген атха ие боладыла.

Алай а, бара баргъан джашауда ол буруннгу халкъланы къралларына башха къралла эзеулюк этиб, чабыб, неда артда, кечирек къурала келген юзюк — юйюрле бириге, бийменлик кючлери ёссе, бийджеклик излеб, бурундан бийлик джюрюттенлени сыйларына джетер умутлу иннетлери, зарлыкъ кесиб, неда ханлыкъда, бийменликде биреуню бийджеклигин чекген-джегилген юйюрле ийинч джашауну кёлтюралмай, къозгъалыб, биригиб, буруннгуну бийджеклигин тайдырсала, къозгъалгъан юзюк-юйюрледен бири онглуракъ болуб, дагъыда башхалагъа бийджеклик этиб, джегилгенле анга да къаршчы чыгъыб, уллу къазауатланы отунда бек кёб къралла, ханлыкъла тайдырылыб, халкълары да ол къазауатланы отунда къырылыб, тюгел тас болмасала да, уллу онгсузлукъгъа джетиб, кими унутулуб, кими да такъырлыкъда джашауун ётдюре, башха халкъланы бир бёлеги болуб къошула, эригенди.

Экинчи джанындан а хорланнганланы бир къауумлары ханлыкъ, къраллыкъ юнериклеринден айырылгъан бла къалмай, киши бийликде эзиле, дагъыда бирлиги чачыла, ол бийликден къутулургъа дагъыда башха халкъны бийлиги башланыб, ол да джангыдан эзе, чача, ёмюрлери ийинчликде ёте, ёсюмю тыйылыб, ашала, онгсуздан онгсуз бола, кеси оноуу къолундан кетиб, кесине тёрлю ышыкъ табмай, джашагъан джеринден кери къыстала, эзилиуде эритиле, къауум-къауумгъа юлешиниб, чачылыб, бир-биринден кенгде къысдырыла, къауум энчиликде ёсе, орталарында байлам болмай, буруннгу бир халкъ талай тилли халкъгъа юлешиниб, буруннгу бир халкъны тили буруннгу тамалын сакълай, талай диалектли тил болуб, аны хар къауумуна да башха ат аталыб, кесича, энчи халкъгъа саналыб, тюрленнгенди.

Бюгюнлюкде да алагъа кереклисича эс бёлюнмей, буруннгу историяларына учхара кёзден къараб, алджау, джалгъан сёз бла дараджа берилиб, буруннгу джашау джоллары кертисинлей тинтилмей, тинтилсе да, башха магъанада кёргюзюлюб, буруннгу уллу халкъны туудукъларын гитчесиниб, азсымансыныб, историяны бетинде халкълыкъ сыйларына тутхучсуз сёгюш берген сёзле айтылыб, «аджаша келиб, кечигиб джаратылгъан джыйымдыкъ» — деген оюмсуз дыгаласланы джорукъ этиб, анга тамал берирге кюрешиб, белгили алимле ишни тюзюне къарау сокъурлукъ этиб, кертиге кёз ачмай, джекден джууукъ келмегенни кертича кёргюзюб, кесинник арт акъыл иннетни джюрютюб, илмуну терсине бурадыла. Энди тёбенде айтыр, джазар сёзюбюз къарачай-малкъар халкъны историясыны, тилини юсюнден барлыкъды да, аны белгилисин ачыкълар ючюн, Къазакъгы улу Ботайны, Ботай улу Барлыуну джазгъанларыны тамал-лыкъ этиулеринден буруннгу тинсир (тюрк) юйюрлени историяда джашау джолларын джазмай башларгъа болмазлыгъын эсге ала, тинтиуюл ишибизден бир аууз сёз айтайыкъ:
Буруннгу тинсир (тюрк) юйюрле бек эртегили юзюклени бирлери болуб, бизни эрагъа деричин заманлада бириге, элликле къурай, эм буруннгуланы бирине саналадыла. Буруннгу Гунневар эллезинден сонгра уа (бизни эрагъа деричин заманны ІІІ ёмюрлеринден бизни эраны ; ёмюрлерине дери) бютеудуния историягъа ачыкъ белгили боладыла.

Тангюнерде Сары тенгизден Тюнгюнерде Къара тенгизге дери чек алгъан, Буруннгу Уллу Тюрк каганатны джылларындан (552-чи джылладан 659-чу джыллагъа дери) тюрк каганатланы эпохасы башланыб, уллу Евро-Азия джеринде Тюнайыкъда, Дунай, Балкан джерлеге дери талай каганат тёрленеди. Бизге белгили болгъан тема ол каганатланы бири 7-чи ёмюрню биринчи джарымында тёрлениб, ХІ ёмюрге дери бирлигин сакълагъан, буруннгу историяда белгили, тёрлю орун алгъан Буруннгу Хазар каганат (царство) бла буруннгу хазар халкъды да, аланы Къазакгы улу Ботай бла Ботай улу Барлыу джазгъаннга кёре ангылаб, буруннгу Хазар эллезини туудугъу, 14-чю ёмюрден сора тёрленнген, буруннгу Бирсил Къарачай элликни эмда къарачай-малкъар халкъны буруннгусун таныйыкъ. Ботай улу Барлыу, Бантау Толгун чаушюгюр джазгъан, историябызгъа джангы бетле ачхан, эм багъалы китабны он сорукатыны хар бирини магъанасын бирем-башха сюзейик, хар биринде джазылгъанны тинтиб, айрым къарайыкъ.

Китабны биринчи бетинден:

СИБИЛТИНИН КЪАРАДЖУРТ СИБИЛЛАН ХАЗАРЛАР
БИРСИЛ КЪАРАЧАЙ ЭЛЛИГИНИН ЭЛМЕКЕМЕН
АРЛЕЗ АССАЛЕЗИНИН ИЛКИ БИЛИКЛЕР
ДЖАЗЫРЛАР ДЖАЗМАРЫН

БОТАЙ УЛУ БАРЛЫУ АЛСЫРЛАДЫ.

СИБИЛТИ ДЖЕРЛИГИНДЕ КЪАРАДЖУРТ КЪАРАЧАЙ ХАЗАРЛАР, КЪАРАЧАЙ КЪОЙМАНЛАР, КЪАРАЧАЙ АЛАНЛАР ХАКЪЫННАН, АКЪАДЖУРТ ТЮЗГЕР ХАЗАРЛАР ХАКЪЫННАН ДЖЕНГКИ ДЖАЗМАР БИЛИКЛЕР

Китабны 359-чу бетиндегиси

Сибилти деген сёз къарачай-малкъар халкъны тауранларында, таурухларында джигит нартланы атлары болуб, талай тюрлю айтылгъан бла къалмай, Къарачайда, бир къауум джерлеге аталыб, джюрюген сёздю. Аны бла биргелей, Къарачайдан тышында да адам ат, тукъум болуб да тюбейди.

СИБИЛ АТ БЛА АЙТЫЛГЪАН СЁЗЛЕ:

1. Сибил — буруннгу деулезлени туудукъларыны аты. (Къазакгы улу Ботай, Ботай улу Барлыу джазгъандан).
2. Сибилти - Север Кавказны, Донгал, Адыл, Джайыкъ, Мёнгюртю джерлени буруннгу аты (Казакъгы улу Ботай, Ботай улу Барлыу джазгъандан).
3. Сибилчи — къарачай халкъ таурухдан.
4. Сибилчи — «Накъут Дорбун» деген нарт айтыудан.
5. Сибилчи — «Хазар-Окъ» деген таурандан.
6. Сибилти — «Джети Нар» таурандан.
7. Сибилек — «Джети Нар» таурандан.
8. Сибилгюл — «Сибилгюл» таурандан.
9. Сибиллан — Ботай улу Барлыу джазгъандан.
10. Сибилди — «Сибилгюл» таурандан.
11. Сибилди — Къарачайда Теберди ёзенде джерни аты.
12. Сибилда — Къарачайда Инджик джеринде ёзенни аты (Зеленчук район).
13. Сибилев Н. - Кемеров. обл., Таштаголда джашагъан адамны тукъуму. «Соц. индустрия» газетни 1979 джылда чыкъгъан майны 23-де, июнну 17-деги номерлеринде.
14. Сибилант — Къазакъгы улу Ботай джазгъандан. (Днепр, Днестр сууланы, Киев шахар бла Къара тенгизни ортасы джерни аты).
15. Сибилджик — Къарачайда «Бойранкъыз» таурандан (Хазар-Окъну тамада уланы Къоркъутну тюз аты).
16. Сибил нартла — «Накъут-Дорбун» нарт айтыудан.
17. Сибил чач — Къарачайда халкъ сёз. Бурунлада бал бетли чачха айтхандыла.
18. Сибил — ингилиз джазыучу Агата Кристи джазгъан «Акъ ат Вилли» хапарда къызны аты. («Наука и религия» журналны 10 номери, 85-чи бетде, октябрь, 1969 джыл).
19. Цибилда — Абхазияда бир эбзе элни аты.
20. Алпсибил — буруннгу Хазар къагъанатда Малджаран кендер къагъанны аты.
21. Алпсибил — буруннгу Малджаран ханлыгъында ханны аты.
22. Сибилчи — «Ёрюзмек бла эмегенле» таурухдан.
23. Сибилчи — «Сосуркъа бла Сибилчи» таурухдан.

Буруннгу сибиллени Къазакъгы улу Ботай джазгъандан къауум атлары:

1. Сибилантла — антлы сибилле — сибили-клятвенники.
2. Мёнгюр сибилле — могучие, мощные сибили.
3. Эбаз сибилле — сибили малодомники или слабые, малые охотники.
4. Адыл сибилле — волжские щедрые сибили.
5. Саныкъ сибилле — рослые, крупные сибили.
6. Алпсил сибилле —отважные сибили, богатыри.
7. Юнгюр сибилле — буйные, голосистые сибили.
8. Базымта сибилле — надежные сибили.
9. Эритча сибилле — сибили-бунтари (къайырла дегенча).
10. Тарыкъ сибилле — малоазийские, понтийские сибили.
11. Джайыкъ сибилле — яицкие, уральские сибили.
12. Донгарт сибилле — задонские сибили.
13. Гурт сибилле — оседлые сибили.
14. Къодур сибилле — воинственные неспокойные сибили.
15. Нарыт сибилле — великие, мудрые, зоркие, отважные сибили, сибили нарты.

Сибил деген сёзню Къарачайда буруннгу магъанасы: чачы бал бетли неда бал бетлиден къызгъылдымгъа тартхан, бети акъ-къызылдым болгъан, уллу, токъ адамны тюрсюнюне айтхандыла. Артда уа сибил сёз бютеу халкъгъа аталыб, къарачай-малкъар халкъны эртдегил, буруннгу туначлары — сибиллени бал бетли, уллу акъ адамла болгъанларын ариу ангылатады.
Бал бетли деген а джангы суратлау сёз болуб, кеч чыгъыб, бусагъатда аллай халкъ сёз уллу санлы, саурулу, бал бетли, токъ адам деб айтылады. Сибилджик сёзню ачыкъласакъ а, — уллу, токъ, бал бетли, акъсыл, къызылууурт, сарыджилик, базыкъ джикли, кючлю адамны сыфатын ачыкълайды.
Сибилти, Сибилда, Сибилта, Сибилди десек а бал бетли къызгылдым, уллу, токъ, акъсыл адамланы джурту, джер дегенни айыртады. Сибиллан дегенлери уа — сибиллен адамлары, ала бла тургъанла, ала бла бирликде джашагъанла деб ангылатады. Сибиллени юсюнден Къазакъгы улу Ботай джазгъан бла къалмай, биз бюгюнлюкге дер бурунладан бери Къарачайда сакъланнган, сибилле бла байламлы талай мисал сёз джаздыкъ. Анга энтда бир кёреу къошайыкъ. Къарачайда сибил нартланы юсюнден айтылгъан «Накъут-Дорбун» нарт айтыудан:

Эртде-эртде, эртдегил,
Эртдегилге болуб тенг-тенгил,
Джыйылгъанды нарт юзюгю сибил,
Кюн нарына болуб тенгил.

Кеслерине керексиз махтау тартхан, ёмюрле узагъы джашауда болуб ётгенни, буруннгу эртдегиллени терен сюзюб, тинтиб къарай билмеген ашыкъ-бушукъ алимле (Тегейде, Адыгейде, Къабартыда) не болса да, кимники болса да бизникиди дейик деген даулу оюмну къабыл кёрюб, кеслерине ёрюз дараджа, онглулукъ излеб, аланы къазанларында бишмеген этге биз биширгенбиз деб тарт-соз джюрютюб, Кавказда энчи юлюш айырыб, ёрюзлюк тёрде орун сайлайдыла. Аланы ардакгы буруннгу джашаулары буруннгу эпоханы бийджеклери болгъанча. Ала кеслерине джоралаб айланнган эпоханы мингар джыллары буруннгу уллу сибил - хазар къарачай-малкъар (сибиллан) дуниясыны гюрбеджисини уллу къазанында бишиб чыгъыб, къалгъанлагъа хоншулукъ, тигим халда джайылгъанын билирге ангылары джетмейди. Гюрюлдеб озгъан ёмюрлени кёралмайдыла.

Алай демек, нарт эпосну, кавказ культураны кеслерине теджегил этедиле. Аны уа кертилигин сюзер ючюн, биз неден да алгъа нарт сёзню ачыкълайыкъ. Нарт деген сёз Къарачайда, Малкъарда, Къумукъда, бютеу Кавказда джюрюген бла къалмай, джерни Кюн чыкъгъан къыйырында джашагъан якут халкъда, башха тюрк халкълада, монгол халкълада да барды, ол себебден нарт деген сёз тегей неда адыг тилледенди деб айтыуну джалгъан сёз болгъаны ачыкъ хакъды. Болса да нарт деген сёз къарачай-малкъар тилде нени ангылатады, эм алгъа нени ангылата джаратылгъанды десек, аны сюзер ючюн, Къазакъгъы улу Ботайны нарыт сибилле деб джазгъанындан башлайыкъ:

1. Нарт-нарыт, нар-ыт. Нар — эм уллу кючю, джигитлиги, сыйы баргъа нар адам дейдиле. Нар - Кюнню эм уллу, багъалы, сыйлы нюрюню, джылыууну джарыгы, джылтырауугъу.
2. Нар — буруннгу сибилледе ханлыкъ тёрню уллулугъуну белгиси болуб, хантурун тёрзюк нар бла белгилениб, бирден джетиге дери санагъандыла. Джети нарлы ханнга Джюзелик хан, гаган, къагъан дегендиле.
3. Hap — алтынны эм сыйлысына, джылтырауугъуна, багъалысына нар алтын, нар багъасы бар алтын дегендиле.
4. -Ыт — баш дараджа, онглусу: нар-ыт ангыны эм онглу кючю (наивысшая сила разума, мудрая сила).
5. Ытта — уллу ангы бла, ахыр кюч бла иш баджарыу (наивысшая работоспособность силы и ума).
6. Ытта — кёб заманны ангыламай, джукъ эталмай туруб, ытта деб ангы кючюмю салгъанлай, ангылаб къойдум (халкъ сёз).
7. Ытта-бытта дегенлей — кючден келмезлик ишни баджардым (халкъ сёз).
8. Ытта — тукъумда уллу атагъа «ытта атабыз» дегендиле (халкъ сез).
Алай демек, уллу, сыйлы, акъыллы, тёрлю атабыз дегенликди.
Хаста — Хазта, Шошта дегенча, Ытта деб адам ат да барды.
9. Ытта — бир-бирде сабийле атасыны атасына да Ытта, ой Ытта деб сёлешедиле. Аныча, уллу анагъа да Ынна, ой Ынна деб, сыйын кёредиле.
10. Алай бла, нарт деген сёз аллындан нар-ыт болуб, артда нарт болгъанын кёребиз. Саудан магъанасы уа: нюрча, кючю бар, ыт — ыттача уллу оюмлу, акъылы бар, эм акъыллы, ангылы, эм кючлю джигитлиги болгъан адамгъа айтылгъанды (богатырь мудрой силы). Экинчиден а, нарт деген сёз къарачай-малкъар-къумукъ (сибил хазар — сибиллан) тилледен сёз болгъанына Кавказда айтылгъан нартланы ат-лары толу кёреулюкдю. Мисалгъа: Ёрюзмек — Ёрюзбек — ёрюз (верховный), мек — бек (сильный), Сосурукъ — Сосуркъа, сос — гранит, урукъ, рукъ, ырыу, рыу — (юзюк — род). Сибилчи — сибиллени юзюгюнден, Батыр — оз, озгъан батыр (богатырь, победитель), Сослан — сос улан (сын гранита, созданный из гранита), Хамча, Хамца — къабыучу, джыртхыч, къайыр, Ачемез — ачымаз (благополучный, невредимый, успешный), Алауган, Алаугъан — алаукъан (Алауская кровь, из рода алаугов, алау — победитель), Шауай — аджаллы ай, бушуу ай, къара кюнню айы (месяц печали).
Былача дагыда башхала да алай келишедиле. Аны бла къалмай, Ботай улу Барлыуну джазгъанларындан «Бюйюк хазарларын эрттегил элфетиннен сыйлагъар нарт айтышлар чариши болду» — дегенин, къартла айтыугъа кёре да «буруннгу заманлада, къууанч болса, нарт айтышлар чаришлери болуучан эдиле, анга нарт айтыш эришиулер да деучен эдиле» — дегенлерин эсге алсакъ, нартланы хапарлары аллындан поэмала маталлы болуб, бурундан, сибилледен башлаб айтылыб келген хазар халкъны литература тилине саналыб, уллу нарт джигитлеге аталыб этилген джыр — анарланы джыранла (джырчыла) байрамлада чаришлеге къошулуб джырлай, анга да нарт айтышлар чаришлери дегенлери ариу ачыкъланады. Ол кёреулюкге бюгюнлюкде да Къарачайда, Малкъарда нарт айтышланы бир бёлегине назму тюрде джорукъ бла айтылгъаны хакълыкъ этеди десек, нарт айтышлар къарачай-малкъар халкъны хазар туначларындан сакъланнган, буруннгу литературасы болуб, Кавказда башха халкълагъа джайылыб, айтыла, алай, ол халкъла нарт джигитлеге аталгъан анарланы кеслерини тиллеринде, назму тюрде толу айталмай, хапар, таурух тюрде айта алгъанлары да хакъ болгъанын кёребиз.

Ол кертиси да алай болмаса, нартланы атларыны асламысы тюрк тилледен да болмаз эди. Нарт айтышланы анда-санда бир кесеги тегей, къабарты тилледе назму тюрде тюбегени да барды, алай а анга эс бёлюрча тюлдю, не ючюн десек, бурунладан бери тегей, адыг халкъда хазар — къарачай (тюрк) тилледе эркин сёлешиб тургъандыла, ол себебден ала нарт анарланы бир къауумундан юзюкгюлени артда кеси тиллеринде айтыргъа кюрешген болурла. Тегей, адыг тилледе бюгюнлюкде айтылгъан нарт айтышлада тюбеген, назму тюрде окъулгъан кесеклени да уллу эсге алырча тюлдю, нек десек, аланы, Совет власть киргенден сора, тегей, адыг фольклористле кеслерине махтау тартар джанындан джарашдырыргъа кюрешиб, Къарачайдагъын, Малкъардагъын да кеслерине тартыб, бизники болсун деген бетден къараб, энчилик айыргъандыла. Тегей нарт эпосда нартланы чаришлери Зилахар чарсенник тюзде баргъанды, ол да Инджик джеринде болгъанды, буруннгу аланла джашагъан тёрезде, дейдиле. Кертиси да, буруннгу Инджик джеринде нартланы чарсенник тюзлери болгъанды, алай а анга Зилахар демегендиле, Сыйлагъар дегендиле.

Скиф-сарматланы туудукълары тегейлиле бла дюгерлиле кеслерин да, нарт эпосларын да сакълаялгъан эселе, нартларыны скиф — сармат — иран атларын нек сакълаялмагъандыла, алагъа къарачай-малкъар атланы нек атагъандыла? Нарт эпосну къарачай-малкъарлыланы ата-бабалары сибил — сибилланла чыгъаргъандыла да, аны ючюн!

Аны бла къалмай, къарачай-малкъар тилде нарт сёзча къуралгъан, анга ушагил айтылгъан Р, Т тауушла бла бирчалыкъ кёргюзген, бир бёлек сёзню мисалгъа келтирейик: нарт, тарт, къарт, арт, гурт, къурт, тюрт, сюрт, кюрт, джурт, ууурт, джууурт, къууурт, олтурт, толтурт, чомарт, намарт, къондурт, болдурт, д. а. к.
Бу огъары айтылгъан сёзле бары да къарачай-малкъар тилни энчи джоругъу бла къуралгъан тюрк сёзледиле. Ол себебден нарт деген сёзню тегей не адыг тилледен чыгъарыу Насра Хоожаны джибге тары джайгъаныча болады. Алай демек, огъары айтылыб ачыкъланнган мисалланы (Къазакъгъы улу Ботай джазгъанны, Къарачайда нарт айтыуланы, тауран, таурух хапарланы барын эсге алсакъ, Кавказда нарт эпос сибилле талай къауумгъа юлешиниб, хар къауум энчи аты бла белгилениб, сибиллени таулада (Сулак суудан Дженликге деринчи) джашагъан бёлегине нарыт сибилле (сильные, мудрые) деб, ёмюрле узагында нар-ыт сёз да нарт сёзге тюрлениб сакълана, Кавказда джашау да туудукъдан туудукъгъа тюрлене, буруннгу нарыт сибиллени джигитликлери халкъда айтыла, сибиллени юсюнден болгъан хапарла тауран, таурухча айтыла, нарт эпосну алай джаратылгъаны ачыкъланады.

Артда уа нарт эпос, эм эртдегилге саналыб, Кавказда халкъланы барына сибиллан — къарачай — малкъар атлары бла джайылгъанын ариу ангылайбыз. Болса да хар халкъ, буруннгу нарт сибиллени юсюнден эртдегиллени кесини тилине, джашаууна кёре айта, джарашдыра, нарт эпос хар биринде бирер башхаракъ айтылса да, ол сибил нартланы буруннгу джашауларын ачыкълагъан, историягъа джангы бет ачхан къазмуду. Экинчиден а, биз огъары джазгъан, бизге белгили болгъан, сибил деген сёз талай тюрде тюбесе да, кесини керти магъанасында бюгюнлюкге дери историягъа белгили болуб бир да эштилмегенди.

«Сибилти» къарачай-малкъар халкъны буруннгу сибиллан — хазар туначлары сибиллени Урал суудан Азау тенгизге дери джерленнген джерлерини аты бол болгъан бла къалмай, ол джерде талай тюрк юзюкден элликни джуртуну буруннгу атыды. Сибилтиде хар тюрк юзюкню эллиги энчи джерлениб джашаса да, Сибилти джери аланы биргелей джуртлары болуб, сибиллан элликлери деб аны ючюн айтылады. Биз сюзген биринчи бетде Къараджурт сибиллан хазарлар, Бирсил Къарачай эллиги деб джазылгъан буруннгу сёзлени магъанасы да огъары айтылгъаннга кёреулюк этеди. Алай демек, буруннгу Къарачай элликде сибил хазарладан, сабарладан сонгра да къарачай къуманла, къарачай аланла джашаб, ала сибиллан элликледен болгъанлары бла къалмай, Къараджуртда джашагъан къарачай сибилланлыла болгъанлары ючюн айтыладыла. Къараджурт деген сёзню алсакъ а, бурун Тёзгюнер Кавказда, Акъсууда Дженликден Дагъыстанда Сулак суугьа дери созулгъан таулу, ёзенли, чегетли, къарангысы бар джерле деген магъанада чыгъыб, аталадыла.

Сибиллан хазарлары уа, бурун Сибилти джерини къалайында да джашагъанларыча, Къараджурт тёрезинде да джашагъандыла. Ол себебден алагъа къараджурт къарачай хазарлары дегендиле. Бусагъатха дери Къарачай деген сёзню бир джараугъа келишмеген магъанада ангылатыб тургъандыла. Ботай улу Барлыуну китабында джазылгъан а ол сёзню магъанасын алджаусуз ариу ачыкълайды. Алай демек, «Къарачай» деген сёз тау суулары бар, тауланы джери, неда таулу джерлени, тау сууланы джуртуну эллези деген магъанадады (страна гор, земля гор и горных рек). «Къарачайлы» десек а — (житель горной страны, горных рек, горец) — таулу болуб ангылашынады.

Къарачай деген сёз, 8-9-чу ёмюрледен бери историягъа белгили болуб, талай тюрде айтыла келсе да, аны къара деген тамалы бла башланыб айтылыб, джазылыб, буруннгу тюрк — хазар тилден къара — таулу, чегетли джерле дегенни ангылатыб, «чай» дегени да — кам — река болуб, таулу чегетли джерлени камлары — камы (къаракам) дегенни ангылатыб, «таулада джашагъан, тау камланы адамы, таулу адамла» — деб джазылыб, биринчи историягъа къара-хазар, къара-джур хазар, къарачай хазар, къараджурт хазар, къарадур хазар, артда уа Къарачай-Алан эллик, къарачай хазар, къарачай алан, къарачай къуман, къарачай балкъар болуб джазылады.
1643-чю джылда Бештау джеринде джашагъан къарачайлылагъа «къарачай черкесле» дейди воевода Волынский. 1654-чю джылда къарачайлылагъа италиячы миссионер Ламберти да «къарачолиле», «къарачай черкесле» дейди. 1768-чи джылда уа Къарачайгъа А. Шелков Къараджау дей-ди. 1807-1808-чи джылында Тёзгюнер Кавказда болгъан, къарачайлыланы иги таныгъан алим Г. Ю. Клапрот, къарачайлыла хазарладыла дейди. Къарачайгъа хоншу халкъла да, кеслерини тиллерини джоругъуна кёре айтыб: адыгле —къара-шэй, ногъайла — къарашай, абазача — къарча, абхазча — акарач, къарацур, менгрелча — алан, карачоли алан, эбзеча — савьяр, мукричай (мукарачай), чеченча, ингушча — къарчэ, къарча, къарачай, къарчэй, къарачай дейдиле.
Алай бла, къарачайлыланы таныгъанла, къайсы тилде сёлешселе да, кёбюсю къара, къарача, акъарач, къараджау, къарадур, къарашэй, къарачай деб, Къарачайны буруннгу хазарладан, аланладан белгили таулу джерлерини аты бла айтадыла. Ол ат Къараджуртда джашагъан хазарлагъа айтылыб къалмай, къарачай хазарлары дегенча, Къараджуртда джашагъан куманлагъа, аланлагъа да къараджурт къарачай къойманлары, къараджурт къарачай аланлары дегендиле.

Акъаджурт деб а хазарланы эм буруннгу, уллу, сыйлы джерлерине айтхандыла. Ол джер Къобандан, къалмукъ тюзледен Адыл суугъа, Астрахан шахаргъа дери тёрезни аркъалы тюзлеридиле. Акъаджуртда джашагъан хазарлагъа акъаджурт тюзгер хазарлары дегендиле. Алай демеклик, тюз джерледеги хазарла, тюз джерлени хазарлары — деб ангылашынады.



ЭКИНЧИ БЕТ

БИРИНЧИ СОРУКАТНЫ АЧЫКЪЛАУ

Ботай улу Барлыу, кеси кёргенни, эшитгенни джазгъан бла къалмай, китабыны биринчи сорукатын атасы Къазакъгы улу Ботайгъа атаб, аны бурундан джазылыб сакълагъан биликлерини кеменниги бла башлайды.

Къазакъгы улу Ботайны кеменниги бизни хапарлы этгеннге кёре, бюгюннгю тюрк халкълары буруннгу джети тинсир эллигини элбасаны болуб, буруннгу тюрклени джети элликге юлешиннгенлерин айыртыб: Къонбан эллиги, Деулез эллиги, Узабан эллиги, Къазманак эллиги, Кюйеджик эллиги, Къанджай эллиги, Къыйаргу эллиги деб, атларын толу джазады.

Джети элликни да экиге юлешиниб, эки Тинсир элбасан кесеби деб, тинсирлени эки къауумун да эки башха кёргюзюб, бирине Кюннебар тинсир элликлери, экинчисине уа — Кюнтерик тинсир элликлери — дейди.

Биз ангылагъаннга кёре, Кюннебар дегени Кюн чыкъгъаннга барыб джашагъанла, кюнчыкъгъандагъыла деб, Тангюнерде джашагъан тинсир юзюклени кёргюзеди. Кюнтерик деб а Кюн чыкъгъандан Кюн батханны орта сюреминдегиле, неда Кюн теркиген, Кюн орталыкъны кёргюзген джердегиле дей болур.

Андан арысында Къазакъгы улу Ботай тинсир элликлени эки къауумун да айрым алыб, Кюннебар тинсир элликлени, Кюнтерик тинсир элликлени хар бирини эллигини элбасанларын, юйюр атларын ачыкъ джазыб, ала къайсы джерледе джерленнгенлерин былай белгилейди:

Биринчилери —
Кюннебар тинсир элликлери: Къазманаклар, Кюйеджиклер, Къанджайлар, Къыйаргулар, Деулез урзюгю бийесен диебиллер, Деулез урзюгю артан диебиллер.

Экинчилери —
Кюнтерик тинсир элликлери: Къонбанлар, Деулезлер, Узабанлар.

Юч кюнтерик тинсир урзюгюннен элбасанлары: Къонбанла, Деулезле, Узабанла кимледиле? Аллай соруугъа историяда алкъын тыйыншлы джууаб табылмайды.
Алай болса да, Къонбан деб бизге белгили болгъан сёз ол тюрде болмай, Къобан деген тюрде айтылыб, сакълана, Къобан буруннгу тинсир (тюрк) юзюкню аты Къонбан сёзден Н таууш къоратылыб, Къараджуртда Къобан сууну джеринде джашагъан, буруннгу къонбанланы атындан айтылыб, Къа-рачайны уллу сууу, Къобанны аты алай бла Къобан бола болурму дейбиз.

Аны бла къалмай, Къараджуртну Оз джеринде (Терк-Башыны буруннгу аты) буруннгу эллени бирини аты «Къобан» деб бюгюнлюкге дери сакъланады. Ол элде 15-чи ёмюрде Къарчаны ана джууукъларындан адамлары джашаб, элни аты «Къонбан къала» болуб, къойманла (къуманла) джа-шагъандыла. «Къонбан къала» деб буруннгу кёзюуден огъунамы айтылгъанды, огъесе Къонбан къойманла юзюк атларына сый, къач береми атагъандыла? — дерге болса да, экинчи тюрюн эсге ала, алайда къонбанла кеслери бурунладан джашаб, алай аталыб, артда уа аланы туудукълары къойманла ол атны тюрлендирмей джюрюте, Къонбан къаланы аты Къобан болгъаны хакъ ачыкъ болады. Не ючюн десегиз, буруннгу къонбан къойманлары Къараджуртну Терк суудан Къобан суугъа деричин талай джерлеринде джерленнгендиле. Деулез деген сёзню сюзсек да, деулез тюрде тюбемей, Телес, Тёлес тюрледе, буруннгу историяда кёб айтылады.

Бу юч сёз (Деулез, Телес, Тёлес), бир ишексиз да, бир юзюкню аты, бир сёзню тюрлери болурла. Алай демек, сёзню тюзю не Тёулес, не Деулез (-с) болуб, артда телес деулез (-с)-ден тёлес, телес деб тюрленири хакъды.

Узабан деб да буруннгу историяда ачыкъланнган зат эсленмейди, «Усун, усунла» деген болмаса. «Усун» узабанладан башха юзюкню аты болур. Не ючюн десегиз, «усун» аты болгъан юйюр Тюнгерик тинсирледе (тюркледе) бир да джолукъмайды. Буруннгу булгъарланы туначлары буруннгу узабанла уа Кюнтерикде, Тюнгерикде Сибилти джеринде джашагъандыла. Алай а буруннгу узабанла экиге бёлюнюб, узабанланы туудукълары бир бёлегине «булгъарла», экинчи бёлегине «дулазла» дегендиле. Дулазла (историяда дуло дейдиле) белгили болгъаннга кёре, бурун Орта Азияда джашагъандыла, усунла да анда болгъандыла.

Къазакъгы улу Ботай джазгъандан бизге белгили болгъан сакгы дулазла бла историядагъы дуло бир юйюрню атыды — деб къарасакъ, усунла да узабан сакгы дулазланы бир бёлеги болурламы, узабан ат тюрлениб джазылыб неда узабая узубан болуб айтыла, ол да артда историягъа узун — усун болуб, неда узуан —  узун —  усун тюрде тюрленниги да хакъды.
Биз огъары сюзген юч сёз, Къазакъгы улу Ботайны джазгъанларындан болмаса, башхаланы джазгъанларында тюбемегенликге, бир ишексиз да, ала буруннгу скифлени бир къауумларыны эм буруннгу атлары болурла дейбиз.

24 Заказ № 412

Бизни эрагъа дери джазгъан историкле уа (грекле, римлиле) мал-чылыкъны джюрютген юйюрлени барына да скифле деген бла къалмай, Адыл суудан Карпат таулагъа деричин уллу джерге да Скифия — малчы кёченниклени (кочевниклени) джуртлары деген магъанада атаб, аланы барына бир кёзден къараб, энчи юзюк-юйюр атлары (Къонбан, Деулез, Узабан) эсге алынмай, историягъа белгили болмай къаладыла.

Тангерик бийесен диебиллер, тангерик артан диебиллер. Бир ишексиз да, тинсир эллезини деулез эллигинден айырылыб Кюн чыкъгъаннга кетген диебиллени эки къауумуну биринчиси (бийесенле) бийлик джюрютюб, экинчи къауумун тёбенсиниб, артанла дерге боллукъдула. Неда бийесенле алгъа кетиб, артанла уа артда барыб, алай бла диебиллеге эки тюрлю ат атала болурму деген акъыл да келеди.
Деулез эллигини экинчи юзюгю боладыла. Ала уа, Кюнтерик джеринден башлаб, Тезгюнер Кавказны джеринде джерленнген бла къалмай, Мёнгюртюде, Тарыкъ джеринде, Донгарт джеринде, Днепрден Кюн батханда, Сибилант джеринде джерлениб, талай къауумгъа юлешиниб, хар къауумну аты джерленнген джерине кере аталгъанын кёребиз. Алай демеклик, джайыкъ сибилле, адыл сибилле, донгарт сибилле, Сибилти сибиллери, сибилант сибиллери, мёнгюр сибил субанлары, къодур сибил алпсиллери, мёнгюртю си-биллери, юнгюр сибил саныкъла, базымта сибил эбазлары, мёнгюр сибиллери, тарыкъ сибиллери, базымта эритча сибилле — дейдиле. Тинсир эллезини Къонбан эллиги да талай къауумгъа юлешиниб, джерленнген джерине кёре айтылыб, Сибилти къойманлары, донгал къойманлары, дюпнебур къойманлары боладыла.

Тинсир эллезини Узабан эллиги да талай къауум болуб, бир бёлеги булгъарла — Тюнгерикде къалыб, адыл булгъарлары, айыкъ булгъарлары, тюнайыкъ булгъарлары деб айтыладыла. Экинчи бёлеги уа Кюн чыкъгъаннга кетиб, анда джерленедиле. Андан ары Къазакъгы улу Ботай тинсир эллезини тёрт Кюннебар юзюгюню элбасанларын джазыб, хар элликден ненча къауум болгъанын белгили этиб, Къазманак эллигинден санбеиклени, тюркеиклени, сиреиклени; Кюйеджик эллигинден кыпчакланы, кенеслени; Къанджай эллигинден ойсарышланы, басангетлени; Къыйаргу эллигинден къыргъызланы, азманланы, азман тюнайыкъ апарланы; Къазманакъ юзюгюнден сиреик гунневарланы; Деулез юзюгюнден диебил бийесен гунневарланы атларын ачыкълайды. Буруннгу тинсирлени эллезинден Деулез эллиги ол кёзюуледе онглуракъ болуб, туудукълары — сибилле кёб джерни алыб атала тура болур, Джайыкъ суудан Азау тенгизге, Днепрге дери джерни атына сибиллени атындан Сибилти деб. Кертиси да, ол алай болмаса, сибиллеге аллай уллу ёрюзлюк дараджа берилмез эди талай тинсир (тюрк) элликлени къадарында. Аны бла къалмай, сибиллени туудукълары эки бёлекге юлешиниб, эки эллик болгъанлары да биз айтханнга толу кёреулюк этеди, не ючюн десегиз, къалгъан тинсир кюнтерик юзюкле, бирер эллик болуб, Сибилтиде беш сибиллан эллиги джашаб, аланы экиси сибиллени   туудукълары — хазарла, сабарла болгъанлары китабда ачыкъ айтылады. Экинчиден а, аланы асламысы Акъаджуртда, Къараджуртда джерлениб, Хазар-Окъ эллиги Акъаджуртда, Сабар-Окъ эллиги Къараджуртда тёрленнгендиле. Сибилтини Айыкъ джеринде уа Булгар эллиги, Къобан суу бла Донгалны ортасы джерде Къойман эллиги, артда Донгал джеринде къойманлагъа хоншулаш Алан эллиги джерекгенди. Алай бла, Къазакъгы улу Ботай джазгъаннга кёре, буруннгу Сибилтиде, гунневарла (гуннла) келгинчи, тёрт тинсир элликден беш Сибиллан эллиги тёрлениб джашагъаны ачыкъланады.

Андан арысында буруннгу уллу Гунневар эллезини тинсир юзюгюнден элбасанларын джаза, Къазакгы улу Ботай, тинсир эллезини хар эллигини туудукъ юзюклерини ненча къауум болгъанын айырта, Къонбан юзюгю къойманла, Деулез юзюгю сибил хазарла, Деулез юзюгю сибил сабарла, Узабан юзюгю сакгы дулазла, Узабан юзюгю сакгы булгарла, Къанджай юзюгю ойсарыш аланла, Къанджай юзюгю ойсарыш озаланла, Къанджай юзюгю ойсарыш азсымлары, Къанджай юзюгю басангетле, Кюйеджик юзюгю кыпчакла, Кюйеджик юзюгю кыпчак къыйманла, Кюйеджик юзюгю кенесле, Къыйаргу юзюгю азманла, Къыйаргу юзюгю тюнайыкъ апарла, Деулез юзюгю бийесен диебил уйгъурла, Деулез юзюгю артан диебил уйгъурла, Къазманак юзюгю тюркеик тюркле къазманак юзюгю санбейик гюнневарла къазманакъ юзюгю сиреик гунневарла, Деулез юзюгю бийесен диебил гунневарла деб билдиреди.

24*

Хазар эллезинде джерекген элбасан юзюклени да джаза, ол аланы хазарла, сабарла, къойманла, булгъарла, аланла деб кёргюзте, дагъыда башха талай тюрлю тинсир юйюрлени, ёзге тилли юйюрлени ненча тюрлюсю болгъанын, къайсы джерледе джашаб, кими къаллай ат бла белгиленнгенлерин да ачыкъ айыртады.

Сибилтиде хазар каганланы кеменнигин джаза, Къазакгы улу Ботай сибил, хазар, сабар ханланы, каганланы (гаганланы) атларын айта, сибиллени (хазар, сабар) ханлары Сабур-Хан бла Балгур-Хандан башланыб (бизни эраны III ёмюрюнден сонгра болгъан болур, гунневарла келе башлагъан кёзюуде), артда Хазар-Окъ хан Бирсил Сибил ханлыкъны ханы болгъанын джазады. «Хазар-Окъ» тауранда айтылгъаннга кёре да, Сабур-Хан бла Балгур-Хан тайдырылгъандан сонгра, Сабур-Ханны уланы Джоланны джашындан туугъан Хазар-Окъ болуб, ол Сибилтиде сибил джерини бирлешген ханлыкъны алтурун ханы болады. Къазакгы улуну джазгъанында Хазар-Окъ хандан сонгра аны къызы Бойранкъыз Темиркъан къалада Хазар элликни ханы болады.

Къараджурт джери да, алгъынча энчилениб, Бирсил Сибил ханлыгъындан айырылыб, Келли-Джурт къалада (бусагъатдагъы Черкесск шахарны джеринде) Сабар эллик джерини ханы Болах шатбек болады. «Бойранкъыз» тауранда да Хазар-Окъ ханны джангыз къызы Бойранкъыз сабар бий Болахха эрге чыгъады.

Буруннгу историяда сабарланы юсюнден джазылгъаннга кёре уа, Болах сабарланы (сабирлени) бийиди. Ол ёлгенден сора, аны бийчеси Боарикс сабарлагъа бийлик этеди (527-чи джыл). Къазакгы улу Ботайны джазгъанында уа, Хазар эллик джери Акъаджурт бла Сабар эллик джери Къараджурт, джангыдан биригиб, Бойранкъыз бла Болахны Къараджурт джеринде Алхан-Джурт къалада Бирсил ханлыгъы болады. Артда уа Бойранкъыз ханней Алхан-Джурт хантурунда Бирсил ханлыкъ джерини ханы кеси болады. Алай демек-лик, Болах ёлгенден сонгра, историяда айтылгъанча, Бойранкъыз (Боарикс) Акъаджурт, Къараджурт сибил джерлени (хазал эллик, сабар эллик) Бирсиленнген – бирлешген ханлыгъыны каганатчы тюркле келгинчи (567-чи джыл) ханы бола болур.

Хазарланы историясында джазылгъаннга кёре, хазарла бла сабарла 567-чи джылдан 650-чи джыллагъа дери Уллу Тюрк каганатны бирлигинде болуб, 650-чи джылда уа Сибилтиде джангыдан энчи, эркин Хазар каганат тёрленеди. Къазакгы улу Ботай джазгъаннга кёре уа, Бирсил Хазар эллезик джерини Бёленджерле ханы Албакъ хан болады да, эшта, ол Хазар каганатны тюркледен сонгра башланнган джашауунда биринчи ханы болур.

Андан ары Хазарияда хан турунлукъ кагантур бийликге ёрюзлениб, Азтарагъанда (Астраханда) биринчи кагантур Хаджар-Хан болады. «Сибилгюл» тауранда уа Азтарагъан къаланы Хаджар-Хан ишлетеди. Хаджар-Хандан сонгра Хазария эки кагантур хазар эллезик джерге юлешиниб, Къазд-жаран кагантур хазар эллезик джерге Озбулан, Малджаран кагантур хазар эллезик джерге да Къозбулан каганлыкъ этедиле. «Сибилгюл» тауранда уа Хаджар-Ханнга эгиз уланла туууб, ол аланы бирине Озбулан, экинчисине Къозбулан атаб, ёсгенлеринде, ханлыкъ юлюш чыгъарыб, Озбуланнга – Адыл сууну джагъасында Къазджаран къаланы, Къозбуланнга да Акъаджурт джеринде, Гум суу боюнда Малджаран къаласын ишлетиб, айырады.

Къазакгы улуну джазгъанында аладан сора Хазарияда Окъбулан – Къазджаранда, Элбулан – Малджаранда кагантурлукъ этедиле. «Сибилгюл» тауранда уа Окъбулан Хаджар-Ханны къызындан тууады. Элбулан а Къозбуланны ючюнчю джашы Сибилдини тамада уланыды. Быладан сора Хазар эллезинде джюзелик (кагантур бийлик джюзелик), Алпбуландан башланыб (хазарланы историясында анга Булан дейдиле), ол каганлыкъ этген кёзюуде Хазария уллу джюзелик эллез болуб, биригиб, уллайыб, кючю ёсюб, джери кенгериб, 730-чу джылгъа дуниягъа белгили, уллу къралланы бирине саналыб, ёрюзленеди.

Хазарияны Хаджар-Хандан башланнган ёрюз ассалез каганлыкъ юнериги, бир ишексиз да, буруннгу тюрк джорукъ бла, туудукъдан туудукъгъа кёчюб, Алпбулан Хаджар-Ханны юзюгюнден болуб, Окъбуланны уланы болур дейбиз. (Алпбуланны историяда Булан этедиле). Аны туудукълары уа Обадий – уланлары Ёзегил, Манас, андан сора ёрюз каганла Обадийни къарнашы Ханукка, аны уланы Исхакъ, андан сора Саубулан (историяда Исаак, Завулон), аланы туудукълары Манас, Нессин, Манухгем, Унамин, Арун, Озуф (историяда Манассия, Нисси, Манохем, Вениамин, Аарон, Иосиф дейдиле). Былайда Алпбулан (Булан) эурит диннге къайтхандан сора хазар каганланы бир къауумуну атлары эурит - чууут атладан болгъанларын кёребиз. Алай а Хазарияда Озуф (Иосиф) каганладан сора эурит дин асыры уллу орун табхан болмаз, каганланы атлары таза тюрк-хазар атла болуб, Алпозсун, Алпбюйюк, Элтуугьан, Элбюйюк болгъанларын кёребиз.

Къозбуланны уланындан туугъан Элбулан каганны да, ёрюз каганла Хазарияда бийлик этгенлеринде, Малджаранда кендер каганла болуб, Алпхазар, Саутангил, Тармуч Баджур, Алпбазур, Эрбюйюк, Аппакъ, Базуран атла бла белгилидиле.
ХІ ёмюрде уа, хазар эллезинде бийлик куманлагъа кёчгенинде, Хазария бир бёлек ханлыкълагъа юлешиниб, Уллу Куман империясына киреди. Аллай хазар ханлыкъланы бири Сибилти джерини Акъаджурт, Къараджурт тёрезинде Малджаран хантурун болуб, ол ханланы атлары Турнагил, Алпкъорсун, Джуранакъ, Къуштангил, Алпсил, Апий-хан болгъанлары ачыкъланады.

Монголла келир заманнга уа Малджаранда Аппий-хан ханлыкъ этиб, аны монголла тайдыргъанларын да ачыкълайды. Къазакгы улу Ботай, андан арысында джюрек джарсыуун билдире, буруннгу уллу Хазар эллезинде каганланы оноулары таб бармагъандан, Хазарияны джаулары да къралда аллай чюйреликлени кеслерине хайырлы джаратханларын ангылатады. Джюзелик, Сыйарун Ханукка каган (гаганны) эурит (чууут) диннге кеси къайтхан бла къалмай, бютеу хазар халкъны ол диннге къайтырын излегенди. Ханукка каганны эуритге табыннган къылыкъ къаугъасы – Озамыш ханны Къараджурт тёрезинде Къарачай-Алан эллигин, къарачай къабар хазарларын, Дженликдеги Къарачай какауз хазарларын, къарачай огъучул хазарларын, Джайыкъ хора хазарларын, къарачай озкъашыкай хазарларын къырыб, къыйынлыкъ джетдириб, кери къыстагъанын, Озамыш ханны Эллез-Джурт ханджаранда ёлтюртгенин, эрус хазарланы энчи кагантурлукъгъа айырылгъанларына эс бёлмей къоюб, Хазар эллезине уллу къоранчлыкъ этгенин, Хазарияны уллайыр джашау кюнюн чарпыу кемчиликле бла къарыусуз эте, къонбан къойманларына Джюзелик уллезер бийлик алырча таблыкъ бериб, Хазария алагъа тоноул болур кюннге джетерча болум чыгъыб, уллу хазар халкъы джарлы, джазыкъ джашаугъа тёшерин кёре, ангылай билмей, онгар джашауун онгмаз этди, кем этди, дейди. Ол чарпыугъа Бату хан да къошулду, андан да бек чарпытды, Темирленг хан да чарпытды, Хазария онгсуз болду, уллу сыйы, къраллыкъ кючю тайдырылды, — деб къыйынлаша, тарыгъыу, сёгюш сёзюн, ажым эте, джазады Къазакгы улу Ботай.

Биринчи сорукатда Къазакгы улу Ботай, тинсир (тюрк) юйюрлени бёлек энчи атларын билдирген бла къалмай, ала джерлениб джашагъан, буруннгу атларын джазады. Энди ол бизге белгили болгъан юйюрлени, джерлени, сууланы атларын тинтиб, бюгюннгю джашауда ол атла къайсы джерлени, сууланы, халкъланы атлары бла келишиб сакъланадыла, – анга къарайыкъ: Индо-европеизмни ёкюллери бюгюннге дери Дон, Днепр, Дунай деген сёзлени бир джакълы тинтиб, индо-европеизмден сёзледиле, скифлени заманында айтылыб, андан атала турады, иран тилледен сёзледиле, – дейдиле. «Дон» иран, тегей тилледе суу деген сёздю деб ангылатадыла. Кертиси да, дон деб тегейлиле суугьа айтадыла. Алай а суугъа суу деген сёз бла ат атагъан джорукъ болмайды. Аны тегей тил кеси да толу ачыкълайды. Тегейлиле джашагъан Оз джеринде (Терк башы) сууланы бир деб бирине дон суу деб аталмайын, эки сёзден къуралгъан атлары бла айтылыб, — Хазнидон, Кармадон, Фиагдон дейдиле. Къарачайча айтсакъ а, Хазна суу, Къармасуу, Биакъсуу (буякъ, буджакъ) болуб ангылашынадыла. Алай демеклик, Дон деген сёз иран-тегей тилледен болса, анга да суу деб атаб къоймай, бир башха сёзню юсю бла айтыргъа боллукъ эдиле. Тюрк-къарачай тилледен алыб къарасакъ а, Дон   болмай, Донг, Дон, Тонг, Тон болады. Аны Къазакгы улу Ботайны джазгъанындагъы Донгал, Донгарт деген сёзле да ариу ангылатадыла. Тюрк тилледе Дон, Донг, Тонг сёзле бузлауукъ, сууукъ, буз, бузлу, бузлагъан деген магъананы ангылатадыла. Ол аллай тюрде айтылмаса, Донгал, Донгарт деб НГ – таууш бла джазыллыкъ тюл эдиле. Кертиси да, Дон суугъа бурунладан огъуна да бузлауукъ, сууукъ, бузлагъан суу аталыб тургъанды. Анга Дон суу кеси кёреулюк этеди. Аны буруннгу аты Донг болуб, артда НГ тауушну ор-нуна Н таууш къалыб, Дон болады. Донг сёзню НГ тауушун тюрлендирирге орус тилде НГ таууш болмагъанындан да боллукъду.

«Тюнайыкъ» сёзню сюзюб къарасакъ а, Кюн батхандагъы джарыкъ джер, Кюн батханны джарыкъ джери, Кюн батыб тюн болгъан джердеги джарыкъ, ашхы джер (Светлая земля заката) деб ангыларгъа болады. Тюнайыкъ джери деб бурун Карпат тауладан Балканнга дери джерге айтхандыла. Дунай сууну аты, историяда айтылгъанча, «дунаб» сёзден болмай, Тюнайыкъ сёзню европачыла толу айталмай, Тюнай этиб, Тюнай сёз да артда Т тауушун Д-гъа тюрлендириб, Д таууш да Ю тауушну тайдырыб У этиб, Тюнай, Дунай болуру толу хакъды.

Сибиллени бир къаууму сибилант атны джюрютюб, бурун Днепр бла Днестр сууланы ортасы джерде джашагъандыла. Къазакгы улу Ботайны джазгъаны болмаса, Сибилант деб историягъа белгили джукъ эсленмейди. Алай а сибилантла джашагъан джерде бурун антла деб бир юзюк болгъанды. Славистледен бир къауум алим, ант юзюк славянладанды деген, кёреулюгю болмагъан гипотезаны аргумент этедиле. Гунневарла (гуннла) келгинчи, антла герман юйюрю готлагъа бойсунукъ джашагъандыла.

Гунневарла келгенден сора уа, готла хорланыб, антла бир кёзюуге дери готланы бийлигинден чыгъыб, кеслерине энчиликде боладыла. Анга дери бийлик эте келген готла аны онгсунмай, антлагъа къаршчы болуб, зорлукъ этиб, къырыб, эзиб, антланы юйюр-юзюк элменлерин кериб, асыб ёлтюредиле. Аны гунневарланы патчахы Баламбер эшитиб, готланы (остро-готланы, 4-чю ёмюрде) кереклерин бериб, антла остроготлагъа бойсунмазча этиб, бошлукъ береди. Былайда биз айтырыкъ, буруннгу сибиллени бир бёлеги сибилантла, антла болуб, къысхартылгъан сёзле бла айтылыб, Баламбер патчах остроготладан аланы бошата тура болурму? «Джети Нар» деген буруннгу къарачай тауранда да сибиллени Сакгыхан улу Астур башчылыкъ этген бир бёлеги Джерни Кюн батхан къыйырына джетерге деб, джолгъа чыгъадыла, сибил антын этиб. Алагъа тауранда антлы сибилле, ант алгъан сибилле дейдиле. Ант алгъан сибилле бла Къазакгы улу Ботай джазгъан сибилантла, гунневарланы заманындагъы антла, кертиси да сибилледен бир юйюрню джашау джолун кёргюзген болурла дейбиз.
«Мёнгюр джери» деб чынты кёллендирген, бёгеклик, ёлюмсюз джашау берген дегенни ангылатыб, тюрк - къарачай тилледе мёнгю, мингли, менгли вариантлары барды.
Мёнгюр сёзню саудан сюзсек а, ол да сибиллени бир бёлегини аты болуб, сибиллени ол бёлеги Сибилтини къыйыр джери Тау артында джерлениб (бусагъатда эбзеле, абхазла, мингрелле, гюрджюле джашагъан джерде) алагъа дери аланы белгили, кючлю бёгек юзюк болгъанлары ючюн мёнгюр, мёнгюртю сибилле деб айтылыб, артда уа ол ат да джерни атына аталыб, Мёнгюр джери, Мёнгюртю делиб, бир сёзню эки-юч тюрлюсю джаратылады. Мёнгюр сибиллерини да артда талай къауумгъа юлешиннгенлерин кёребиз. Алагъа Мёнгюртюде мёнгюр сибил субанлары, къодур сибил алпсиллери, юнгюр сибил саныкълары, тюшгерик мёнгюр си-биллери, базымта сибил эбазлары, базымта эритча сибиллери дейдиле.

Аладан айырылыб, Тарыкъ джерине (Гитчеазий джери) кетген къауумуна уа Тюшгерик тарыкъ сибиллери дегендиле. Бу бизни эрагъа дери заманладан бюгюнлюкге дери болуб келген тюрлениулени барын эсге ала, мёнгюр сибиллени буруннгу джерлерин тинте къарасакъ, «буруннгу мёнгюртюде сибилледен джукъ къалгъанмыды, бюгюнлюкде адам сагъайыр не барды, аны кертилигине аргументлик этерик?» — деген соруугъа талай джууаб табабыз. Мёнгюр сибил субанлары деб бусагъатда Тау артында кимлеге айтыргъа боллукъду десек, биз оюм этгеннге кёре, эбзелени сван деген атлары субан сёзню тюрлениб айтылгъан вариантыды дейбиз. *Эбзелени туначлары сибилле болуб, эпсуу, гюрджю (ибер, иебер) юйюрле Тау артына келиб, Мёнгюртюде джерленнгенден сора, ёсе, джайыла, бийлик дараджагъа джетиб, бийлик эте, сибил-субан эбзелени тауланы тарына къыса, аланы буруннгу тинсир-сибил тиллерин тюрлендире, алай бла башхалыкъ чыкъгъан болурму, огъесе, сибил субанлары бла эбзелени туначлары бир джерде джашай, ол сибил субан ат алагъа да аталыб, субан — сван болады десек, буруннгу «Джети Нар» тауранда айтылгъан аны тюзге санатдырмайды. Алай демеклик, буруннгу сибил субанла эпсуу-гюрджю юйюрле (Айеликни эри Гюрджю иеберлени Мёнгюртюге джерлендиргинчи) келгинчи, тёбен джашай, ала Мёнгюртюге келгенден сора уа, джашаулары тарбыуун джолда болуб, келгенле субанланы джунчута, ёмюрле узагъы джашау субан эбзелени эки ортада амалсызлыкъгъа тыйыб, буруннгу сибилледен юзюлюб, уллу Сибилти джери бла байламлары болмай, кери джашай, бюгюннгю эбзе тил хоншу тиллени бирине да келишмей, сибил тилни ёсюмюнде биргелей ба-рыргъа мадар болмай, тюрлене, эпсуу – абхаз, мингрел тилле бла къатлаша, энчиликде къалыб, артда уа гюрджю тил теджелиб, эбзеле бойсунукъ халда болуб, эпсуу – абхаз, мингрел, гюрджю тилле себеблик этиб, башхалыкъ алай бла башлана болурму субан эбзелени тилинде?

Буруннгу Мёнгюртю бусагъатда тёрт халкъны джурту болуб, анда эбзеле, абхазла, мингрелле, гюрджюле джерлениб, аланы аты бла айтылыб, СВАНЕТИЯ — ЭБЗЕ, — ЭБЗЕЛ, — ЭБЗЕЛИЯ, АБХАЗИЯ, МИНГРЕЛИЯ, ГЮРДЖЮСТАН дейдиле. Бу тёрт халкъ джашагъан джерледе бюгюнлюкге дери сакъланыб, биз эс бёлюр сёзлени тизим саны бла магъаналарына къараб, буруннгу сибиллени Мёнгюртюде джашагъанларына кёреулюк этген мисал келтирейик.

* Эбзеле кеслерин къарачай халкъгъа ахлыгъа санаб, ёмюрледен бери да эки ортада джууукълукъ джюрютюлюб тургъанды. Къарча эбзе бийден аны ючюн болушлукъ излегенди. (Ред. эсгертиую.)

Цибелда (Цибилда) деген эл ат да, Сибилти, Сибилта, Сибилда, Сибилди, Шибил деген сёзле бары да бир сёзню вариантлары боладыла. Алай демеклик, ол сёзле бурунну сибиллени тиллеринде Ц, Ш, С тауушлары болуб, диалект башхалыкъларын ачыкълагъан бла къалмай, сёзлени аффикслери: -та, -да, -ди, -ти, -дю, -тю тюрде тюрлениб орналгъан збзе эллени бирини аты Цибельда. Юнгюр (Ингури суу), сибиллан-хазар-къарачай тилде «тауушлу суу», «юнлениб, таууш салыб акъгъан суу» дегенни ангылатады.

КЪОДУР (Кодори суу) — къылыкълы, услу суу, (халкъ сёзде: мунуча къодурну ким кёрдю), Базымта —  (Адлерге акъгъан мзымта сууну аты) — хатасыз суу, базым берген суу, -та, -да, -ди, -дю, -тю кесекле — сёз къараучула, орунлаучула, белгилеучюле болуб, тюрк тилледе кёб айтыладыла. «Хазар-Окъ» таураннга кёре уа, Базымта ёзенде бурун сибиллени - хазарланы алайгъа кёчген эрекледен сакълагъан къала ишлениб, анга Базымта къаласы дегендиле. Керти да тауранда айтылгъанча деб алсакъ, ёзеннге, суугъа да артда къаланы аты аталыргъа боллукъду.

Мысты — (Мести-а) эбзе эл, А, И, Я гюрджю тилде сёзню аякълау белгиледиле, ол себебден И-ге, Я-гъа, А-гъа, Е-ге эс бёлюрге керек тюлдю, сёзню тамырын аласыз тинтерге тыйыншлыды. Текур — Теркур (Техури суу), Къоб (Хобби суу), Къаиш (Хаиши) — эбзе элни аты, Мёнгюр — (Рион сууну аты, сибиллени бир бёлегини аты), Мёнгюр джери, Мёнгюр эли (мингрел — менгрел). Согъум — (Сухуми) джери — азыкълы джер. Анаклы — (Анакли-а) дагыда талай сёзню келтирирге боллукъду. Аны бла биргелей бу огъары айтылгъан сёзлени бары да алджаусуз буруннгу историяны ачыкълагъан сёзле болгъанларын да ангыларгъа керекди.

Буруннгу Мёнгюртюде мёнгюр сибил субанларындан къыбыла таба джерде тюшгерик (къыбыла) мёнгюр сибиллери джашагъандыла. Мёнгпортюню тюшгерик джери бусагъатда къайсы джер болур десек а, Мёнгюртюде джашагъан мингреллени эсге алмай къояргъа болмайды. Мегрел, мингрел, менгрел — бу сёзню юч тюрлюсюне къарасакъ да, ала бизге кеслери огъуна ачыкълаб, буруннгу Мёнгюр джерин, ишексиз сибиллени джурту болгъанын ангылатхан бла къалмай, алайгъа келиб джерленнген юйюрле сибилле бла джашай, алагъа да аталыб къалгъанын кёребиз. Аллында ол сёзню тюзю айтыла, ёмюрле узагында сибилле азайа, къалгъанлары да артдагъылагъа къошула, мёнгюр сёз да аланы тилге кёре бир кесек тюрлениб айтыла, мёнгюр эл, менгюр эл бола, ол да мингюрел — минг-рел — мигрел боллугъу хакъды.

«Джети Нар» тауранда айтылгъаннга кёре да, Элгошар ханны кюйеую Гюрджю, Айеликни эри, иеберлени итрукъладан къутхарыб, Сибилтини къыйыр джери — Мёнгюртюде джерлендириб, «Мёнгюртю сизни мёнгер этсин, мёнгюр эл этсин», дегенине туура келеди. Мёнгюртюде джашаб тургъ-ан тюшгерик мёнгюр сибиллени мингрел халкъны къуралыуунда уллу рольлары болгъанды десек, джангылмазбыз.
Гитчеазий джеринде тюрк юйюрлени джерлениулерин бир къауум алим гунневарланы келгенлеринден башлайды. Алай а Къазакгы улу Ботайны джазгъаны ол айтыугъа къаршчылаб, тюшгерик тарыкъ сибиллени бизни эрагъа деричин эртдегил заманладан огъуна сибилле Тарыкъ джеринде джерлениб, «тюшгерик тарыкъ сибиллери» атны джюрютгенлерин ачыкълайды. «Джети Нар» тауран бла «Накъут-Дорбун» нарт айтыуда уа ол заман Сюмерлени (шумерлени — хеттиуланы) бийликлери бар кёзюуде бола тургъанча ангылашынады. Элгошар да Джыкгы ханны джашындан туугъан болуб, Сюмерден келгенча барады. Сибил нартланы эм онглусу — Ёрюзмек нарт а, Тарыкъ джерине барыб, анда хеттиу бийни къызы бла юйленеди.

Буруннгу деулез юзюгю сибиллеча, буруннгу къонбан юзюго къойман — куманла, Узабан юзюгю булгъарла да талай къауумгъа юлешиниб, биз огъары ачыкълагъан джерлени бир бёлегинде джерлениб джашагъанларыча, Днепр сууну джагъаларында да джашаб, алагъа дюпнебур къойманлары, Донгарт къойманлары, адыл булгъарлары дегендиле. Былайда биз сюзерик Дюпнебур бла Донгарт, Адыл деген сёзледиле.
Днепр суугъа да алимле скиф — иран сёздю деб, бегеуюл тохтаб, башха тилледен чыгъарыб сюзерге оюм этмезлик болуб турсала да, аны тюзю Днепр болмай, Дюпнебур сёз тюрлениб Днепр болгъанын керебиз. Дюпнебур сёзню сюзсек а, бюгюнлюкде Днепр ат бла айтылыб тургъан сууну буруннгу аты ачыкъланыб, «Тюбюне бур» деб аталыб, артда «Дюбюне бур» болуб тюрлениб, андан дагъыда Дюппе-пур деб айтыла, ол да европачыланы тиллеринде Днепр болуб, эки сёзден къуралгъан ат бир сёзча бегийди. Днепр суугъа «Дюпне бур» деб нек атагъан болурла, анга суу кеси кёреулюк этемиди? — деген оюмгъа «этеди» деген джууаб табылады. Алай демеклик, Днепр сууну агъым джолу, кертиси бла да, Днепропетровск шахаргъа джете, къынгыр бурулуб, Тюнгерик таба агъыб, Къара тенгизге алай къошулады. Экинчи магъанасы уа — суу бурулуб, тюбюне тартыучу болуб, андан аталыргъа да боллукъду.

Донгарт джери деб Дон суу бла Харьков шахарны, Днепр сууну ортасы тёрезге (территория) айтадыла. Донг арты дегенден къуралыбды. Къарачай тилде алай къуралгъан атла кёбдюле. Тауарты, Арты Къабарты, Аууш арты д. б. Адыл (Волга сууну аты) — халал, тюзлюк.

Китабны ючюнчю бетинде тёрт Кюннебар тинсир юзюгюню элбасанлары джазыладыла да, аланы атларын буруннгу историягъа кёре ачыкълайыкъ.

1. Къазманакъ деген сёз буруннгу историягъа белгили болмаса да, къазманакъладан юзюклени атларын: санбеик, тюркеик, сиреик юйюрлени буруннгу историягъа белгилилерини бир тюрлюлерин алыб къарасакъ, санбеикле — сянбийле, тюркеикле — тюркле, сиреикле — сирле болурла деб тенглешдирирге болабыз. Буруннгу историягъа белгили сянбийлени юсюнден бу арт кёзюуледе илмуда даулу сёз джюрюйдю. Алимлени бир бёлеги «сянбийле буруннгу тюрк юзюгюдю дейдиле. Къазакгы улу Ботайны джазгъаны аны бегимли этерге ачыкъ сёзюн къошады. Бир ишексиз да, сан-беикле бла сянбийле бир болурла. Тюркеик бла сиреик сёзлени алсакъ а, 545 - 552-чи джыллада буруннгу Уллу Тюрк каганатны къураб, тюрк каганатланы эпохасын ачхан тюрк-сирле бла къазманакъ юзюгю тюркеикле, сиреикле, эшта, бир болурла дейбиз.
Кюйеджик сёзню тинтсек а, ол да буруннгу историяда джолукъгъан сёз тюлдю. Алай а, буруннгу историяда Кюйеджик демей, Кюйеше деген сёзню бурун къытайлыла къыпчакълагъа айтханларын эсге алсакъ, Кюйеджик бла Кюйеше бир болуб, къытайлыла къыпчакълагъа къыпчакъ демей, буруннгу тунач атлары бла таныгъан болургъа дерчады. Кюйеджиклени туудукълары къыпчакъла уа бютеу дуния историяда кенг орун алгъан тюрк юзюклени биридиле.

Кенесле уа кимледиле десек, буруннгу кенгереслени эсге алмай болмайбыз. Кенгереслени туудукъларын а историяда талай ат бла белгилеб таныта, — баджакла, баджанакъла, баджанакла, базынакла, печенекле, къангарла, къангюйле деб, тюрк юзюклени эм буруннгуларыны бирине санай, аланы кючлю, залим болгъанлары чертиледи. Къазакгы улу Ботайны джазгъаны болмаса, Къанджай деб да буруннгу историяда джолукъмайды, алай а биз аны бла тенглешдириб сюзер сёз Яньцайды. Бир ишексиз да, буруннгу къытайлыла тюрк сёзлени къуру да тюрлендириб джазыуларыча, Къанджай деген тюрк сёзню да Яньцай этиб тюрлендиргенден, Къанджай — Яньцай болгъаны хакъды.

Къазакгы улу Ботай, къанджайланы туудукъларын эки къауум этиб, бирине — ойсарыш, экинчисине — басангет дейди да, историяда аллай атла да тюбемейдиле, орсла, оарсла, массагетле деген болмаса. Бу огъары айтылгъан сёзлени тенглешдириб тинтсек, ойсарыш, басангет деген сёзлени буруннгу грек тилде тюз джазмай, ойсарышны — oарс, орс этиб, басангетни массагетге тюрленнгенинден башхалыкъ чыгъа болур. Буруннгу къыргъызланы, азманланы, азман тюнайыкъ апарланы туначлары Къыйаргу ат бла историяда тюбемегенликге, Иегу деген юзюк историягъа белгили болгъанды. Аланы туудукълары да историяда ачыкъ орун алгъан юзюкледиле.
Къыйаргу юзюгю буруннгу къыргызла 5- 6-чи ёмюрледе бусагъатдагъы Хакассияны джеринден Тангюнер таба джерде джерлениб, ханлыкъ, бийлик джюрюте, буруннгу башха тюрк юйюрле бла хоншу джашай, къыргъыз каганатны тёрлегендиле. Аладан тюнгюнер табада уа Азла джашагъандыла. Эшта. Къазакгы улу Ботай джазгъан азманла бла историягъа белгили азла бир болурла. Азман апарла буруннгу азманладан (азладан) айырылыб, кеслери бир юйюр болуб, апар (авар) юйюрю энчилик алгъандан сора, буруннгу азманладан тёбен, тюнгерик таба джерде азманла бла хоншу бола, джерлениб, гунневар эллезини юнеригине бойсунуб джашай, гунневар юнериги тауусулгъандан сора уа, кеси бийлигинде энчилик айырыб тура, каганатчы тюрклеге бойсунмай, тюнгерик джерине джанлай, Тюнайыкъда уллу Авар каганатын къурагъанлары бютеудуния историягъа белгилиди.

Бюгюнлюклеге дери буруннгу гунневарла (гуннла, хуннла) буруннгу тюрк юзюклени къайсы къауумундан болгъанларын билмей, историкле кёб алджау сёзлени айта, адам улуну историясында къулчулукъ джашауну (стройну) тайдырыб, джангы эпоханы — феодализмни башланыууна се-беблик эте, Азия бла Европаны халкъларына историяда джангы бет ачхан гунневарлагъа бедиш-сёгюш сёз айтыб, сансыз, истемсиз къарайдыла.
Къазакгы улу Ботайны джазгъаны уа буруннгу бёгек гунневарланы ненча къауум болуб, буруннгу тинсир элликлени къайсыларындан болгъанларын ачыкъ кёргюзюб, аланы эки къауумгъа юлешиб, бир бёлеги —къазманакъ сиренкледен, экинчи белеги уа деулез юзюгю диебил бийесенледен болгъанын ангылатады. Андан арысында Къазакгы улу Ботай буруннгу Сибилти джеринде джашагъан сибиллан тюрк элликлени хар бирини джерини энчи атын кёргюзюб, ол элликлени къайсысы къалайда (ол кёзюуде) джерлениб джашагъанларын айырта, Сибилтиде ненча эллик болгъанын билдиреди. Биз, анга кёре, буруннгу историяда джазылгъанланы да эсте ала, хар элликни гунневарлагъа дери джерленнген джерлерин, историясын тинтиб, сибилти сибиллени туудукъларын алсакъ, ала да эки къауумгъа айырылыб, би-рине Хазар-Окъ эллиги, экинчисине Сабар-Окъ эллиги деб аталгъанын кёребиз. «Окъ» деген сёзню буруннгу магъанасы — кимни юзюгю болгъанын ангылатыуду: Хазар-Окъ — хазарланы юйюрю, неда хазарны юзюгю юйюр.
Эки къауум да эм алгъа бир джерде джашай, биргелей джуртларын сыйлы, къачлы кёре, анга Акъаджурт джерибиз дегендиле. Буруннгу Акъаджери Адыл (Волга) сууну, Каспий тенгизни джагъаларындан Къобан суугъа деричин Аркъалы, уллу тюзлени аты болады. Акъаджурт хазарла бла сабарланы сибил туначларындан джаратхан бёлен, бешик джерлериди.

Хазарла бла сабарла Акъаджуртда джашай, ёсе, юйрей, сабарланы асламысы эмда хазарланы бир бёлеги Сибилтини тауларында, тау этеклеринде джерлене, Дагъыстанда Сулакъ суудан Дженликде Акъсуугъа деричин таулу, сыртлы, чегетли, ёзенли джерлеге Къараджурт атагъандыла.

Болса да, хазарланы асламысы Акъаджуртда джашай, Хазар-Окъ эллиги ол джерде тёрленнгенин, хазар ханланы Сабур-Хандан башланнганын ангылайбыз.

Къараджуртда уа, сабарланы асламысы джерлениб, Сабар-Окъ эллиги тёрленнгенди. Къарачайны эм буруннгу тауранларыны бири — «Хазар-Окъ» тауранда да Хазар-Окъ ханнга дери Сибилтиде эки ханлыкъ болуб, биринде аны уллу атасыны атасы Сабур-Ханны, экинчисинде уа Балгур ханны аты айтылады. Къазакгы улу джазгъандан а Хазар-Окъну ханлыгъы, Бирсил Сибил ханлыкъ болуб, хазарла бла сабарланы биргелей ханлыгъыды.

Къазакгы улуну джазгъанына кёре, Бойранкъыз да Хазар-Окъну къызыды. «Бойранкъыз» тауранда уа Хазар-Окъ ханны онэки джашы, бир къызы болуб, аны къызына Бойран къыз атагъандыла. Тамада уланыны аты Сибилджик (эл атагъан аты Къоркъут) болады. Тауранда айтыугъа кёре, Бойранкъыз джигер, джигит, чемер, тулпар, къаугъаранлыкъгъа юрене ёсюб, атасы Хазар-Окъну ханлыгъында сабар юзюкден белгили къаугъаран джашха эрге барады. Сабарланы историясында уа сабар (савир) бий Болахны бийчеси Боариксды да, тауранда айтылгъан Бойранкъыз бла, историядагъы Боарикс бир адамны юсюнден баргъан хапар болур. Не ючюн десегиз, буруннгу грекле Бойранкъыз деген атны кеслерича джазыб Боарикс этерлери хакъды.
Къазакгы улу Ботай джазгъандан да, таураннга кёре да, Хазар-Окъ сибил юзюклерин (хазарланы, сабарланы) бирикдириб, аланы биргелей ханы болады. Кертиси да, ол кёзюуледен башлаб бириге болурламы хазарла бла сабарла, алгъынча, джангыдан (сибиллени заманындача) бирсил ханлыкъгъа. Хазар-Окъну къызы Бойранкъызны юсю бла кюеую Болах сабарлы (савирли) Хазар-Окъдан сонгра Бойранкъыз бла бирге ханлыкъда къалыб, аны бла бийлик сабарлагъа кёчюб, историяда сабарла аны ючюн кёб (тюрк каганатха дери) айтыла болурламы? Алай демеклик, гунневарлагъа дери хазарла бла сабарла эки энчи эллик болуб, Акъаджурт бла Къараджуртда джашай, гунневарладан сора уа бийликни, онглулукъну сабарла алыб, уллу Тюрк каганат тёрленирини аллы бла уа онглулукъ джангыдан хазарлагъа кёчюб, сабарла унутула, Хазар каганат тёрленнгенден сора уа, сабарла хазар бет бла кёрюнюб, эллик энчиликлери къалмай, юйюр ат башхалыкълары сакълана, артда эки къаууму да хазар халкъны бирлигине саналадыла десек, тюз болур. Дуния историягъа уа къачандан бери белгили бола турадыла хазарла бла сабарла десек, эки къаууму да бизни эрагъа деричин ёмюрледе огъуна белгили болгъанлары джазылады.

Сибилтини Айыкъ джеринде буруннгу Узабан юзюгю — Сакгы булгъарла джерлениб, Булгъар эллиги Сибиллан элликлени бири болгъаны да ачыкъланады Къазакгы улу Ботайны джазгъанларындан.
БУЛГАР ЭЛЛИГИ. Буруннгу тюрк булгъарла историяда бек эртделеден, бизни эрагъа деричин ёмюрледен огъуна тыйыншлы орун алгъан, ол кёзюуледен бери белгили болгьан тюрк юзюклени биридиле. Ала да Гунневар эллезини заманында талай юйюр-юйюрге юлешиниб, Сибилтини Айыкъ джеринде джашагъан бла къалмай, Акъаджуртха, Къараджуртха, Дагъыстаннга дери джерлениб, андан Тау артына, Азербайджаннга, Эрменстаннга дери джайылыб, бир бёлеги уа Гитчеазий джерине, Кърымгъа, Сибилант джерине дери ётгендиле.

Гунневар эллезини юнериги тауусулгъанында, Айыкъ джериндеги булгарла, хазарлача, сабарлача, джангыдан энчи ханлыкъгъа биригедиле. Болса да, Уллу Тюрк къагъанат къуралыб, булгарла, Сибилтини башха халкълары бла биргелей, Тюрк къагъанатха къошулуб, аны тюнгюнер къыйыр джеринде джашайдыла. Тюрк каганатны бийлиги тауусула, булгарланы элмени Къубрат улу Булгар ханлыгъын тёрлеб, кеси булгарланы ханы болады.

Сибилтиде Хазар каганат бла хоншу джашагъан Булгъар ханлыгъында, Къубрат хан ёлгенден сора, аны осияты бла, хан боллукъ — тамада уланы Батбай эди. Алай а Батбайны эки гитче къарнашы, Къубратны осиятын эсге алмай, Батбай бла келишмей, хар бири энчи бийлик джюрютюр умут дыгаласланы этиб, керексиз дау чыгъарыб булгар ханлыгъын чарпытыб, ханлыкъда адамланы юч къарнашха юлешедиле. Батбай, атасыны осиятына туура бола, Айыкъ джеринде — джуртунда къалады. Эки гитче къарнашны би-ри — Аспарукъ, адамлары бла Тюнайыкъ джерине кетиб, Балканда Булгар ханлыгъын къурайды. ІХ ёмюрге дери джашагъан, балкан булгар ханлыгъында джерленнген славян юйюрле да тюрк булгарлары бетден кёрюне, бусагъатдагъы болгарла тюрк — фракий — славян юйюрлени туудукълары боладыла. Къубрат ханны ючюнчю уланы уа, адамлары бла Адыл сууну бойнуна кёчюб (бусагъатдагъы Татария, Чувашия болгъан джер), алайда Булгарты ханлыгъын къурайды.

Булгарты ханлыгъы монгол бийликге дери джашагъанды. Хазар каганатха къошулгъан, Батбайны Айыкъ джериндеги булгар ханлыгъыны артда ханлыкъ энчилиги къораб, булгар юйюрлю хазарланы бир бёлегине саналыб, историягъа къобан булгарлары, къара булгарла, болгарла болуб киредиле.

КЪУМАН ЭЛЛИГИ. Историяда джазылгъаннга кёре, куманла (къойман, коман) биринчи белгили бизни эраны экинчи ёмюрюнде боладыла. Бютеудуния историягьа уа ХІ ёмюрде, кенг орун алыб киредиле. Къазакгы улу Ботайны джазгъаны уа, къуманланы Сибилтиде бек эртдегил тюрк юзюклени бири этиб, тинсир юзюгю Къонбан къойманлары деб билдиреди. Кертиси къайсы болур экен десек а, Къазакгы улуну джазгъаны ким да ийнаныр хакъ болгъанын кёребиз. Къонбан Къойманла (куманла) Сибилтиде сибил хазарлары, сабарлары, узабан булгарлары бла бек бурунладан хоншу джашай келмеселе, Къазакгы улу аланы Сибилтиде буруннгу этиб кёргюзюрмеди? Не уа, аланы сибиллан элликлени бири этиб неге джазарыкъ эди? Экинчиден а, куманла, Къазакгы улу айтханча, буруннгу къонбан къойманлары болмасала, экинчи ёмюрде Сибилтиде джашагъанлары, эшта, Кумания ат бла белгили болмаз эди.

Ючюнчю джанындан алыб къарасакъ а, Хазар каганат ХІ ёмюрде джашауун тауусур-тауусмаз, куманла Хазар каганатны бютеу джеринде бирден къысха бийлик этиб башлайдыла. Алай демеклик, куманла, Къазакгы улу Ботай джазгъанча, бек бурундан хазарла, сабарла бла къатыш джашай, тюгел алача, аллындан аллай онглу кючлери болмаса да, Сибил хазар бийликде кечине, ётген ёмюрле аланы чыныкъдыра, бирликге талпыта, хазар бийлиги уа аны эсге алмай, асыры магъана бермей, куманла биригирча, таб за-ман чыгъыб, Х - ХІ ёмюрле Хазар каганатны къыямат джыллары болуб, куман бийлик ёрюзлюкге алай джете болур.

25 Заказ № 412

Ол алай болмаса, Хазар кагъанатны джанына тышындан чабхан джаула терк чарпыулукъ салмаз эдиле. Уллу Хазар эллези кесини уллу бийлигин алай дженгил тауусмазлыгъы да хакъды. Неда, куманла тышындан келе турсала, хазар эллезин саудан бойсундурур ючюн, алагъа бек кёб заман керек болуб, даулу къан тёгюу кёбге созуллукъ эди.
Бир ишексиз да, куманла, Къазакгы улу джазгъанча, бурунладан бери Сибилтиде хазарла, сабарла, булгъарла бла бир кёзюуледен джашай туруб, Сибилтиден Донгарт, Сибилант джерлеге деричин джерлениб, буруннгу скиф – къонбанладан, деулезледен, узабанладан сора башлана, Гунневар эллезини, Тюрк каганатны заманына дери баргъан къатышыу процессде талай джерге юлешиниб, артда, Хазар кагъанатда, бийликни къолгъа бирден алыргъа ол да себеб болгъанына сёз джокъду. Хазарияны хар джеринде болумну бирча ангылаб, ол да аланы биригиулерине таблыкъ бермей къалмагъанды. Куманла ХІ ёмюрде белгили болгъандыла Кавказда деген айтыу да куманла бла кыпчак къыйманланы бир халкъ этиб кёргюзгенден чыгъады. Кыпчакла талай къа-уумгъа юлешиннгендиле. Аланы хар бирини энчи аты болуб, айдыкъла, къыйманла, нокъайманла дегендиле. Эки къаууму да тинсир – тюрк юзюгюнден болгъанлыкъгъа, Къазакгы улу Ботай джазгъаннга кёре, куманла Къонбанладан, къыйманла уа Кюннебарланы Кюйеджик юзюгю кыпчакладан болгъандыла.

Эки къаууму да тюрк тилде сёлешгенликге, башхалыкълары алай уллу болмаса да, кыпчак тил, Махмуд Къашгарлы билдиргеннге кёре, бурунладан огъуна Ч тауушну орнуна Ш тауушну, Ш тауушну орнуна да С тауушну джю-рютген тил болгъанды. Сёз ючюн: таш – тас, Къарачай – Къарашай, эчки — эшки дегенча. Куман тил а бизге (къарачай – малкъар тилге) белгили сибиллан тилледеги Ч, Ш, Ц, З тауушланы джюрютгенди. Бу кёреулюкню эсге алсакъ, буруннгу сибил (хазар, сабар) тилни сюзмей болмайды, не ючюн десек, Сибил тилде да Ч, Ш, Ц, З, Дж джюрютюлгени бюгюнлюкде аланы туура туудукълары (Сибил – Сибиллан хазарланы) къарачай – малкъар, къумукъ, къарайым тилледе эмда Ботай улу Барлыуну джазгъанларында кёребиз. Куман тилни сёзлеринден джарашдырылгъан, «Кодекс Куманикус» сёзлюк да тилни юсюнден бёк кёб оюм этдирлик, магъанасын ангылата, буруннгу Хазар каганатны ёмюрлеринден башлаб, сибил – сибиллан тиллени заманындан тинтиб сюзерге борчлу болгъаныбызны ачыкълайды.

Алай демеклик, Хазар каганатда юнериги бар халкъ хазар бийлиги болгъанын эсге ала, аны тили, культурасы, джашау, турмуш адетлери Хазарияны сибиллан тиллерине, халкъларына ёрюзлюк юлюлюкде теджелиб, каганатда джашагъан бир тилли халкъланы барына (куманлагъа, къыйманлагъа, аланлагъа, булгарлагъа), тиллеринде уллу тюрлениуле бола, ала да тюрлене, орталарында бирчалыкъ кёбден кёб бола, бир халкъ болуб къалмасала да, бары да хазар бетден кёрюннгендиле. Ол себебден, биз ачыкъларыкъ: аллай болумда туруб, артда энчи куман бийлик башланыб, «Кодекс Куманикус» сёзлюк джарашдырылгъанын куман тилча ангыламай, ол тил сибиллан (хазар, куман, алан, булгар) тиллени куманла бирикдирген, бютеу Сибилтини тюрк халкъларыны тиллеринден сёзлюкча ангыларыбыз тыйыншлыды. Нек десек, бурунладан бери Сибилтиде эллик джашау – байламлары, артда уа аланы бары да бойсуннган Хазар каганатны юнеригин эсден кетермезге керекбиз. Куман тил Сибиллан элликлени кёзюуюнде (Гунневарла келгинчи) да беш элликни бирини тили болуб, къалгъан тюрк тилле бла къатлаша, байламлы ёсюб, байый, ол бирлери да куман тил бла байына, беш тилде бирчалыкъ алай башлана туруб, Хазар каганат тёрленнгенден сора уа, хазар тил юнерик ёрюзлюкде болуб, башчылыкъ, алчылыкъ этиб, талай ёмюр ётгенин кёребиз десек да, бизге белгили «Кодекс Куманикус» сёзлюкде сёзлени куман тилге буюруб, бир джакълы къарау тюзсюндюр кёрюнмейди, сёзлюкде тилни сёзлери да анга толу кёреудю деб къарасакъ да, ол талай диалектге юлешиннгени ачыкъланыб, бизни иннетни ангылатыб, куман тилни кодекси сёзлюк буруннгу сибиллан тиллени бир-гелей сёзлюгю болгъанын айыртады. Алай демеклик, «Кодекс Куманикус» сёзлюкде тил бир тилни сёзлери болуб къалмай, аны хар бир диалекти сибиллан тюрк тиллени куман ат бла джазылгъан «Кодекси» болур, дейбиз. Ол алай болса, сёзлюкде ДЖ-чы сёзле буруннгу сибиллени (хазарланы, сабарланы) тилиндендиле десек, джангылмазбыз.

25*

Анга Ботай улу Барлыуну китабындагъы хазар-къарачай сёзле кёреудюле. Хазар каганат тауусулгъанлай, хазарланы туура ёзгенлери (преемник) куманла болуб, эки джюз джылдан асламны джашагъан, куман бийликни кёзюую, анга дери Хазарияны халкълары бла тенг бирликде ётген джашауу, куманланы хазарла бла байламлы этиб, куман бийлик ёрюзлюк алгъанындан сонгра уа, хазарла куманланы бир бёлегича ангылашыныб, тиллери хазар-куман тилден болса да, куман тилни бирлигине буюрулуб, куман бетден таныла, хазарлыкъ, уллу хазар тил тёрюкде айтылмай, куманлыкъ аны джаба болур. Алтын Орда тёрленнгенден сора уа, куман бийликни бирлиги тауусулуб, куманлыкъда тургъан хазарла, куманла, половчула, аланла, дагыда башха сибиллан – тюрк юйюрле джангыдан юзюк-юйюрлеге юлешиниб, джангы белек къауумла болуб, энчи, айрым ат бла белгилениб джашагъанларын а биз Ботай улу Барлыуну джазгъанларындан ангылайбыз.

Бюгюннгю къарачай-малкъар тил, тюрк тиллени къауумунда къой, дунияда тиллени онглу къауумуна тенглик тилди. Аллай тил бурунладан къраллыкъ джюрютюб, тёрлю къраллыкъ ёрюзю болгъан халкъда болады. Аны къысха ангылар ючюн, Ботай улу Барлыуну джазгъанларына таян-магъанлай огъуна, Сибилтиде бурунладан къайсы тюрк халкъны талай ёмюрлеге кърал, каганат ёрюзлюгю болгъанды деб излесек, сибил – хазарланы каганатлыкъ, эллезик джашауларын, биринчи этиб, эсге алыргъа кереклиди. Ол заманлагъа кёре, керти, деменгили эллезик кючю болгъан Хазар каганатды.
Алай демек, къарачай-малкъар тил кеси огъуна, кесини ётген процессини буруннгусун ариу ачыкълаб, аны ал атлаууч джолу уллу хазар халкъдан, уллу хазар тилден болгъанын ангылатады. Тил кеси аллына джаратылыб ёсмейди, аны ёсдюрген аны халкъыны джашау процессиди. Хар тил да кесини энчи джолун эм алгъа гитчеликден башлайды. Алай демеклик, юзюк-юйюр тилден уллаяды.

Къарачай-малкъар тил аллай уллайыу, байыу, энчи джорукъ процессин, кеси джумушун тил байлыгъыны кючю бла эркин баджарыу стадиясын, бир ишексиз да, бизни буруннгу сибиллан туначларыбызны кёзюуюнден башлаб, буруннгу тюрк джазмасы джарашхан заманнга уа энчи джолун айырыб, Хазар каганатны кёзюуюнде бюгюннгю онглулугъуна джете болур. Куманла онглу болмасала да, бириге билиб, ёрюз бийликге джетгенликге, куман тил хазар тилде уллу тюрлениу эталгъан болмаз. Къарачай-малкъар тил хазар тилни кёзюуюнден огъуна кесин таулада таза, ариу сакълагъанды десек да, куман, алан тилле аны экинчи, ючюнчю туначлары болуб, аны ёсюуюнде бир бёлек тюрлениуле этмей къоймагъандыла. Анга къарачай-малкъар тил бла куман, алан тилледеги сёзлени бирчалыгъы да эс белдюрмей къоймайды. Алай а, ол сёзлеге да биз керти куман, алан сёзледиле деб базымлы айталлыкъ тюлбюз. Нек десегиз, ол сёзле куман, алан тиллеге буруннгу сибил, хазар тилден кирирге, боллукъдула.
АЛАН ЭЛЛИК. Буруннгу Къанджай (Яньцай) юзюгю аланланы историясыны юсюнден бюгюнлюкде кёб даулу, алджау, джалгъан сёз айтылгъаны себебли, буруннгу аланла историягъа къайсы джерде, къалайда джашаб, белгили болуб, артда къалайлада, къайсы джерледе джерлениб джа-шай, унутулгъанларын сюзер ючюн, ала историягъа кирген ёмюрледен башлаб, джашау джолларын бютеулей тинтиб, ызлаб, аланла кимле эдиле, къарайыкъ.

Буруннгу къытай историядан белгили болгъаннга кёре, аланланы туначлары къанджайла (яньцайла) бизни эрагъа деричин ХІ ёмюрде, печенеглеге бойсунукъ болуб, Арал тенгизден тангюнер таба джерлениб, ала бла хоншулаш джашай туруб, бизни эраны биринчи ёмюрюнде уа къанд-жайла Алания ат бла белгили боладыла. Къазакгы улу Ботай джазгъаннга кёре уа, къанджайла эки къауумгъа юлешиниб, бири басангет, экинчиси ойсариш алан болуб, аланы Тинсир къанджайланы туура туудукълары этиб кёргюзеди.

Буруннгу басангетле (историяда массагетле) Орта Азияда джерлениб джашагъандыла. Аланла уа бизни эраны экинчи ёмюрюриде огъуна печенегледен айырылыб, Хора (бура – зеленая земля) джеринде джерленнгендиле. Алайдан да, келе келиб, ала бизни эраны экинчи ёмюрюнде Сибилтиде белгили болуб, Адыл суу бла Донг сууну ортасы Донгал джеринде джерлениб, алайда Алан эллигин къураб, хазарла, куманла, булгарла бла хоншу бола, Сибиллан элликлени бирине саналадыла. Кёб историкле бла филологла уа бюгюннге дери къанджайланы туудукълары «аланла, алан» бо-луб къалай аталады деб, «алан» деген сёзню магъанасын излеб, аланла иран тиллиле болгъандыла деб, керексизни, болмагъанны болдуруб, акъны къара этиб кюрешедиле. Къанджай юзюгю аланланы тюрк тиллиле болгъанларын биле тургъанлай, алан проблемасын айландырыб, ууучлаб, кёбдюрюб, андан кеслерин джаратыб, хакъ болмагъанны хакъ этиб, историяда алджауланы, сандыракъланы илмугъа тамалча кёргюзедиле.

Аны илму этген бла къалмай, ол алимле аны юсю бла Кавказда индо-европеизмге орун айырыргъа ёкюллюкден да тартынмайдыла. Къарачай алимле да, «алан» деген сёз тюрк-къарачай тилденди, магъанасы да былай болургъа керекди деб, бир бёлек вариантларын джазыб, ачыкълайдыла.

Болса да, алкъынчы, бу кертисиди, туура ангылашынады деген ачыкълау эсленмейди. Къарачай къартланы уллайгъан къауумларыны айтыуларына кёре уа, алан деген сёзню буруннгу магъанасы эркин, бош, бошлукъ, бойсунмаз, бойсунмазлыкъны ангылатханды дейдиле. Экинчиден а, бусагъатда огъуна анда-санда эштирге боллукъду «Ёмюрюм азаб бла ётдю, бир аланлыкъ кёрмедим» деген айтыуну, кёбюсюне аны тиширыуладан эшитирге боллукъду. Кертиси, алан – эркин, аланлыкъ – эркинлик дегенни ангылатады деб сюзсек, къанджайла биринчи ёмюрге дери печенег бийликде джашай, экинчи ёмюрде уа печенег бийликден эркин болгъанларында, эркин болдукъ –  алан болдукъ — деб, кеслерине алан атны алай атаб, экинчи ёмюрде огъуна печенегледен джанлай келиб, Хора джеринде джерлениб, печенеглени дагъыда тёбен (тюнгюнер таба) келгенлерин онгсунмай, андан экинчи ёмюрде Сибилтиге аны ючюн джанлай келиб джерленнгенлерини баш сылтауу да ол болурму? Ансы биринчи ёмюрде алан атны алыб, экинчи ёмюрню ал джылла-рында уа ала (аланла) алай дженгил уруб Арал тенгизден, Хора джеринден Сибилтиге ётюб кетерча, ёзге не къуугъун болур дерчады. Алан эллиги Сибилтиде Донгал джеринде экинчи ёмюрде келиб джерленнгенден башлаб, тёртюнчю ёмюрню биринчи джарымына дери (гунневарла келгинчи) беш сибиллан тюрк элликни бири болуб джашайды. Аланла, алайда бир элликге кирселе да, Къазакгы улуну джазгъанына кёре, ала эки къауум боладыла. Биринчилерине озалан, экинчилерине уа алан дегендиле. Аланланы эки бёлек болгъанлары, бир ишексиз да, бирси къаууму алан элликде башчылыкъда болуб, экинчи къаууму уа тёбен дараджада джюрюб, башхалыкъ алай чыкъгъан болур.

Джюрюшлери дунияны титиретген гунневарла Сибилтиге келген кёзюуде, аланла алагъа бойсунмаз болуб, къаршчы чыгъыб, уллу джунчууланы чегиб, буруннгу эркинлик бирликлери чачылыб, хорланадыла. Аланы асламысы, гунневарладан джанлай, герман юзюгю вандалла бла, тюнгюнерге кетиб, Пиренейге джетедиле. Алайда (бусагъатдагъы Испания, Португалия) аланланы бир бёлеги къалады. Аслам бёлеги уа вандалла бла Гибралтардан Африканы тёзгюнерине ётюб (бусагъатдагъы Марокко, Алжир, Тунис болгъан джерде), Джерле арасы тенгизни тюшгюнер джагъасында Алан-вандал эллезин (царствосун) къурайдыла. Алан-вандал эллезини ара шахар къаласы Салды («орнатды» дегенден) болады. Артдаракъда вандалла алайдан да Италияны Сицилия айрымканына ётюб, андан Римге киредиле. Вандалла ол кёзюуде (455-чи джылда) Римде этген къатылыкъларындан сора чыгъады «вандализм» деген, ассылыкъны кёргюзген сёз халкъла арасы термин болуб.

Аланла уа, алайда къалыб, бизни эраны бешинчи ёмюрюне дери кеслерини бийликлеринде эркин джашагъандыла (Алан эллезде).
Аланланы Сибилтиде, Донгал тюзледе къалгъан бёлеги уа, дагъыда экиге юлешиниб, бир бёлеги гунневарлагъа бойсунуб, ала ючюн къазауат эте, Тюнайыкъгъа (Паннониягъа) дери барыб, гунневарла бла бирликде къаладыла. Сибилтиден кетмей къалгъан кесеги уа, гунневарладан джанлай, Донгал тюзледен Къараджурт джерине кёчюб, алагъа дери Къараджуртда джашагъан куманла, хазарла, сабарла, булгарла бла хоншу бола, джерлениб, куман, сабар элликге киредиле. Аланланы Къараджурт таулагъа къысылгъанларыны баш сылтауу, алай демек, гунневарла келгенден сора, аланланы Донгал тюзледе къалгъан кесеги, башха гунневар-тюрк юйюрле алайда малларын кюте, ол джерлени малчылыкъгъа табсыныб, орунлаша, ол кёзюуге чачылыб къарыусуз болгъан аланла да аладан (гунневарладан) онгсу-зуракъ болумда болуб, къаршчы туралмай, джерлерин сыйыртыб, джанлай, кете келиб, Къараджурт таулада алай джерлене болурла. Ол кёзюуде аланла къой эсенг, Сибилтиде джашагъан къалгъан тёрт эллик биргелей Гунневар эллезини бир бёлеги болуб, аланла таулагъа келгенлеринде, аланы да кеслерине кишисинмей джерлендиредиле.

Гунневар эллезини кёзюуюнде Сибилтиде бек кёб къатышыу-тюрлениуле боладыла. Аны юнериги тауусулгъандан сора уа, Сибилтиде буруннгу беш сибиллан элликни орнуна джангы эллик, ханлыкъ къуралыула (хазар, сабар, булгар, куман, алан) тёрленедиле. Алай а Сибилти мычымай Уллу Тюрк каганатны бийлик ёзгентине киреди. Алай демек, Гунневар эллезини бийлиги къораб, тюрк каганатланы эпохасыны бийлиги башланнгынчы озгъан къысха заманны ичине аланла, Къараджуртда Сулакъ суудан башлаб Дженликге деричин джерге юйюр-юйюр джерлениб, сабарла, хазарла, куманла, булгарла бла бирлеше, бегимли орун аладыла, деген оюм келмей къалмайды. Нек десек, аланла Къараджуртда ол кёзюуледен джерленмеселе, тюркле келир заманнга кеслерин историягъа Къараджуртда алай белгили этерча мадарлары боллукъ тюл эди. Экинчиден а, Къараджуртда куманлагъа, хазарлагъа, сабарлагъа, аланлагъа аталгъан къарачай (къара, къараджурт, къараджур, карацур) ат аланла келгенден сора атала башламаса, аланы барына биргелей къараджурт къарачай хазарла, къараджурт къарачай куманла, къараджурт къарачай аланла, къарад-журт къарачай (къара) булгарла дерикмедиле? – деб къарасакъ, ол (къарачай) ат аланла келгинчи аталыб турса, аланлагъа тыйыншлы болмаз эди. Андан кечирек аталгъан болур десек да, туура болмаз, не ючюн десегиз. Къараджуртда Алан эллик тёрленнгенден сора аллай ат атау орун алмаз эди. Алай деу а, ол сибиллан юйюрле тюзде, тауда джашаргъа юлешиниб, тюздегилеге тюзгерле деб, таудагъылагъа уа энчи юйюр атлары бла айтсала да, таулада джашагъанларын айырта, къарачай хазарла, къарачай куманла, къарачай аланла деб ангылатханларын кёребиз. Къараджуртда Алан элликни тёрленир ышаныны биринчи атламы да, бир ишексиз, ол кёзюуде башлана тебреб, аланла Къараджуртда башха къарачай юйюрлени ичинде ала бла бириге, кеслерин бирикдире билиб, алан деген сёз да энчи, эркин магъананы ангылатыб, аны бла биргелей аланла къалгъанладан эсе ёрюзлюк алыб, къарачай хазарла, сабарла, куманла, аланла кеслери да ол атны онг кёрюб, алай бла Алан эллиги болуб аталады дерчады. Алай болмаса, аланла алагъа деричи Къараджуртда джашагъан (сабар, куман, хазар) си-биллан къараджурт къарачай юйюрлени бирикдириб, эллик (союз племен) къураб, анга да Алан эллик деб атаргъа боллукъ болмаз эдиле. Сёз ючюн, Къарча, къарачай хазарланы, къарачай куманланы, къарачай аланланы, дагъыда башха къарачай юйюрлени Бирсил элликге бирикдириб, Бирсил Къарачай эллиги деб атагъанча.

Тюрк каганатны бийлиги тауусулгъандан сора, Сибилтиде, биягъынлай, сибиллан элликлери тюрлениб, аладан булгар эллиги, хазар эллиги ханлыкъ ёрюзлюкге джетедиле. Хазар ханлыгъы уа каганатлыкъ тёрге ие болады. Къараджурт таулада, тау этеклеринде, тюзлеринде, буруннгу Сабар-Окъ элликни джеринде, Хазар каганат бла бирге, куманла, аланла, хазарла, дагыда башха тюрк, ёзге юйюрле Алан эллигине (аланский союз племен) биригедиле. Тюрк каганатдан сонгра, алай бла, Сибилтиде юч къраллыкъ буюрулады. Болса да, хазар каганат бирсиледен онглу болуб, Булгар ханлыгъындан сора, бизни эраны джетинчи ёмюрюню аягъына Алан эллигин да кесине къошады. Ол кёзюуден башлаб, Алан эллиги Хазар каганатха бойсунукъ болумда болуб, хазар бийликде джарым каганлыкъ дараджада бийлик джюрютеди. Ол себебден Алан эллигине алан патчахлыкъ деген асыры кёлтюртген сёз болады. Алан элликни башчысына да патчах деген ат къабыл кёрюнмейди. Эллик къраллыкъда, адетге кёре, патчах болмагъанды. Анга элмендер неда элмен (эллик элмен, элмендер) дегендиле. Историяда буруннгу Аланияны патчахына кекандадж дейдиле. Кекандадж деб, Алан эллик Хазариягъа къошулгъандан сора, эллик оноуун джарым патчахлыкъ болумда джюрютюрге эркинлиги бол-гъаны ючюн айтыргъа боллукъдула. Ол алайды десек, Алан эллик Хазариягъа къошулгъунчу, элликни башчысына не элмен, не да элмендер деб туруб, Алан эллиги Хазариягъа къошулгъанында уа, хазар каган Алан элликни кесине бой-сунукъ кёрген бла къалмай, аны тенгилдаш (союзлукъ) сыйын мийик дараджада тутар ючюн, эллик башчыгъа кекандадж дерге боллукъду деб, сора кекандадж деген сёзню магъанасын тинтерге керекди, деб къарасакъ, ол сёз тюзю бла джазылмай, тюзю уа былай айтылыб: каган, – кекан, – неда хакан, хаган, – гаган, -дадж, -деш, -даш, алай демеклик, кагандаш, кекандаш, гагандаш, ол да артда тюз джазылмаудан кекандадж боллугъу хакъды. Къарачай-малкъар тилде, тюрк тилледе -даш бла айтылгъан сёзле кёбдюле. Сёз ючюн: джолдаш, къарнаш — къарындаш, эмилдаш, тенгилдаш д. б.

Сёзню биринчи кесегинде джумушакъ тауушланы тюрлендириб айтхандан да боллукъду аллай тюрлениу. Мисал ючюн: каганнга кэкан – кекан деб, к-дан сора а таууш э-ча неда е-ча айтылыб, ол да артда а тауушну тюрлендириб, каган деген сёз кекан болуб, аны талай алай тюрленнгени да даш кесекни дадж этери хакъды. Аллай затла бурунладан бери бола келгендиле. Мисалгъа экинчи дуния къазауатны заманында Италиягъа тюшюб, анда партизанлыкъ этген совет солдатны тукъумун италиянча къалай тюрлендириб джазгъанларына къарайыкъ: тукъумуну тюзю – Кочкин, ала джазгъан –Куонукин, туугъан району (тюзю) – Верхошижемский, ала джазгъана – Верконскимски, Кочкин сёз бла Куонукин деб джазылгъанла бир адамны тукъумуду дерге боллукъ тюл эди, совет солдатны сураты анга кёреу болмаса.

Биз сюзген сёзде уа аллай кёреулюк джокъду, тюркологияда лингвистиканы джорукълары бла излеб, огъары айтханыбызча, тюрлендириуледен оюм этмесек. Хазар каган, Алан элликни башчысыны сыйын кёлтюре, кесине бойсуннганын да эсге ала, анга алан каган дегенни да асыры онгсунмай, кагандаш деб, багъалатыб айтыргъа да боллукъду. Алай демеклик, Хазарияда хазар кагандан сонгра, аланлагъа башчылыкъ, оноу каганлыкъ хазар каганны алан кагандашы этиб, аны ючюн айтылыргъа да боллукъду.

Алан, куман, сабар, дагъыда башхаланы бирикдирген Алан эллиги Хазар каганатха къошулуб ХІ ёмюрню биринчи джарымына дери турады. Хазар каганатны ол джыллада буруннгу къарыуу, кючю болмай, джауларындан кесин къорууларча мадар табмай, аны каганат бийлиги тауусулады. Алай а ол кёзюуге дери Хазар каганатда бойсуннган болумда тургъан куманла хазарланы туура ёзгенлери (преемники) болуб, Уллу Хазар каганатны джеринде Уллу Куман Империясы тёрленеди. Алай бла Хазарияны джери, Хазарияда джашагъан халкъла, элликле бары да куман бийликге бой-сунадыла. Алан эллиги да, ала бла биргелей, куманлагъа бойсунады. Болса да, кёб юйюрлю Алан эллик Къараджуртда алгъынча кесини бирлигин сакълай, кеси бийлигинде джашай туруб, монгол бийликни кёзюую башланыб, Алан эллик экиге бёлюнюб, талай ёмюрлюк бирлигин бузады.

Малкъардан ары бир бёлеги, Терк бойнунда, Оз джеринде, Малкъардан бери Къобанда, Инджик джеринде, Дженлик джеринде Акъсуудан Къуршоу-Къапы тюзлерине дери да бир бёлеги болады. Аланияны Терк камындан (Малкъардан) Дженликге деричин тёрездеги джеринде, Къазакъгу улу Ботай джазгъаннга кёре, ол кёзюуде Ассиан (историяда Бассиан) эллиги тёрлениб, ол талай чанкаргъа юлешиниб, чанкар-тарханла гаган бийликте бирикгендиле. Башхача айтсакъ, монгол бийликни кёзюуюнде да Къараджуртда джашагъан сибиллан юйюрле (хазар, алан, куман) монголлагъа толу бойсунуб къалмай, эллик энчиликге биригиб, джарым патчахлыкъ (бийлик) болумда джашаб, каганлыкъ дараджаны тутхандыла. Анга Ассиан деген сёз кеси кёреудю, алай демеклик, Ассиан деген сёз толу бийлиги болмагъан, энчилиги бар, толу бойсунмаз элликни ангылатады. Ассиания кесини энчилигин, гаганлыкъ бийлигин онтёртюнчю ёмюрню аягъына дери сакълаб, Темирленгни джюрюшюнден сора тауусады. Аланияны Терк Камындан Дагъыстаннга дери джеринде уа сибиллан юйюрлени Озалан эллиги болуб, ол да Темирленгни къаугъасындан сора бирлигин тауусады. Эшта, Аланияны ёчери бу кёзюуден башланыб тунакылыкъ ала болур. Нек десек, Алания андан сора ёсюм алмагъанды, джукъланнгандан джукълана, тауусула баргъан болмаса. Хазар, куман бийлик ётюб, монгол бийлик орналгъанында да, энчилик джюрютюб, Ассиан, Озалан болуб бёлюннген Алания, Темирленгден сонгра энчилик бирлигин ёмюрле узагъына тауусуб, Къараджурт сибиллан къарачай юйюрлени андан сонгра элликлери болмай, ала джангыдан юзюк-юйюр къауумлагъа юлешиниб, джашай туруб, тауланы, тау сууланы (камланы) адамы деген – къарачай атны джюрюте, сабар къарачайлыла, къапыкъаз къарачайлыла, алан къарачайлыла, басхан къарачайлыла, уллузюк къарачайлыла, тебер къарачайлыла, алкъаз къарачайлыла, оз къарачайлыла, къабар къарачайлыла дегенча, дагъыда талай айрым-энчи атлары бла белгили болуб, Къазакгы улу Ботай бла Ботай улу Барлыу джазгъан Ассиания бла Озалан элликлерини ёзгентине киргендиле, огъары айтханыбызча, аланы хар бири кеси энчилигинде тургъанды. (Бирсил Ассиан – Бассиан эллигинде эллик гаганны, чанкар тарханланы бийликлери тайгъандан copa).
Темирленгни аскери сюргенден къалгъан хазар, куман, алан юйюрле, къарыусуз болуб, Сибилтиде ёрюзлюк алгъан кыпчак юзюгю къыйманла бла нокъайманланы бийлигине бойсунадыла. Онглулукъ алгъан къыйманла бла нокъайманла хазарланы, куманланы, аланланы ыхтыра, кенгден кенг орун ала, сибиллан юйюрлени да кимиси къайда, къалай таб кёрсе, ары джанлай, кёче, Сибилти тюзледе, Акъаджуртда, Айыкъ джерде, Донгал, Донгарт джерледе чачылыб, къыйманланы, нокъайманланы бир бёлегича, бирликге къошуладыла.

Къараджуртда къысдырылыб къалгъан хазар, куман, алан къарачайлыла уа, элликлери болмаса да, тауланы ташасында джерлениб, алагъа бойсунмай, энчиликде джашай, сибиллан тилни, сибиллан тюрсюнню таза сакълагъанларын кёребиз. Таулу джерлени бекликлери къарачайлылагъа бек-гич-бегеуул болуб, джашау кюнлерине джан джакъчылыкъ этсе да, Темирленгден сора Къараджуртда да хазар, куман, алан къарачайлыла иги танг кесекге азсыман боладыла. Алай а, ол заманлагъа Къарча Сибилтиге къайтыб, Къараджуртда джашагъан юч сибиллан къарачай къауумну (хазар, куман, алан) бирикдириб, Басхандан, Бештау джеринден Дженликге деричин джерде Бирсил Къарачай эллиги тёрленеди. Чегемден Терк суугъа деричин джерде уа Малкъар бийменлиги тёрленеди. Арты Къабартыда мастыкъ къачакъла джерленедиле, Оз джерини Терк башын тегейле бла дюгерле иелейдиле. Арты Къабартыдан Каспийге деричин джерде Къумукъ бийменлиги тёрленеди. Алай бла, аланланы джашау джоллары бизни эраны ІІ ёмюрюнде печенегле-ден айырылыб, эркин Алан эллиги къуралгъандан башлаб, талай чырмаулу джунчуулагъа тюбей, онтёртюнчю ёмюрге деричин бютеудуния историяда белгили орун алыб, ёмюрле узагында талай кере чачыла, тёгюле, бурхулана, дагъыда тириле, эс джыя, эллик къурай, кёб тюрлю къыяматладан ётюб, онтёргюнчю ёмюрден сора джангыдан ууакъланыб, аланланы къалгъанлары Къараджуртда къарачай хазарланы (къарачай – малкъар, къумукъ халкъланы) ёзгентине къошулуб, къарачай-малкъар, къумукъ халкълагъа сибиллан-къарачай аланла ючюнчюлюк тунач боладыла
Сибиллан-хазарла — биринчилик туначла,
Сибиллан-куманла экинчилик туначла,
Сибиллан-аланла уа – ючюнчюлюк туначлыкъ этиб, къарачай-малкъар халкъ алан деген сёзню бюгюнлюкге дери аны ючюн унутмай сакълайды, — десек тюз болур.
ГУННЕВАР ЭЛЛЕЗИ. Буруннгу историяда гунневарланы эллезине «великая держава гуннов, империя гуннов» дейдиле. Гунневарлагъа къытайлыла бурун хуннла, Европада уа гуннла дегендиле. Тюзю уа – ала кеслерине гунневар деб айтхандыла. Гунневарланы историясындан окъуучуну къысха хапарлы этер ючюн, аны джазыб башларны аллы бла, биз къарачай халкъда бек бурунладан айтылыб келген тауранны сюзюб кёрейик. Аны аты «Кюннгебарды» Бир-бирледе уа «тууарайакъланы хапары» да дейдиле. «Кюингебар» тауранда, биз ангылагъаннга кёре, бек эртдегил бурунлада, Сибилтиде, тёрт тенгизни, беш уллу сууну ортасы джерде джашагъан нарт Тангсюр акканы, аны туудукъларыны юсюнден айтылады. Ол джашагъан джерде тёрт тенгиз, беш уллу суу къайсыла болурла десек, Къара тенгиз, Азау тенгиз, Хазар тенгиз (каспий), Арал тенгиз, Къобан, Терк, Адыл, Донг, Джайыкъ (Урал) камлары боладыла. Нарт Тангсюр акканы джети уланы, юч къызы болады. Узакъ ёмюрлю нарт Тангсюр, гитче къызы Билезик тюшюнде кёргенча, танг кюнзеги бла ауушуб, нюрге бёлениб, учуб кетиб, Кюннге барады. Талай джыл ётгенден сора туудукълары джыйылыб, аталары нарт Тангсюрню къачын, сыйын эте, тансыкълаб сагына, аны Кюнде джашауу къалай болур экен деб, юйлю оноу этиб, джети къарнашны тёртюсю Кюнде джашагъан нарт Аккагъа барыргъа джолгъа чыгъадыла. Тёрт нарт къарнаш, мингле бла джылланы джюрюб, джолоучулукъда бек кёб хыны джаула бла тюбешиб, аланы хорлар ючюн, Болуш таулада джерлениб, алайда юйюр-юзюк болгъан бла къалмай, кюч джыйыб, темир табыб, сауут этиб, тууараякъланы хорлаб, тёрт нарт къарнаш сау-саламат Кюнде нарт Тангсюр аккагъа барыб, тюбеб, джуртда къалгъан алтын гоппанын, нарт джамынарын (чепкенин) элтиб, акканы уллу къууандырадыла. Ала андан ызларына да эсен къайтыб, Болуш (Алтай) таулагъа келедиле. Нарт къарнашла Кюннге барыб къайтыргъа, Болуш таулада къалгъан туудукълары юйреб, ол джерлеге сыйынмайын, Къобукгу, Къуаннгу тюзлерине дери джайылыб, джерленедиле. Къазакъгу улу Ботай джазгъаннга кёре да, тюрк халкъланы эм буруннгу туначлары Тинсирден башланыб, джети эллик болуб, аны юч эллиги Кюнтерикде Сибилтиде джашаб къалады (Къонбан, Деулез, Узабан), тёрт эллиги – Къанджай, Кюйеджик, Къазманак, Къыйаргугъа Кюннебар тинсир элликле дейди. Тауранда айтылгъан Тангсюр Кюннгебар бла Къазакгу улу Ботай джазгъан Тинсир Кюннебар (историяда джазылгъан Гунневар), эшта, бир сёзню эки-юч тюрлюсю болур дейбиз. Неда Тангсюрню джети нарт уланы бла джети Тинсир эллиги да бир болуб, халкъны эсиндеги туудукъдан туудукъгъа ёте, артда уа тауранча айтыла, сакъланыб, Къазакгу улу Ботай а кертисин джаза болур. Буруннгу тюрк юйюрлени историясын джазгъан алимле уа тюрк юзюклени джаратылгъан джерлери тюшгюнер Сибирди (Алтай), Сайан, Селенгу, Орхон, Енесей — деб, анга да кёреулюкге тюрк тилле бла монгол, маньчжур тилледе бирчалыкъны алыб. тюркле бурунладан огъуна да монгол тюрсюнлю болгъандыла, биринчи джазмалары да Сибирде табылады, дейдиле. Алай а ол айтыу аргументлик эталмайды, не ючюн десек, ол кёзюулеге дери тюрк халкъланы джазмасы (руника) болмай тургъанды дерге да джарамаз, алада джазма тангюнерде башланмай, Сибилтиде, кюнтерик тюркледе башланыб, артда тангюнер тюркледе кенг джайылыб, белгили болуру да тюзсендир сёзлюк болады. Тилледе бирчалыкъны алсакъ а, ол да тамал кёргюзген аргумент тюлдю. Буруннгу бирчалыкъгъа къарасакъ а, угор-фин (салпин), тибет-бирма, иран, араб, герман, индус, эллин, роман, индонезий тилле бла да кёб ушашлыкъ табыллыгъы хакъды. Экинчиден а, тёрт тинсир кюннебар элликни Азияда тёрт-беш минг джылны монгол, маньчжур, ёзге юйюрле бла хоншу джашагъаны ортада талай бирчалыкъны кёргюзюрю да хакъды.

Аллай бирчалыкъ джер джюзюню къалайында да къысха хоншу джашагъан халкълада болмай къалмайды. Анга юлгюге Кавказны халкъларыны, саулай Европаны халкъларыны, Азияны башха халкъларыны тиллери кеслери джууабдыла. Къалайда да халкъла мингле бла джылланы хоншу джашасала, ушашлыкъ неда бирчалыкъ процесс бармай къалмайды. Тюрсюн айырыу кёз бла къарасакъ а, хар халкъны да буруннгу историясын кертилеу бек оюмсузлукъду. Кертиси да, бюгюнлюкде тюрк халкъла тюнгюнер тюрклери, тангюнер тюрклери болуб, эки уллу расагъа. бёлюнедиле, алай демеклик, тангюнер тюрклени кёбюсю монголоид, тюнгюнер тюрклени уа асламы европеоид боладыла. Аллай кёз бла къарасакъ да, тюрсюнлери эки, юч, тёрт тюрлю болмагъан халкъ джокъду. Мисалгъа: иран, индус, араб, роман, герман, славян, къытай, индонезий тиллиле, дагъыда башха тиллиле бары да. Къазакгу улу Ботайны джазгъанын, Кюннгебар тауранда айтылгъанны эсте алыб, керти ачыкъ кёзден оюмлу къарасакъ, алимле айтхан оюмсуз, тамалсыз, алджау сёз болгъаны ачыкъланыб, буруннгу туначлары – тинсирле уллу Сибилти джеринде джаратылыб, андан джайыла, Кюн чыкъгъанда Болушгу таулагъа дери джерлениб, мингар джылла узагъындан бери джашагъанлары хакъ болады.
Бурунладан огъуна ала Сибилтиде малчылыкъ бла джашай, угор, фин юзюкле бла хоншу болуб, байламлы тургъанлары къой эсегиз, таб аланы юч къаууму да бурундан бир тамырдан айырылыб, артда угорла бла фин тиллиле тюзгюнерде уучулукъ, чабакъчылыкъ бла джашай, тюрк юйюрле уа Сибилтини кенг тюзлеринде малчылыкъны джюрюте, ёсе-юйрей, джети элликге юлешиниб, адам саны ёсгенча, малны да кёб тутаргъа керек болуб, бир бёлеги тангюнерге бара, Азияны тюзлеринде джерлене, бир ишексиз да, тёрт тинсир эллигине Кюннгебар – Кюннебар – Гунневар, артда уа башхала хунн дей, ол да Европада гунн болуб, тюрлениб аталады.

Ботай улу Барлыу джазгъаннга кёре, тинсир – тюрк юзюгюню историясы 10 минг джыл санайды. Тинсир элликлери эллик энчиликге айырылгъан кёзюуден бери уа беш минг джыл санайды. Ол къадар ётген заманны ичинде тангюнердеги кюннебар тинсир элликлени хар бирини джашауунда хар тюрлю тюрлениуле бирча ётмегенине ишек джокъду, ол себебден хар элликни, джашауу энчи болгъанча, ёсюмюнден чыкъгъан тюрлениу джоллары да, анга кёре, башхалыкъ бла ётгенди. Алай демек, ала Азияда монгол, маньчжур, тибет дагъыда башха тилли юйюрле бла хоншу джашай, къыз берген, алгъан адет бла къалмай, керексиз илинмек чурумла чыгъа, ол да къаугъагъа бурула, уруш этген къаугъарла, хорламгъа джетселе, джесир сюре, эркишилени джегилиуде тутуб неда къырыб, тиширыуланы уа бийчелик къарауашлыкъда къыллаб, буруннгу тюркледе джюзле бла къатын тутуу болмай да къалмагъанды. Ол къадар тиширыуланы расалыкъ тюрсюнлери да туудукълагъа кёчмей къалмагъанды.

Малчылыкъ да аллай тукъум джашаугъа уллу себеблик этгенди. Хоншу юйюрден адамла ол бирсиден мал сюрселе, малы тоналгъан къуру сюргенлени айыбларына джолукъдуруб къоймай, биз огъары айтханча, юйюрню саудан ачытыб тургъанды. Гунневар — гунн – хунн деген сёзлени юсюнден энтда бир аууз сёз айтайыкъ: Кюннгебарла тангюнерге бара, джерлене, дагъыда юйрей, джерлене, туудукъдан туудукъгъа Кюннгебар сёз кюннебар болуб тюрлениб, буруннгу Къытайлыла Кюннебарны хуннебар неда хунне этиб тюрлендириб, ол да хунну деб айтылыб, историягъа хунну – хунн алай бла белгили болуб, Кюннебарланы туудукълары кеслери да Кюннебарны Гунневар этгенлери хакъды. Аны бла биргелей, ол тёрт сёз не тюрлю вариантда айтылса да, эки Н (нн) таууш бла джазылгъаны, тёрт сёз да, бизге таурандан белгили болгъан Кюннгебардан Кюннебар – Гунневар, андан а башха тилледе аны хунну – хунне – хунн, гунн этгенлерин кёребиз.
Буруннгу тюркле историягъа белгили болгъандан башлаб, бир тукъум бир джерде алада тюрсюн айырыу эсленмейди. Биз ангылагъаннга кёре да, аллай къылыкъ болмагъаны, тюркледе кёб тюрлю тюрсюнлю туудукъла бо-луб, тюрсюн айырыу аны ючюн эслене болмаз. Аны бла биргелей кёб тюрлю юйюрден кёб къатынлы юйдегиле тангюнер тюрклеринде монгол, ёзге башха тюрсюнлюлюк алай бла джаратылады десек тюз болур. Алай а аны экинчи тюрлю процесси да болгъанды. Сёз ючюн: малын кюте, бир-биринден узакъ джерлениб джашагъан, бир элликден юйюрлени къайсысы болса да бири монгол, тибет, маньчжур юйюрлеге джууукъ джерде болуб, ала бла чабыб ол джерни кеслерине къошуб, адамын, мюлкюн да талаб, бойсуннганла да киши бийликде ёмюр ашыра, ала бла къатыша, тюрсюнлери тюрлене, болса да ана тиллерин сакълаб джашай, артда эркин болуб, кеси юзюгюнден элликге къошулуб, ёмюрле узагъы джашау тангюнер тюрклерини асламыны тюрсюн-лерин тюрлендириб монголоид тюрсюннге бурады дерге боллукъду.

Анга кёреулюк этген не барды десек: Къыйаргу эллигинден, Къазманак эллигинден юйюрле маньчжур, монгол, тибет юйюрлеге джууукъ джерде джашай, ала бла къатыша, буруннгу европеоид тюрсюнлери саудан тюрленнгенди.
Кюйеджик эллигинден кыпчак юйюрлени бёлеги (хакасланы, алтайланы къазакъланы) тюрленнгенди. Кыпчакланы тюнгюнер бёлеги буруннгу тюрсюнюн тюгел таза сакълаялмаса да, хазна тюрленмегенди. Кюйеджик эллигинден печенегле Джетисуу бла Арал тенгиз ортасында джашай, маньчжур, тибет юйюрледен кери болуб, аллай тюрлениуге къошулмагъандыла. Къанджай юзюгю, аны туудугъу аланла да печенегле бла хоншу джашай, ол тюрлениу процессни чекмегендиле. Къанджай юзюгю басангетле уа Орта Азияда иран тилли къауумла бла къатлаша, уллу тюрленмеселе да, къатышыу чегинде болгъанлары басангетлени, хазар къара-башланы туудукълары тюркменледе кёрюнеди. Тёрт Кюннгебар тинсир элликден сора да Азияда деулез эллигинден диебилле джерленедиле. Алай а ала да уллу тюрлениуню чекмегенлерин бюгюнлюкде диебиллени туудукълары уйгъурлада кёребиз. Уйгъурла, монгол – маньчжур, тибет юйюрле бла хоншу джашасала да, кеслерини энчиликлерин тюрлендирмей, ауушдурмай, деменгили сакълай билгендиле. Орта Азияда Узабан эллигини да бир бёлеги сакгы дулазла (историяда дуло, дулу дейдиле) джерлениб, Уллу Тюрк каганатны кёзюуюнде атлары мийикде айтылыб, артда башха тюрк юйюрле бла къатышыб къала болурла, – историяда сагъынылмайдыла.

Бюгюнлюкге дери Гунневарланы юсюнден тутхучсуз, алджау сандыракъланы айтыб, кийик гуннла дейдиле. Къралны, эллезни, элликни, ангылары ёсюб, прогрессге баргъанла къурайдыла. Кийикле кърал, эллез къурамайдыла, дунияны титиретиб, Шош океандан Европада Дунайгъа деричин тёрезде эллезлери тёрленирча. Ала уа алагъа джыртхычла чабдыла да дунияны къатышдырдыла, цивилизацияны, прогрессни тыйдыла, деген сёгюш бла тохтайдыла. Ким болса да, къазауат бла келген халкъ кишиге игилик этеме деб келмейди, кесине уллезерлик, ёрюзлюк излеб, башхаланы джашаууна къатылыб кесини энчилигине уллу насыб табар иннет бла аланы бойсундуруб, азгъын кюннге джетдириб бийлик этер ючюн келеди, ансы кишини джазыкъсыныб, анга кюн береме деб келген алкъын адам улуну историясында болмагъанды.

Гунневарланы джашау джолларын ачыкъ кёралмай, кёргенлерине да тюзюнлей къарамай, кир иннет бла сюзюб, ётген джашауну терс ангылатыу, керти историяны иш этиб къатышдырыу акъны къара этиу дегенча джарамагъан, осал къылыкъла шовинизмни джюрюттен бир къауум алимледе мардасыз уллуду. Башхача айтсакъ, дуниягъа белгили керти историяны кюл этиб, кеси халкъына да болмагъанны болдуруб, джазыб, джалгъан махтау тартадыла.

26 Заказ № 412

Тюрк халкъланы историяда джоллары ачыкъды. Алагъа джалгъан история керек тюлдю. Историяларын ала кеслери бек эртдегил бурунладан огъуна дуниягъа белгили этгендиле. Адам улуну буруннгу ётген заманы анга ёкюлдю. Экинчиден а, гуннла алайдан чабдыла, алай чабдыла, джыртхычла, гудула эдиле да, аны ючюн чабдыла деб, сёзню терсин джазыб, аланы худжу, худек этиб, гуннланы нек биригиб, нек тебреннген къозгъалыу джюрюшлерин, анга дери алада къаллай джашау болум болгъанын ангыламай, бизни эрагъа деричин заманны ючюнчю ёмюрюнде чабдыла деб, ол кёзюуден къараб сагъынадыла. (Македонскийни уа школладан башлаб историягъа дерс этиб кийиребиз, гуннла бла аны башхалыгъы неди? Гуннла тюнгюнерге келдиле эселе, ол да тангюнерге аллай къазауат бла барыб чабханды).

Къайсы халкъны да джашау джолуна алай къараргъа болмайды. Халкъ эрлай джаратылыб чабыб тебремейди. Джюзлеген, минглеген джылланы ашыра, ёсе, бегий, онглу бола, кесин таныта, историягъа кире, хоншу халкъла бла бир джарашыу джашай, бир-бирде уа илинмеклеге джете, джер-суу юлеше, аны юсю бла да чурум-чюйрелик чыгъа, ортада дау, дерт кёб бола туруб, къазауат этиуге джетиб, неда къайсы халкъ (юйюр) болса да бири, кесин онглугъа санаб, къалгъанланы джегиб, тонаб, аланы да къайсыны болса да биринде тура туруб тёзюм тауусулуб, юйюрню ичинден джарагъан, онглу, акъыллы адам чыгъыб, оюмлу оноу эте билген бла къалмай, къаугъаранлыкъ этиб (Къарачайда Къарча этгенча), халкъын, юзюгюн бирикдире билиб, аны тышгери джауладан къоруулаб, кеси бийлигин бегитиб, хоншу юйюрледен эсе ёрюзлюкде болуб, анга дери тоноу къылыкълары бар хоншу юйюрлени ууатыб, уллайыр мадар табылыб, уллу бийликни, уллу мюлкню сюйген джолгъа тюшеди. Уллу бийликни, бар джашауну татыуун джаратыб, андан да онглу болургъа кёллениб, тынч, къысылыб, малын кютюб тургъан юйюр къазауатчы болуб, дунияда джюзен бийликге джутланыб, къайда да тёрлю орунну бийлигин излеб, башхаланы бойсундуруб, эзиб, кесине деулюк алай алады. Биз историяда джашау джолларын белгили этерик гунневарла да, бир ишексиз да, джашау джолларын алай башлай болурла. Къарайыкъ.

Аны сюзер ючюн, эм алгъа гунневарла кимледиле, гунневарла деб кимлеге айтхандыла? Ала къозгъалыб, тебрениб, уллу джюрюш алыб, аренагъа чыгъыб, историягъа алай уллу белгили болурча не чурумла себеб боладыла десек, биз огъары айтханча затланы эсге алмай къояргъа болмайды. Алай демеклик, Къазакгы улу джазгъаннга кёре, гунневарла деб къуру бир элликден юйюрлеге айтылмагъанды. Аланы бир бёлеги Къазманак юзюгю сиреикледен, экинчи бёлеги уа деулез юзюгю диебил уйгъурладан боладыла. Гунневар эллезини тамалын салыб башлагъанла, эшта, къазманак сиреикле болгъан болурла, ала Селенгудан Къобукгугъа дери джерлениб, малчылыкъ бла джашай, хоншу монгол, маньчжур юйюрле, экинчи джанындан а ол кёзюулеге тюшгерикден келген инджюле, тайджюле эмда башха юйюрле чаба, тонай, тынгыларын буза, къазманакъ сиреик – гунневарла да аладан кёб ачыу чеге туруб, табы тюшюб, бириге билиб, къозгъалыб, кеслерине бирликге алагъа хоншу диебил уйгъурладан юйюрлени къошуб, буруннгу биргелей ат-ларын – Гунневарны унутмай, ол ат бла биригиб, Кюннебар-Гунневар Бирсил эллези орун ала башлаб, артда уа анга да тангюнердеги тюрк элликледен юйюрлени къошуб, Гунневар эллези тёрлениб, алчылыкъда къазманак си-реикле башчылыкъ эте болурла.

Гунневарла толу биригиб, кюч алгъандан сора уа, ала ышаннга аллыкъ Къытай болуб, бизни эрагъа деричин заманны ючюнчю ёмюрюнден башлаб, бизни эраны экинчи, ючюнчю, тёртюнчю ёмюрлерине деричиннге, кёзюу-кё-зюую бла даулу уруш бара, Къытай онгсуз бола, аладан кесин къоруулар дыгаласдан уллу Чын хунасын (великая китайская стена) ишлей, талай ёмюрюн къоркъунучда ашырады. Гунневарла уа ол кёзюуге къуру Азияда бийлик бардыргъан бла къалмай, бизни эраны экинчи, ючюнчю ёмюрлеринде (аланы бир бёлеги) тюнгюнер таба да атланыб, уллу Орта Азия джерин титиретиб, Арал тенгизге, Урал таулагъа дери тохтаусуз келиб, алайлада бир бёлек заманны мычыб, чексинедиле.

Алджау сёзлю, сёгюшчек иннетли алимле уа гунневарланы Уралда, Джайыкъда тохтауул чексиннгенлерине сандыракъ магъана бериб, ачлыкъ-джаланнгачлыкъ бла келген худжу гуннла, тюзюуюн юйдегилери да болмайын, Уралда угор, фин юйюрлени кеслерине бойсундуруб, аладан тиши-рыулагъа юйлениб, туугьан туудукълары да, монгол тюрсюнлю болмай, европеоид тюрсюнлюле болуб, гунневарла алайда джашагъан джюз-эки джюз джылны ичинде европалы тюрсюн алыб, тюрсюнлери башха болгъанды, тиллери уа, тюрленмей, сакъланыб, тюрк тиллей къалгъанды, – дейдиле.

26*

Энди биз, бу огъары айтылгъанны аргументлиги бармыды, сюзейик. Биринчиден, гунневарла Уралда джюз-эки джюз джылны тохтадыла деген тюзмюдю? Джюз джыл а адам улуну джашауунда бир аталыкъ туудукъну джолуду. Бир аталыкъда гунневарланы туудукъларыны монголоид тюрсюнлери къалай тас болду? Къара шинли, къара кёзлю гуннладан сибил-балын джюзлю, неда сары шинли, кёк кёзлю европеоид сабийле къалай джаратылыб турдула, бары да ана юзюкге тартыб, фин тюрсюн алыб, неда тиллери башха болгъан аналаны къоюнларында ёсген сабийле тюрк тилни таза сакълаб, тюрк тилли къалай болдула, Гунневарланы кеслеринден тиширыулары болмайын, аланы барыны да къатынлары угор-фин тилли юйюрледен болгъан эселе? Сабийге гитчеликден тил берген анады, ар-тыкъсыз да ол кёзюуледе эркиши, сабий бла олтуруб, булджуй турмагъанды, аны тюрк тилге юретир ючюн. Эркишини джашау джолу къаугъарлыкъда ётгенди, ол себебден алджау сёзлю алимлени айтханлары аргументлик этмейди. Тюзю уа къалай болур десек, гунневарланы эллезинде не тюрлю тюрсюнден да адамла болгъан болурла, демей болмаз. Гуниеварла къуру тюрк юйюрлени бирикдириб къоймагъандыла, ала тюркледен сора да кёб башха тилли юйюрлени да къошхандыла кеслерини уллу эллез бийликлерини ёзгентине, Гунневар эллезине. Алай а башха тилли юйюрле азлыкъ дараджада болуб, бойсуннган халда тургъандыла.
Бир эллезде, гунневар бийликде джашаб, къыз бериу, къыз алыу болмай тургъанды дерге уа боллукъ тюлдю, ол къайда да, не тюрлю тилли юйюрлени ортасында да бола келген адетди. Аны кючю сау халкъны, уллу бийлиги бар къралны адамларыны барыны тюрсюнлерин кетериб, алагъа джангы тюрсюн салыр деген а кертиден бек кенгдеди. Алай болмай, биз аллында айтханча, бийлиги бегиб, джашаб тургъан тюрк юйюрге башха тилли юйюрден тиширыула келселе, ала тюрк тилге юрениб, ёсдюрген сабийлери да тюрк юйюрде ёсюб, сабийлени бир къауумлары ата къандан тюрсюннге, бирсилери уа ана тюрсюннге тарта, тюрсюн, талай ёмюр ёте, алай тюрлене барады. Экинчиден а, Гунневар эллезини тюнгюнер тёрезиндеги тюрк юйюрлери бурунладан огъуна да европеоид тюрсюнлерин джашау узагъында тюр-лендирмей сакълаб, европеоид тюрсюнлю тюрк юйюрле Гунневар эллезини асламы болгъандыла.

Алай демеклик, куманла, сибил хазарла, сабарла, булгарла, половезле, уйгъурла, печенегле, аланла, кыпчакланы тюнгюнер бёлеги. Быладан сибилле (хазарла, сабарла), куманла, половезле, аланла, уйгъурла, кыпчакланы бир бёлеги, история билдиргеннге кёре, бал бетли тюрсюнлю юзюкледен болгъандыла. Сибил, половез (половцы) деген сёзле да бал бетли, акъ шинли дегенни айыртадыла. Булгарла, печенегле, кыпчакланы бир бёлеги къара шилли болгъандыла. Къарачайда бурунладан бери айтылыб келген сёзню, анда-санда къартла айтыб, бюгюнлюкде да эштирге боллукъду, ол а неди десек, – сибил джюзлю, неда сибилча, сибил чачлы дейдиле. Алай дегенлери: бал бетли чачы болуб, акъ шинли адамгъа айтадыла. Аллай сибил тюрсюнлю адамла Дагъыстандан башлаб Къарачайгъа, Абхазиягъа, Эбзеге деричин буруннгу Сибилтини таулу джерлери – Къараджуртда, Мёнгюртюде джашагъан халкълада бек аслам тюбейдиле. Ол сибил тюрсюн буруннгу сибиллени таулу джерлеринде алай бош сакъланмагъанды. Аны алай сакъла-ныууна эки зат себеблик этеди дерге болады. Биринчиси, буруннгу сибилле Сибилтини Къараджурт тауларыны, Тау артында Мёнгюртюню бек бурунладан бери алайлада джаратылыб джашагъан адамлары болуб, артда келиб джерленнгенле ала бла къатыша, сибил тюрсюн таулу джерлени ышыгъындан аллай процессде хорлаб, сакълана, бюгюнлюкге джетгенди. Экинчиси уа, сибиллени туудукълары – caбарла, хазарла артда анга себеб бола, алагъа да куманла, аланла къошулуб, буруннгу сибил, сибиллан тюрсюн таулада, тюздегилеча башхала бла уллу къатлашыуу болмай, алай бла сакъланады.

Историяда джазылгъан бла, бизни эраны тёртюнчю ёмюрюню экинчи джарымыны ал джылларында римлиле, византийле бийлик этген Европаны кёрюр иннет алыб, гунневарла, ары атлана, Сибилтини Джайыкъ, Адыл джер-леринден тебрениб, эки бёлекге юлешиниб, бири Акъаджурт бла Гум бойнуна Къараджуртха, Айыкъ джерине келеди. Сибилтини ол джерлеринде джерлене, андан Тау артына ётюб, Персияны, Византияны истемей, Сириягъа, Финики-ягъа дери барыб, Палестинагъа, Аравиягъа, Египетте къаугъалы джюрюшлери уллу къоркъуу салыб тургъанды. Экинчи бёлеги уа Донгал, Донгарт джерлерине ёте, Азау тенгизни тезгюнер джери бла тангюнерге джолсуна келген герман юзюгю готла бла къаугъалы тюбешиб, къан тёгюу сермешиуде готла хорланыб, готланы да кеслерине къошуб, Сибилант джерине джете тюнгюнерге джюрюш саладыла. Сибилант джеринде гунневарлагъа дери бийлик этген, ала келгенлеринде уа бойсунукъгъа тюшген готланы тангюнер бёлеги (Иордан джазгъаннга кёре) алайда джашагъан (Сибилантда) антла деген бир юзюгюне бийлик этиб тургъандыла. Ол готла (остроготла) гунневарла келгенден сора да антлагъа, алгъынча, бийлик этер умутлу болуб, антланы бийджеги Бозну (Бож да дейле) тутуб, джашлары бла кесин, джетмиш джууукъ-джакъ адамы бла биргелей, кериб ёлтюргендиле. Гунневарланы патчахы Баламбер, готланы ол къылыкъларын онгсунмай, кеси юнеригин бегитир ючюн (376-чы джылдан сора бола турады), тангюнер готланы королю Винитарийни ёлтюртюб, тангюнер готланы такъыр ууатдырады, готланы Баламберге сыйынмагъан къауумун джыйыб, – деб джазылады М. И. Артамоновну «Хазарланы историясы» китабыны 49-чу бетинде.

Былайда бизге керекли – биз сюзерик ант юзюгюдю. Антлагъа бир къауум алимле, славян юйюрлени тюшгюнер бёлегиделе деген тутхучсуз гипотезаны чыгъарыб, археология бла тамамлау дыгалас излеб, аны тутхучлу бегитирге кюрешедиле. Болса да биз ангыларыкъ оюмлу къараугъа кёре, ол кёзюуледе Эрак суу джерлигинде джашагъан антла, бир ишексиз да, сибил юзюгю, буруннгу сибилантланы бир бёлеги антладыла дерге болады. Не ючюн десек, Эрак суу джерлиги буруннгу Сибилант джерине киреди. Экинчиден а, сибилантлагъа, тауранда айтыугъа кёре, антлы сибил нартла, сибил антлы, сибил анты, сибиллени антлары дегенлерин кёребиз нарт ёмюрледе. Алай бла, гунневарланы заманында Баламбер готладан къоруулай тургъан антла славян юзюк болмай, тюрк юзюкден сибил антла болуб, Баламбер патчах кеси юзюгюне джан аурутуб, готланы аны ючюн къыргъан болур деген оюмну тюзсюнюк кёребиз. Гунневарла Сибилант джеринде иги кесек заманны (джылланы) мычый туруб, Тюнайыкъ джерин иелей башлаб, эки рим империягъа да уллу къоркъунуч саладыла. 434-чю джыл а, гунневарланы патчах — элмендери Ругилда башчылыкъ этиб бардыргъан къазауатда Византия уллу аджаллы тарбыуунга джетиб, керти кёмюле тебреб, алджай, ытдалаб-бытдалаб, кючден сау къалады.

Ругилда ёлгенден сора, Гунневар эллезине бийлик-турун оноугъа аны къарнашындан туугъан эки къарнаш – Аттила бла Бёледа (Бледа) къаладыла. Бийлик патчахлыкъ турун ючюн эки къарнашны ортасында дау-илинмек чыгъыб, Аттила Бёледаны ёлтюрюб, Гунневар эллезинде патчахлыкъ туруннга кеси энчи къалады. Анга дери да къоркъа, титирей тургъан, махтанчакъ рим империялагъа джангы къоркъунуч туууб, Аттила рим императорлагъа Тейрилик болады. 454-чю джыл Аттила ажымлы ёледи, аны орнуна Аттиланы тамада уланы Эллак къалады. Гунневар эллезинде гунн бийликге бойсунуб тургъан юйюрле, артыкъсыз да герман юйюрле, Аттила ёлгенден сора къозгъалыб, алагъа да рим империяла табулукъ уду болуб, гунневарлагъа къаршчы чыгъыб, Недаону къатында къанлы сермешиуледе атасы Аттила бек сюйген оюмлу Эллак да ажымлы ёледи. Ортанчы къарнаш Денгизик (Тенгизик), Эллакны дертин алыр умутлу болуб, Гунневар эллезини бирлигин сакълаб, джаулагъа къаршчы чыгъады, алай а джолу онг болмай, сатлыкъ-тахсалыкъ иш джюрюб, аны да ёлтюредиле. Аттиланы гитче уланы уа, къарыуу джетмезин билиб, Гунневар эллезини Тисса сууну джагъасында Аттила къурагъан арлез шахарын да джаулагъа атыб, Ёзюк джерге келиб, юйюр-юзюгю бла алайда джерленеди. Адам улуну историясыны аренасына кириб, сегиз джюз джылдан артыкъ заманны гунневарла дуниягъа тауушлу айтылыб, къулчулукъ джашауну (рабовладел. стройну) къурутуб, адам улуну феодализмлик джашаууна джол ачыб, кёб къазауатлада къаджауукъ туруб, джер джюзюн титиретиб, Гунневар эллези къанлы урушланы отунда къурчлана, сынгар кюч джетмез ёрюзлюк алыб, Аттила ёлгенден сора уа, уллу бийлик кючю азмаланыб, юнерик къарыуу тауусулуб, къозгъалгъан къанлы джауларына, эзилген, унукъгъан халкълагъа къаршчы туралмай, ала табалы болуб, бешинчи ёмюрде, къанлы урушланы отунда кюе, Тюнайыкъдан башлаб Сибилтиге, Селенгугъа дери уллу джерде тёрленнген Гунневар эллези экиге юлешиниб, андан да бешинчи ёмюрню экинчи джарымында юйюр-юйюрге, юзюк-юзюкге бёлюнюб, Къазакгы улу Ботай атларын джазгъан Гунневар эллезини ёзгентине кирген (бойсуннган) тюрк юйюрле, бир кёзюуге дери хар бири джерленнген джеринде, кеси энчилигинде, эркин джашай туруб, артда уа ол юйюрлени кёбюсю, бурунча, эллик бирликге (союз племен) бирикген кёзюуде Сибилтиде джашагъан тюрк юйюрлени барындан да (5-чи ёмюрню аягъына) онглу сабарла боладыла. Бешинчи ёмюрден сора уа тюрк ка-ганатланы эпохасы башланыб, Уллу Тюрк каганат тёрлениб, Сибилти да 567-чи джылгъа ол каганатны тюнгюнер джери болады.

ХАЗАР ЭЛЛЕЗИ. (Историясындан къысха хапарлы этиу). Уллу Тюрк каганатны тёрленнгени, каганат юнерикли тюрклени Сибилтиге келгенлери 567-чи джыл огъур аякъ болады анга дери сибиллан элликлени бири болуб тургъан хазарлагъа. Ала, Гунневар эллезинден сора белгили дараджада болмай, кеслерине юзюк къарнаш сибил сабарланы бийлигинде бойсунукъ джашай турсала да, тюркле бла бирикгенни онг кёрюб, хазар-тюрк къаугъарлары узакъ джюрюшлеге биргелей бара, хазарла халкъла арасы аренада айтыла, талай ёмюрлеге юнерик этерик джолларын алай башлайдыла.
Тюрк каганатны Сибилтиде эм бек базгъан, ышаннгылы кючю болуб, хазарла каганатны Персия бла, Византия бла джаулу ишлеринде, урушлагъа джетген илинмеклеринде тюрклеге онг билеклик этедиле. Каганатны алтынчы ёмюрюнде тюнгюнерде хорламларыны баш таянчагъы да ала боладыла. Гунневарладан сора сериуюн туруб къозгъалгъан хазарла, Уллу Тюрк каганатда сыйлары ёсюб, махтаулу, сыйатлы кёрюнюб, хазар бийлиги Сибилтиде кенг орун ала, сабарла бла бириге, сибил юзюгю хазарла, сабарла джангыдан бир юзюк бирсилликге биригиб, Уллу хазар халкъы болуб, буруннгу сибиллени туудукъларыны андан сора биргелей ётерик джашау кюнлерини историясыны ал атламлары да ол кёзюуледен башланады деген тюз болур.

618-чи джылладан сора уа Тюрк каганат экиге юлешиниб, 7-чи ёмюрню 50-чи джылларына хазарла энчи каганатнатлыкъ джолларын башлаб, Сибилтини Акъаджурт джеринде, Адыл джеринде, Къараджурт джеринде сибиллан хазар юйюрлени бирикдириб, алай ёрюз алады Хазария.

7-чи ёмюрде андан сора Къараджурт джерини Терк суудан Дженликге деричин тёрезинде джашагъан тюрк юйюрлени (сабар, хазар, куман, алан, булгар) бирикдириб, Алан эллиги тёрленеди. Джетинчи ёмюрню 30-чу джылларында уа Айыкъ джеринде джашагъан тюрк юйюрледен (булгарла, куманла, хазарла) Булгар ханлыгъы тёрленеди. Алай бла, тюрк каганатдан сора уллу Сибилти джеринде буруннгу беш сибиллан элликни туудукъларындан бир каганат бийлик, бир ханлыкъ бийлик, бир да эллик бийлик къуралгъанды. Аланы экисинден да (Булгария бла Аланиядан) Хазария ёсюмлю, талпымлы, онглу болады. Ол кесини каганат бийлик джерин кенгерте, Айыкъ джерин (булгар ханлыгъын) 642-чи джылдан сора кесине къошады. Андан, сегизинчи ёмюрню 21 - 22-чи джылларындан сора, Алан эллигин къошады. Артда уа Донгарт, Джайыкъ, Хора, Сибилант джерлерин, Къыйрым, Къыйрауз, Музкъоба джерлерин, Адыл-Булгъарты ханлыгъын каганат бирсиллигине бирикдиреди. Биригиб, уллайгъан Хазария кёб юйюрлю каганат болуб, 7-чи, 8-чи, 9-чу, 10-чу ёмюрлени джылларында онглулукъ джюрюттен Византиягъа, Персиягъа тенглик ёрюзлюкге джетиб, Тюнгюнерде халкъла арасы проблемаларыны иши ансыз джюрютюлмез базангюрлюкге джетеди, халкъла арасында ёрюзлюк сыйы ёседи.

Ол кёзюуле муслиман, христиан, дагъыда ёзге динлени башха къраллагъа джаяр дыгалас иннетни огъурсуз заманы болуб, керексиз чурумла кёб чыгъыб, уллу эллезлени орталарында къаугъалы илинмекле тохтамай, бири биринден онглулукъ излеб, бир-бири аягын мараб, джашыртын да, туру да ёчюгюб, динни джашаугьа даулу нюзюрюн кесенник (политика) этиб, бир юзюкден юйюрлени кимин муслиман, кимин христианнга юлешиб, бир-бирине удуб, къырдырыб, аны юсю бла кеслерине ёрюзлюк, махтау, сый тартыб, тоноуул чабыуулларын, уллезерик, шовинист къылыкъларын тыялмай, муслиманла кеслерине, христианла да кеслерине джюзенлик бийлик излеб, хар бири къалгъанланы бойсунукъ болумда тутаргъа талпыннганды.

Хазарияда джашагъан тюрк юйюрлени кёбюсю уа ол кёзюуде кеслерини динлери Тейризимге табыныб, башха динле бла аны ючюн аяусуз кюреш бардыргъандыла. Муслиман динни ёкюллери араблыла, алагъа джетеклик этген Персия бла Хорезм бир иннетде джюрюрге кюрешселе да, хар бири кеси сенеси ючюн ёчюкгенди. Христиан динни джайыугъа ёкюллюк этген византийлиле да кеслерин джакълар сылтау бла ёчюге, бары да ол динлеге бойсунургъа унамагъан, ёрюзлю, тёрлю Хазарияны онглулугъун кесерсунуб, дин джайгъан сылтау бла анга аджал излеб, кир иннет, арт акъыл джюрютюб, даулу юлюшге аны санаб, Джюзен бийлик излегендиле. Алай а Хазария къайсы бла къаугъалы кюрешге кирсе да хорламлы тургъанды.

ХАЗАРИЯНЫ ШАХАРЛАРЫ. Хазар каганатны, онглу кърал болгъаныча, аны дуния историягъа белгили, уллу, деменгили, ариу, къала – шахарлары да кёб болгъанды. Ол къала – шахарланы бир къаууму Хазарияны ёмюрле узагъы джашауунда анга арлезлик этиб тургъанды. Аланы эм бу-руннгу алгъысы Хазар-Окъ хан ишлетген Темиркъан къала, андан сорадагъы Алхан-Джурт, Бёленджер шахарлары Хазарияны хантурун къала джаран арлези болуб, сибил юзюгю бирсил хазарланы, сабарланы бирикдириб, Хазар каганатны къадау ташын салыб бегитген хазарланы, сабарланы, куманланы, булгъарланы, дагъыда башха тюрк юйюрлени биргелей къралыны тёрлениуюне тамаллыкъ эттен, кючню буюргъан, юнеригини алчадагъы болгъан бла къалмай, Хазарияны джашауда джазыууну джолун белгилегендиле. Адам улуну историяда къыяматлы процесслерине къаджау-укъ турурча, керек кюннге кесенник кёллезиги болгъандыла.
Буруннгу Бёленджер шахарны атын бюгюнлюкде бир къауум алим иран тилден сёзге буюруб, аны болонд джор этиб, ол да ачыкълауда узунуна джерленнген дегенни ангылатады, деб белгилейдиле. Алай а, Бёленджер деген сёз ала айтханча болмай, таза хазар — къарачай тилден ат болуб, эки сёзден къуралыб аталгъан ат болгъанын хар ангысы бар адам ариу ангыларчады. Алай демеклик, «бёлен» деген сёз бла «джер» дегенден. «Бёлен» сёзню магъанасы «бешик, бёленлик джерибиз», бёлен джерибиз (колыбельная земля), бёленибизий джери (земля нашей колыбели), «бёлен джерими шахары» (город колыбельной земли моей), «бёленлик этген шахарым», «эм алгъы бёлен, бешик, алчадакъ шахар джерим», «бёлен бёлеген шахар джерим» дегенни айыртханы хакъ болуб ачыкъланады. Анга хазарла да, биз огъары айтханча, ол атны махтау, сый бере, биринчи бёленлик этген бешик джерибизни шахары деб атагъан болурла.

Хазарияны экинчи онглу шахары – Семендер да Хазар каганатха бир кёзюуге дери арлезлик этиб тургъанды. Семендер деген сёзню да алимле иран тилден сёзге буюруб, «къыйыр эшик» дегенни ангылатады, – дейдиле. Алай а, Ботай улу Барлыуну джазгъанларындан «семен» деген сёз буруннгу хазар-къарачай тилде «;ючлю», «деменгили», беклиги барны ангылатады. Семендерни -дер кесеги уа эм тёрлю, онглу дегенни белгилейди. Алай демеклик, Семендер деген сёз саудан буруннгу хазар — къарачай тилде «тёрлю», «онглу», «деменгили бегиген» дегенни айыртады (главный, сильно укрепленный). Анга элмен-дер деген сёз да толу кёреулюк этеди. Къарчагъа элменлени онглусу, эм онглу элмен, эллик тёрлю башур элмен (главный вождь, вождь вождей, верховный вождь эллика) дегендиле. Ол себебден, элмендер, семендер сёзлени дер кесегини магъанасы бусагъатдагъы къарачай тилде джюрюген «дер» деген сёз бла бирчалыкъны, ушашлыкъны кёргюзсе да, элмендер, семендер сёзледеги -дер кесеклени буруннгу магъанасын излесек, тюзю «дер» болмай, «тёр», «тер» дегенден чыгъыб, элментёр, сементёр болуб, Ё таууш Е-ге тюрлениб, элментер, сементер делиб, Ё таууш Е-ге тюрленнгенинде, ол да артда Т-тауушну Д-тауушха тюрлендириб, элмендер, семендер сёзле алай бла чыгъа болурла десек, джангылмазбыз. Не ючюн десек а, эллик элмен тёр деген – элликде чанкар элменлени эллик тёрю болады. Неда чанкар элменле бойсуннган элменни элликде онглулукъ сыйын кёргюзген ёрюзлюгюн ангылатады десек, Семендер сёз да аллындан Сементёр болуб, кючлю, деменгили бегиген тёрлю, сыйлы шахар дегенден чыгъады.

Сегизинчи ёмюрден башлаб а Хазарияны арлези Итил шахары болады. История билдиргеннге кёре, Итил шахары Адыл сууну (Волганы) джагъасында орналгъанды. Бусагъатдагъы Астрахан шахары болгъан джерде. Хазар каганла Хазарияны арлез шахарын Бёленджерде, Семендерде къоймай, ары кёчюргенлерини баш сылтауу, эшта, араблыла бла перслени таймаздан чабыб, тынгы бузуб тургъанларын эсге ала, Хазарияны арлези аллай чабыуулладан узагъыракъ джерде боллугъун тыйыншлы кёрюб, Адыл сууну бойнунда Итил шахарын аны ючюн ишлей болурла, алайын таб, тыйыншлы джерге санаб.

Къазакгы улу Ботай джазгъандан, бурунладан бери къарачайда сакъланыб, айтылыб келген «Сибилгюл» тауранда да Хаджар-Хан Адыл сууну джагъасында Азтарагъан хантурун къала джаранны ишлетдиреди. Тауранда айтылгъаннга кёре, алайда Хаджар-Ханнга туугъан туудукъла урланыб, тас болуб, ханны юйлю джашауу онгмай, ол туудукъ кюсей, кёб кере юйлениб, артда алгъан бийчеси эгизле табыб, Хаджар-Хан эгизлени бирине Озбулан, экинчисине Къозбулан атаб, эки эгиз уланы ёсерге, алагъа ханлыкъ къалала ишлетиб, ханлыкъ юлюш айырыб, Азтарагъанда Озбуланны хантурун къаласына Къазджаран, Гум сууну бойнунда Къазбуланны къаласына уа Малджаран атайды. Эгиз уланланы ханлыкъ этер джыллары джетиб, ол аланы юйлендириб, ханлыкъларына ашырыб, эки эгиз уланны хантуруннга олтургъанын кёреди. Къазакгы улу Ботай алагъа Озбуланны Къазджаран хантурун къаласы, Къозбуланны Малджаран хантурун къаласы дейди. Былайда биз сюзерик сёзле Астрахан – Азтарагъан сёзледиле деб къарасакъ, Астархан шахарны аты бла Хаджар-Ханны Азтарагъан хантурун къаласы тауранда айтылгъан Азтарагъан къаланы аты бир сёз болур десек, Аз дегенден болуб, тюрлениб, тарагъан деген сёз да тарахан, андан да трахан болуб тюрлениб, Азтарагъан ат Ас-трахан атха буруллугъуна сёз джокъду.

Хаджар-Хан къалагъа Азтарагъан деб нек атагъан болур десек, Адыл сууну Каспийге джетер джеринде суу джайылыб, талай бутакъ агъымгъа юлешиниб, уллу джерни тараб, тенгизге алай агъыб къошулады. Ол себебден Хаджар-Хан кесини каганлыкъ джаран къаласын тараб джайылгъан сууну аз акъгъан джеринде табсыныб ишлегени Астраханны исси хауа болумунда суу салкъынлыкъ, суу джагъада ариулукъ излеб, алай бла ишлетиб атай тура болур Азтарагъан деб анга. Экинчиден а, Адыл суу джай кёзюуде къобуб, кенг джай-ылыб, шахар а аз джайылгъан джеринде болуб айтыллыгъы да хакъды. Тюрк тилледе эллени, къалаланы, ёзенлени, ёзге джерлени атларыны асламысына эл, къала орналгъан джерни – тёрезни тёрлюгюню болумуна кёре аталгъанын эсте алсакъ да, Астрахан шахарны аты буруннгу Хазарияда Хаджар-Ханны Азтарагъан къаласыны атыны тюрлениб айтылгъаны ачыкъланады. Хазарланы историясында Итил шахарда каганны Хазаран деб энчи къала джараны болгъаны джазылады. Хаджар-Хан уланы Озбуланнга ишлетген Къазджаран бла Хазаран да бир сёзню эки тюрлюсюнден чыгъыб, Къазджаран Хазаран бола болур дерчады. Не ючюн десегиз, Хазар-ан сёз бла Къазджаранны хазар-къарачай тилни билмеген, неда аз билген чууут, араб, византий, перс, ёзге джазыучула Къазджаран ат деген сёзден аталгъанча ан-гылаб джазаргъа да боллукъдула. Хазар деген сёзню козар, казар этиб тюрлендириб джазгъанча.

Историяда айтылгъаннга кёре, Итил шахары Хазарияны юнериги тауусулгъунчу аны арлез шахары болуб тургъанды, Булан кагандан башланыб, – дейдиле. Ол алай эсе десек, Булан Алпбуланды. Алпбулан а Хаджар ханны уланы Озбуланны джашыды, неда Хаджар ханны кюеую Хазар-Окъну уланы болады. Ол эурит диннге къайтхынчы, хазар каганланы андан башлаб санаб билдире болурму Хазарияны Х ёмюрдеги каганы Иосиф да.

Малджаран шахары да ол кёзюуледе Хазарияны онглу шахарларыны бирине саналыб тургъаны да белгиленеди десек, Хаджар ханны экинчи эгиз уланы Къозбуланнга деб ишлетген Малджаран къаланы да эсге алмай къояргъа болмайды. Алай демек, бюгюнлюкге дери аты сакъланнган Бур-гъун-Маджар къаланы – Прикумскени къатында (Къарачайда уа Маджар ханлыгъыбыз, ханыбыз дейдиле) – историясы, эшта, Къозбулан ханны къаласы – Малджарандан башланыб, ёмюрле узагында Малджаран сёз Маджа-ран, ол да Маджара болуб, артда уа Маджар деб тюрленирге боллукъду. История бизни хапарлы этгеннге кёре, Къарачайны буруннгу тауранларында айтылгъаннга кёре, уллу Хазарияны джеринде малчылыкъ, сабанчылыкъ, ол заманнга кёре, мийик дараджада болуб, илипинле ишлениб, сабанла сугъарылыб, шахарларында, эллеринде кёгетчилик уллу орун алыб, джюзюмчюлюк эллени, шахарланы джасаб тургъанды. Халкъы юйюрлюк, тукъум-тийрелик джюрютюб, сабанла, джайлыкъла, къышлыкъла, биченликле, чабакъчылыгы, уучулугъу, башха хайырлы джерле хар юйюрге, тукъумгъа юлешиниб, бурун Къарачайдача, шугут джерлениб, джай къошха чыгъыб, къыш а элледе, шахарлада джашагъандыла (Тейриге – тенгриге табыныб). Юйлерини да асламысы, бурун Къарачайдача, агъачдан ишленнгенди.

ХАЗАРИЯНЫ ХАНЛАРЫ, КАГАНЛАРЫ

Буруннгу Хазарияны ёмюрле узагъында эллик-элмен, элмендерлерин, ханлыкъда ханларын, джашауларын джазыб ачыкъ этер ючюн, неден да алгъа биз аны ётген ёмюрлерин тинтиб, «Кюннгебар», «Джети Нар», «Хазар-Окъ», «Бойранкъыз», «Сибилгюл» тауранлада айтылгъанланы эсге алмай сюзерге болаллыкъ тюлбюз. Ол себебден Къарачайны буруннгу тауранларында айтылыб белгили болгъан заманланы ётемесин тинте, Къазакъгы улу Ботайны, Ботай улу Барлыуну джазгъанлары бла тенглешдире, буруннгу сибил, хазар ханланы кеменнигин деулезледен башласакъ тыйыншлы, ангылашымлы болур дей, Сибил-хазар ханланы историясын беш кёзюуге — къауумгъа юлешиб тинтерге керекли болабыз.

1-чи къауум. Сибиллени, хазарланы туначлары буруннгу тинсир юзюгю деулезле ханлыкъ джюрютгендиле деб не тауранда, не Къазакъгы улу Ботайны, не Ботай улу Барлыуну джазгъанларында бир да эсленмейди. Деулуз юзюгю, Деулез эллиги, неда деулезле деген болмаса, бизге белгили болгъаннга кёре, буруннгу тюрклени эллик джашауларында хан сайланнган, неда ханлыкъ турунну тутхан деб билдирген зат джокъду. Деулез эллигини кёзюуюнде Деулез элликге башчлыкъ этген хан болмай, не элмен, неда Деулез эллиги талай юйюрге юлешиниб, хар юйюрню элмени болуб, Деулез элликге уа саудан элмендер башчылыкъ этерге боллукъду.

2-чи къауум. «Джети Нар» тауранда айтылгъаннга кёре уа, 27 ёмюр-джашауну мындан бурун деулез юзюгю сибиллени эллезинде ханлыкълары болгъанны къой, Джайыкъ суудан Тюбютаракъгъаннга, Донгал, Донгарт джерлерине деричин уллу тёрезге Сибилти деб аталгъанды. Алай демек, сибилле ол кёзюуде огъуна юч уллу ханлыкъгъа юлешиниб, аланы бирини ханы Акгы-Хан, экинчиси Джыкгы-Хан, ючюнчюсюнде уа Сакгы-Хан ханлыкъ этиб тургъандыла. Артда уа Джыкгы-Ханны осаллыгъы бла Сибилтиде къаугъа чыгъыб, Акгы-Хан ажымлы ёлюб, аны уланындан туугъан ётгюр Элгошар а къарт атасыны дертин алыргъа келиб, Сибилтиде юч Сибил ханлыгъын бирикдириб, Уллу Сибилтини уллу ханы болады. Аны къызы Айелик а, джашур болса да, кесини азмычлыгъы, обурлугъу, чемерлиги бла атасыны уллу хантурун джери – Сибилтиде Джюзен хантурун къаласын ишлетиб, Джюзен хан болуб, Сибилтиден башлаб, Джерни Кюн батхан къыйырында Сакгы-Ханны уланы къаугъаран Астурну джерине деричин, Тарыкъ джерине дери аны хантурун тёрзюгюню юнерик бийлиги джетгенди дегени бурундан бек кёб затны ачыкълагъан бла къалмай, энтда кёб затны ачыкъларгъа себеблик этерик тауранды.

Ючюнчю къауум. «Хазар-Окъ» тауранда да Сибилтиде эки уллу ханлыкъ болуб, бирини ханы Сабур-Хан, экинчиси Балгур-Хан боладыла. Сабур-Ханны хантурун къаласы Акъаджуртда, Гум сууну боюнда, Балгур-Ханны ханлыгъы уа Къараджуртда болгъаны белгиленеди. Ажымлы ёлген Сабур-Ханны уланындан туугъан Сибилчи, зийданнга атылса да, келе келиб, зор бла хан болуб халкъны къанын ичген Кюнбермез бла къаджыкъмай кюрешин бардыра, джараланнган, сагалланнган санларын багъыб, ёлюмге таджал болуб, Кюнбермез ханны кюнлерин аман бла къоркъунучда ашырта, Балгур-Ханны джашындан туугъан оюмлу, ариу Хурай бла зийданда тюбешиб, Сибилчиге улан туууб, анга анасы Хурай Хазар-Окъ атайды. Къазакгы улу Ботайны джазгъанында уа Хазар-Окъну Темиркъан къалада хантурун бийлиги кёрюнеди, Сибилтиде Акъаджурт, Къараджурт джерлерини ханыды ол.

Джыллыгъын бир кюннге ёсген Хазар-Окъ, Темиркъан къаланы ишлеб, Кюнбермезден аталарыны, халкъыны дертин алыб, халкъны эркин джашаугъа чыгъарыб, хазарланы, сабарланы ол бирсил ханлыгъыны ханы болгъаны ачыкъланады. Къазакгу улу Ботай джазгъандан а Сабур-Хан сибиллени Хазар-Окъ къауумуну Акъаджурт джеринде ханы болады. Балгур-Хан а Сибиллени Сабар-Окъ къауумуну Къараджурт джеринде хан болады. Бир ишексиз да, Ха-зар-Окъ туууб хан болурдан иги огъуна эртде буруннгу сибил юзюгю эки элликге юлешиниб, бирине Хазар-Окъ, экинчисине Сабар-Окъ демеселе, Сибилчи бла Хурай туугьан уланнга Хазар-Окъ деб да атамаз эдиле. Аны атасына сибиллени атындан Сибилчи деб атагъанларыча десек, Хазар-Окъну атасы сибиллени Хазар-Окъ юйюрюнден, анасы Хурай а сибиллени Сабар-Окъ юйюрюнден болгъанлары ачыкъ ангылашынады, Къазакъгу улуну джазгъанына толу кёреулюк этеди. Аны бла къалмай, Къазакгу улу Ботайны джазгъанларында Сабар-Окъ эллиги Къараджуртда джерленнгенин ангылайбыз. Тауранда айтылгъан бла къарасакъ да, Хурай Балгур-Ханны джашындан туугъан болуб, Балгур-Ханны ханлыгъы да Къараджурт джериди. Хазар-Окъ ханлыкъдан тайдыра тургъан Кюнбермез хан а гунневарланы бийлигини кёзюуюнде бола тура болурму дерчады. Ол сибил юзюгю хазарла бла сабарланы бир ханлыкъгъа бирикдириб, ханлыкъ эте туруб, Хазар-Окъдан сора уа аны къызы Бойранкъыз ханлыкъ турунда къалыб, ол кёзюуледе да гунневар юнериги тауусулуб, Бойранкъыз сабар бийге эрге барыб, Хазар-Окъну хазар ханлыгъыны бийлиги аны юсю бла сабарланы къолуна кёче, Бойранкъызны эрини бийлиги ёрюзлюк ала болур дегенибиз, «Бойранкъыз» тауранда Хазар-Окъну джангыз къызы сабарлыгъа эрге баргъаны ачыкъ болгъан бла биргелей, сабарланы (савирлени) историясында сабар бий Балахны бийчеси Боарикс болгъаны да ачыкъланады десек, Бойранкъыз бла Боарикс бир адам болуб, Хазар-Окъну къызыны юсюнден айтылгъаны хакъ болады. Экинчиден а, Къазакгу улу Ботайны джазгъаны бла да деб къарасакъ, Бойранкъыз ханнейни эри Болах болгъаны да ачыкъды. Биз огъары айтханча, гунневарладан сора сабарла Болахны юсю бла бийлик дараджада болуб, бийлик эте, хазарла да ала бла бирликде сабар бийликде бойсунукъ джашай, онглулукъ сабарлада болуб, гунневарладан сора хазарла сабар бет бла кёрюнюб, историяда ол кёзюуледе хазарла аны ючюн аз сагъыныла болурла дегенибиз, сибил юзюгю хазарланы, сабарланы бирикдириб Хазар-Окъ къурагъан ханлыкъ джашауун такъыр тауусуб къоймаса да, бир кёзюулеге деричин гунневар эллезини къошумунда, андан сора уа сабар бийликге бойсунуб тохтаууллукъда тургъанлыкъгъа, хазарла, ёсе, юйрей, кюч джыя, бегий, кеслерин келечек джашаугъа хазырлай, кеси бийликлерине кюнем излей, таб кёзюу чыгъарын марай тургъанлары, тюрк каганатчыла келгенлей, ала бла бир билек болуб, бийликге къошулуб, джангыдан историягъа алай киргенлери хакъ болады.
Тёртюнчю къауум. Кертиси да, хазарла каганатчы тюркле келгинчи кеслерин бегите турмасала, тюркле келир-келмез алагъа билек болуб, сабарладан, куманладан, булгъарладан эсе ишлерин дипломатлы мийик дараджада джюрюте билмеселе, уллу тюрклеге уллу нёгер, тенглик да эталмаз эдиле. Ол аланы тюркле келгинчи огъуна ангы ёсюмлерин энчилик-кесенник (политика) биригиу хазырлыкъгъа джетиб джашагъанларын ачыкъ айыртады. Анга Тюрк каганатны юнериги тауусулур-тауусулмаз хазарланы джангыдан кеслерине алгъынча (Хазар-Окъну заманындача сакъланыб къалгъан тинлери) энчи ханлыкъгъа биригиб къалыулары да толу кёреулюкдю. Алай а Хазар-Окъну заманында хазарланы, сабарланы бир ханлыкъгъа бирикдирген Бештау къапы тюзлери, Темиркъан къала болгъан эселе, каганатчы тюркледен сора уа хазарланы, сабарланы ханлыкъгъа бирикдирген, алагъа аллай кючню берирча бёлен бешиклик этген уллу Сибилтини Терк суу, Сулакъ суу тюзлерини тёрези болады. История билдиргеннге кёре, ол джерни атына бурун Берсилия дегендиле. Къазакгу улу Ботай а берсиллени юсюнден джукъ джазмайды. Алай а хазарла бла сабарланы бир ханлыкъгъа бирикген джерине Бирсил Хазар ханлыгъыны джери дейди. Аланы бир ханлыкъгъа биригиб джашагъанларын ангылата. Сибилле (хазарла, сабарла) джауларындан кеслерин къоруулар ючюн къаугъар кючлерин бирикдириб, анга да бирсил ас-керибиз деб, джауларына биргелей къаршчы чыгъа, къаушата, джашай, тыш джерчиле да аны ангыламай, бирсил деген сёзню берсил, барсил, баршил этиб, ол да бир башха юзюкню атыча ангылашына, бирсил сибил-хазарлагъа, са-барлагъа Берсилиядан чыкъгъандыла ала деген умут алай бла историягъа кириб, берсилле хазар, булгар юзюкле бла хоншу джашагъанча кёргюзедиле. Тюзю уа Берсилия болмай, хазарланы, сабарланы, аланланы, булгарланы Сибилтиде бирлешген джерине бирсил аталыб Бирсилия болады. Хазарла, хазар деген ат, Бирсилияда юч къарнаш джашаб, тамада къарнашны аты Хазарик болуб, андан аталгьанды, деген оюмсуз сёзлени да айтадыла. Алай а аны да тюзю Хазарик болмаз, Хазар-Окъну тюз джазылмагъанындан тюрленнгени хакъ болады. Хазар-Окъну Хазарлыкъ этиб, аны да хазар-къарачай тилни билмеген тыш джерчи адамла хазарланы буруннгуларындан ала-чола эшитген хапарларында Хазарик деб джазаргъа боллукъдула.

27 Заказ № 412

Хазарик сёз а эркелетгенни, гитчелик сыйын кёргенни айыртхан сёзболгъанын къайсыбыз да бек ариу ангылайбыз десек, тюрк тилледе аллай сёзле Хазарчыкъ, Хазарыкъчыкъ, Хазарокъчукъ болургъа керек эдиле, ол себебден Хазарик деген сёз аладан чыкъмай, Хазар-Окъ Хазарыкъча айтыла, артда уа аны Хазарик этиб джазадыла. Феофан бла Никифорну византий хроникасында билдиргенлерине кёре уа, «Хазарла уллу халкъды, берсилиядан чыкъгъанды» дегенлерин да эсге алсакъ, хазарлагъа хазар ат Хазарикден аталмай, Къазакгу улу Ботай джазгъанча, Сибил юзюгю экиге юлешиниб (бю-гюнлюкде Къарачай бла Малкъар юлешиннгенча) бирини юзюк-юйюр аты Хазар-Окъ болуб, ол артда Сибилтини Акъаджурт джеринде Хазар-Окъ эллигин джаратыб, ёттен ёмюрлени узагъында джашауда Хазар-Окъ ханны заманындан бери аны джигитлиги туудукъдан туудукъгъа юлгю болуб ёте, таураннга бурулуб, халкъда айтыла келген бла къалмай, Къазакгу улуну джазгъаныны кертилигин ачыкълайды.

Хазарланы Хазар-Окъ эллигинден тауранлы, джигит Хазар-Окъ биринчи ;азар хантурунлукъ ханлыгъын къураб, хазар халкъыны уллайыр джолу башланыб, уллайыб уллу болгъаны, эшта, Хазар-Окъну ханлыгъындан атлам алады. Бу биз огъары джазгъан тёртюнчю къауум эслемеликле бары да хазарланы тюрклеге деричин да уллу халкъ болуб, тюркледен сора ёрюзлюк тутар ханлыкъгъа биригиулерини башланыуун ачыкълаб, биз айтханча, Терк суу, Сулакъ суудагъы къумукъ тюзлеринде аякъланыб, Хазар-Окъну хан-лыгъындан бери иги кесек заман ётсе да, буруннгу Хазар ханлыгъыны тиннелик-тин джашауу туудукъдан туудукъгъа ёте, айтыла, тюркледен сора хазар ханланы каганлыкъ бийликлерини ал атламларыны таукел джюрюш ышан марагъы болуб Хазарияны сыйлы Бёленджер шахары ёсюб, ол арлезлик этген бла Хазар каганат тёрлениб, Хазарияны джангы историясы алайда ханлыкъ этген Албакъ хандан башланыб, Хазар ханланы историясы халкъла арасына белгили да алайдан болады. Сыйлы Бёленджерде Хазар ханлыгъыны ханларыны тёртюнчю къауумуду уллу Хазарияны каганатлыкъ кючюн бегитиб, Хазариягъа дуния историяда орун алыргъа джол ачхан да.

Бешинчи къауум. Хазар каганатны арлези сегизинчи ёмюрден сора Адыл-сууну джагъасында Итил шахары болады дей эсек а, Къазакгу улу Ботай джазгъанны сюзе, «Сибилгюл» тауранда аты айтылгъан Хаджар-Ханны эсге алмай къояргъа болмаз, не ючюн десек, тауранда айтылгъаннга кёре, Хаджар-Хан Хазарияны джетинчи ханы болуб, Адыл сууну джагъасында Азтарагъан шахар къала джаранын ишлетеди. Алай демеклик, Хазарияны арлези Итилни Хаджар-Хан каганлыкъ туруннга олтургъандан сора, Хазарияны арлезин, буруннгу арлезик шахарлары Бёленджер бла Семенджерден кетериб, Итил шахарны ол ишлетиб, Азтарагъан атаб, Хаджар-Хандан сорагъы ханла анга артда Итил деб атаргъа да боллукъдула. Неда Итил шахарны да Хаджар-Хан ишлетиб, аны бир тийреси — таб джерде уа хан кесине энчи кагантур къала джаран ишлетиб, анга атаргъа да боллукъду Азтарагъан деб. Ол кёзюудеги араб-перс тарт-созлада къаугъалы илинмекледен кенгил джанлатыб ишлете тура болур десек, тауранда айтылгъанча, къыйын, къыямат заманла Хаджар-Хан ханлыкъ туруннга олтургъанында, ханлыгъында бек уллу къатышыула болуб, къыйын заман аны кёб алгъасатады, алай болса да Хаджар-Хан хорлагъаны ачыкъ ангылашынады деб къарасакъ, Хазарияны 10-чу ёмюрде каганы Иосифни Хазариядан хапарлы болургъа излеген Кордов халифни къуллукъчусу эурит (чууут) Хасдайны тилеб джазгъан къагъытына джууабында Хазарияны анга дери каганларын санаб, кагантур бийлик Иосифни баба аталарыны атасы Буландан башланыб, каганлыкъ туудукъдан туудукъгъа кёчюб келгенин айыртады да, Хаджар-Хан бла Иосифни баба аталарыны атасы Булан каганны джууукълугъун тинтиб кёрейик. Алай демек, Булан бла Алпбуланны. Алпбулан каган Хаджар-Ханны къызындан туугъан туудугъу болады десек, Булан бла Алпбулан бир адам болурму, неда Булан Озбуланны уланы болурму? Ол алай эсе, Хазарияны джетинчи ёмюрден 10-чу ёмюрге деричин Итилдеги каганлары Хаджар-Ханны туудукълары болуб, Озбулан, аны уланы Алпбулан-Булан, неда Окъбулан, аны уланы Алпбулан-Булан. Буландан – Обадий (историяда Обадия), аны уланлары Ёзекил (историяда Ёзекия), Манас (Манасия), Буланны экинчи уланы Ханукка, аны уланы Исхакъ (Исаак), андан сора Саубулан (историяда Завулон), андан дагъыда Манас, Нисси, Манахем, Вениамин, Аарон, Иосиф артдагъы болады. Хазарияны историясындан белгили болгъаннга кёре, Обадий каганны заманында ол эурит диннге, кеси къайтхан бла къалмай, бютеу хазар халкъын къайтарыргъа излеб, уллу къатылыкъ этиб, ажымлы ёледи. Аны ючюн айтыла болур Къарачайда былай деб джюрюген сёз: «Обадийлей ёлгюн сен огъесе»; «Обадийни кюню джетсин анга да, бизге бу къыйынлыкъны чекдирди эсе». Обадий каганлыкъдан тайгъандан сора, Хазарияда аны уланлары Ёзекил бла Манас каганлыкъ этедиле. Аладан сора уа Обадийни туудугъундан киши каганлыкъ этмейди. Аны сылтауу — кишиси болмаймы къалады, огъесе, кагантурлукъ ючюн кюреш барыб, Обадийни къаууму хорланыб, Ханукка алай бламы каган болады десек да, историяда аны айыртхан джукъ эсленмейди.

27*

Ханукка каган болгъанлай, биягъы эурит динни джайыу джангыдан башланыб, ол да уллу къатылыкъ, ассылыкъ этиб, Уллу Хазар каганатда граждан къазауатны оту джаныб, халкъгъа кёб къыйынлыкъ джетиб, Ханукка каган халкъны къырдырады. Аны этген къатылыгъыны юсюнден бурунладан бюгюнлюкге дери сакъланнган, Къарачайда былай деген бедиш-сёгюш сёз джюрюйдю: «Кеси ханлыгъын джойгъан Ханукка, кеси халкъын сойгъан Ханукка, бу бизни Хануккалай къырдырыргъа тебрегенди».
Белгили болгъаннга кёре, Хазар каганатны юнериги ХІ-чи ёмюрню орта сюреминде тауусулады деб алсакъ, Хазарияны Иосифден сора каганлары Алпозсун, Алпбюйюк, Элтуугъан боладыла. Хазарияны ол каганлары Иосифни туудукъларынданмы болдула, огъесе, Иосифни туудугъу болмай, Буланны туудукъларындан башхаламы болдула, ол да белгисизди. Неда Иосифден сора хантуруннга олтургъан каганла Буланны туудукъларындан болмай, ёзге тукъум-юйюрден болуб, ортагъа да динни чуруму кириб, Тейрилик, эуритлик, муслиманлыкъ, христианлыкъ дау салыб, каганатда кёб тарт-соз, къайгъы чыгъыб, уллу каганатны кючю тозурай, марагъан джаулары табалы болуб, тентирей башлагъаныны ал баш чуруму да ол боллукъду. Къазакгу улу Ботайны джазгъаны айыртханнга кёре, Хазарияда бютеу ка-ганатха бийлиги бар каганнга Джюзеллик эллез каган дегендиле. Аны бла биргилей каганатда кендер каганла да болгъандыла, (джарым каган, джарым патчах дегенча). Кендер каганла Хазарияны (Сибилтини) Акъаджурт, Къараджурт джерлерин бирикдириб, кагантур къаласы Малджаранда болгъанды. Малджаранда кендер каганла Элбуланны юзюгюнден боладыла. «Сибилгюл» тауранда уа Элбулан – Къозбулан ханны джашы Сибилдини уланыды. Алай демек, Малджаранда Элбуландан башланнган кендер каганла Алпхазар, Саутангил, Алпсибил, Тармуч, Баджур, Алпбазур, Эрбюйюк, Аппакъ, Базуран Къозбуланны туудукъларындан боладыла.

Хазарияда бийлик хазарладан куманлагъа кёчгенден copa ya (1054-1055-1056-чы джылла дерге болады), Хазарияда талай гитче ханлыкъ тёрленеди. Аланы бирини хантурун къаласы Малджаран болуб, андагъы ханланы атлары: Турнагил, Къуштангил, Алпкъорсун, Джуранакъ, Къортангил, Алпсил, Аппий хан деб джазылады.

                ДАУЛУ ЁЧЮКГЕН ДЖЫЛЛА
                (динлени къаугъасы)

Бусагъатдагъы тюрк халкъланы туначлары, буруннгу юйюрле, бек эртделеден бери, бизни эрагъа деричин заманладан огъуна дин табулу табыныуну джети Тейрисине табыныб, аланы эм кючлюсюне уллу Кёкню санаб, анга Джюзен Джюзелик Тейриси деб табыннгандыла. Экинчи онглугъа Кюн Тейриси Кюнеликни, ючюнчюге джер Тейриси Ёзеликни, тёртюнчюге суу Тейриси Суанекни (суу анасы тейри), бешинчиге Ай Тейриси Айеликни, алтынчыгъа джан-тин Тейриси Джанеликни (тиннелик), джетинчиге юн-син тил берген Синелик тейрини санаб, аланы сыярун кёрюб, барына къачлы табыныб, ышан тинлери ол джорукъгъа бойсунуб, кеслерини джашауларын джети Тейриге табулу къураб, къууанчларын, зауукъларын, бушууларын да ала бла байламлы ётдюрюб, тейри кюннге атаб къурманлыкъла этиб, ол къурманлыкъладан Тейрилеге юлюш айырыб, тууарны, къойну башларын сыйлы юлюшге санаб, Тейрилени юлюшлерин элледе неда эл къыйырында къазакъ тереклеге элтиб, бутакъларына чанчыб, илиндириб, дагъыда Кёкню къачы ючюн Джюзелик тейриге атаб, кёк джурунла, бусхулла, джерни къачына уа джашил, сууну къачына кёксюл, Кюнню, отну къачына къызылдым, саргъылдым джурунла, бусхулла байлаб, ол терекге табына, тёгерегине айланыб, тилек тилеб, тепсеген халда бурулуб, оран (меджюсюн зикир, гимн) айтыб, ийилиб, дагыда табыныб тургъандыла. Атлы, джолоучу озаргъа керек болса уа, алайгъа джетгинчи огъуна атындан тюшюб, джетсе уа, ийилиб, терекге табыныб, джуруну болса, байлаб, тилек тилеб, алайдан узайгъынчы, атына минмей, узайса, миниб кетиб тургъанды. Джаяу джолоучу да ол халда этиб, узакъдан огъуна тилек тилей, оран айта, терекге алай джууукълашыб, къатына джеттенлей а, табыныб, ант тилегин, ич сёзюн айтыб, ийиле, табына, джолуна алай кете баргъанды.

Къарачайда, Малкъарда Тейриге табыныу меджюсюн адетни муслиман диннге къайтхандан сора да, таб Октябрь революциягъа дери да сакълагъандыла. Бюгюнлюкде да къарачайлы, малкъарлы сёлешселе, «тейри, ант этейим», «тейри бла ант этейим», «тейри бла ант этеме», «тейри хакъына» деген сёзлени къайда да эшитирге боллукъду. Неда «Сеннге тейри чамлансын огъесе, алай урдунг эсе, сени тейри урсун» да дейдиле.

Къарачайда, Малкъарда бурунладан бери сакъланыб, бюгюнлюкде да Тейри аты бла айтылыб тургъан алгъыш сёзле да кёбдюле. Сёз ючюн: «Тейри онг берсин, Тейри онг кёрсюн, Тейри игиликни бери этсин, аманлыкъны кери этсин» дегенча тилекле бардыла. Тейрини къачын кёрюб, терекге бусхул, джурун такъгъан адет экинчи дуния къазауат бошалгъандан сора да, таб 1950-чи джыллагъа деричин огъуна къазахлада, къыргъызлада эсленнгенди.

Моисей Каганкатвацини «Агванланы историясы» китабында джазгъанына кёре, джетинчи ёмюрню 80-чы джылларында Исраил епископ меджюсюн савирлеге (хазарлагъа, сабарлагъа) келеди. Савирле ол кёзюуледе «Отну, сууну къачына къурманлыкъла этиб, Джолан Тейриге (бог путей), Ай Тейриге, эмда бютеу кёз келлеси сейирлик Джюзеннге табыныб, къауум-къауум болуб, эриш тепсеуле къураб, джалан тюрде къылычла бла сермешедиле. Болса да талай Тейрини (Тенгри) барындан да эм сыйлы кёргенлери Кёк джарыкъ Тейриси Деу, мазаллы батыр, Тенгри-Ханды (Джюзелик Тейри). Анга атаб эмен терекге азыкъ, аш юлюш элтиб, къурманлыкъгъа атла союб, къанын сыярун тереклени тегерегине къуядыла, башы бла терисин а бутакъларына тагъадыла, деб билдиреди. Тейриге аллай сый бериу къуру Сибилтиде джашагъан сибиллан хазарлада, сабарлада (савирле), булгъарлада, къуманлада, аланлада неда сибиллени туудукълары къарачайлылада, малкъарлылада болуб къалмай, тёртюнчю ёмюрде Сибилтиге келген гунневарлада да аллай адет болгъанды. Аны буруннгу история бизге ариу ангылатады. Тейриге табыныу буруннгу тюрк юйюрлени барына да бек эртдегил бурунладан, ала талай юйюрге юлешиннгинчи башланыб, бир юйюрлюкден огъуна биргелей меджюсюнлюкден бери келгени хакъ болады. Алай бла, бизни буруннгу сибиллан туначларыбыз, бизни эрагъа деричин заманладан Тейризмни джюрюте, эркиши, тиширыу да бирчалыкъ тенгликде, эркинликде джашай, ёсе, юйрей, буруннгу туначларыбыз бир юзюкден юзюк-юйюрлеге юлешиниб, кесенник биригиу дараджагъа джетиб, элликле, ханлыкъла, эллезле, каганатла тёрюне джетедиле десек, тюрк халкъланы ал буруннгу джаратылышлары буруннгу тинсирледен башланады да, ол себебден тюрк халкъланы бютеу ёмюрле узагъы джашауларын юч эпохагъа бёлюб сюзсек тюз болур.

БИРИНЧИ. ТИНСИРЛЕНИ ЭПОХАСЫ
ЭКИНЧИ. СИБИЛЛЕНИ ЭПОХАСЫ.
ЮЧЮНЧЮ ГУННЕВАРЛАНЫ ЭПОХАСЫ.

Тинсирлени эпохасы тюрк халкъланы биринчи эпохасы болуб, тинсирлени туудукъларындан джети эллик тёрлениб, аланы ючюсю: Къонбан эллиги, Деулез эллиги, Узабан эллиги Кюнтерикден Сибилтиге, Тюнайыкъгъа дери джайылыб, джерленеди. Тёртюсю уа: Къазманак эллиги. Кюйеджик эллиги, Къыйаргу эллиги, Кюннгебар къаууму болуб, Тинсир эпохасы эки бёлекге юлешиниб, тинсир-тюрк элликлери уллу Евроазия джеринде Тюнгюнерде – Тюнайыкъ, Сибилант, Сибилти джерлеринден Тангюнерде Болушгу, Селенгу, Къобукъгу джерлерине дери джерленнген эпохасы болады.
Деулезлени туудукълары сибиллени эпохасы Сибилтиде башланыб, сибил бийлик Мёнгюртюден Тарыкъ джерине атлаб, Тюнгюнерде Пиренейге джайылыб, ол кёзюуде Сибил эллез-империясы тёрленнгени ачыкъланады. Къазакгу улу Ботайны джазгъанына кёре, Сибиллени эпохасы ючюнчю минг джылда бизни эрагъа деричин заманлада башланады да, ол себебден, Тюнгюнер Европаны ол кёзюудеги болумун эсге алмай къояргъа болмаз. Алай демеклик, сибиллени бир белеги – сибилантла Сибилтиден чыгъыб, тюнгюнерге джол тутхандыла, Сибилант джерине дери баргъандыла. «Джети Нар» тауранда уа сибилле Джерни Кюн батхан къыйырына джетедиле. «Накъут-Дорбун» нарт айтыуда да сибил нартла Пиреней джерине, Тарыкъ таулагъа дери барадыла. Алай бла Тюнгюнерге джюрюш алгъанларында, Тюнгюнер Европада джашагъан юйюрлени джашауларына тюрлениу салмай озмагъандыла десек, буруннгу эллин (грек) юйюрлени Тюнайыкъ джеринден (Дунайдан) Балканнга, андан бусагъатдагъы Элладагъа кетгенлери, ол кёзюудеги келт-герман юйюрлени джерлениулери да сибиллени джюрюшюню чурумундан чыгъа тура болурму, деген акъыл келмей къалмайды.

Сибиллени туудукълары уа, бир ишексиз да, историягъа белгили болгъан скифледиле. Не ючюн десек, хазарла, сабарла, куманла, булгарла кеси атлары бла историягъа ачыкъ белгили болгъунчу, буруннгу эллин (грек) историкле аланы барына да скифле деб тургъандыла. Бурун Сибилти джеринден Сибилант джерине деричин тёрезге уа Скифия дегендиле. Хазарла, куманла, булгарла дуния историягъа белгили болгъандан сора да (ХІ-чи ёмюр, бизни эрагъа дери), алагъа ичтегил Скифиядан (внутренняя Скифия) чыкъгъандыла хазарла, булгарла деб джазгъанлары да биз огъары айтханнга толу кёреудю. Ичтегил Скифия деб а ала Сибилтиге айтхандыла. Историяда бир къауум даулу айтышла скифлени да иран тилли юйюрлеге санайдыла. Алай а анга тюзсюнюкдю дерге боллукъмуду десек, сибиллени бийлигини эпохасын эсге алыргъа керек болабыз. Алай демеклик, бурун Памир тауланы тегерегинде джашагъан бир къауум иран тилли юйюрле Орта Азия бла ётюб Сибилтиге келедиле. Аланы Сибилтиге келиулери да, эшта, Сибилтиде джашагъан сибиллан юйюрлени ортасында асыры уллу илинмек болгъан болмаз, сибилланла бла Сибилтиден Тюнайыкъгъа дери хоншу джерлениб джашагъан болмаса. Ала алай джашай, шохлукъ джюрюте, биригиб, эллинле уа барына да бир бетден скиф атаб, историяда къатышыула чыгъыб, джангылыч сёз орун алырына ишек джокъду. Буруннгу иран тилли юйюрлени, узакъ джерден тебрениб, Сибилтиге келиулери да алай бош болгъан болмаз, нек десек, тинсир юйюрлени Кюннебар бёлегин эсте алыргъа керек болабыз. Тёрт Кюннебар тинсир элликни экиси — Къазманакла бла Къыйаргу элликлери Селенгугъа дери Азияны тезгюнер джеринде джерлениб, Кюйеджик бла Къанджай элликлери уа Азияны Орта Азия джеринде джерлениб, туудукълары ёсюб, юйреб, къауумлагъа бёлюнюб, дагъыда джер излей джайылыб, джерлениб, иран тилли юйюрле бла дау чыгъыб, иран тиллиле аладан джанлай, тюнгюнерге алай кетерге боллукъдула.

Иран тилли юйюрлени бир къауумун Сибилтиге джанларча этгенле къайсы тинсир элликден болурла десек, бизни эрагъа деричин заманланы да тинтсек, Кюйеджик юзюгю къангюйле (печенекле) бла Къанджай юзюгю басангетлени, аланы бир бёлеги сакъланы, ойсарышланы, Деулез юзюгю диебиллени эсге алыргъа керекбиз. Бу биз атларын айтхан буруннгу элликлени туудукълары Арал тенгизден Ала Таугъа, Къашкариягьа дери джерлениб джашагъанлары буруннгу историягъа хакъды. Сибилтиге келген иран юйюрле уа талай ёмюрню сибилланла бла джашай, буруннгу историягъа кирселе да, сибил эпоханы бийлигин джюрютген сибиллан юйюрле кёбчюлюк-бийлик ёрюзлюкде болуб, иран тилли юйюрле уа азлыкъ тёбенликде, бойсунукъ тюрде джашагъан болурла. Ол алай болмаса, Сибилтиден башлаб Тюнайыкъгъа деричин уллу джерде сибиллан бийлик теджелиб, ёрюзлюк тёр алмаз эди.

Гунневарланы эпохасы, буруннгу историядан бизге белгили болгъаннга кёре, бизни эрагъа дери заманны 3-4-чю ёмюрлеринде Селенгу джеринде башланыб, бизни эраны 4-чю ёмюрюне Тюнайыкъ джерине дери джайылыб, уллу Гунневар эллези тёрлениб, гунневарланы эпохасы буруннгу тюрк каганатлагъа эпоха ачыб, гунневарла башлагъан эпоха 20-чы ёмюрде биринчи дуния къазауатха дери джашаб, Тюрк (Осман) империясы бла тауусулады.

Биз огъары айтханча, буруннгу тюрк каганатланы тёрлениулерине тамаллакъ этген гунневар эпохасы Сибилтиде да буруннгу сибиллан элликлени юзюк-юйюрлерини Уллу Тюрк каганатдан сора бир каганатха биригиулерине ал атлауучлукъ этиб, гунневарла келгенден башлаб, каганатчы тюрклени юнериги тауусулур заманнга дери хар бири энчи башхалыкъда туруб, кеси оноуларын кеслери джюрютген сибиллан элликлени туудукълары юзюк-юйюрледен тёрленнген Хазар каганатны сибиллан-тюрк юйюрлери бурунча бары да Хазар каганатда да Тейриге табыннган адетлеге сыйыныб джашагъандыла. Каганатны энчи ёсюм джолуну атлаууна уллу тыйгъыч болгъан зат болмагъанды, анда-санда чыкъгъан ууакъ чурум илинмеклерини, керексиз (юзюк-юйюрлени ортасында) даулу къылыкъларыны къайгъылары болмаса.

Каганатда башхагъа бойсунмау, башханыкъына къаршчы барыу, кесиникин джакълау, аны сакълау, сыйлау, буруннгу тюрк къылыкъ идеологиясы деменгили орун алыб, каганатха, аны халкъына башчылыкъ этиуде энчи кесенник джорукъну джюрютюу Хазар каганатха базымлы къарыу бериб, аны юнерик сыйы ёсюб, ол кёзюудеги уллу бийлик джюрюттен дунияда уллу къралланы сагъайтыб, аланы тенглигине джетиб, къайсысы да табу кёрюб, джакълыкъ тилерча ёзгериб, ёрюзленеди. Ол заманлы уллу къралла кесенник идеологиягъа динни байрагъын джюрютюб, Хазарияны динни юсю бла кеслерине къорлу этерге излеб, хар бири анга кеси сенеси ючюн, кеси динин теджеген бла къалмай, аны бойсунукъ дараджагъа тюшюрюр дыгаласланы эбин хайырлана, джашыртын да, туру да зарлыкъ иннетлерине джол излей, аллай джолгъа динни байрагъын табу кёрюб, умутларын тёрлю этерик ёлче табханнга санаб, Хазария бла бетлешиу башланады.

Алай а Хазария, бойсунукъ къорлукъдан кенгде турургъа излеген бла къалмай, кесини халкъы бурунладан бери табыннган Тейриизмни къояргъа сюймесе да, джангы динлени идеологиялары меджюсюн Тейриизмден эсе онглу болгъанларын ангылаб, амалсызлыкъ къайгъысын кёрюб, къайсы болса да белгили динлени бирине къайтмаса да, джетинчи ёмюрден сора хазар каганла христиан, муслиман динлени келечилерине Хазариягъа келирге эркинлик бередиле.

Дин келечиле Хазариягъа келир-келмез улхуну джюрютюб, бир къауум юйюрлени элмен-бийчиклери бла къысха байламлы болуб, берген улхуларын келечиле уллу Аллах джаратхан динни аты бла, халифни аты бла, христиан динни келечилери уа Христосну аты бла, императорну аты бла сыятлы саугъа этиб, берген улхулары бла хар бири кесини динини тёрлюлюгюн, ашхылыгъын махтаулу кёргюзюб, аны Уллу Джюзен Джюзеликни кеси буйругъу бла джаратылгъанча ангылаб, императорланы, халифлени, христосну, файгъамбарны Джюзен мёлекледен сыярун джаратыб, дин теджикли терилтиб, аланы да кимиси христианнга, кимиси да муслиманнга алай бла къайта башлайдыла.
Муслиман, христиан динлеге къайтхан бийчикле кеслери къайтхан бла къалмай, аланы бийликлеринде джегилиб, унугъуб джашагъан къара халкъны зор бла, бийлик буйрукъ бла джангы динлеге къайтарыб, улху хурджунлу бийчикле кеслерине джангы динлени юсю бла сыятлы юнерик излеб, кеслерин мёлек юзюкден джаратылгъаннга санай, уллузерлик бийликге талпыб, джангы динлеге къайтханла къауум-къауумгъа биригиб, ол динлени башхалагъа да джаяргъа кюрешиб, Тейризмдегиле бла динлеге къайтханланы ортасында анда-санда илинмекле чыгъыб, ол да къанлы къаугъагъа бурулуб, кесини адетлери бла тынч джашаб тургъан Уллу Хазар каганатны алай бла тынгысы бузула, христиан, муслиман динлеге къайтхан бийчикле динни отун андан да бек ышыра, хазар каганланы тайдырыр иннетден кери болмай, алагъа къаршчы джашыртын ишле джюрюте, бийчиклени аллай къылыкълары да каганлагъа ачыкъ, белгили бола, къаршчы тургъан бийчиклени каганла да керекли джууабха тарта да джуашыта, каганатда къара халкъ да аллай болумда тарт-созгъа тюшюб, бойсунукъ армауда болуб, бийчикле уа тура туруб дагъыда биягъынлай чурум чыгъарыб, къара халкъны да бир къауумун кеслерине таянчакъ эте, каганла да джангыдан аланы айыблаб къаушата, ала бла биргелей алданнган къара халкъгъа таякъ джете, айыбланыб джоюла, каганатда керексиз чурум, илинмек тохтамаз болады. Христианланы джакълагъан сылтау бла Византия, Араб халифат, аны джетеклери Хорезм, Персия Хазарияны ич ишлерине къатыша, Хазарияны энчи кесенник идеологиясында кёб бузукълу тюрлениуле боладыла. Киши бийликни кёрюб болмагъан, буруннгу тюрк къылыкъ психологияны тинеги, энчи оноуларын энчиликде джюрютюрге сюйген хазар каганла аллай тюрлениулени эсге алмай къоймагъандыла.

Болса да каганла не муслиман, не христиан динлени бирине да къайтыуну огъур кёрмегендиле. Ол эки дин кенг джайылыб баргъан уллайыр динлеге саналсала да, аланы бирине къайтыуну юсю бла Хазария, хазар каганла башха бийликге къорлу болурларын онгсунмай, ол кёзюуледе уллу къраллыкъ бийлиги болмагъан, христиан, муслиман динледен минг бла джарым, эки минглик буруннгулугъу бар эурит диннге къайтыуну Хазарияны 730-чу джылладагъы каганы Булан (Алпбулан) онг кёрюб, кеси биринчи болуб, эуритге къайтады.

Алай бла, 8-чи ёмюрню ал джылларындан башлаб, эурит дин Хазарияда тёртюнчю къауумну къурагъан дин болуб къошулады. Эурит, муслиман, христиан динлеге Хазарияны бир белек къаууму къайтханлыкъгъа, Хазарияны халкъыны асламысы, бурунча, Тейриизмде къалады. Ёзгеча айтсакъ а, Булан каган бла биргелей эуритге аны кагандашлары, кендер каганла, кагантур джаранны шатлары, шатбеклери, чаушюгюрле, дагъыда анга этек-дженг, джууукъ болгъанла, каган джаранны башха къуллукъчулары къайтханлары хакъ болады.

Муслиман, христиан динлеге къайтханла да, огъары айтханыбызча, Халифатха, Византиягъа, Хорезмге терилген, алагъа бетсиннген бир къауум элмен бийле бла аланы бийлигиндеги къара халкъны бир бёлеги болады. Башхача айтсакъ а, Оз джеринде озкъашыкъайла арабланы юсю бла муслиманнга, Дженлик джеринде какаузла – византийлени юсю бла христианнга, Хора джеринде хора хазарлары да – Хорезмни юсю бла муслиманнга къайтыб, меджюсюнлюкде къалгъан халкъгъа ёчюкген бла къалмай, бир-бири бла да илинмеклери тохтамай, Хазарияны халкын, Хазар каганатны энчи джашау болумун уллу джунчуууллагъа джетдириб, тёрт къауумгъа юлешиннгенлени ортасында чюйрелик, тутхучсузлукъ туууб, ёчюгюу кенгден кенгил орун алады.
Хазар каганатны аллай боллумун эслеген тыш джерчи даучула, кимден да алгъа, анга дери да 653, 713, 721-чи джыллада Хазариягъа чабыб, умутуна джетмей, тишлерин билей къалгъан Араб халифат, 730-731-чи джыллада джангыдан Хазариягъа чабыуулун башлаб, анга да 721-чи джылда чабыуулгъа башчылыкъ этген биягъы Джеррах башчы болады. Алай а Джеррахны бу чабыуулунда да джолу болмайды. Хазар аскер аны аскерин къырыб, ыхтырыб, такъыр ууатыб, къаушатады.

Хазарияда муслиман динли бийчикле да халифат джанлы болуб, анга джан аурутуб, арабланы хорламлы болурларына кюсекли джан бассала да, Халифатны талай чабыуулларыны мураты баджарылмай къалгъанында, аны онгсунмагъан бийчикле Хазарияны джашаууну ич джаулары болуб, Хазарияны абынырына, хорланырына лагъымлы кюрешиб, тахсачылыкъны джюрютюб, Халифатны аскерини кёзюулю чабыуулуна хайырлы джолукъ мадарла излеб, анга джараулу хазырлыкъ ишлени джюрютюб, хорламгъа таблыкъ берлик тахсаланы баджаран этиб, джандан татлы туугъан джерлери, джуртлары Уллу, бёгек Хазариягъа чырмаулу, джазыкъ джашау излеб, халкъын, джерин, джуртун, каганатын джойгъан бетсизликни юлгюсюне табулу болуб, тышкары джауланы хорламларын табу кёрюб, Хазариягъа онгсузлукъ джетиб, Халифатха вассаллыкъ этерин онгсунуб, дин къараусокъурлукъ (фанатизм) бла ёчюгюб, къызгъан къанларын суууталмай, кир иннетлерине, бетсизлик умутларына джетерге кюсегенлени тилеклери толу къабыллы болмаса да, хайырсыз къалмайды.

Дертли, даулу тургъан Халифат 732-чи джыл Мерван башчылыкъ этген аскерин Хазариягъа къаршчы атландырады. Хазарияда муслиман динли къауумланы берген тахсалары бла толу къоллу болгъан Мерван Хазарияны тюшгюнерине джетиб, Дербент къаласы ючюн аяусуз къанлы сермешиу башланыб, хазар къаугъарлары эрджимлик, джигитлик бла сермешселе да, эртдеден тахсаны билген Мерваннга Дербент къаланы къояргъа керек боладыла. Мерван аны бла тохтаб къалмайды. Ол алайдан Хазарияны эм буруннгу арлези Бёленджерге келиб, аны да отха, джалыннга алдырады. 735-чи джыл а Мерван Хазарияны саудан бойсундурур иннет бла джангыдан чабыуул къурайды. Ол къаугъада Хазарияны аскери саудан хорланмаса да, ис-торияда джазылгъаннга кёре, онглу бёлеги Мерван табасы болады. Алай бла 735, 737-чи джыллада Хазариягъа кёб джунчууул салгъан болуб, аны къарыуу чарпыу чегеди. Болса да Халифат Хазарияны кесине вассал эталмайды.

Хазария 787-791-чи джыллагъа джангыдан къанат кериб, кесини энчи джолуну джашауун орнуна салыб, эурит динли каганла Хазарияны бегитиб, тёрлю боладыла. Мерванны чабыууллары бла кёллениб къалгъан хазар-муслиман къауумла Хазар каганатда эуритлени каганлыкъ тёрде болгъанларын онгсунмай, христианла бла меджюсюнле да хар бири кесича джорукъ излей, каганатда джангыдан тынгысызлыкъ тынгы бузады. Халифат, Хазариягъа къарыу эталмай, кенгде къалгъанлыкъгъа, Хазарияны тангю-неринде Хорезмден кёл табхан муслиман къауумла каганатда онглу бийлик излеб, Хазарияда бийликни къолларына алыр умутларын къоймайдыла. Аны бла биргелей ол иннетлерин муслиманла да джашырмай, ачыкъ билдиредиле.
Хазар каганатда юйюр къауумланы ортасында, алай бла, джангыдан илинмек ёчюгюуле чыгъыб, Тейриизмдеги меджюсюнледен сора муслиманла, эуритле, аладан къалса христианла дин айырыуну отун ышыргъандан ышырыб, аны юсю бла Хазариядагъы сибиллан-тюрк юзюк-юйюрле бир-бирине къаршчылыкъ этиб, шохлукъда, бирликде джашаб тургъан юйюрле къауумлукъ айырыб, каганатда граждан къазауат башланыр ышанла белгилениб, керексиз чурумну учу-къыйыры болмагъанча болады. Хазар каганатны ол кёзюудеги каганы Обадий, аллай болум ашхылыкъгъа тюбет-мезин ангылаб, Хазариягъа саудан эурит динни джаяргъа 799-809-чу джыллада бютеукъраллыкъ реформасын аны ючюн башлай болур. Обадий каганны реформасы, ол умут этгеннге кёре, талай хайырлы ишни баджарлыкъча кёрген болур.

Биринчиси. Каганла эурит динли болгъандыла. Бютеу халкъны эуритге къайтыуу каганланы туудукъдан туудукъгъа кёчген каганлыкъ джорукъларын тамаллы сакъларгъа бегеууллукъ этерик эди.
Экинчиси: Хазар каганатда эуритлик саудан джайылса, каганатны бирлиги бузулмай, халкъы бир диннге сыйынныкъ эди.
Ючюнчюсю: Эурит дин каганатда толу орун алса, Хазарияны энчи бийлик оноуу кеси къолунда къалыб, ол динни юсю бла Хазария бойсунукъ кърал болмагъанын да эсге ала, эурит динни башха къраллагъа джаяр иннетли болмай да къалмагъанды дерчады.
Тёртюнчюсю: Эурит дин Хазар каганатха саудан джайылса, сибиллан-тюрк юзюк-юйюрлени андан ары биригиулерине тамаллыкъ этиб, кёб юзюк-юйюрлю Хазарияны бир халкълыгъы бегиуге болушур деб базым бар эди.

Бешинчиси: Эурит дин бютеу Хазарияда бегисе, Хазария андан да онглулукъ алыб, дунияда уллезер юнеригини деуерлиги уллу бийликге талпытырыкъ эди, деген болур Обадий, деб келеди кёлюбюзге. Обадий каганны аллай бютеукаганатлыкъ реформасы эуритлеге тёрлю къууанч бергенликге, меджюсюнлеге, муслиманлагъа, христианлагъа ол эм уллу ас-сылыкъ этилгенча ангылашыннганды. Ол себебден, Обадий каган башланыргъа тебреб тургъан граждан къазауатны отун ышыргъан болмаса, къазауат чыкъмазча деменгили, оюмлу оноу мадарла эталмагъанды, не болса да реформасын бардырыргъа ашыгъыб, буйрукъ берген бла башлаб, халкъгъа аны толу магъанасын, не хайыры боллугъун, не ючюн алай этерге керек болгъанын ангылатмай, аны ючюн башлана болур 810-820-чи джыллада Хазарияда граждан къазауатны оту джаныб – меджюсюн къабарланы къозгъалыуларындан. Ол биз огъары белгилеген тёрт къауумуну къаугъасы болуб къалмай, сибиллан юйюрлени ортасында айрылыкъ чыгъарыб, бир халкъны талай къауум этиб, кеси къанларын тёкдюрюб, Уллу Хазарияны уллу джюрегин талай кесекге юлешиб, гитчелик, онгсузлукъ бериб, узакъ ёмюрлю джашау джунчууулгъа тюшюб, къаннга боялыб, азманлыкъ чегеди каганат.

Аны чуруму Обадийден ётюб, туудукълада да тохтамай, Ёзекил бла аны уланы Манасны каганлыкъларында да барыб, кеси халкъын сойгъан Ханукка каган болгъанында, халкъны джангыдан къанына бояб, алай джуашытыб, кага-натда джорукъну бегитиб, талай джыллагъа созулуб баргъан къаугъаны алай бла Ханукка аякълайды. Алай демеклик, Ханукка, каганланы, каганатда эуритликни сакълар ючюн, не мадарын да этиб, каганатха кирмеген джалсунат (джалчы) аскер джыйышдырыб, кючюн деменгили къурашдыра билиб, къаршчы тургъан меджюсюн огучулланы, къабарланы, башха меджюсюн сибиллан тюрк юйюрлени, муслиманланы, христианланы ууатыб, уллу къатылыкъ этиб, кёб къыйынлыкъ салыб, каганлагъа, каганатха тынгылы джашауну алай бегитеди.
Обадий каганны 799-809-чу джыллагъа дери баргъан реформасын толу бегиттен Ханукка каган, каганатда башха динли хазар юйюрле бла кюрешинде къуру христиан-хазарла бла меджюсюн огучул-хазарлагъа, къабар-хазарлагъа къуугъун салгъан бла биргилей, эм бек кёрюб болмагъан Араб халифат бла аны Хазарияда хазар-муслиман джакъчыларын да илгизлик этерча къатылыб, хазар-муслиманла къача башлайдыла, къауум-къауум болуб 854-855-чи джыл-лада Тау артына (Азербайджаннга) кёчюб кетедиле. Историяда ол джыллада къачханлагъа, аланы 1000 юйдегиси осладан эдиле деб эскертиледи. Ала халифатны Тау артында Хазария бла чеклеш шахары Шамхорда, – джерленедиле, деб джазылады Хазарланы историясында.

Л. Н. Гумилев «Буруннгу Тюркле» деген китабыны 125-чи бетинде Кавказда къазауатны джаза, Дарьял ёзен бла Тау артына аугъан джолгъа «Хазар джол бла барыб», — деб 589-чу джыл, майны 5-инде башланнган Кавказ къазауатда осланы сагынады. 854-855-чи джыллада уа ол джол бла (хазар джол бла) 300, 1000 хазар ос-муслиман юйдеги къзуум-къауум болуб Тау артына кёчедиле. Былайда биз эс бёллюк, 589-чу джылдагъы осла 854-855-чи джылладагъы осладыла десек, Къазакъгу улу Ботай бла Ботай улу Барлыуну джазгъанларын эсге ала, эки къауум осла да ос болмай, оз болур дейбиз. Не ючюн десегиз, буруннгу Къараджуртну Терк Башы тёрезине Оз джери, Арты-Оз джери дегендиле. Алайда джашагъанла уа сибиллан юйюрлери сабарла, хазарла, къуманла болгъандыла. Аланы Терк Башында биргелей джерлерини аты Оз джери болуб, бары да Оз джерни аты бла айтылыб-Озла, Озчула, Арт-Оз джерчиле, Оз джердегиле деген бла къалмай, хазарланы алайда джашагъан бёлегини атына Оз-къашыкъайла да дегендиле. Ол себебден 589-854-855-чи джылладагъы осла Сибиллан озла болуб, ос деб джазылыб тюрленниги хакъды. Ол алай болса, 854-855-чи джыллада хазар джол бла (Дарьял ёзен бла) Тау артына къачхан 300-1000 юйдеги (муслиманла) хазар-ос юйдеги сибиллан-хазар-оз болуб, Оз-къашыкъайланы Тау артына ётгенлерини ал къауумундан боладыла. Оз-къашыкъайла уа биз тёбенде хапарларын айтыб ачыкъларыкъ халкъды. Байур Хасан Шатбекни Бирке керкмесинде анга «Какауузла къачхан джылла» дейди. Ол Бирке керкмеде Къараджуртда оз-къашыкъайла, Джайыкъ, Хора джерлеринде къарабаш хазарла муслиманнга къайтхан биринчи хазар юйюрлеринден боладыла. Аланы муслиманнга биринчи болуб къайтыуларыны баш сылтауу, эшта, Хазариягъа чабыуулларында араб аскерге башчылыкъ этген Джеррах 724-чю дж. Тау артындан хазар джол бла Хазарияны Къараджурт джеринде Аланиягъа келиб, ол кёзюудеги Терк-Башы-Оз джери тёрезинде джашагъан сибиллан оз-къашыкъайланы муслиманнга къайтыулары алай бла башлана болур.

Шамхорда (тюзю Шамкъор болгъан болур) джерленнген хазар-муслиман оз-къашыкъайла, эшта, дагыда Оз джеринден ууакъ-ууакъ, 200-300 дегенча юйдеги кете, алагъа къошула, алайда да Хазарияны аскерини чабыуул-ларындан тынгы бола болмаз, алайдан джанлай, къорай, кете, тюшгерик таба бара болурла. Нек десек, хазар аскери кёзюу-кёзюую бла Тау Артына аскер джюрюшле къураб, муслиманлагъа, Персиягъа, Араб халифатха къаршчы кюрешин бардырыб тургъанды. Ол себебден, тау арты джерле таймаздан илинмек, къаугъа чыгъыб тургъан, къайгъылы джерле болуб, муслиман динлилеге кимден да бек къыйынлыкъ джетиб, ала юч ортада (Араб халифат, Хазария, Тау артында византий христианлыла) джазыкълыкъ чегиб, тарбууун болумда джашау чыдамсыз кюнню сыната, бизге белгили оз-къашыкъайла, тынгы излей, алайдан да джанлай, узакъ кете, Персияны тюнгерине ётюб, андан да тюшгюнерине кёчюб, анда джерлениб джашай, ёмюрле узагында ёсе, юйрей оз-къашыкъай атларын толу сакълаялмай, буруннгу хазар оз-къашыкъайлагъа артда кашкай делиб, бюгюнлюкде Иранны тюшгеринде Фарс провинция джеринде Къара Агъач (Манд) сууну джагъаларында джашагъан кашкайла, бир ишексиз да, хазар юйюрю оз-къашыкъайла болурла деген оюмну айтсакъ, джангылыч болмаз.

Мервандан сора джыллада Араб халифатны Хазариягъа ёчюкген къылыгы джууашыйды. Халифатны къанлы чабыуулларыны тохтагъаныны сылтауу, къанлы урушла бла Хазарияны саудан муслиманнга къайтарыу, аны бла Хазарияны кесине вассал бойсунуугъа джыйыу умутла толмазлыкъ иннет болгъанын, халифатны дин къазауатла бла арыб, ашалыб, тауусулуб баргъанын ангылагъан халифле, къазауатны бардырыргъа кеслерине базмай, Хазарияда халкъны бир кесегини муслиман диннге къайтханын эсге ала, ол хазар-муслиманланы юсю бла джашыртын да, туру да динни джайыу иннетни бардырыуну, эшта, къанлы дин къазауатладан эсе табха санагъан бла къалмай, дин джайыуну бардыргъан джолоучуланы Халифатдан, Хорезмден ашырыуну, аланы юсю бла да Хазарияда муслиман динни кенг джайыуну къабыл кёреди, десек тюз болур.

Хазарияда муслиман динни джайыу иннет ол кёзюуледе уллу атламла этмесе да, дараджалы хайыр бермей къоймагъанды. Араблыланы дин джайыучулары джолоучу болуб, кёб джерледе джер-суу кёре айланыб, Хазарияда кёб джюрюй, хазарла бла, ёзге сибиллан юйюрле бла къатлаша, тюбюше, дин джайыу борчларын толтура, толу джазалмасала да, буруннгу хазарланы джашауларыны ётген историясын джазыб, бюгюнлюкге уллу магъанасы болгъан, буруннгу хазарланы джашауларыны бир къауум адет-лерини, турмуш-турукъларыны, каганларыны юсюнден каган джараны ёзгентинден хапарлы этген историялы джазыулары бютеудуния историягъа ёлюмсюз, багъалы хазна болады.

28 Заказ № 412

Ол кёзюуледе Хазария бла Византияны ортасында болумдан история уллу, ачыкъ къаршчылыкъ илинмеклени билдирмесе да, Византияны кёбден бери джашыртын Хазарияны ич ишлерине къатышыб, динни юсю бла джюрютгеннге ушатыб, кеси сенесине хайырлы таблыкъ излеб, теренден оюм бичиб, Хазарияны онглулугъун, аны ёрлю, ёрюз джашауун онгсунмай, арт акъылны, кир иннетни кёбден кёб джюрюте, кесине онг излей, эки бетли, джюз тилли болуб, дин даулу джюрюй, джангы джер, суу кереклисин Хазариядан юзерге дыгалас этиб, сегизинчи ёмюрде аланланы каганы Итаксдан (Ытакъ — тюзю) башлаб, керексиз хыны чурумла джарашдыра, ёчюгюр къылыкъ джакълы тура туруб, ІХ-Х-чу ёмюрлеге Араб халифат бла Персиягъа чыкъгъан чеклеринде къоркъунуч бир кесек къорасуннганында, бетин ачады. Анга сылтаугъа биягъы динни чурум, даулу къаугъасын аланланы, хазар христианланы юсю бла башлайды. Алай а, дейди М. И. Артамонов (Хазарланы историясында), Византияны бу джол да джетишими болмады. Хазар каган Аарон (Къазакгу улу джазгъандан Арун) тюрк-гузланы джалсунат этиб, ала бла кесини аскер кючюн бирикдириб, аланлагъа къаршчы бирликде, алан къаугъарларын ууатыб, алан каганны кесин джесирге алады. Акъыллы кесенник Аарон, аланланы хорлагъанлыкъгъа, аланы таймаздан тушманлыкъда тутмаз ючюн, кесини хорламын аланла Хазария бла шохлукъгъа къайтырча хайырлы этеди. Джесирликде тургъан алан каганны уллу сыйын кёрюб, кесини уланы Иосиф бла алан каганны къызын юйлендириб, аны бла джангыдан ортада бирликни бегитеди.

Хазарланы аланла бла урушда, дипломатияда хорламларындан бола болур ол кёзюуледе Аланиядан христиан динни келечилерини – епископ бла священникни къысталгъанлары, — деб билдиреди Масуди да. Аны сёзюне кёре, христианлыкъны тутхан алан бийле 932-чи джылдан сора ол динни тутханларын къоядыла. Ол себебден 932-чи джылны хазарла бла аланланы ортасында болгъан илинмекни джылына санаргъа боллукъду, — дейди.
Алай бла, аланланы ёрлю къауумуну христиан динни унамау иннетлери бютеу Хазар эллезде ол динни тюбелек этиую болады деселе да, аны баш чуруму Византия Ытакъ каганны заманындан бери христиан динни джаяргъа излегенин сылтаулу джолгъа санаб, аланлагъа, башха сибиллан хазар-къарачай меджюсюн юйюрлеге аны джайса, хорламы боллукъча кёрюб, ол иннетни ышаннгылы джюрюте, биз огъары айтханча, ёрлю бийлени бир къауумун христианнга къайтара, христианлыкъны алгъан бийлени да хазар каганлагъа бузукълу джюрюрча этиб, ала да тёзе туруб, Обадий каганны реформасындан сора аланланы ёрлю христиан къауумун эмда башха христианланы къысыб, аланланы ханлыкъ ёрюзлюклерин толу тайдырмасала да, энчи ханлыкъ къраллыгъын къоратыб, Хазар каганатсыз тыш иш джюрютмезча этиб, ала да аны онгсунмай, ортада андан да уллу тиклик чыгъыб, Къараджуртда меджюсюн къабарла къозгъалгъанларында, Сибиллан хазарла, аланла да алагъа къошулуб, Ханукка каган ІХ-чу ёмюрде Хазар каганатны бурунча бирикдириб, Озамыш ханны Къарачай-Алан ханлыгъын тайдыргъанындан сора Византия аны да кесини кесеннигине таблыкъгъа санаб, христиан диннге къатылгъанларын онгсунмазча этиб, джангыдан аланланы ёрлю христиан къауумуна тин берирге кюрешиб, аланы джашыртын илинмекге тюрте, аланла да аны асыры къабыл кёрмей, Византия кюсеген уллу къаугъалы къаршчылыкъгъа алланалмай, болса да ууакъ илинмекле чыгъара, Византия аллай илинмеклени дагыда кесине къорлусун кёрюб, аланы андан да теджемли терилтирча ангылаб, не къарыуун, дипломатиясын да салыб, дагыда удуй, юсдюре, биягъы хазар каганла да аны кёре, тёзе туруб, алан каган, ёрлю алан бийле уа кеслерин Византиягъа андан да бек терилтдиредиле. 932-чи джыл да уа, къарыуларын эсеблемей, чартлауукъ чыгъыб, Масуди билдиргенча, 932-чи джыл къаугъалы илинмекни башлаб, аланла хорланыб, кёб тёзюб тургъан оюмлу Аарон каган, Византияны ыхтырыр ючюн, хазыр чыкъгъан чурумну юсю бла христиан диннге тохтауул салгъан бла къалмай, аланланы джангыдан тенгликге тартыб, христиан диндеги ёрлю алан къауумну ол динни къоярча этдириб, эуритликге къайтармаса да, аланланы асламы сыйыннган меджюсюн Тейриизмге къайтырча этиб, христианлыкъны къоратыб, Византияны хоншулагъа джутланнган джолун кеседи.

Алай бла, аланланы къаугъасыны юсю бла Хазариягъа джунчуула салыб, Хазариядан Кърымны юзер умутлу Византияны даулу арт акъылы муратына джетмей къалады.

28*

Историядан белгили болгъаннга кёре, ёчюкген Византия, 932-чи джылдагы хазар-алан илинмегин къурагъандан сора да тохтамай, Хазарияны кёзюу-кёзюую бла тынгысын буза, анга кесин киршей, ачыкъ къазауат ачмаса да, Хазарияда сибиллан юйюрлеге къайгъылы, ачы тилин джетдире, аланы бир-бирине ёчюкдюрген удуу къылыгын къоймагъан бла биргилей, Ха-зариягъа хоншу юйюрлени (печенеглени, буртас – сакалиблени, гузланы) къаугъалы илинмек чурумла чыгъарырча болумлагъа тюрте, аллай болумла да каганатны бирлигине хаталы тынгысызлыкъ сала, каганатда айрылыкъ тюрлениуле болдура, Хазарияны ич, тыш тушманлары да аллай айрылыкъда джангы къаршчылыкъ къылыкъ ала, хар юйюр кесин энчи бийликге бёгек джюрюте, юч ёмюрден артыкъны бийлик этген тёзюмлю, хатерли каганла да джашау зауукъдан тангры тоюб, эсиртек эригиб, бийлик, каганлыкъ джашауну багъасынмай, ёттен ёмюрледе туначланы махтауларын кеслерине тёрлю джубанчха санаб тарта, каганатха заман салгъан тюрлениулени, тамбланы кереклисича кёре, анга эс бёле билмейдиле, зауукъдан тоюннган къарау сокъурлукъ бла кюн ашыра, Хазар каганатны къаллай къыйын болумгъа тюшюб тургъанын ачыкъ кёре билмей, каганатны тамбласы андан да къыйынлы боллугъун ангыламай, каганатны ёсерли бирлигин бегите билмей, аны къуршалагъан, анга эзеулю чабар умутлу тургъан къанлы тушманларын кёре тургъанлай, аланы аладан эсе алгъа къаушатыргъа эбли, оюмлу мадарла излемей, Хазарияны тёрлю, ёрлю джашаууна, каганат юнеригине ёрюзлюк бермей, кеслерин аллай болумгъа сагъайтмай, каганланы сансыз туруулары каганатны ич, тыш тушманларын андан да бек, ёчюклю кёллендиреди, ала эс джыярча мадар берген бла къалмай, аланы хар бири хазар бийликни тай-дырыб, хазарланы кеси бийлигине бойсундурур иннетлери болурча этиб, Хазарияны аягъы таярын марау умутланы джюрютюуге себеблик бериб, кеслерин аллай кюннге хазырлыкъда тутарча таблыкъ турукъ сенесинде къоядыла.

Биз огъары ачыкълагъан чурумла Иосиф каганны атасы Ааронну заманында, 932-941-чи джыллада башланыб, 954-961-чи джыллагъа дери сериуюн бола туруб, 965-чи джыл а Хазариягъа гузланы чабханлары бла каганатда джангыдан уллу къанлы, къаугъалы къозгъалыула орун алыб, ол чабыуул, бийлик юнерик кючю тауусула баргъан Хазарияны тыш тушманларын сагъайтхан бла къалмай, каганатны ичиндегилени да уятыб къозгъайды, – десек, Къазакъгы улу Ботайны куманланы юсюнден джазгъанын эсге алмай къояргъа болмайды. Не ючюн десегиз, Хазарияда бийлик турун алыргъа талпыгъан Къонбан къойманланы (куман) къозгъала тебреулерини ал атламлары огъары айтылгъан кёзюулеге джетиб, ачыкъ белгилене, Ханукка каганны заманындан огъуна тебли бола туруб, джашау узагъы ёттен джылла алагъа кёб затны сыната тургъан болурла.

Хазар каганатны бирлигинде тургъан куманла, хазарла бла бир халкъгъа саналыб, хазар бетден кёрюне турсала да, куманла хазарла бла тюгел биригиб къалмай, кеслерини энчи юйюр-юзюк атларын сакълай, ёсе, каганатда хазарладан сора куманла кёбчюлюк дараджагъа джетиб, хазар каганланы кага-натда оноу джюрюттенлерин табсынмай, оноугъа кеслерин теджеб, къарыусуз башчылыкъ этген каганланы таярлы кёрюб, гузла бла къалмай, башха тышхы тушманланы чабар умутларын ангылай, кёре билиб, Сибиллан эллезин, уллу Хазар каганатны тыш тушманланы бийлигине тюшмезин, аны ала табалы болуб, тауусулуб къалыргъа джетиб баргъанын ангылаб, къуру Сибилтиде болмай Сибилланияны куман хан турунлу тутарча этерге излеген оюмлары толлугъун онгсуна, тёрлю иннетлери ёрлю болур ючюн каганатда хантурунну алыу кюрешлери уллая, бегий баргъан болур, дуния историяда куман бийликни алай башланыуу ачыкъ болмаса да.

Х-чу ёмюрню аягъы сюремге дери Хазарияда алай бла керексиз чыкъгъан илинмек чурумланы юсю бла куманланы бийлик туруну уллая баргъанлары ачыкъланыб, аллай уллайыу да каганатда хазарланы, ёзге юйюрлени сагъайта, тынгысыз эте турса да, аны тыярча мадар табылмай, хазар каган амалсызлыкъда кечине, тёзе туруб, куман бийлик къоркъунучну тайдырыр ючюн кимден джакълыкъ табаргъа билмей, турсунлу онгсунмаса да, ол кёзюуде алагъа Хорезмден ёзге ышаннгылы джакъ табылмазын кереклиге санаб, анга дери Хорезм кеси да ол иннетни къабыл кёрюб, Хазарияны тангюнеринде хазарланы муслиманнга къайтарыр ючюн Хорезмге 972-985-чи джыллада хазыр таблыкъ тюшюб, Хазарияны арлези Итилни Хорезм алай бла алыб, Адыл джери хазарланы муслиманнга къайтыуларына ол чурум баш себеблик эте болур.

Хорезм Итилни алыб, аны элбасанын муслиманнга къайтарыб, аны юсю бла Хазария анга вассал бойсунуугъа тюшюб, Хорезм Хазарияны кесине джакъ этерча таблыгъы да болгъанды. Алай а Хорезмни кесини ол кёзюуледе ёрюзлюгю тая баргъаны себебли, асыры уллу къраллыкъ ёрлюгю болмагъан-ды, куманланы манланы бийлик турун ючюн кюрешлерини уллайыууна тохтауун салырча. Ол себебден былайда айтырыбыз, Итилни Хорезм бла байламлы болуб, бойсунукъ дараджагъа тюшген бийликге уллайгъан куманланы башчылыгъы бла Хазарияда бютеу сибиллан юйюрле къозгъалыб, кюреш мычымлы бара, болса да аллай сериуюн баргъан кюрешде куманла кеслерине Хазар каганатда орун айыра, каганатны саудан джашауунда, хар къалайында да хазарлыкъ ёче, бирча тая, хазар джеринде джашау тюрлене, ХІ-чи ёмюрню биринчи джарымыны аягъы сюремге уа куманлыкъ толу бегиб, Уллу Кумания кеси джолун алай башлай болур.

Куманияны историягъа кириуюню ал атламлары алай болмаса, ХІ-чи ёмюрде хазар юнерик тауусулур-тауусулмаз, хазарланы орнуна ХІ-чи ёмюрню ал джарымында историягъа куманла алай дженгил белгили болуб къалмаз эдиле. Хазариягъа тынгы бермеген гузланы ууатыб, тюшгерикге ыхтырыб, печенеглени уа тюнгюнерге кери джанлатыб, уллу сибиллан-хазар джеринде уллайгъан бийликге тёрлю ёрюзлениб башламаз эдиле. Анга кёреулюк этген мисал, 1054-чю джыл куманланы ханы Болуш, куман къаугъары бла ол кёзюудеги Къыйыб джердеги Эрусха (Киев русь) дери барыб, анда Всеволод бий бла эки ортада тынгылыкъ сакълау келишиуню бегитиб, 1061-чи джыл а куманла бла Эрус славянланы ортасында къаугъа илинмек чыгъыб, Всеволод хорланады, — деб джазылады летописде. (Повесть временных лет, І, стр. 109).
Историклени бир бёлеги куман-половезлени кыпчакла бла бир халкъча ангылатыб, кёб джангылыч сёзлени джюрютедиле. Аланы эки къаууму да тюрк юзюкледен болгъанлыкъгъа, куман-половезле буруннгу Сибилтиде Къонбанланы туудукълары, кыпчакла уа Кюннгебар кюйеджиклени туудукълары болгъанларын Къазакгу улу Ботай бла Ботай улу Барлыу бизге ачыкъ ангылатадыла джазгъанларында. Къарачайны, Малкъарны бюгюнлюкде онглу алимлери кеслерини илму ишлеринде куман-половезле бла кыпчакланы бир халкъ болмагъанларын ачыкъ этгенлери да хакъды.

Алай бла уллу Хазар каганатны хазарладан сора юнерик бийлигин бардыргъан Уллу Кумания эллези ёрюз алыб, эки джюз джылдан асламны уллу Сибиллан джеринде тёрлю бийликни джюрюте, Хазар каганатны заманында сибиллан (хазар-куман) бирлик болуб, хазарла ёрлю бийлик орунда айтылыб, бары да хазар бетден кёрюнюб тургъанча, куманланы эллезинде ол болум ауушулуб, Хазар каганатны аты эскире, унутла барыб, куман-хазар бирлик къуралыб, куманла ёрлю бийликни алыб, хазарла алагъа бойсунукъда, ючге-тёртге бёлюннген, гитче ханлыкъла къураб (Кърым-Хазар ханлыгъы, Айыкъ-Хазар ханлыгъы, Гум-Хазар ханлыгъы, Адыл-Хазар ханлыгъы) юйюр-юйюрге юлешиниб, историяда куман бетден кёрюнюб, Сибиллан (хазар-куман-алан) тил куман тилге саналыб, «Кодекс Куманикус» сёзлюкдеги куман тилни сёзлери да аны ючюн талай диалектча ангылашына болурла.

Къазакгу улу Ботай бла Ботай улу Барлыу онтёртюнчю ёмюрде Сибилтиде сибиллан юйюрлени джазыб, бизге белгили этгеннге кёре да, Куман эллезинден сора да, Алтын-Орданы заманында да Сибилтиде сибиллан юйюрлени хар бирини къайсы тинсир юзюкден болгъаны, къайсысы къайда джерлениб, къаллай юйюр ат бла белгилениб джашагъанлары ачыкъланадыла.

810-820-чы джыллада Хазарияны ичинде бир-бири бла къазауатны башлагъан меджюсюн къабарлагъа юч хазар юйюрден къачхынчы къауумланы биригиуюне къабар деб аталгъанды, — дейдиле историяда. Алай а Къазакгу улу Ботай, Ботай улу Барлыу джазгъаннга кёре, хазар юзюгюнде Къараджурт къарачай къабарланы джери мастыкъла келгинчи Къабарты болгъанын эсге алсакъ, ІХ-чу ёмюрню ал джылларында буруннгу хазар къабарла, граждан къазауатдан сора тюнгюнерге къачыб, тохтагъан джерлеринде (Венгрияда тангюнерде, Карпат тауланы тюнгюнеринде) къабар бола турмайдыла, ол ат аланы Хазарияда эртдеден огъуна аталыб, белгили болуб тургъан юйюр атлары болады. Хазарияда реформагъа дери ала Гум суу, Балыкъ суу, Терк суу ортасы тёрезде джашай, хоншу хазар-сибиллан юйюрлеге (огучулла, къапыкъазла, малкъазла, басханыкъла, алкъазла) къабарты ат бла белгили болгъан болурла. Къаугъадан сора уа аланы бир бёлеги, дагъыда эки хазар юйюрден эки къауум, къабарла башчылыкъ этиб, къабарланы бир бёлеги ол эки къауум бла къачхынчы болуб, къабарла эки къауумдан эсе асламлыкъ этиб, тохтагъан джерлеринде уа барына да къабар бетден къараб, къачхынчы къабарла делиб, юч къауумну атына да къабар аталыб къаллыгъы хакъды.

Къабарланы Сибилтиде къалгъан бёлеги уа Ханукка кагандан кёб къатылыкъ чегиб, сау къалгъаны къабар джеринден таула таба къысылыб, башха хазар юйюрле бла джашай, заман ёте, джашау бир кесек тынгылы болгъанында, джангыдан Басхан, Терк ортасы къабар тюзлеге эниб джашаулары алайда ёте, къабар тюзлени атына Къабарты аталыб къалгъаны ачыкъланады. Неда, къаугъаны башлагъан меджюсюн юч хазар юйюр Хазарияны ол кёзюудеги арлези Итилден узакъ джашамай, каганатны Сибилтиде джерини ортасында джерлениб, ол да каганнга джууукъ джердегилик этиб, къаршчы чыкыгъанла каганатда болумну тюрлендириб, къаугъа иги кесек джылланы мычымлы барыб, болса да къаршчы чыкъгъанла хорланыб, алагъа каганатда къабарла – къобарла аталыб, хорланнган къабарла джанлай, къача, экиге бёлюнюб, бир бёлеги Къараджуртда меджюсюнлюкде тургъан тюзледе джерлениб, къачхынчыланы нек келгенлерин, къабарладан болгъанларын ариу билген Къараджурт меджюсюн-сибиллан къарачай юйюрле, меджюсюн къабарлагъа джан аурутмай къояллыкъ тюлдюле десек, юч юйюрден бирикген къобарла джангы джерде джерлениб, ол юч юйюр джангы джерде хар бири кесини энчи юйюр атын джюрютмей, къабар атла бла айтылыб, биригиб, хоншула да къобарла-къабарла дей, къобарла джашагъан Басхан-Терк ортасы джерге Къабарты ат алай айтылыргъа да боллукъду.

Къабарланы экинчи бёлеги уа, биз огъары айтханча, тюнгюнерге кетиб, ала да анда къабар ат бла белгили болурлары да хакъды. Къараджуртда къабарла уа кеслерини къайгъычы атларын махтаулу джюрюте, ол ат да туудукъдан туудукъгъа кёчюб, къабар ат буруннгу магъанасын тас эте, джангы тюрде бегиб, онтёртюнчю ёмюрде Къазакгу улу Ботай бла Ботай улу Барлыу атларын джазгъан хазар юзюгю – къарачай къабарланы буруннгу историясы алай башланыргъа боллукъду. Хазарияда къозгъалакъны муслиман неда христиан динли хазарла башламай, меджюсюн къабарла нек башладыла десек, Обадий каганны 799-809-чу джылладагъы реформасы кимден да алгъа меджюсюн юйюрлеге къатылыб, меджюсюнлени эуритге къайтарыуну муслиманла бла христианладан эсе тынчха санаб, меджюсюнле эуритге къайтсала, эуритлик динде Хазарияны халкъыны асламысы боллукъ эди, себеби каганатда элбасанны асламы Тейриизмге сыйыннган къауум болгъанды.

Артыкъсыз да Къараджуртда джашагъан сибиллан-къарачай юйюрле хазнасы къалмай меджюсюнлюкню джюрютгендиле. Экинчиден а, Обадий каган алай бла меджюсюнлюкню такъыл къоратыргъа да излеген болур десек да, джангылыч болмаз. Алай а Тейриизмни бек тутхан меджюсюнле Обадий каганны реформасына баш ийиб, бойсунуб, эуритликге къайтыб къаллыкълары джан къыйгъан, бек къыйын ишлени бири болуб, эшта, меджюсюн къобарланы къозгъалыулары аны бла башланыб, христианла бла муслиманла да аны онгсунмай, эуритлик халкъны асламыны дини болуб къалады деген зар иннетден кери болмай, къозгъалгъан меджюсюн юйюрлеге джан аурутханча этиб, аланы каганнга андан да бек удуб, кеслерин тыялгъан болмазла. Аланы аллай къылыкъларын Обадий каган да эслемей къойгъан болмаз. Ол себебден каганны меджюсюнле бла кюрешинде христианла бла муслиманла терслениб, каган алагъа да къатылыб, каганатда болум бир тюрлю чурумдан бузулмай, юч-тёрт джакълы чурумдан тюрлениб, къобарла башлагъан къозгъалыу граждан къазауатха бурулады десек тюз болур.

Меджюсюнлени къошмасакъ, каганатда юч къауум динден муслиманлыкъны джюрютгенле аслам болуб, муслиманла каганлыкъ бийлик излеб, ол эурит диндеги каганланы къанын буза, баш чурумланы бирине саналыб, муслиманлыкъны кенг джайылыргъа излеген атламлары эуритле бла христианлагъа эришмеклик салыб, меджюсюнлени не къадар муслиманнга къайтарыб, каганатда онглу дараджагъа кёлтюрюлюрге дыгалас этиу къылыкълары да каганны реформасына бойсунмауча кёрюнюб, ол да бир чурум болгъанды. Алай а тёрт къауумуну ючюнден эсе (меджюсюнле, муслиманла, христианла) эуритлени къолларында каганлыкъ юнерик болуб, эуритлик юч къауумну да ууатыб, Хазар каганатда эурит дин бийликде къалады. Къазакгу улу Ботай бла Ботай улу Барлыуну Къарачайны историясын джазгъан китабларын сакълаб, бизге белгили болурча этген Хасанланы Сосланбекге: сиз билгеннге кёре, Къарачайгьа «Къарачай» деген ат къачанладан бери аталыб, муслиманнга къайсы заманладан къайта башлагъанды къарачай халкъ? – деб соргъаныма ол былай джууаб берген эди:

«Бурунладан бери джазылыб сакъланнганы да, къарачай халкъда джюрюген айтыулада да, къарт атабыз Баюр Хасанны энчи Бирке керкмесинде белгиленнгеннге кёре да, атамдан эштгениме кёре да, какауузла къачхан джылладан алгъа, Озамыш хан Обадий гаганны тайдырырдан бурун къайта тебреген кёзюуден саналады. «Къарачай» деб а Озамыш ханны заманындан айтылады дейдиле». Ол какауузла къачхан джылла деген а нени ангылатады, дегенимде, Сосланбек аны меннге былай ангылатды: «Бурун Къарачай халкъ уллу халкъ болуб, уллу ханлыгъы, гаганлары бар заманда да меджюсюнлюкден диннге къайта тебреб, муслиман диннге биринчи болуб къайтханла къарабашла бла оз-къашыкъай къауумла, гяуур диннге уа ол кёзюуледе Дженлик джеринде джашагъан какаууз къаууму къайтыб, Ханукка гаган болгъандан сора уа, ол эм алгъа какаууз къауумну, артда уа муслиман оз-къашыкъайланы, меджюсюн гум-огучул къауумланы къырдырыб башлайды. Ханукканы аллай ассылыгъындан какаууз къауум юйюрю Кюнбатханнга къачады. Аладан сора уа оз-къашыкъайла Тау артына къачыб, къыбыла таба къорайдыла. Ол джыллада Ханукка гаган къуру какауузлагъа, оз-къашыкъайлагъа къатылгъан бла къалмай, бютеу халкъгъа уллу къыйынлыкъ джетдиргенди. Ханукка чекдирген къыйынлыкъны какауузла къачхан джылладан башланнганы себебли, халкъ аны эсинде тута, какауузла къачхан джыллада деб сакълагъан бла биргелей, Ханукканы этген аманлыгъын анга бедиш-сёгюш этиб, анга табалау сёзюн айтыб, «кеси халкъын сойгъан Ханукка, кеси ханлыгъын джойгъан Ханукка» – дегенди. Обадий хан ёлгенден сора, Озамыш хан Къараджурт джеринде Къарачай-Алан ханлыгъын къураб, Дженлик джеринде Эллез-Джурт ханлыкъ къаласын ишлетиб, ханлыгъына алайдан оноу этгенди. Къарачай деген сёз да ол кёзюуледен бери аталыб, андан къарачай деб Къараджуртда джашагъан къарачай къауумлагъа аталыб сакълана, артда Къарчаны Къарачай эллигинден сора ол бизге аталыб, биз буруннгу уллу халкъыбызны аты бла айтылмай, къарачайлыла болабыз.

Алай а – дейди Сосланбек, – артда Озамыш ханны да Ханукка ёлтюртюб, ханлыгъын да къоратыб, эки къызын – Кюнкъыз бла Айкъызны бирин Кюнчыкъгъаннга, бирин да Кюнбатханнга сатады. Тамада уланы Таубекни бычакъ бла кесеклетдиреди. Гитче уланы Дёбек а джанлаб къазакълыкъгъа кетиб, уллу къартлыкъгъа дери тышында джашаб, Къарачайгъа алай къайтхан хапары Дёбекни джырында айтыла эди.
Бу халкъда сакъланнган айтыугъа биз история кёзден къараб сюзсек, Обадий каганны реформасы саулай Хазариягъа кенг джайылыб, Къараджурт джериндеги меджюсюн сибиллан-къарачай юйюрле реформагъа уллу къаршчылыкъ этиб, Озамыш Обадий каганны ёлтюргенликге, каганатда ханлыкъ бийликни толу къолгъа алмаса да, Тейриизмни меджюсюнлери кеслерини адетлери бла меджюсюнлюкде джашар ючюн ханлыкълары болуруна талпыгъанларын ангылайбыз.

Хазарияны историясы билдиргеннге кёре уа, Обадий кагандан сора аны уланы Ёзекил каган болуб, ол кёбге каганлыкъ этмей, аны уланы Манас каган болгъанын билебиз десек, Обадий каган ёлгенден сора, Ёзекил бла Манас Хазар каганатха толу бийлик эталгъан болмазла деген оюмну келгени, Озамыш хан каганатны бир бёлеги – Къараджурт джеринде энчи ханлыкъ айырыб, артда уа Ханукка каганлыкъны къолгъа алыб, Хазарияны саудан бирикдириб, Озамыш ханны да ол кёзюуде тайдыра болур. Озамыш ханны Къарачай-Алан ханлыгъыны тёрези Къараджуртда Къобан-Дженлик джеринден Алхан-Джурт-Терк, Сулакъ суулагъа дери болуб, Къараджурт джериндеги тауланы, тау сууланы джерини эркин ханлыгъы дегенни ангылатыр ючюн аталгъаны ачыкъланады.

Озамыш-хан ханлыгъына «Къарачай-Алан ханлыгъы» деб аны ючюн атагъаны хакъ болады. Озамыш хан меджюсюн къарачай къабарланы, къарачай огучулланы къозгъалыуларына кеси башчылыкъ этиб, ханлыкъ айырыб, аны ханлыгъыны джерини бир бёлеги болгъан болур къозгъалакъ огучулланы джери Гум-Къапыкъаз тёрези. Къабарланы джери уа Къабарты болгъанды деген оюм бла айтама. Ол алай болса, какауузла бла къабарланы бир бёлеги, огучулла къачхан кёзюу, какауузла къачхан джылла болуб, бары да бир кёзюуде джанлай тура болурламы ала тюнгюнерге (западха), ол кёзюу Ханукка каганлыкъны алгъан заман болуб десек, тюзсюндюрдю дерчады. Алай болмайын, огучулла, къабарла, какауузла Обадий каганны заманында къачадыла десек, Озамыш ханны ханлыкъ айырыууна дери къачадыла. Ала къачхан бла къалмай, халкъгъа джеттен къыйынлыкъгъа Озамыш джан аурутуб, Къараджуртда меджюсюн сибиллан элбасанланы къозгъалыууна кеси башчылыкъ этиб, этген башчылыгъы хорламлы болуб, Обадийни да аны бла ёлтюрюб, ханлыкъ алай айырыргъа да боллукъду, каганатны арлезинден кенгде.

Дженлик джеринде энчи ханлыгъына арлезликге Эллез-Джурт къаланы ишлетиб, Озамыш хан кесине энчи ханлыкъны Къараджуртда айырыб, анга да Къарачай-Алан ханлыгъы деб нек атагъанды деген оюм да келмей къалмай-ды. Анга кёрюулюк этген мисал, сегизинчи ёмюрде аланланы каганы Ытакъ ханлыгъына Инджик-Алан энчи ханлыгъы, неда Инджик аланланы энчи ханы, энчи Инджик аланланы ханы дегенин эсге алмай къояргъа болмайды.

Инчи-энчи сёзню бусагъатдагъы магъанасында ангыламай, бурунча ангыласакъ, энчи деген сёз энчилеб, энчиликде, кеси оноуу бла, халкъны джашаууна кеси энчи бийлик этгени ангылашынады. Сёз ючюн деб, юч сёзню алсакъ: энчи, эркин, алан, неда энчилик, эркинлик, аланлыкъ дегенлени сюзсек, юч сёзню хар бири кеси орнунда болуб, юч магъана бергенликге, ючюсю да магъана сартын ушашлыкъны бирча тюшюнюк бередиле. Алай демек, «энчи кесими энчи халкъым», «кесими энчилигим», «мени эркин этген энчилик», «энчиликни сюеме». Къарачай энчиликни сюйген халкъды.
Экинчи сёз. Эркин джашау, энчи эркинлигин излеген халкъ. Эркинликсиз джашау. Ол энчи эркинлигин алды. Эркинлик алыу.

Ючюнчю сёз. Алан-эркин, аланлыкъ-эркинлик (свобода), энчи аланлыкъ-бойсунмагъан эркинлик деген магъаналаны ангылатадыла да, энди биз профессор Хабичланы Магометни буруннгу Инджик аланланы сегизинчи ёмюрдеги каганы Ытакъны (историяда Итакс, Итаксис, Итак дейле) сын ташындагъы джазыуланы оюмлу ачыкълау сёзюне къошулуб, сын ташны «Кенти инчи алан къакъан эрти» дегенинден «инчи алан» сёзлени экинчи тюрде магъаналарын сюзюб къарайыкъ: «инчи» сёзню инджик этиб алсакъ, Ытакъ каган, эркин Инджик джерини каганы болады. Алай болмай, «инчи» энчи сёзню ангылатады десек, инчи алан къакъан – э;чи алан каган – деб айыртады да, ол себебден буруннгу Инджик, неда энчи аланланы каганы Ытакъдан сора сау ёмюрден артыкъ заман ётсе да, Озамыш ханны ІХ ёмюрде энчи Къарачай-Алан ханлыгыны аты да Ытакъ каганны Энчи, не Инджик, алан ханлыгыны атыча, энчи эркинликни, энчи джуртуну адамы деген бла къал-май, ол джерледе джашагъанын ангылатыр ючюн атагъан аты болур деген оюмну айтсакъ, тюз ангылашынады. Не ючюн десек, огъары айтханыбызча, Къарачай-Алан ханлыгъы деген сёзлени саудан тинтиб сюзсек, анга кёреулюкню табабыз.

Къарачай – тауланы, тау сууланы (тау камланы) эллези (джери). Алан – эркин, эркин болгъан, эркинлиги бар, эркинлик алгъан ханлыкъ. Саудан энчи Къарачай-Алан ханлыгъын алыб сюзсек, энчи къарачай-алан ханлыкъ – та-уланы, тау камланы (сууланы) эллезини энчи эркин ханлыгъы деб ангылашыннганын кёребиз.
Озамыш хан, ханлыгъыны арлези Эллез-Джурт къалагъа да эллезни ара джурту, ара шахарлыкъ этген джурту деб аны ючюн атагъаны да ариу ангылашынады. «Эллез» страна, держава, государство дегенни айыртады. Алай болмай, башхача ангыларгъа да боллукъду десек, Къараджуртда джа-шагъан меджюсюн сибиллан-къарачай тюрк юйюрлени (хазар, алан, куман, булгъар) Озамыш хан бирикдириб, энчи, эркин ханлыкъ къураб, алан деген сёз анга дери да тюрк-сибиллан элликни аты болса да, Озамыш хан аны аланлагъа энчи атча кёрмей, эркин деген магъанада айтыб, къарачай аланлыкъны (эркин) ханлыгъы деб атаргъа да боллукъду. Неда къалгъан сибиллан юйюрледен эсе, ол кёзюуледе Къараджуртда юйюрлени хар бирин башхалыкъ санда алыб, аладан эсе аланла аслам болуб, биргелей саналсала уа, хазар, сабар, куман, булгъар кёб болур, ала къарачай ат бла белгилениб, алан кёбчюлюкню да разы этер оюм бла къараб, анга дери да Къараджуртда Алан эллиги болгъанын, аны тайдыргъанларын эсге ала, энчи Къарачай-Алан ханлыгъы дерге да боллукъду, Ытак каганны ханлыгъына Инджик, неда Энчи алан ханлыгъы дегенча, неда Къарча артда Бирсил Къарачай эллик деб атагъанча.

Алай бла Къазакъгу улу Ботайны джазгъаны, Баюр Хасан шатбекни Бирке керкмеси белгили этгеннге кёре, «Какауузла къачхан джылла» деген дата (бирке) бизге 8-9-чу ёмюрледе Сибилтиде Хазар каганатны Къараджурт джеринде Къарачай-Алан ханлыгъында не болгъанын ачыкълагъан бла къалмай, къарачай деген сёзню къачанладан бери чыгъыб, белгили болгъанын, Сибилтиде Хазар каганатда ол кёзюуледе къаллай тарт-созла чыгъыб, граждан къазауатны оту джаныб, уллу тюрлениуле, уллу къыйынлыкъла салгъанын, буруннгу Сибиллан юзюк-юйюрлени бирикдирген Хазарияда хазар халкъны джунчууларын, дин къайгъыларын, ол айтылгъанланы юсю бла сибиллан-хазар юйюрлеге джазыкълыкъ джетиб, какауузла, огучулла, оз-къашыкъайла, къабарланы бир бёлеги кеси джуртларындан узакъ кетиб, седириб, хазар халкъны талай къауумгъа юлешине тебрегинини ал кёзюуюн ачыкълайды.

Къарачай огучулла кимле болгъанларын да тинтиб керейик: Огучуллагъа огучул деб не ючюн аталгъаны ачыкъды, алай а огучул деген атны магъанасына къарасакъ, ол эки сёзден къуралыб, огучул – окъ-учул (Къарачай-малкъар тилни малкъар диалектинде уцул), окъ-учул, андан ог-учул, уцул, артда уа огучул огуцул болуб тюрлениб, огучулла-огуцулла тюнгюнерден Тюнайыкъгъа къачханларында, анда да огучул-огуцул сёз тюрлениб гучул-гуцул болуб, хазар-къарачай юзюкден огучул – огуцул, къабар юйюрле Карпат таулада джерлениб, энчи атларын тюзюча сакълаялмасала да, гучул-гуцул юйюр атны сакълаб, роман, герман, угор, славян тилли юйюрле бла къуршаланыб, юч-тёрт ортада башхала бла къатлаша, Карпат таулагъа къысылыб, тюрк тилледен кери къалыб, алайда христиан диннге къайтыб джашай, ёмюрле узагъы джашауда тиллери тюрлене, къарачай (хазар-огучул-гуцул) тилде артда угор, славян, роман тиллени сёзлери орун алыб, огучул-гучул-гуцулла бла къабарланы бир бёлеги угор тилге, бир бёлеги да славян тилге кёчерли болуб, бюгюнлюкде Закарпат областда джашагъан гуцулла, венгрле аланы туудукъларыдыла десек, джангылмазбыз. Бюгюнлюкге уа гуцулланы тиллери, джашау-турмуш турукълары тинтилсе, тюркологиягъа, къарачай-малкъар тилге бек кёб хайырлы зат ачылыб, ёмюрле асыраб, букъдуруб тургъан тахсалыкъ туру болуб, буруннгу историяны кертилигин ачыкъларыкъды. Мисалгъа бир бёлек сёз айтайыкъ. Экинчи дуния къазауат бошалыб, Закарпат (Карпат-Арты) джери Украин ССР-ге къошулгъанында, алайгъа устазлыкъ ишге баргъан тиширыуну айтханына кёре, гуцулла бурун меджюсюн Хазарияда – Къарачайда джюрюген, юйленнген джашауну (юйлениуню, сабий къурауну) сакълаб, бюгюнлеге дери тутханлары ачыкъ болады. Алай демеклик, бурун меджюсюн хазар – къарачайлылада тиширыугъа эркиши бла теппе-тенг эркинлик берилген бла къалмай, къыз тиширыу сауут-саба джюрютюб тургъанды. Эркекырыу сабийге берилгенча, къыз сабийге да гитче заманында огъуна кезлик аталыб, ёсе, джюрюй тебресе, кезлигин, ёзге сауутун къыз сабий белинде тута, эркиши сабийча, къаугъарлыкъгъа юрене ёсюб, керек болса, урушлагъа къошулуб къаугъада джюрюген бла къалмай, кеси сыйын да саууту бла къоруулагъанды. Ол сауутун белинден тешерча мадар табылмагъанды, уллу сюймеклик кеси болмаса. Джетген къыз къайсы болса да бир эркишини сюйсе, ол джашны чакъырыб, не къылычын, не къамасын тешиб аллына салгъанды. Алай этиу «сени бла юй болургъа сюеме» дегенни ангылатханды. Экинчиси уа, къыз сюйген джашны юйдегиси болса, къыз аны ючюн кесини сюймеклигине тохтауул салмагъанды, джашны юй босагъасына барыб, юйде джууугъу, ата-анасы, бийчеси тургъанлай, къылычын тешиб, босагъагъа салгъанды. Ол белги уа – сени сюеме, сенден юйдегим болурун излейме дегенни ангылатхан бла къалмай, къыз джашны юйюн чачмай, юйдеги асырау джюкню кеси бойнуна алыб, сюйген адамындан сабийлерин кеси тукъумунда ёсдюргенди. Анга кёреулюк этген, Къарча Къараджуртну, Хурзукну, Учку-ланны кёре келгенинде, Сабартыгъа кёчгюнчю, Хурзукда Дудаланы къыз аны джаратыб, сюймеклигин билдире, аллына барыб, къылычын тешиб салгъанды. Къарча ызына Басханнга кетиб келирине уа, анга Къарт-Джуртда юй иш-леннген бла биргелей, Хурзукда Дудаланы къызны сюймеклигин къабыл этерча юй да ишлегендиле. Биз огъары айтхан адетле гуцуллада толу сакъланмасала да, ала джаратхан, сюйген эркишилеринден юйдеги-сабий къураб ёсдюргенни уллу сыйлы адетча джюрютгенлерин айта эди ол устаз. Гу-цулла байрамгъа айыблаб кийген, джасанма кийимлерине да кеппюр, сердак, байбарак дейдиле. Къарачай, алан, энчи, къобар-къабар, оз-къашыкай, какаууз, огучул-огуцул-гуцул деген сёзлени тинтерге керек болуб ачыкълагъаныбыз бла биргелей, Ас, Яс, Ос, Ассы сёзле бир юзюкню атын айыртыб, аланланы бир бёлегини неда аланы экинчи тюрлю атлары болгъанча, илмуда алай ангылатадыла да, аллай оюм тюзмюдю, ол нени ачыкълайды, биз аны ючюн Ассы Ас, Яс, Ос сёзлени тамаллы тинтиб, ол сёзле къалай белгили болуб, къайсы тюрю не магъананы ангылатады, къайсы къарачай сёзню тюз джазылмауундан тюрлениб талай тюрлю атча айтыладыла, аны тюзюуюн билир ючюн, мисалгъа Къарачайда джюрюген бир къауум сёзню сюзюб керейик.

1. Ac – бир затны ёрге ас, такъ.
2. Яс – асдан яс болуб, аны бир тюрю болады.
3. Oc – Оз джерини (Терк-Башыны) буруннгу аты болуб, оз-ну ос этиб, ол да артда Осет – Осетиягъа тюрлениб, тегейлиле Оз джерде джерлениб джашагъанларындан чыкъгъан сёзню Оз – Ос — Ас – Яс этиб, терс ангылатыб, тегейлиле осла, асла, ясла – аланладыла дейдиле.
4. Ассы – бойсунмагъан, башхагъа къорлу болууну, турууну сюймеген; къаршчы тургъан халиси бар, къаршчы къобхан; къаршчы къобарлы болуб, хата салгъан хатачы; къанлы, къаршчы чыгъыб, мурдарлыкъ этген адам.
5. Ассиян – бойсунмагъан, энчи джашагъан, энчилиги бар дегенни ангылатады. Къарачай хазарланы, куман-алан юйюрле бла Къараджуртда энчиликге бирикген къауумну аты.
6. Ассылыкъ – бойсунмайын къаршчы туруб неда чыгъыб, къаугъа ачыб, адам ёлтюрген, адамгъа джарашмагъан, джаныуар джыртхычлыкъ этген къаты адам, адамлыгъы болмагъан киши, халкъгъа, джорукъгъа, адамгъа сыйынмай этилген къанлы къатылыкъ.
7. Ассалез – сайланыб халкъны башчылыкъ оноуун джюрютген ёрюз власты, халкъ оноучуланы бирикген оноу башчылыгъы, халкъны оноуун этген юнериги, къраллыкъ оноуун бирикдирген джорукъну эм баш органы.

8. Асселик – сынгар кючге бойсунмаз, онглуланы эм онглусу, бийликге джаратылгъан, кишиге къорлу бойсунугъу болмаз, деу, деуерлиги, уллу акъылы бар адам.

Анга Къарачайда сибил нартланы хапары – «Накъут-Дорбун» нарт айтыудан мисал келтирейик:

Нарт Сибилчи башчылыкъ этиб бара,
Сибил нартла джортууулгъа чыкъдыла,
Узакъ къыйыр джоланнга хорламлы джетиб,
Андан ары барыр джер болмай тохтадыла.
Ала джыл джарымны алайын къонушсунуб,
Кёсе Бурунгукну табмай, мычый турдула.
Кюнню да суугъа чёге батханына къарай,
Дагъыда излей, табар умутлу джашадыла.
Кюнлени биринде уа сыйлы Кюн бата тебреб,
Нарт Сибилчиге сюйюмчю айта, къууанчлы батды.
Сибил нартла Сибилчиге улан туугъанын билдиле,
Танг да, аланы джол тартаргъа чакъыра, атды.
Сибил нартла да, чаба-джорта, Сибилтиге джетгендиле,
Сибилтиде къонушлары – Минги Таугъа келгендиле,
Тауну айрысын кёрюб, нек болгъанын билгендиле,
Къууанч тоюкъ къура, Къала-Тауннга киргендиле.
Туугъан нарт уланнга Ёрюзмек аталыб,
Бир кюннге ёсюб деу нарт болгъанын кёргендиле.
Эркли асселикде туууб ёсген Ёрюзмек,
Къала-Таунда ишлейди кесине ёрюз тёджюк керек,
Джолгъа чыгъаргъа джарау кюннге болурча бек.
Сонгра не эрки, не асселиги болмагъан биреу,
Ол а Бурунгук, тилеб Къала-Тауннга киргенди,
Излей келиб кесине, джалынчакъ кюннге тиреу,
Ёрюзмекни да ким болгъанын ол алайда билгенди,
Ёрюзмекден джанына джашау, турукъ тилегенди,
Тарыкъ джерин да сеннге берейим дегенди,
Аны кёлюн чапырыр дыгаласла кёб излегенди,
Алай а Ёрюзмек аны да хош, табу кёрмегенди.

Бу айтыуда нарт Ёрюзмекни эркли асселикде ёсгенин, анга сынгар кюн джетмез нарт болуб туугъанын, нартланы онглусу болургъа джаратылгъанын ангылайбыз. Эрк – воля, эркли – вольный дегенни ангылатадыла да, нарт Ёрюзмек эркли туууб, кишиге бойсунмаз асселик – онглулукъ бла ёсюб чыныгъады. Ёрюз – онглу, огъаргъы, уллу мийиклик – верховный, высший, возвышенный. Тёджюк – нартлагъа онглулукъ, хорлам берлик сауут.

Къарачайда дагъыда бир халкъ айтыуну эсге алайыкъ, «Неллай адам болдунг сен, не эркинлиги, не асселиги болмагъан». Неда сибил нартланы хапарындан: «Не эрклиги, не эсселиги болмагъан биреу келиб нарт Къала-Тауннга киргенди, Ёрюзмекни ким болгъанын ол алайда билгенди». Нарт Къала-Таун деб а нартла джашагъан, тауча, уллу, мийик, тауча беклиги болгъан, нарт шахар-къалагъа айтадыла. Энтда халкъда джюрюген, Ботай улу Барлыу джазгъан бир сёзню алайыкъ: «Ассалези болмагъан халкъны ёрюзю болмаз. Ол кеси ёмюрюнде бир да онгмаз». Алай демек, кеси оноуун кеси энчи тута билмеген халкъны ёрюшю болмаз, ёсмез, джашау джолу тёрлю болмаз, джарымаз, онгмаз, дегенликди.

29 Заказ № 412


Алай бла, ассалез, асселик сёзле аланланы ассы деген атларына туура келмезлик сёзле боладыла. Ол себебден, биз оюм этгеннге кёре, ассы, ассыла, ассылыкъ, ас, яс сёзле бары да ассы деген сёзню тюрлениб джазылгъан тюрлюлери болуб, бойсунмагъан, къаршчы тургъан, къайгъылы, къанлы хатачыла, къаугъа ачыб, адам ачытыб бойсунмаз къобарлыла дегенни ачыкълагъанын кёребиз десек, ассы, ассыла, аланланы экинчи атлары болмай, хазар-алан юйюрлени, неда башха сибиллан-тюрк юйюрлени бир къауумлары къорлу бийликни онгсунмай, къаршчы туруб, уллу хата салыб, къан тёгюлюу болуб, алагъа ассы аталыб, ассы деген сёз чыгъыб, артда историягъа ассыла, ас, яс болуб кириб, тюз джазылмагъандан тюрленеди, дерчады.
Ас, яс, ассы, ассыла, ассымла – къаугъачыла дегенни айыртады. Къарачайда бюгюнлюкде да «ассыдан туугъан ассыны ол ассы къылыгъын кёремисе» дейдиле. Алай демеклик, къылыкълыдан, бойсунмаздан, къаршчы къобарлы хатачыдан туугъан, осал къылыкълы, адамгъа сыйынмагъан, бойсунмаучу, бузукълу дегенни ангылатады десек, ассы сёз бла къобарлы – къабарлы, къашыкъай деген сёзле, хазна къалмай бир магъананы тутадыла.

Къарачайда бурундан бери айтыла келген энтда бир сёзню сюзейик: «Ашдюгерле, сюрдюгерле чабдыла, къабхын табмай, тикёрлеб къачдыла». Буруннгу историягъа кирген ашдюгерлени (аш-дюгерлени) да тегей дюгерле этиб, аш-ас деген бир сёздю, ол да тегейлилени алан юзюкден болгъанларына толу кёреулюк этеди деб, аны бла да кёб алджау сёзлени джюрютедиле. Тюзю уа, аш – ас, яс тюлдю. Аш – азыкъ, ашарыкъ, къабхынды, аш-дюгер деб а тонаугъа джюрюген къауумгъа айтхандыла. Дюгер (тегей) тил кесини джоругъуна кёре аны дюгер – дигор этеди деген сёз да дюгер болмай, Къарачайда айтылгъан, бу бир тоюнмагъан аштю – ашдю болду, неда мунуча ашдю-герни ким кёргенди дейдиле.

Алай демеклик, ашдан тоюна билмеген, джут, джутта, джуттакай, батте, малкёз, ачкёз, чёркёз, киши мюлкге, рысхыгъа джутланыб, тонау салыб, гудулукъгъа, къабхыннга джюрюгеннге айтадыла. Ол себебден, аны тюзю ашдюгер, асдигор тюлдю, таза къарачай-малкъар тилни сёзюнден къуралгъан, аштю – ашдю, ашдюгерди. Аллай сёзлени къурау къарачай-малкъар тилни бай джорукъларыны бириди. Мисал ючюн деб, бир бёлек сёз келтирейик: аш-тю, ашдю, сюр, сюрдю, сюрдюгер, юр – юрдю, юрдюгер, кёр, кёрдю, кёрдюгер, кют, кютдю, кютдюгер д.а.к.

Алай бла, биз огъары сюзген ассы, ас, яс, ос сёзле, ашдю – асдюгер, осдюгер бир сёзден чыкъмагъанлары бла биргелей, аланы барыны да алан деген сёз бла байламлары болмагъанлары ангылашыннган бла къалмай, ол сёзле къарачай-малкъар тилден болгъанларын да ачыкъ кёребиз. Ассы, ас, яс атла да аланланы экинчи атлары болмай, сибиллан-хазар-алан юйюрледен къайсысына болса да къаршчы къобарлы къауумуна, биз огъары айтханча, ассы аталыб чыкъгъан сёз болады. Гюрджюстанны джашауу (Картлис Цховреба) деген гюрджю летопись билдиргеннге кёре да, ассыла (асла, осла) хазарладан джаратыладыла.

Ол алай болса деб сюзсек, ассыла сибил хазарланы бир къайгъычы бёлеги болуб, биз огъары айтхан оюмгъа туура келиб, ассылагъа ассы, ас, яс ат сибил-хазар юйюрлени ортасында къайгъычы, къобарлы, къаршчы тургъанла болуб, алагъа ассы ат аталыб, ассы сёз алай чыгъыб, белгили болгъ-аны да хакъ болады.

Хазарияда хазар юйюрлени къайгъычы къауумуну бир бёлегине, къайгъычыдан сора, къобар – къабар, къашыкай аталгъанчады. Къарачайда айтылгъан ашдюргер, сюрдюгер сёзле тегейлилени кеслеринде да айтыла, тегей тил аланы бир кесек тюрлендирсе да, магъаналарын ариу сакълаб айта, дюгор, сюрдюгор, неда дюгорла, сюрдюгорла деб тургъанлары бюгюннгю историягъа белгилиди. Историягъа «ассы» сёзню юсю бла ас, яс, ос болуб, алджаулу кирген сёзле аланланы ассыла этген бла къалмай, ашдюгер деген сёз-ню да магъанасын ачыкъ ангыламай, огъартын сандыракъланы айта, аны кертиге санаб, аш, ас, яс, ос сёзлени аш-дюгерге буруб, тегейлилени, дюгерлени аны юсю бла аланлагъа туура туудукъ этиб, сандыракъ, алджау сёзлеге деменгили точка салыб бегитедиле кеслерин онглу алимлеге санагъан бир бёлек историк. Аллай иннет а тегейлилени, дюгерлени керти историяларын ачыкълаугъа тохтаулукъ салады. Ассы, ас, яс неда ашдюгер сёзле дюгерлени (тегей дюгерлени) атлары тюлдюле деген оюмгъа кёреулюк эттен сёзлени къарачай къартла былай ангылатадыла:

29*

Бурун ашдюгер, дюгер деб къарачай-малкъар халкъны тауланы теренинде джашагъан бир бёлегини самаркъау, чам-хыликке аты болгъанды. Ала хаман тарбууун таулада бугъуна, джашай, керек болса уа, тёбен эниб, къабхын излеб, гудулукъгъа келе, аны ючюн аталгъанды ашдюгерле, сюрдюгерле деб да алагъа, – дейдиле. Огъары айтханыбызны барын да биргелей эсге алсакъ, бюгюнлюкдеги тегей дюгерлеге дюгер атны аталгъаны алагъа деричин алайда (Дюгерияда – Дигорияда) джашагъан ашдюгерле – дю-герле къарачай-малкъар юйюрлени бир бёлегинден къауумну аты болуб, джер тарлыкъдан тегейлиле ары кёче, джерлене, эки къауумуну ортасында бирлик джашау орун алыб, артда тегей тиллиле ёрлю тёрге турун болуб, аштю – ашдю, ашдю-гер, дюгер ат алагъа да аталыб, бары да къарачай-малкъар юйюрню чам атын джюрюте, ашдюгерден дюгер къалыб аталлыгъы хакъды. Неда тикли-ёрлю тауланы тарында джашагъанлары ючюн тик-ёр, «дюк-ер», андан да «дюгер» боллугъу да хакъды.
Анга А. Д. Цагаеваны, Дюгер ёзеннге бурун Сафори-ком (Савирлени ёзени) деб айтыла эди дегени да биз айтханнга толу кёреудю. Тегейлилеге ос, осетин атны да ас, яс, ассы атла бла байламлы этмей, ос – оз сёзден чыгъыб, Оз джерини аты бла (Арт-оз, Ардоз), Оз Тау артына озар джер болуб, буруннгу хазар джолу бла баргъан джерге Оз, Арт-Оз, Артоз джери дей, ол да артда башха тилледе Осча ангылашына, алайгъа келиб джерленнген тегейлилени энчи юйюр атларын билмей, джерни аты бла оз-ос-осет осетин дегенден чыгъыб, Оз джеринден адам, Оз джериндеги, озчу дей аталгъаны да бек тюз ачыкъланады.

Аны бла да къалмай Ас деген сёзню тюрк тилде дагъыда бир талай тюрлю магъанасы барды. Къумукъча агъазгъа ас дейдиле. Башхала уа собольгъа айтадыла. Ас деб къарасакъ, къарачайча агъаз деген да акъ-асдан чыгъыб, ол да, къумукъча ас деген да аллындан собольну аты Ас-дан аталгъа-нын кёребиз десек, Ас деген сёз тюрк тилледе Ас, Аз болуб айтыллыгъы хакъды, не ючюн десегиз, С бла 3 тауушла бир-бирлерин дженгил ауушдурадыла.

Мисалгъа: келмес – келмез, бермес — бермез, кюлмес – кюлмез, хас-хаз-гас-къас-къаз-кас, боладыла дегенни да эсге алсакъ, халкъны аты джаныуарчыкъны атындан аталыргъа да боллукъду. Хазар неда хазар-алан, хазар-булгъар юйюрлени чегетли таулада джашагъан бёлеги (бийлери) соболь териден тонла кие, аны кёрген хоншу юйюрле да алагъа ас тонлула, асла дей, (гагауузлагъа какаууз деб аталгъанча), ол да артда сау юйюрню атыча белгилениб айтыла, неда чегетли таулада джашагъан чырайлы таулулагъа (собольча ариу, эбли дегенден) аслача дегенден аталыргъа да боллукъду.

Алай болмай, чегетли таулада джашагъан хазар юйюрле Ас джаныуарны кеслерине тёрсем (тотем) этиб айтыллыгы да хакъды десек, биз ачыкълагъан гипотезаланы таулу-ас (тулас) деген сёз къабылсунмайды. Алай демеклик, ол сёз асланы эки къауумун бирча ангылатады. Таулу асла десек, асланы экинчи къаууму кимди, тюзледе да джашагъан болурламы асла, огъесе, Ас деген сёз Хаз-Хас деген сёзню тюрлениб айтылгъанындан чыгъыб, Ас алай бола тура болурму? Анга мисалгъа Къарчаны уланы Джантуугьанны джырчыгында «Къоз болдум, Къоздан чыкъдым, Хаз болдум, Хаздан чыкъдым, Хазар болдум» – дегени, къозча кючлю болуб, джаратылыб, ёсюб, андан хаз-хас болгъанма деб ангылатады. Хаз – хас дегени уа, эм онглу кючлюлюкге айтадыла.
Хаз – хас адам десек а, эм кючлю, керти чыныкъгъан, ариу, ашхы адамды дегенни ангылайбыз. Хасар – хазар десе уа, сынгар кюч джетмеген, хорламлы дейди. Къас – xac – хаз (къаз), гас кючюмю салайым, -къас этиб, ытта кючю-мю салыб ишлейим дегенликди деб ангыласакъ, ас, хас – хаз сёзден тюрлениб айтылыб, хазарланы бир бёлеги болгъаны ариу ачыкъланнганы бла къалмай, асы, хазары да, Джантуугъанны джырчыгъындача, хаз – хас-дан джаратылгъаны хакъ болады. Хаз – хас сёз бла аталгъан адам атла да кёбдюле, сёз ючюн, Хазбий – Хасбий – Гасбий, Хазбулат – Хасбулат, Хас – Гастин, –Хастин (Ар,эр, ир адам деген сёздю), д. а. к.
X (912-920) ёмюрню ал джылларында Сибилтини Къараджурт джеринде джашагъан аланланы юсюнден джаза, Ибн Руста, аланланы тёрт къауумгъа (юйюрге) юлешиннгенлерин ачыкълай, Алан элликде тёрлю бийлик дахсас юйюрдеди дейди. Аланланы Ас этген, андан да Ос этген алимле дахсас сёзню да иран-тегей тилледен ачыкъларгъа кюрешиб, дахсасны рукхсас этиб, акъ-асла дегени ангылатыр дыгалас излейдиле. Аллай кёз бла къарасакъ, дахсасны къарачайча да акъсы-ас, ахсы-ас, ол да тилни билмеген араблыгъа дахсасча ангылашыныб, алай бла дахсас болады дерчады. Алай а дахсас деген сёз нени ангылатханын кеси ариу ачыкълаб, Ибн Руста айтхан магъананы кёргюзюб, дахсас – тахсы-ас, не тахыс-ас, неда тахсы-хас, дах-хас, даг-хас, тагхас дегенни айыртады. Алай демек, тахсы-тахыс деген сёз бурун къарачайча бийлик орунну ангылатыб, элликде, ханлыкъда къайсы тукъум, юйюр, къауум-юзюк тахсы орунлу болса, аны тахсы сёз бла белгилеб, хантурун юйюрню аты мийикде, онглу дараджа болумда тургъанын черте, ол кёзюуде Алан элликде бийлик эттен юйюр асла – хасла болуб, алагъа тахсы-хас, тахсы-ас, дахсас дегенлери ачыкъланады.
Тахсы-ас (дахсас) бийликдеги, оноудагъы асла, хасла, неда тахсы адам десек, бийлик тутхан, ханлыкъ этерик адам болады. Тахсы-ас, тахсы-хас дегенни экинчи магъанасы уа таулу-хас, таулу-ас деб ангылашыргъа да боллукъду. «Хы, сени джанынг ючюн, сени алай олтуруб, кесиме гаган тахсы этиб турлукъма дейд» — деб да айтадыла (халкъ сёз).

Алан эллик тюрк юйюрлени талайы бирикген эллик болгъанды. Анда аланла, хазарла, куманла, булгъарла джашагъандыла, ол себебден ас – хас, ассы ат аладан къайсы къауумдан юйюрню белгилегени, къайсыгъа аталгъаны ачыкъ болмаса да, дахсас – тахсы-ас деген сёз къарачай тилден аталгъаны ачыкъланыб, Алан элликде бийлик этген дахсас – тахсы-ас юйюр Къараджуртда джашагъан къарачай (сибиллан) хазар юйюрню аты болгъаны бизге бек ариу ангылашынады.

Аны бла биргелей Ботай улу Барлыуну джазгъанларында, Къараджуртда джашагъан къарачай хазарлардан бир бёлек юйюрню атын мисалгъа келтирейик: алкъаз – ал-хаз, алкъы-ас, алкъы-хас, къапы-къаз — къапы-хас, къапыкъ-ас, къапыкъ-хаз, айрыкъаз – айры-хас, айрыкъ-ас-хаз-хас, таукъаз – таукъу-ас-хаз-хас. Айрыкъаз бла тахсы-ас да бир юйюрню аты болуб, ол юйюрге кими Алкъы-ас-хаз (алкъы, алдагъы, башчылыкъдагъы деген), кими да Тахсы-ас-хас-хаз дерге боллукъдула. Тюрк тилледе Х, Къ, Гъ тауушла бир-бирин дженгил ауушдургъанларын эсге алсакъ, Ибн Руста джазгъан, ол кёзюудеги Аланиядагъы тёрт алан юйюр дегени, бары да, ол айтханча, аланладан болмай, Ботай улу Барлыу джазгъанча, Алан элликде тёрт къаууму тёрт тюрк юзюкден – хазар, алан, куман, булгар неда сабар юйюрлеринден болуб, Ибн Руста алан сёзню магъанасын ангыламай, алагъа Алан элликде алан бетден къараб, алан юйюрле деб джазгъан болур. Алай а Ибн Руста джазгъан буруннгу юйюрлени монголладан сора туудукъларыдыла, Ботай улу Барлыу Темирленг келгинчи джаза тургъан,  Къараджуртда джашагъан тёрт къарачай-хазар юйюрню – къапыкъазла, таукъазла, айрыкъазла, алкъазла десек да, Ботай улу Барлыу Къарча бла Къарачайгъа къайтханында да, ал-къазла-къасла-алкъы-ас-хасла Ибн Руста дахсасланы кёргюзген джерде Терк суудан аргъы тёрезде джашагъандыла. Къапы-къазла – къапыкъ-асла-хазла-хасла уа Бештау джеринде, Уллу Къарачайда джашагъан къарачай юйюрлени эм онглусу болгъандыла. Таукъазла — таукъу-асла-хасла уа Дженликде, айрыкъазла — айрыкъ-асла-хасланы джурту уа Инджик джеринде Архыз болгъаны да ачыкъды десек, Архыз элни аты айрыкъаз-дан — айры-хаздан айрхаз болуб, ол да артда тюрлениб, айрхаз «Архыз» бола болур деген оюм да келмей къалмайды.

Алай демеклик, энчилеб джашагъан инджик хасла-хазла-асла боладыла. Экинчиден а ІХ ёмюрде Дженликден тюнгерикге кёчген какауузланы тюз атлары да джыйеркъаз – джыйерки-хас-ас болгъанын эсге алсакъ, бюгюнлюкдеги черкес деген сёз да хазар юйюрню атындан аталыб, артда тюрлениб джыйеркъаз-хаз-ас черказ – черкез-с боллугъу хакъды. Какауузла кеслери кетгенликге, аланы аты бла джерге джыйеркъаз – черкъаз-каз-кез-с джери дей, артда алайда джерленнген башха юйюрлеге да ол атны айта, черкес сёз белгили бола, джайыла, кенг орун алыб, Лабадан Терк суугъа дери джашагъан таулуланы атларыча бола, бегий, Эресей Кавказны алыр кёзюулеге уа черкес ат адыг юйюрлени атыча ангылашынады.

Ас, хас, алан деген сёзлени тюрк тилледен энтда бир тюрлюсюне къарайыкъ. Асса, хасса эки тюрлюсю да тынч, джууаш, сабыр деген сёз болуб, ол биз огъары айтхан, таулада джашагъан хазар юйюрге хасса – асса аталыб (мирные) артда ол сёз тюрлениб айтылгъанындан хас – ас болады десек, Теркден бери таулу, чегетли джерледе джашагъан хазар юйюрню белгилеудю деб алсакъ, гюрджю летописде джазылгъанча, асла хазарладандыла дегенни тюзсюндюр кёргюзеди. Алай демек, буруннгу хазарланы Къараджуртда джашагъан бёлегине хаз-хас-хасса-кючлюле, тынчла, сабырла деб аталыб, андан да асса-ас-асий делиб, талай тюрде джазыла, тюрленниги да хакъды.
Экинчиден а, малкъарлылагъа балкъар ас деб айтылгъанны да эсге алсакъ, хасла, асла бек бурундан огъуна таулада джашагъан хазар-булгъар къауумну бирикген бёлегини аты болуб, Ботай улу Барлыу джазар заманнга уа хасла-асла талай джерге юлешиниб джашай, къапыкъаз-с, алкъаз-с, айрыкъаз-с, джыйер-къаз-с болуб белгиленедиле десек тюз болур. Хасланы – асланы къуру хазарладан болуб къалмай, хазар-булгъар къауумдан болурун бегитген балкар-ас деб бир халкъны атын айыртхандан сора да бурунлада Къара-Булгарияны джери Дженликге, Инджикге, Бештаугъа, Малкъаргъа дери джетгенча ангылатады кесини джазгъанында Константин Багрянородный.

Гуннладан джанлай келген аланла да артда Къараджуртда джашагъан хазар-булгар хаслары – аслары бла, сабарла, куманла бла бирге джерлениб, артда уа Къараджуртда Алан эллиги тёрленнгенинде, Аланияны бирлигинде да алагъа хасла-асла-хассала-ассала дей, хасла-асла тышындан келген, тыш джерчиле тюрк тилледе сёлешген тёрт къауумну да алан бетден кёрселе да, хар къауумну энчи аты бла белгилеген болурла. Бюгюнлюкде да Чечен-Ингушетияда бир сууну аты ассады (тынч, сабыр дегенча). Ол суугъа асса деб да бурун алайда джашагъан алкъыасланы (тахсы-ас, тахсы-хас) атындан аталыргъа боллукъду. Къарачайда Хас-аука, Хас-аут, Дагъыстанда Хасау-Юрт эллени атлары да хас-хасса дегенден аталгъаны кимге да тюшюнюклюдю. Неда Хас-Хаджиб, ХІ-чи ёмюрде «Кутадгу билигни» джазгъан Хас-Хаджиб Юсуф Баласагунну аты.
Саудан да хас-асланы аты бла айтылгъан атланы ким да ангыларча деб кёчюрсек, дахсас – дагсы-ас-хас, таучу-хас-ас, джыйеркъаз-с – къыйырдагъы хасла-асла, къапыкъаз-с – ортадагъы хасла-асла, алкъаз-с – алдагъы хасла-асла, таукъаз – таудагъы хасла-асла, айрыкъаз – джаякълагъан хасла-асла.

«Алан» сёзню эркин, эркинли дегенден сора да тюрк тилледе дагыда бир тюрлю магъанысы – дуппурлу, таулу, мийик джерли тюзле дегенни ангылатады, — деб алсакъ, алан болдукъ – эркин болдукъ, ёрюзлендик болады. Алания десек а, дуппурлу, таулу мийик джерли тюзлени джурту болуб ангылашынады. Ол себебден буруннгу Сибилтини Къараджурт джеринде тёрленнген Алан эллиги аланланы аты бла айтылыб аталмай, Къараджуртну джерине кёре аталыб, анда джашагъан бютеу юйюрлени биргелей эллигича болуб ачыкъланады. Алай болмай, къанджайла печенегледен айырылгъандан сора энчилик алыб, энди эркин болдукъ, ёрюзлендик деген тюрде кеслерине аланг-алан деб атаргъа да болдукъдула.

Биз огъары айтхандан ачыкъланнганнга кёре, асла аланланы бир бёлеги болмай, не хазар, неда булгъар-хазар юйюрлени Къараджуртда Алан элликде джашагъан къауумну энчи аты болады, ол себебден ос-осет деген сёз асдан чыкъмай, аллында айтханыбызча, ол сёзню тюрленнгенинден чыгъады. Аны бла къалмай, ос атны кеслерине ала атамай, аны тегейлеге гюрджюле атагъандыла, Оз джеринде джашагъанларын белгилей. Гюрджюле тегейлеге ос атны ас сёзден атасала, аны ос этмей, аслай къоярыкъ эдиле. Алай демеклик, а тауушну О-тауушха тюрлендирген тегей тилни джоругъуду, Хазарланы бир бёлегине асла деб аталгъаны да, аллында айтханыбызча, тёрт сёзню биринден чыгъады деб алсакъ, Ас (соболь) Хас-Ас – онглу, иги, ариу, кючлю, Хасса-Асса — тынч, сабыр, джууаш, Ассиан – бойсунмаз, энчилик, неда ассы – къаугъачы, бойсунукъну сюймеген. Алай а Ботай улу Барлыуну джазгъанына, башхаланы джазгъанларына иги эс бёлсек, кертиси да не Хас – Хаздан, не Ас – Ассиандан чыкъгъаны хакъ болады.

Энди хас-хаз-гас-къаз-ас-къас сёзле бла айтылгъан атланы да эсге алайыкъ:
Къасбот – къас-бот, Къасай — къас-ай, Къастур – къас-тур, Къастуу-гъан – къас-туугъан, Къасбарукъ – къас-барукъ, Къазболат — къаз-болат, Хаста — хас-та, Хастан – хас-тан, Хастур – хас-тур, Хазбатыр — хаз-батыр, Хастуу – хас-туу, Хазболат – хаз-болат, Хастай — хас-тай, хас-ты-ай, Хасты — хас-ты, Асбарукъ – ас-барукъ, Асбатыр – ас-батыр, Астакгу — ас-такгу, Аста — ас-так-гу, Ассалан – ас-салан, ассы-алан, Ассалак — ас-салакъ — ассы-алакъ. Къытайда 6-7-чи ёмюрледе Персия бла Румну тезгюнер хоншусу хазарлагъа кэсаны-касаны юзюгюнден дулгасладыла дейдиле. Дулгас – дул-гас-хас-кас-ас, деулез – деулаз-ас, -кас-хас, -гас, неда дулас-хас-гас-кас, деулез-деулаз-дулаз – дул-хас-кас-гас-ас десек да хазарланы ачыкъланнганын кёребиз.

Хазарияда реформаны кёзюуюнде къозгъалгъан меджюсюнлеге Озамыш хан башчылыкъ этгенини баш чуруму, эуритле, муслиманла, христианла бирликде болургъа сюймей, меджюсюнлеге энчи ханлыкъ айырыуну аны ючюн къабыл кёрюб, ол айыргъан ханлыкъгъа Ёзекил бла Манас къарыу эталмай, Ханукка къаган болгъандан сора аны къаннга бояб, какауузла бла оз-къашыкъайла, огучулла, къабарланы бир бёлеги къачыб, «Кеси халкъын сойгъан Ханукка» деб да аны ючюн айтыла болур, неда Обадий каганны реформасына къаршчы тургъан Къараджуртда Дженлик – Терк суу ортасы тёрезинде меджюсюн хазар юйюрлени къозгъалыууна башчылыкъ этгенлеге къабарла атаб, Озамыш хан къурагъан ханлыкъны Ханукка тай-дырыб, Озамыш ханны ёлтюргенлеринден сора тюнгюнерге къачханлары къутулуб, Сибилтиде къалгъан бёлегине Ханукка каган уллу къыйынлыкъ джетдириб, къырса да, саудан тюб эталгъан болмаз, ол алай болмаса, бизге 15-чи ёмюрге дери белгили болгъан къабарла, Терк суу бла Басхан сууну ортасы тау этекли тюзлеге ие болуб, Къараджуртну къалгъан сибиллан-къарачай юйюрлерича меджюсюнлюкде турмаз эдиле, къабар атларын Къарча къайтыр заманнга дери сакълаб, ол джерге да хоншу къарачай юйюрле къабарланы джерине Къабарты демез эдиле.

Къарачайлыла бюгюнлюкде да бир-бирде мастыкъ-адыг къабартылылагъа буруннгу магъанасын тас этмеген сёз бла къабартей, къабартейле дегенлерин эшитирге боллукъду. — Ей деген сёз къураучу кесек къарачай тилде бойсунукъну ангылатыб, аныкъы, аланыкъы, аны адамы дегенни айыртады. Экинчидена, «ий, бу къабартейле не айланадыла» деген сёз да барды. Эки тюрлюсюн да сюзюб къарасакъ, къабарланы джери Къабартыда джерленнген мастыкъ къачакълагъа къарачайлыла къабарейле демей, къабартейле нек дегендиле десек, мастыкъла келген заманнга къарачай къабарланы Темирленгден сора бийликлери болмай, къазакълыкъ джашаугъа кёчюб джашай, къабарланы джерини аты да, бурунча, Къабарты ат бла айтылыб, къазакъ къабарланы кеслеринден сора да алайда (Къабарты джерде) къыпчакъ юзюгю къыйман, нокъайман юйюрле, мастыкъла да келе келиб ала бла хоншу джерлениб (къабарла, къыйманла, мастыкъла, нокъайманла) (тёрт къаууму джашагъан джерни аты уа, алгъынча, Къабартылай туруб, Къабартыда джашагъан, къабарты джерни адамы, къабарланы джери Къабартыгъа турсунлу тургъан, аны иелигине киргенле дегенлик бла айтылыб, барына да къабартейле деб аталыб, туудукъдан туудукъгъа ол сёз бегиб, белгили орун алыб, артда тёрт къауумдан бийлик ёрюзлюкде мастыкъла болуб, тёрт къауум да бир ат бла, бир халкъча кёрюне, бириге, къабартей сёз мастыкъ тилде къабардейге тюрленеди. Алай болмай, мастыкъла Къабарты сёзню кеслерини тиллеринде эм алгъа Къабартей этиб, тюрлендириб, ол артда Къабардей болуб, 15-чи ёмюрде келген мастыкъ къачакъла, алай бла Къабарты бетден кёрюнюб, Къабарты деген сёз Къабартей Къабардейге тюрлендириледи, Къарачайгъа мастыкъ-адыг тилде Къарашэй дегенча.
Куман, монгол бийликни кёзюуюнде уа бурунгу хазар юзюгю къарачай къабарла джерлери Къабартыда меджюсюнлюкде джашай, Темирленгни аскери Къараджуртха киргенинде уа, кёкюрекли къабарла алагъа да бекгюр къаршчы къобуб, къапыкъаз къарачай хазарлача, тюб болургъа джетиб, къазакълыкъ джашаугъа кёчюб джашай, мастыкъ къачакъла бла къошулуб, алагъа джерлерини атын атаб, ёмюрле узагъында ала бла бир халкъ бетден кёрюнюб, къабар атлары унутулуб, къабарланы джери Къабарты атха кёчюб, хазар юзюгю къарачай къабарланы энчи юйюр джашаулары тауусулуб, бюгюнлюкде мастыкъ къабартыланы ёзгентине къошулгъанларына сёз джокъду.
Буруннгу Хазарияда христианланы къылыкъларын сюзюб ангылар ючюн да, биз огъарында хапарлы болгъан «Какауузла къачхан джылла» дегенибиз кёб затланы ангылатадыла, алай демеклик, буруннгу Хазарияда муслиманнга къайтханланы Халифат бла Хорезм тиллендириб тургъан эселе, христианланы уа Византия кёллендириб, Хазарияны ич ишлерине кёб бузукъ салыб, айрылыкъ чыгъарыб, керексиз илинмеклени къураучу болуб, христиан къауумланы каганлагъа удуб, каганланы дыгъымларына тие тургъанларын Обадий каганны реформасы къурутургъа излеб, анга дери тёзе тургъан каганла, христианланы да ол къылыкъларын сууутургъа таблыкъ бериб, реформагъа къаршчы къабарла хорлагъандан сора, неда Озамыш ханны ханлыгъы тайгъандан сора Византиягъа къулакъ сагъайтхан христиан къауумлагъа къатылгъаны, айтыу хапар болмай, хазарланы историясында ачыкъ айтылады. Христиан диннге къайтхан къачхынчы какауузла да кеслерини эртдеден аллай къылыкъларын къаршчытур ангылаб, уллу къоркъунучну, уллу хата саллыгъын джууаблы кёрюб, кимден да алгъа какаууз юйюрде элмен-бийлеге къуугъун салыб, алагъа бойсуннган къара халкъ да христиан динден толу хапары болмаса да, элмен-бийлени терсликлери бла тиллениб, кеси джерлеринден, джуртларындан узакъгъа тентиреб, къачхынчы боладыла.

Профессор Хабичланы Магомет джазыб белгили эттеннге кёре, Инджик аланларына 8-чи ёмюрню ал джылларында ханлыкъ этген Ытакъ ханны (Итаксны) заманында Инджик Дженлик джерлеринде христиан дин джайылмагъанды. Ёлюкле меджюсюн тейрилик адетле бла асыралгъандыла, Архызда табылгъан, Ытакъ ханны кесини сын ташында джазылгъан, буруннгу тюрк джазма-руника, меджюсюн сёзле толу кёреудюле десек, христиан дин Инджик, Дженлик джерлеринде 8-чи ёмюрден сора джайыла башлаб, ол кёзюуледе Дженлик джеринде джашагъан какауузланы да юйюр элмен бийлери Византия бла байламлы болуб, христиан диннге кеслери къайтыб, юйюрлерин саудан къайтармасала да, бир бёлегине христиан дин джайылыб, Византия бла шохлукъ джюрюте, ол да аланы динни андан ары да джаяргъа, эуритликге, муслиманлыкъгъа, каганлагъа эришли болурча удуб, какауузланы къачханлары аны ючюн да болургъа боллукъду. Не ючюн десек, Византия Итакс каганны заманындан сора ІХ-Х-чу ёмюрледе Инджик, Дженлик джерледе джашагъан сибиллан-тюрк юйюрлени бир къауумуна христиан динни джая тебреген кёзюу болуб, Обадий каган реформасын бардырыб, Ханукка каган аны толу джорукъгъа джыйгъан бегеуюл болуб, реформа христиан динни андан ары джайылыууна тохтауул салыб, какауузла аны ючюн къачаргъа да боллукъдула.

Каганны кимден да алгъа христианлагъа къаршчылыкъ этгени хазарланы историясындан да белгилиди. Ханукка уа христиан динни джайылыууна къаршчы болгъан бла къалмай, клисаларын ойдуруб, кеслерине къуугъунлукъ кюн джетдириб, уллу къатылыкъ этгени да белгилиди. Сосланбек айтыу бла да, Баюр Хасан шатбекни керкмесинден белгили болгъан бла къалмай, ол сабий заманда къарачай къартла Маджардагъы ханыбыз Аппий хан тайгъанлы джети атагъа айландыкъ, деучен эдиле, — дейди.
Аны сюзер ючюн а, Къазакгы уллу Ботай бла Баюр Хасанны Бирке керкмесиндеги сёзлени, халкъда айтылгъан сёзню юч джакълы къараб сюзсек, хазар каганатдан сора аны джеринде куман бийлиги тёрлениб, хазарла алагъа бойсунукъ болгъанлыкъгъа, хазарланы Сибилтини бир бёлегинде (буруннгу Акъаджурт, Къараджурт джерлеринде) ханлыкъ бийликлери сакъланыб, аны арлези буруннгу Малджаран (Маджар-Къала, Прикумск) къаласы болуб, анда эм артдагъы хан Аппий хан ханлыкъ этиб, монголла келиб, Аппий ханны ала тайдыра болурла. Бирке керкмеде Аппий хан джанлай, Гилячда кюеуюне-Гиластаннга келиб, юйдегиси бла алайда джашай, ёлгенди.

Буруннгу сибиллан-хазар юйюрлери – какауузла, оз-къашыкъайла, огучулла, къабарланы бир бёлеги, амалсызлыкъдан ІХ-чу ёмюрде туугъан, джаратылгъан джерлери, джуртлары Сибилтиден кетгенлери бизге белгили болгъаны себебли, аланы хар бирини бурунладан айтылгъан аты бла бюгюнлюкде ала кимле болгъанларын, аллай атла алагъа бурун къалай аталыргъа боллукъ эди дей, ол атланы биз Къарачай тилни сёз къарау джоругъуна таяна, тилибизни буруннгусун, бюгюннгюсюн эсге ала тинтиб кёрейик.

Какаууз деген ат эки сёзден къуралыб, бир атны ангылатханы тюшюнюклюдю десек, алай къуралгъан сёзле-атла къарачай тилде андан сора бармыдыла деген соруугьа джууабха мисаллыкъ этген талай сёз табхан бла къалмай, аллай сёзлени къурау къарачай тилни энчи джорукъларыны бири болгъанын да кёребиз. Болса да, какаууз дегенча, эки сёзден къуралгъан бир къауум атла бла танышайыкъ: как-аууз, аман-аууз, джелма-аууз, ит-аууз, джармааууз, джакга-аууз, гырт-аууз, къала-аууз, къыйыр-аууз, тырны-аууз. Быллай сёзлени бек кёб джазаргъа боллугъу да хакъды. Не айыртханлары кимге да ачыкъды. Алай а какаууз деб нек атагъан болурла десек, анга джууабны да бурунладан Къарачайда джюрюген ат белгилеуню эсге алмайын болмайды, алай демеклик, ким неге ёч болса, анга аны чам ат этиб атагъан адет Къарачайда бюгюнлюкде да джюрюйдю. Ол себебден какауузлагъа какаууз атны буруннгу сибиллан хазар-къарачай юйюрле какны бек сюйгенлери ючюн, как ашаргъа ёч болгъанлары ючюн атагъан болурла дейбиз. Буруннгу сибиллан-хазар-булгъар къарачай юйюрле арпа какны татымлыгъа, ёз тутханнга, дженгил бишген ашарыкъгъа санаб, какны къайсы юйдеги да сюйюб этиучу болгъанды. Алай а какауузла какга къалгъан юйюрледен эсе ёчюрек болуб, хоншу къарачай юйюрле аны эслей, какаузла дей, накъырда, чам эте, артда уа ол чам ат какауузланы туудукъларына энчи ат болуб аталыб къаллыгъы хакъды.

Ол буруннгу къачхынчы какауузланы туудукълары бюгюнлюкде кимледиле, къайда джашайдыла деб тинтсек, буруннгу какауузланы туудукълары какаууз болмай, гагаy-уз ат бла белгили болуб, Тюнайыкъ джеринде (Молдавия бла Румынияда, Болгарияда), дагъыда башха къраллада къауум-къауум бёлюнюб джашагъанларын билебиз.
Сибиллан-хазар къарачай какауузла минг джылдан артыкъны Сибилтиден, Къарачайдан кенгде, бир кесек тюрленсе да, какаууз ат гагаууз болуб, энчи атларын тас этмей, тиллерини ёзегинде хазар-къарачай тамалны сакълаб, Тюнайыкъда башха тюрк юйюрле бла хоншу джашай, ёмюрле узагъында тиллери тюрлене, Тюнайыкъ джери Тюрк (Осман) империясыны ёзгентине кирген заманда уа тюрк тил бла къатлаша, буруннгу сибиллан-хазар какаууз тил гагаууз болуб, (къыз-гыз кёз-гёз, кёл-гёл делиб), тюрлене келиб, уллу тюрлениулени кёзюуюнден ётюб, бюгюннгю къарачай-малкъар, къумукъ тилледен иги огъуна башхалыгъын танытады.

Бурун Сибилтини Къараджурт джеринде джашагъан сибиллан-хазар оз-къашыкъайланы уа Хазариядан Тау артына джанлаб, андан къайры кетиб джерленнгенлери Иранны (Персияны) тюшгюнери болгъанын аллында тюшюнюклю джазгъаныбыз себебли, анга къайтмай, аланы буруннгу атлары оз-къашыкъайны къашыкъай сёзюн тинтсек хайырлы болур деген умут бла сюзебиз. Къашыкъай, Танакъай, Баракай, Мусакай, Джарыкай, Сомакай, Муштукай, Бёрюкай, къысхача айтсакъ а, -кай, къай биринчиден эркелетиу, ийнакълау сёз къураучула болуб, тёрлю кёрюуню ангылатадыла. Экинчиден а гитчеге тёрлю сёз айтырча сёлешиуге мадар береди да, энчи къашыкъай атны -къай кесекни юсю бла юч тюрлюсюн ачыкъларыкъ мисал келтирейик. Биринчиси, къарш- – къаршчы-кай, алай демеклик, къаршчы чыкъгъанчыкъла (хыликке сёзча айтылыб); экинчиси, къашыкъ – къашыкъай, къашыкай, –  къа-шыкълычыкъла, къашыкълыла, къашыкъ этиучючюкле, къашыкъ этген бла джашагъанчыкъла. Ючюнчюсю. Къашыкъай, кеслерин ёчюклю, даулу джюрютгенчикле. Къарачайда бюгюнлюкде да «Алан, сен къашыкай къылыкъны къой», неда «Алан, сен бу къашыкайлыкъны къоймасанг болмаз» –  деген сёзле джюрюйдюле, ол себебден къашыкай, кашкай болуб, тюрлениб, ючюнчю айтханыбыздан чыкъгъан сёз болур дейбиз десек, ол да, биринчисинде айтханыбызча, къаршчы – къаршчы-кай дегенден башланыб айтылырчады. Къашыкайла да, какаууз-гагауузлача, бусагъатда къашыкай делмей, кашкай ат бла айтылыб, ёмюрле узагъында Къарачайдан, Малкъардан кенгде джашай, башха тюрк юйюрлери бла къатлаша, тиллеринде тюрлениу, башхалыкъ орун алгъанды. Аланы асламысы бусагъатда Иранны тюшгеригинде, Фарс провинцияда, Къара-Агъач сууну (Манд суу) тёрезинде джашайды.
Алай бла биз буруннгу Сибилтини историясын тюшюнюклю тинтиб, бизни эрагъа дери джашагъан тинсир –  деулезлени, къонбанланы, аланы туудукълары сибилле, сакгыла, къойма;ла (скифле) кимле болгъанларын ачыкълаб, бизни эрагъа деричин заманны аягъы сюремден бизни эраны 1-2-чи ёмюрлеринде Сибилтиде аланы туудукълары хазар, къойман, булгъар эмда бизни араны 2-чи ёмюрюнде Орта Азияда Арал тенгизни къатында джерледен Сибилтини Донгал джерине кёчюб джерленнген Къанджай ойсарыш аланлары да сибиллан юзюкге саналыб, Сибилтиде беш сибиллан эллиги тёрлениб джашай, гунневарла келиб, Сибилтиде беш сибиллан элликни эллик бийликлери тайдырылыб, ала бары да гунневар эллезини ёзгентине кириб, гунневарладан сора уа Сибилтиде тёрлю бийлик сибил сабарланы къолунда болады.

Уллу Тюрк каганатны заманында уа сибил-хазарла тюркле бла бирге историяда буруннгу къралла арасында белгили болуб, Уллу Тюрк каганат тайгъандан сора уа, Сибилтиде Хазар каганат, Булгъар ханлыгъы, Алан эллиги тёрлениб джашай, Хазар каганат артда бютеу Сибилти джерин бирикдирген бла къалмай, Сибилланияны саудан Хазар эллезни джери этеди.
Энди Къазакъгы уллу Ботай джазыб белгили болгъан буруннгу Хазар эллезинде джерленнген бир къауум юйюр-юзюклени къайсылары къалайда джашаб, ала кимле болуб, къаллай атлары болгъанларын, ала тургъан джерлени эмда ол джерледе сууланы атларын ачыкълаб кёрейик.

                ХАЗАР ЭЛЛЕЗИНДЕ ДЖЕРЛЕННГЕН ЭЛБАСАН ЮЗЮКЛЕ

Аллында айтханыбызча, Акъаджурт тюзгер хазарлары деб Сибилтини Акъаджурт тюзлеринде джашагъан сибил ха-арлагъа айтхандыла. Къараджурт къарачай хазарлары, сабарлары, аланлары, куманлары деб а Дагъыстанда Сулакъ суудан Дженликде Акъ суугъа дери джашагъан сибил-сибиллан юйюрлеге айтхандыла. Джайыкъ, Хора, Адыл, Донгал, Донгарт, Сибилант джерлеринде джашагъан хазарла, куманла, башха тюрк юйюрле да ол джерлени атлары бла белгиленедиле. Булгъарты хазарлары деб а буруннгу Адыл Булгарияны джериндегилеге (Волжская Булгария) айтхандыла. Къыйрымман хазарларына къыйрымманла, кърымлыла, кърым хазарлары, артда уа кърым татарлары дегендиле. Былайда къыйрым – къыйрымман сёзлени сюзсек, къыйрым – къыйырдагы, къыйыр джер, айрымканлы джер дегенден къыйрымман чыгъыб, къыйыр джерчи ат берилген магъананы ангылатханын кёребиз. Артда уа Къыйрым-Кърым, Крым болуб тюрленеди. Къыйраууз хазарланы аты бла къыйраууз, къыйыр-аууз, эм къыйыр джердегиле дегенни ангылатыб, къыйраууз хазарлары боладыла. Эрус хазарлары дегени уа Киев шахар бла Тикгич сууну ортасы джердеги хазарларыдыла. Эрус деген сёзню къарачай тилден ачыкъласакъ, Эр –джигит; сенича эрни ким кёрдю, десе, сенича залимлиги, джигитлиги, батырлыгъы барны ким кёрдю дегенни ангылатады. Ус, услу, усу тутду, усунгу къой, аллай ус не керекди, ол ус, аллай ус игиликге тюбетмез, услу адам кёреем, усу тутду да, усун тутдуруб бир хыны сёлешди деб талай тюрлю айтылгъан ус деген сёзню къарачай тилде тюрлюлери кёбдю. Ус, услу деген эки сёзден къуралгъан эр-ус ат услу –  залим, огъурсуз, къылыкълы, джигит адам, дегенча магъана береди.

Эрус, -русь, рось сёзню алимле бюгюнлюкде да толу ачыкъ эталмагъандыла, алай болур, былай болур деген ишекли умутланы айтхан болмаса. Аланы кими русь сёзню фин, кими да норман (швед) тилледенди дей, финле шведлеге руотсле, русла дейдиле. Норман русла Новгородда сла-вянлагъа келиб бийлик эте, андан аталыб башланады рус деген ат славян юйюрлеге деб бир къаууму да алай айтады. Экинчи къауум а русь норманланы аты тюлдю, Киевден тюшгерик джеринде бурун славянла алайгъа келгинчин алайда джашагъан юйюрню аты русь болуб, аны эллинле (грекле) тюрлендириб джазыб, русну рось этиб, артда ол ат Киев джеринде джерленнген слаянн юйюрлеге аталгъанды, Русь неда рось деб славян юйюр ёмюрде да болмагъанды, Русь атны джюрютген юйюрню джерине славян полянла кёчюб, джерлениб, русь ат алай бла алагъа аталыб, ол да артда Киев Русу болады дейдиле.

Биз оюм этгеннге кёре уа, алайда джашагъан буруннгу хазар юйюр огъурсуз, эр услу, бойсунмаучу къылыкъны джюрюте, Хазар эллезинде алагъа эр ус хазарлары, эр услары барла, каганатха, къаганлагъа бойсунмагъанла, огъурсузла, услула дей, алай аталыб, ол ат артда ала джашагъан буруннгу сибил юзюгю сибилант джерини бёлегине аталыб, алайда суугъа да эрус деб аталыргъа боллукъду.

Эрус сёз тюрлениб, башха тилледе русь, рось боллугъу да хакъды десек, Рось сууну аты да андан аталады. Алай болмай. Рось суу хата салыучу, услу суу болуб, алайда джашагъан хазар юйюр сууну атына эрус атаб, ол ат алайда джерленнген хазарланы белгилер ючюн айтыла туруб, артда ол сёз да джерни, юйюрню атыча айтыла, сёз ючюн, Адыл сууну аты бла Адыл джери, адыл хазарлары, Джайыкъ сууну атындан Джайыкъ джери, джайыкъ хазарлары дегенча десек, эрус ат да сууну аты болуб, бурунлада ол суу къобуб хата салыучу, къылыкълы, огъурсуз, услу болгъаны ючюн аталлыгъы хакъды.

Мисал ючюн деб, Саратов, Волгоград областланы тангюнер тёрезинден Волгагъа акъгъан Еруслан – Эруслан суу эки сёзден къуралыб: эр-ер-ус-лан, «Эр-усу бар суу», «эр услу акъгъан» дегенча неда «усланыб, эр залим болуб», «уллайгъан къылыгъы бар суу», «уллайыб усланнган суу». Эруслан-Руслан деген ат да, бир ишексиз, Эруслан, Еруслан сёзден тюрлениб аталгъанына сёз болмаз, Эрмек-Ермек-Ермак болуб тюрленнгенча.

Буруннгу Сибилант джерни тезгюнер тёрезине, алайда суугъа, хазар юйюрню эрус аты, неда сууну аты болуб, артда къалай тюрлениб эрус, русь, рось боллугъун ачыкъладыкъ. Энди Къарачайда бюгюнлюкде да Россия демей, Эресей деб нек айтадыла, къартланы уа бир къаууму таб Эрусей да дейдиле. Бу эки сёзню илму кёзден эсге алсакъ, Эрусдан Эресей болуб тюрленнгени хакъды десек, къарачайча русь болмай, орус дейдиле да, орус сёз да рус сёзден чыкъмай, эрус, ол да орус дегеннге тюрлениб айтылады. Къыйыб хазарлары деб бурун Киев джеринде джашагъан хазарлагъа айтыла болур десек, къыйыб, къыйыр джердегиле дегенча ангылашынады. Алай болмай, бурун Киев шахарны къургъан хазарла Киевге Къыйып къала (крайняя крепость) атаб, артда кеслерине да аны аты аталыб, къыйыб хазарлары дерге боллукъдула. Ёмюрле узагъында къыйыб сёз башха тилледе кыйив, кыйев, киев болуб тюрленирге да боллукъду.

30 Заказ № 412

Буруннгу хазар тилни бюгюнлюкдеги кыйырымман (къырым), карайым диалектлеринде, къарачайча кюеу деген сёз кыйев, кийев, киев деб айтылады. Аланы эсге алсакъ, биринчиден, «Слово о полку Игореве» повестде Киевни Кыйев болуб джазылгъанын кёребиз. Экинчиден а, Эрус хазарладан бийлени къайсысыны болса да биринчи къызы эрге чыгъыб, къызы бла кюеуюне хазар бий джер юлюш чыгъарыб (ол заманлада аллай адет болгъанды), къызы бла кюеую да алагъа бойсуннган адамлары бла юлюшгю джерлеринде кеслерине къала ишлетиб, атына Къыйыб къала дей, бир къауумла уа Кюйеу-Къыйев-Киев, Киев къаласы деб айта, Киев шахарны аты бурундан алай аталлыгъы хакъды.

Киевге норманланы келгенлерин эсге алсакъ а, кюеу норманладан болуб, (не Аскольд, неда Дир), неда аланы атасы десек, ол кёзюу 8-чи ёмюрню аягъында, 9-чу ёмюрню ал джылларында болады. Славян юйюрледе ол кёзюуде норманланы бийликлери бла Эрус-Къыйып джерине кёчюрюле, хазар Эрусей-Эресей тёрезинде джерлене башлай болурла. Алай бла Эресей джерине кёчген норманла, алагъа бойсунукъ славянла, хазар бийликде эрус хазарлары бла къатлаш джашай туруб, 800-810-чу джыллада Хазарияда не Обадий каганны реформасына дери, неда реформаны заманында, неда реформадан сора Хазар каганатда меджюсюн къабарланы къозгъалыуларыны кёзюуюнде, Сибилант джериндеги эрус хазарла, Хазариядан айырылыб, энчи Эресей-Эрусей ханлыгъын къураб, энчи каганлыкъ ёрюзлюкге джетиб, Эрус хазарлада эресей-хазар бийлик тёрлениб, биз огъары айтханча, кюеу норманлы болуб, хазар-эрусей каган ёлгенден сора, къызы бла кюеую Эрусей каган турунда къалыб, Эресейде каганлыкъ эрус хазарладан норманлагъа 837-839-чу джыллада кёчерли кёзюу болгъанына Къазакгы улу Ботайны «эрус хазарларына эс бёлмей, аланы кери къойду», — деб, Ханукка каганнга уллу гурушха сёзюн айтханы да аны ариу ачыкълайды. Каганлыкъ, бийлик алгъан норманла анга дери алагъа бойсунукъ тургъан славян юйюрледен джумушха деб зор бла Эресей джерине кёзюу-кёзюую бла славянланы кёчюре, норманла Эрусей бийлик бойсунукъ элбасан болурун онгсуна, алай бла славянла да Эресей Хазарияда танг кесек джерлене, 882-чи джыллада уа башха норманлы (швед) Олег Киев шахарны алгъандан сора, Эрус хазар джеринде норман бийлик толу бегиб, бары да норманлагъа бойсунукъ болуб, эрус хазарланы джурту Эрусей-Эресей-Киев, Киев Эрусейи, Эрусу, Русу деб айтылыб (Эрус-ей, Эрес-ей, аффикс -ей къарачай тилде иеликни кёргюзеди, былайда: джер, джурт хазар эрусланыкъы болгъанын), норманла Киев Эрусунда, Русунда хазарла, славянла бла джашай, норманланы бийлиги бла Киев Эрусу бегий, кюч ала, эрус хазарлары бойсунукъ болумгъа тюше, хазарлыкъ седирей, хазарланы аты Эрус, Эрусей, Эресей, Русь болуб, барына да аталыб къалады. Историяда 839-чу джыл сагъынылгъан норман хакан-рус деген ат да хазар Эресей каганладан башланыб, Эрус, Эресей каганы деген сёз хакан-рус болады. Аны экинчи тюрю Эресей-Хазар ханлыгъында хазарла бийлик каганлыкъны кеслерине къайтарырча артда мадар этала болмазла, ол алай болмаса, Аскольд бла Дир 882-чи джылгъа дери бийлик этмез эдиле.

Летописде айтылгъаннга кёре, Новгородну бийи норманлы Хелгу (Олег, шведли), аны бийлигине бойсуннган норманладан, салпин (фин) чудь, мери, веси юйюрледен, славянладан аслам къаугъар джыйыб, Смоленск бла Любеч-ни алыб, андан Киевге атланады. Киевде ол 882-чи джыл Аскольд бла Дирни ёлтюрюб, бийлик турунну алады (сатлыкъла болушуб). Хелгу Киевни алгъынчы огъуна, 839-чу джылда, Ибн Руста, Худуд ал-Аламда бла Гардизини хакан рус деб джазгъанларында, эшта, эрус хазарланы айта болурла десек, ол норманлагъа дери Эрус-хазар, Эрусей ханлыгъын айырыб, анда каганлыкъны башлагъан хазарла болгъанларын ачыкълайдыла. Хазар каганатда да аны ючюн огъуна атаргъа боллукъдула алагъа эрус хазарлары деб, энчилик, айрылыкъ эр-ус чюйрелик бла айырылыб, Хазар эллезине кемчилик джашау салгъан чюйре къылыкъларын онгсунмай.

Хельгу Эресейде Киевни алгъандан сора уа, Киев Эресейде (Русда) бийлик этген норманла да каган атны турсунлу кёрюб, норман, норманланы каганы атны джюрюте тургъанлары да Киев Русда каганлыкъ, биз огъары айтханча, хазарладан башланнганына толу кёреулюк этгени бла биргелей, эрус хазарлары Хазариядан энчи ханлыкъ айырыб, эрус атны алай алгъанларына ишексиз ийнанырча болгъаныбыз бла къалмай, аны халкъны эсинде къалыб, айтыла келгенине Къарачайда бурундан сакъланнган «Алан, сен а керти да Гошдайлай сейирсиндинг» деген сёзню эсге алмай къояргъа болмайды.

30*

Ол сёзню чыкъгъаны джюз джылы тола тургъан Гошдай амма, 1828-чи джылдан сора Къарачайгъа келген оруслуланы биринчи кере кёрюб, аланы сёлешгенлерин ангыламай, сейирсиниб: «Ий, буруннгу Эресейле бизнича сёлешген хапарларын айтыучан эдиле къартла, оруслула да Эресейден келген эселе, къарачайча сёлешмейдиле да!» – дегенди. Бу айтыуну атына халкъ «Гошдайлай» деб атагъанлыкъгъа, ол буруннгудан кёб затны ачыкълаб, илмугъа уллу магъанасы болгъан айтыуду, ангыларгъа сюйген адамгъа.

Хазарияда Обадий каганны реформасы 799-809-чу джыллада болады. Хазарияда меджюсюн къабарланы къозгъалыулары уа 810-820-чи джыллада болады, деб белгиленеди. Эресей (Русь) каганны посоллары Ингельгеймде Людовик корольгъа 839-чу джылда барадыла деген биркени (датаны) алсакъ, Эрус хазарлары, аллында айтханыбызча, Обадийни реформасыны заманында, неда къабарланы къозгъалыуларыны кёзюуюнде таблыкъ тюшюб, аны юсюне эрус хазарланы джери Хазар эллезини къыйыр сюреми болуб, эрус хазар бийле анга дери да аллай умутлу туруб марай, алагъа таб кёзюу чыкъгъанында уа, онгсуннган иннетлерин толгъарыкъ этиб, 839-чу джыл Людовикге баргъан посолла, норманладан болмай, эрус хазарладан болурла деген оюм келеди.
Не ючюн десек, Аскольд бла Дир Эресей каган турунну 839-чу джылда, неда андан алгъа алсала, 882-чи джылда Хельгу Киевни алгъан заманлагъа дери турадыла да, алай болса, ала ханлыкъ бийликни 43-45-46 джылны джюрютюрге керекдиле, ол асыры кёб заман болады каганлыкъда турургъа.

43-45-46 джылны экеуленнге юлешиб, Аскольд бла Дир биргелей бийликни джюрютмей, Дир каганлыкъда биринчи болуб, Аскольд да андан сора каган болса да, 20-23-26 джылны каган болургъа керекди хар бири. Бизге историядан белгили болгъаннга кёре, Хельгу Аскольд бла Дирни бир джылда, бир кёзюуде ёлтюреди, ол себебден 839-чу джылда Людовикге баргъан посолла эрус хазарладан боллукълары хакъды. Алай болмай Эресей (эрус) хазар ханлыгъында норманладан бийлик 860-чы джылда, не анга дери (855), неда андан сора башланса деб алсакъ, 882-чи джылда Хельгу чабхан заманнга дери джылла керти кёреулюкге саналыргъа боллукъдула. Алай демеклик, Аскольд бла Дир 20-22 джылны каганлыкъ турунда боладыла.

860-чы джыл Эресейни (Эрус, Русь) аскери Константинопольгъа чабханларын эсге алсакъ, кертиси да Эрус хазар каганланы эм артдагъысыны къызы Аскольдха эрге чыгъыб, улан туууб, эрус хазар каганны башха туудугъу болмай, Аскольд бла аны къарнашы Дир анга дери Новгородда норман бийледен болуб, кюеу болгъандан сора уа, Эресей Хазариягъа къарнашы бла кёчюб джашай, 856-858-чи джыллагъа Аскольдну къайын атасы хазарлы каган ауушуб, Аскольд бла Дир бир-бирине билек бола, Эресей Хазарияда бийликни джюрюте, хазар къыздан туугъан улан да ол кёзюулеге ёсюб, 864-чу джылда булгарла ёлтюрген Аскольдну уланы эрус-хазар каганны къызындан туугъан болур.

871-чи джыл а Людовик король Василий императоргъа письмосунда норманланы каганын да сагъынады десек а, ол кёзюулеге эрус хазарланы бийлиги унутула, Эресей Хазариягъа кюеулюк бла келген ардакгы норман къауумну аты къралла арасы аренагъа чыгъа, иги белгили бола башлагъан кёзюу болур. 882-чи джыл Киевни Хельгу алады, джазылыугъа кёре да, Хельгуну уланы Игорду. Хельгу 911-чи джылда ёледи. Киевде бийлик туруннга Игорь къалады. Игордан сора Эресейни (Киев Русну) историясында Святослав Игоревични аты белгили болады десек, анга дери норманла хазарла бла, кеслерини юйюрлери бла байламлы болуб, хазар-норман къызлагъа юйлене тургъан эселе, Игорну бийчеси славян юйюрден болуб, Святослав (славян ат) аталыб, Святослав атасындан сора Киевде 965-969-чу джыллагъа дери бийликге къалыб, славянланы Киев Русда тёрлю бола башлауларын славян къыздан туугъан Святослав башлаб, ол да славян къызгъа юйлениб, аны уланы Владимирди.

Ол 981-982-чи джылгъа дери бийликде болады. Алай демеклик, Эрус хазарлары 799-809- неда 810-820-чы джыллада Эресей ханлыгъын къураб, 839 неда 860-чы джыллада уа бийлик норманлагъа кёчюб, Игордан сора уа бийликге славянла ие боладыла. Башхача айтсакъ а, энчилик алгъан эрус хазарланы Эресей ханлыгъыны тёрлениуюн 799-809, неда 810-820-чы джылладан деб алсакъ, норманланы бийлигин да 855-860-чы джылладан башланнганнга санасакъ, эрус хазар каганла Эресей ханлыгъында 45-55-60 джылны каганлыкъ этедиле.

855-860-чы джылладан башлаб а (Аскольд бла Дирден) Игоргъа дери норманлада болады Киев Русда бийлик десек, норманланы бийлиги 855-860-чы джылладан 940-945-чи джыллагъа дери барады. Къысхача айтсакъ, норманла Эресей Киевде 85-90 джылны бийлик этедиле.

Хазариядан айырылыб, эрус хазарланы Эресей ханлыгъы энчилик алыб, эрус хазарла бла норманланы бийлигинде 140-150 джылны туруб, Святослав бла Владимирден бийлик аланы юсю бла (туудукъларыны) 140-150 джылдан сора славянлагъа кёче башлагъан кёчерли кёзюу болады. Киевни гунневарла (гуннла) ишлегендиле, ол аллындан гунневарланы къаласы болгъанды деген айтыу да барды. Аны эсге алсакъ, гунневарла келгинчин (4-чю ёмюрде ала эллез къураргъа дери) бурунладан огъуна алайы, бизни эрагъа деричин заманладан бери сибиллени бир бёлеги сибилантланы джерини тезгюнер тёрези болгъанды (Киев-Днепр, Къара тенгиз, Харьков-Шарукъан Днестр ортасы), Къазакгу улу Ботайны джазгъанындан ангылашыннганнга кёре деб къарасакъ а, Киев шахарны гунневарла келгинчи сибилантла ишлерге да боллукъдула.

Музкъоба джери деб буруннгу сибилле, хазарла Калугадан, Туладан (Отула болургъа керекди буруннгу тюз аты) тюнгюнер, тезгюнер, тангюнер таба, Москва кеси, Москваны къатындагъы джерле, Тверь-Калинин областы, Москвадан Владимир областха дери джерлеге айтылгъаннга ушашлы ачыкъланады. Буруннгу сибилле, сибиллени туудукълары хазарла ол джерлени малчылыкъгъа джазлыкъ, джайлыкъ къонуш этиб, сууукъла тюшгюнчю туруб, къачхы сууукъланы кёзюуюнде уа малчыла къонуш къошларындан тюшгерикде таймаздан джерлениб джашагъан джуртларына (Калуга – Калукга болгъан болур, Отула, Телиорман джерлерине) къайта тургъан болурла. Неда сибиллени, аланы туудукълары хазарланы бир къауумлары бурунладан огъуна Музкъоба джеринде джерлениб джашай, алайыны уллу сууугъу, бузлауугъу болгъаны ючюн бузлауукъ, сууукъ башланнган, сакъланнган, къобхан джер деб атагъанлары хакъ болады.

Музкъоба эки сёзден къуралгъан атды. Муз-буз, бузлауукъ, сууукъ деген сёз. Тюрк тилледе муз да, буз да, мос, мус да дейдиле. Къоба деген сёзню да эки тюрлю магъанасы барды. Къоба муз – буз, муз – буз къоба, башлана тургъан. Муз – буз – бузлауукъла къобхан, къобуучу, тебрениучю джер. Экинчиси уа, къоба – къобу деб сууукъла тохтаулу, къонушу дегенни ангылатады. Молдаван тилде бюгюнлюкде да Москвагъа Москова деледи.

Москва шахарны биринчи болуб ишлетиб башлагъан Владимир Мономахны джашы Юрий Долгорукийди дегенлери тюзмюдю экен? Ол ишлетген къаласына джерни атынмы атады, огъесе, – деб къарасакъ, ёмюрле узагъы джашауда орус тил ол сёзню (Музкъобаны) къалай тюрлендире башлагъан болур? Музкъоба Музкова, андан Мускова (тюрк тилледе бир-бирде муз, буз дегенни орнуна мус, мос, москъа, мускъа, москъалы, мускъалы деб айтылгъаны да болады), артда ол да тюрлениб Москва болгъаны толу хакъды. Юрий Долгорукийни кесини тукъуму да сибиллан-хазар, куман, половез (тюрк) тилледен болуб, Долго-Толгъа-долгорук-толгъарыкъ болур, не ючюн десек, ол сибиллан къыздан туууб, сибиллан-ана анга джаны Тол-гъарыкъ деб, ата джаны уа Юрий деб, артда эки аты да сакъланыб Юрий Толгъарыкъ болуб айтылыб, ол да артда Долгорукийге тюрленнгени хакъды. Къарачай тукъумланы бир къаууму бусагъатда да, орусча джазсала, алай тюрлендириледи. Мисал ючюн: Созарыкъ-ланы – Coзаруков, Кёчерик-ланы – Кечеруков, Байрамукъ-ланы – Байрамуков. Къарачай тилни джорукъларын билмеген адамла, кёчерикни кече-рук, созарыкъны созарук этиб ангылаб, орус сёзден рук, рука къошулуб джазылгъанды деген алджау сандыракъланы джюрютедиле.
Москваны ишлетиб башлагъан керти да Долгорукийди деген айтыу да тамамлы кёрюнмезлик болады десек, биз огъарыда айтханыбызча, хазарладан юзюк теберле (тиверле, тверле, тверцы) бурун Музкъобада джашагъандыла десек, неда сибиллени бир бёлеги деб къарасакъ, Москва Долгорукийге дери сибилланланы къаласы болуб, Долгорукий-Толгъарыкъ (умутуна джетерик, муратына джетерик, этген толгъарыгъына джетди да дейле, этген толгъарыгъына джетсин да дейдиле, этген толгъарыгъынга джет да дейдиле) сибил-хазар, куман бийлени юзюгюнден болуб, атасындан сора бийликни алыб, анга дери ишленнген къаланы ёсдюре, кенгерте, белгили этиб, Долгорукий ишлетгеннге саналыб къалыргъа боллукъду.

Москваны Юрий Долгорукий ишлетирден алгъа, алайда эски къала орун болгъанды деб джазылады «Вокруг Света» журналны 1979-чу джыл, июлну 7-синде чыкъгъан номерини 46-50-чи бетлеринде басмаланнган, «Юность Моск-вы» статьяда да. Андан арысында уа автор, алай бла Музкъобада, эки суу арасы джерде славянла джерлене, аны толу славянландырыу. (славянизация) баргъанды дейди. Алай айтыуну магъанасы да биз этген оюмну ангылатыб, славян юйюрле Музкъоба джеринде артда джерленнген къаууму болуб, славянлагъа дери Музкъоба джеринде буруннгу сибиллан юйюрлени джашагъанлары ачыкъланады. 799-810-820-чы джыллада буруннгу Хазариядан эки ханлыкъ айырылады.

БИРИНЧИСИ. Сибилтини Къараджурт джеринде Озамыш ханны Къарачай-Алан ханлыгъы.
ЭКИНЧИСИ. Хазарияны Сибилант джеринде эрус хазарланы Эрусей-Эресей ханлыгъы тёрленеди. Алай а Къарачай-Алан ханлыгъы Хазар Каганатны арлезине джуукъ джерде болуб, Ханукка каганны заманында тай-дырылады. Эресей ханлыгъы уа Хазар эллезини къыйыр джери болуб, узакълыгъы таблыкъ бериб, кесин сакълаб, бийлик каганлыкъны эрус хазарлары башлаб, 850-860-чи джыллада Эресей ханлыгъында бийлик норманлагъа кёчюб, аладан сора уа 940-950-чи джыллада бийликге славянла турунлу болуб, Эресей ханлыгъыны джашауу узайыб, Киев Русь ат бла историягъа кириб, Балкан булгар ханлыгъында 9-чу ёмюрню аягъына бийлик сибиллан булгарладан славянлагъа кёчюб, артда булгар-славян ханлыгъы джаратылгъанча, Эресей ханлыгъы да юч славян къауумгъа (украинла, орусла, белорусла) тёрлю турукълукъ этиб, къраллыкъ джаратылышына орун айырыуну белгилеб, славян юйюрлеге тангюнер таба джерлеге джерленирге мадар береди.

Огъары айтханларыбызны барын да биргелей эсге алсакъ, реформаны джылларында, андан сора Хазарияда сау ханлыкъла айырылгъан бла къалмай, бирлиги бегиб тургъан уллу хазар халкъ керексиз джерден алты тюрлю къауумгъа юлешиниб, оз-къашыкъайла, къарабашла, къабарла, огучулла, какауузла, эрус хазарлары болуб, энчилик-кесимчилик бла седиреб, аны юсюне да Хазарияны тыш джауларына ол тукъум тюрлениуле таблыкъ бериб, ышанлай, марай турургъа кёллендириб, Хазарияны Джюзен сыйы кюнлерини батарына ал атламлыкъ этеди.

Айыкъ джери (светлая земля) Донг суу, Азау тенгиз, Къара тенгиз ортасы тёрезини буруннгу атыды (бусагъатдагъы Краснодар крайны джери бла Ростов областны Донгдан берги тюшгерик джери). Бурун ол джерледе джашагъан Узабан юзюгю булгарла бла Къонбан юзюгю куманлагъа джерни аты бла айыкъ булгъарлары, айыкъ къойманлары дегендиле.

Дженлик теккин какаууз хазарлары деб а эки Лаба суу къошулгъан джерден (Лабинскеге, Курганскеге дери) Чамлыкъ, Сёнюк, Уруп, Тегин (теккин) сууланы ортасы тёрезге, Инджик джерлиги бла чеклешген уллу джерге Дженлик дегендиле, алайда джашагъан хазар юйюрге уа дженлик-теккин къарачай какауузла (чам атлары болур какаууз) атагъандыла. Къараджуртда къойманлары уа къарачай къойманлары атны джюрютгенлери билдириледи.

Донгал, Донгарт, Сибилант къойманлары уа ол джерлени атлары бла айтылгъанларын кёребиз. Донгарт базынакълары (печенекле) деб да ол кёзюуде Донгарт джеринде джашагъан базынаклагъа айтхандыла. Къараджуртда печенеглеге уа къарачай баджакъла дегендиле.

Акъаджурт базынакъла деб да Акъаджуртда печенеклеге айтхандыла. Къараджуртда джашагъан аланла бла ассымла да къарачай атны джюрютгендиле. Кыпчакла да ол кёзюуледе талай къауумгъа юлешиниб, кыпчакла, кыпчак къыйманла, кыпчак айдыкъла, кыпчак нокъайманла болуб, Хазар эллезини Сибилти джеринде, Джайыкъ, Хора, Адыл, Айыкъ бёлеклери болуб, ол джерледе джерлениб джашагъанлары эмда Айыкъ джеринде куманла, булгъарла, кыпчак айдыкъла бла бирге мастыкъланы (адыгланы) тургъанлары билдириледи. Къазакгу улу Ботайны джазгъанындан биз ангылагъаннга кёре, буруннгу куманла бла кыпчакланы бир юзюк этиб кёргюзген алджау сёзле, кыпчак къыйманла бла къонбан къойманланы (историяда команла, куманла, половезле дейдиле) башха болгъанларын айырмай, къойман, къыйман юзюк-юйюр атланы бир сёзча, бир юзюкню атыча кёрюб ангылагъандан чыкъгъанды аллай джангылыч.

Ногъайлыланы Сибилтиге (Кавказгъа) келиулерин да историяда Алтын-Орданы джылларындан белгилеб кёргюзюу да тюз болмагъаны ачыкъланады. Алай демеклик, ала бурунладан огъуна Хазар эллезинде нокъайман ат бла бел-гили джашай, артда нокъайман-нокъай-ногъай болуб тюрленнгенин кёребиз. Неда нокъай – ногъай, нокъайман деб эки тюрлю айтыла, нокъайман къалыб, нокъай – ногъай ат сакъланнганды.

Донгарт джеринде джерленнген дуккурла деб а, эшта, угор юзюкню къайсы болса да бир бёлегине айтыла болур. Музкъоба джеринде джерленнген салпин суу обурлары бла Музкъоба къыйрангу салпинлери дегени Музкъобаны тангюнеринде, Музкъобаны тангюнер къыйырында джашагъан салпин-фин юзюгюнден юйюрлени буруннгу хазарча атлары болур. Къарачайда суу обурланы хапарлары бурунладан бери айтылыб, аланы сууда джюзерге усталыкъларын, суу бла келиб хата салгъанларыны юсюнден, суу алыргъа баргъан тиширыуланы урлаб кетиучю къылыкълары болуб, къоркъунуч салыб тургъанлары ол айтыулада да ачыкъланады. Музкъоба тюнгерик мырдакълары деб а славян юйюрлени ачыкълайды дерчады. Къыйрауз дакгула буруннгу Тюнайыкъ дакладан юйюрню аты болур. Эрус джеринде джерленнген мырдакгы къачымлары да, эшта, биз огъары ачыкълагъан эрус хазарланы джерине джанлай келген Эрусейде – Эресейде биринчи славян юйюрледен къауумгъа айтылгъаны хакъды. Донгарт джериндеги догъурлары ya огур – угорладыла дерге боллукъду. Къараджуртда джерленнген парсыкъ араммейикле, парсыкъ тюйегейле дегени уа бир ишексиз да тегейлилени, дюгерлени юсюнденди.

Парс, перс, фарс сёзле бары да Персия (Иран) дегенни ангылатыб, буруннгу перслени, парсланы, парсыкъланы атларыды. Парсыкъ – пасыкъ деген а парс юзюкденди, парсладанды деб ангылашады. Къарачайда бюгюнлюкде да «парсыкъдан, пасыкъдан туугъан парсыкъ, пасыкъ тегейли парсыкълыгъын этди» — деб, эки тюрлю айтылгъан сёзню къартла айтыучандыла. Неда хатачы, камсык сабийге чамлансала, «уу парсыкъ, пасыкъ къылыгы бар парсыкъ, кёремисе сен аны ол парсыкъ – пасыкъ къылыкъ хатасын» – дейдиле.

Араммейикле иран юзюкден болгъанлары историяда ачыкъ айтылады, алай а алагъа араммейикле демей, арамейле дейдиле. Буруннгу арамейле — араммейикле бизни эрагъа деричин ёмюрледе Иранны тюнгюнер джеринде джашагъандыла. Буруннгу Персия уллу кърал болуб тёрленнгинчин, арамейле айтылгъан, белгили юзюк болгъандыла. Бизни эрагъа деричин 6-чы ёмюрде Персияны къраллыгъы тёрленнгенден сора уа, персле мидийле бла арамейлени энчилик джашауларын тайдырыб, Персиягъа къошадыла.
Бир ишексиз да, арамейле перслени ёчюкген къылыкъларын ушатмай, не ол кёзюуде, неда артда юйюр-юйюрге юлешиниб, таблыгъына кёре, кими Орта Азиягъа, кими уа буруннгу элладаны Гитче Азияда тёрезине джанлай болур. Алай а Гитче Азия джери да артда Персиягъа къошулгъанында, гитчеазий арамейлери биягъы перследен кери кёче, Тау артына келиб джерлениб, джашай туруб, Тау артында ала тургъан джер хазар, перс, араб, албан, византий къаугъаланы къайгъылы тёрези болуб, арамейле Сибилтини Къараджурт джерине кёчюб, Къараджуртну Оз джеринде сибиллан-къарачай юйюрлени ортасында джерленирге боллукъдула. Парсыкъланы экинчи къаууму тюегейле (тегейле) уа къайдан келдиле деген сорунчха джууаб излеб табар ючюн да алгъа алагъа тюегей (тегей) атны къалай аталгъанын ачыкъларгъа керекбиз. Тегей деген сёзню къарачай тилде буруннгу магъанасы тюе караванны ашырыучу ёзюрле, тюе караванны ашыргъан сакълауулла дегенни ангылатханды. Къарачайда уа бюгюнлюкде да тегей – тегей-ли, дюгер – дюгерли деб, эки башха ат бла белгилейдиле. Ол себебден бурунладан огъуна дюгерлеге тегей – тегейли демей, энчи ат бла таныгъанлары хакъ болады.

Тегей деген а тюегей сёзню тюрленнгенинден чыгъады дегенликге, буруннгу эллин (грек) юйюрлени бирини аты да тегей болгъаны себебли, аны эсге алмай къояргъа боллукъ тюлдю. Къазакгу улу Ботайны джазгъаны ангылатханнга кёре, Къараджурт парсыкъланы эки къаууму да парсыкъ юзюкден болгъанлыкъгъа, бири буруннгу арамейледен (дюгерле), экинчиси уа парсыкъ тюегейле боладыла. Тегей тилде тюегей тегейлеге иран — иронла (иранла) дейдиле десек, буруннгу Персия Сибилтиде Хазариягъа джюрюген тюе караванларына Тау артындан Сибилтиге ётер тау ауушлу джерни къоркъунучлугъа санаб, алайдан караванлары Оз джерине, Хазариягъа хыянатсыз озар ючюн, Оз джеринде (Терк Башында) къонуш къураб, алайгъа адамларын юйдегилери бла джерлендириб, ала да терк ауушдан ётерик перс караванланы ауушдан ары ётюб, тюбеб ашыра, ауушдан бери ётдюре, Малджараннга сатыугъа ашыра, алайда джашай, ол къонушда туудукъла ёсе, хоншу сибиллан, алан юйюрле аланы туудукъларына аталарыны къуллукъларына кёре тюегейле деб аталыры да хакъды. Бурун караванланы аскер джыйынла ашырыучу болуб тургъаны да кертиди. Оз Джеринде къонуш къургъан тюегейле алагъа дери алайда джерленнген арамейле бла къазанлаша, ала бла биригиб къалмасала да, башхаладан эсе арамейлени кеслерине эт-джен кёрюб, джууукъсунуб, болса да хар бири кесича джашай, джууукълукълары болгъанча, башхалыкълары айрылыкъ тутуб, саудюгерлик бла джашагъан тюегейле арамейледен эсе онглу бола, арамейлени онгсузгъа санай, къыса, джерлерине джайыла, ирон атны джюрюте, арамейле уа, биз аллында айтханча, тюегейледен къарачай-малкъар аш-дюгер – дюгерлеге кёче, туудукъдан туудукъгъа арамей-араммеик атлары унутулуб, къарачай-малкъар дюгерледе дюгер боладыла. Алай болмай, арамейи, тегейи да арабла Персиягъа, Византиягъа чабхан заманлада аладан джанлаб, Гитче Азияда Византияны тёрезинде джерлениб, алайда эллин юйюрю тегейле бла джашай, эллин тегейле аланы христиан диннге къайтарыб, тегей ат христиан диннге къайтхандан сора арамейлени, иронланы христиан атларыча айтылыб, Хазария бла Араб халифатны, Византияны ортасындагъы илинмеклени кёзюуюнде Византияны тангюнер тёрези халифатха къошулуб, христиан арамей, ирон тегейле муслиманлыкъдан джанлай, Тау артына келиб, алайда да табулу джерленалмай, Хазариягъа кёчюб, Къараджуртну Оз джеринде оз-къашыкъайланы джеринде, ала кетгенден сора сибиллан юйюрле бла хоншулаш джерленирге да боллукъдула. Неда 8-чи ёмюрде Византия Хазарияда аланы юсю бла христиан динни джаяр умутлу болуб, христиан тегей иронла бла арамейлени Хазариягъа кёчерлерин табу кёрюб кёчюрюрге да боллукъду.

Бу биз айтхан гипотезаланы къайсы тюрлюсюн алыб, къалай сюзсек да, тюегей, тегей, ирон атла тегейлеге къалай аталгъанын ачыкълау, тегей иронла бла арамей дюгерлени историяларын тюзюуюн билир ючюн керти кёзден къараллыкъ эм баш соруннатды.
Тегейле, дюгерле скифлени, сарматланы юзюгюнден аланланы туура туудукъларыдыла деген сорунчха къарайыкъ. Биринчиден, скифлени саудан иран тиллиле этген оюм терс болгъанына Къазакгу улу Ботайны джазгъаны толу кёреудю. Не ючюн десек, скифле иран тиллиле болмай, узабанланы, деулезлени, къонбанланы туудукълары болуб, Сибилтиде, бютеу Сибилланияда (Карпатлагъа дери) джашай, Азиядан сарматла келиб (иран тиллиле), ала бир бёлек заманнга дери белгили тёрде туруб, тюрк тилли сибиллан юйюрлени ичинде алай дженгил къуруб, тауусулуб кетмез эдиле, неда уллу тюрк дуниясына бурхулукъ этмеселе. Не уа тегейле бла дюгерле сарматладан, аланладан болсала, тегейлеге ирон (иран) ат ёмюрде да аталлыкъ тюл эди.
Аталгъанны къой, ирон деген сёзден хапарлары да болмаз эди. Сарматла ирон-иран тилли юйюрлеге саналгъанлыкъгъа, сарматла тезгюнер Азияда джашагъандыла, аланы заманында иран деген сёз белгили орун алмагъанды. Ол себебден минг джылланы узагъында сарматлагъа ол сёз (ат) джюрюб, сакъланыб, артда тегейлеге иран деб аталыр мадар да боллугъу хакъ тюлдю. Сёз аланланы юсюнден барса уа, аланланы таза тюрк юзюкден болгъаны, тинсир къанджай (къытайча Яньцай) юзюгю ойсарышланы туудукъларыдыла. Бируни аланланы тиллери печенег-хорезмий тилденди деб джазгъанын бютеу аланлагъа айтылгъанча кёредиле. Алай а ол да тюз тюлдю дегенибиз аны ючюндю, Къанджай ойсарыш аланланы кёбюсю бизни эраны экинчи ёмюрюнде огъуна Сибилтиге кёчюб бошагъандыла.

Аланла Сибилтини Донгал джерине кёче келген кёзюулеринде ала биргелерине къайсы болса да бир иран тилли юйюрню къоша келирге боллукъдула деген учхара оюмну айтыргъа да боллукъду. Алай а ол къошула келген иран тилли джангыз юйюрню Сибилтиде ёмюрле узагъы къатышыу-лада сакъланныгъы, неда анга ирон деб айтыллыгы хакъ болмайды. Аланланы Орта Азияда Хорезмге джууукъ джерде къалгъан бёлегине айта болур Бируни, аланланы тиллери печенег-хорезмий тилденди деб. Анга ийнаныргъа боллукъду, не ючюн десек, печенегле 7-чи ёмюрде Сибилтиге кёчгюнчюн Хорезм бла хоншу джашагъандыла. Аны бла къалмай, аланланы Орта Азияда къалгъан бёлеги, эшта, печенегле бла къалгъанлары аладан айырылмай, аланы бирлигинде боладыла десек, ол аланлагъа печенег аланлары дерге керекбиз. Бируни айтхан печенег-хорезмий тилли аланла, печенег тилден болмай, биригиуде джашау джоллары ачыкъланыб, аланланы иран тилли хорезмий юйюр бла къатлаша, печенеглеге бойсунукъ туруулары белгиленеди. Ол алай эсе, аланланы тиллери печенег-хорезмий тилден болмай, алан-хорезмий тилденди.

Экинчи ёмюрде Сибилтиге кёчген аланланы биргесине, огъары айтханыбызча, иран тилли юйюр кёчюб, кесин сакълаб, Оз джеринде джерленеди деб алсакъ, неда печенегле Сибилтиге келген кёзюуледе (7-8-чи ёмюрледе), Бируни джазгъанча, песенег-хорезмий тилли аланла эки къауум болуб, тюрк-алан, иран-хорезмийликге юлешиниб, печенеглени ёзгентинде Сибилтиге келиб, ол юйюр кесин иран юзюкге санаб, ирон деген ат бирине аталыб, дюгер экинчисине аталыб джюрютюрлери да хакъ болмайды, не ючюн десек, иран – ирон сёз (ат) тюшгюнерде иран юйюрню аты болуб чыкъгъан сёздю. Экинчиден а, Азияда, Орта Азияда джерленнген иран тилли юйюрле кеслерине иран, ирон дерча белгили атны джюрютмегендиле, ала хар бири кесини энчи аты бла джашагъанды. Ол кёзюуледе алагъа иран – ирон ат аталырча, иран тилли юйюрлени аллай бирикген къраллыкълары да болмагъанды.

Иран тилли-юйюрле эртдегил бурунладан огъуна белгили болгъанлыкъгъа, перслени биринчи къраллыкъ къураулары бизни эрагъа деричин заманны 6-чы ёмюрюнден башланыб, уллу парс эллези тёрлениб, бизни эрагъа дери 330-чу джыллада уа эллезик юнериги, ёрюзлюгю тайышады. Ол себебден иран (перс – парс) ат иран юйюрлени барына джайылыб аталыб, белгили болурча болум да болмагъанды. Алай бла тегейле, дюгерле аланланы туура туудукъларыдыла деб чыкъгъан алджау айтыуну базымлы аргументге санау, джалгъан историяны туудургъан кёзбау къараулукъ болуб, тегейлилени, дюгерлени керти историяларын тюзюуюнлю тинтмеу болгъан бла къалмай, керексиз джалгъан история къурау дыгаласды.

Аны бла биргелей, джекден джууукъ келмеген къанджай аланланы алагъа (тегейге, дюгерге) тунач этген оюм Сибилтиде индо-европеизмни иелик бийлигин излеген иннетни бегитиу бла чыгъыб, Миллер тамызгъан отчукъну табусунуб, Абаевни кёрюгю юрюб чыгъаргъан тютюню болгъанын ачыкъ кёребиз. Тегейлени, дюгерлени историясына тюз къарар ючюн, оз-къашыкайла кетиб, аланы джерине Оз тёрезинде тегей, дюгер къауумла джерлениб, оз сёз ос дегеннге тюрлениб, тегей – иронлагъа артда джерни аты бла оз – ос-осетин – Осетия тюрлери кеч чыгъа тургъан атладыла. Араммейиклеге уа къарачай-малкъар юйюрледен къауумну атындан дюгер, Дюгерия, (Дигория) аталгъаны ачыкъ хакъ болады.

Къарачай-малкъар тилге кирген бир бёлек иран тилли сёзлени да тегей тилни юсю бла келгеннге санау тюз тюлдю, нек десек, ол сёзле тегей, дюгер тилле иран тилли юйюрледен айырылыб, энчи тиллеге саналгъынчын, бурунладан огъуна орун алгъанларына ишек джокъду къарачай-малкъар тилде. Башхача айтсакъ, сибиллени, гунневарланы эпохаларындан, Хазар эллезини ёмюрлерине деричин десек тюзсюндюр болур.

Аланы сибиллан-къарачай-малкъар тилде орун алыулары, алай бла, бурунладан башланыб, тюрк-иран тилли юйюрлени ёмюрлени узагъы джашауларында хоншу турууларындан, тюрк тилли сёзле иран тиллеге, иран тилли сёзле да тюрк тиллеге алай орун алыб киргендиле. Къысхача айтсакъ, мингар джылланы процессинде кире келгендиле.

Тегей, дюгер тилледеги сибиллан-къарачай-малкъар сёзле уа тегей – иронла бла дюгерле Сибилтиге келиб джерленнгенлеринден башлаб, буруннгу сибиллан-къараджурт къарачай-малкъар-къумукъ юйюрлени арасында къонушланыб джашагъанлары себебли, къарачай-малкъар тилден сёзле тегей, дюгер тилледе иги танг кесек орун алгъанлары бюгюнлюкде ачыкъ хакъ болады. Аны бла биргелей, тегей, дюгер тилледе башха тюрк тилледен сёзле да орун алгъанлары белгиленеди.

Биринчиден ала (тегей, дюгер) Сибилтиге келгинчи, экинчиден а татар-ногъай ордаланы бийлигини заманында дерчады. Ол сёзле бары да хоншу джашау бла кирген сёзле болуб къалмай, дюгерлеге сибиллан-къарачай-малкъар, къумукъ юйюрледен, ногъай, татар къауумладан талай тукъум къошулгъаныны юсю бла да баргъан процесследиле. Артыкъсыз да сибиллан-къарачай-малкъар аштю – ашдюгерле келиб джерлениб, дюгер атны алгъан арамейиклени алайда (Дюгерияда-Дигорияда) къарачай-малкъар юйюрледен къауумла джашай бирлешгенлерини юсю бла дюгерледе сибилланизм (къарачай-малкъаризм) асламлыкъ этеди.

Биз аллында айтханыбызча, уллу Хазар эллезини, уллу хазар халкъыны джарсыу чеге башлаулары дин-кесенник чурум бла чыгъыб, къауумлагъа юлешине, ХІ-чи ёмюрде уа Хазарияны уллайгъан бегеуюл бирлик юнериги тауусула, аны юсю бла дагъыда абына, къарыусуз бола, тыш тушманлары ёчюге, XI-чи ёмюрню 50-54-чю джылларына хазарла, Хазарияны бютеу сибиллан элбасаны куманланы бийлигине бойсуннганына, ол джарсыу хазар халкъгъа Ханукка каганны оюмсузлукъ, аяусузлукъ этгенинден башланыб чыкъгъан хата болгъанына, Хазарияны аны юсю бла кемчилик чеге, абыныб джоюлгъанына, куманланы бийлигинде джашай, хазар халкъ онгсузлана, бирлиги тауусулуб, Бату ханнга азыкъ болуб, кем болгъанына, дагъыда абыныб Темирленгни ассылыгъын чегиб, аны бла да кемликге джетгенине Къазакгу улу Ботайны анга къыйынлаша джазгъан ажым сёзлери бизге ётген ёмюрлени кёб тахсасын ачыб, Хазар эллезини уллайгъан джарыкъ кюню къалай бата, джукълана баргъанын толу кёреулю ангылатады.

                БУШУУЛУ ЁТГЕН ЁМЮРЛЕ

Ботай улу Барлыуну китабыны экинчи сорукатын сюзерни аллы бла биз ХІ-чи ёмюрню ортасы сюремден башлаб Хазария куман бийликге бойсуннганын джазгъаныбызны аллында огъуна белгили этсек да, энтда куманланы юсюнден Къазакгу улу Ботайны джазгъаны бла башха алимлени историяда айтханларына къараб кёрейик.

Къазакгу улу Ботай куманланы (къойманланы, команланы, половезлени) бизни эрагъа деричин огъуна Сибилтиде деулез сибилле, узабан булгъарла бла бирге тинсир юзюгю къонбанладан джаратылыб, къойман эллигин къураб джашагъанларын ачыкълайды. Алимле уа куманланы историяда къыпчакъла бла печенеглени бирикгенлеринден джаратылгъаннга санайдыла. Аллай айтыуну керти болмагъанын Къазакгу улуну джазгъаны бигитген бла къалмай, ол алимлени кеслерини джазгъанлары огъуна айыртады. Алай демеклик, буруннгу Алтайдан Иртышха дери джерлениб джашагъан Кюйеджик юзюгю кыпчакла ол кёзюуледе Орта Азияда Сыр-Дарьяны къатындагъы джерледе джерленнген Кюейджик юзюгю печенегле бла биригиб, бир халкъ болуб, куман халкъын къурасала, кыпчакла, печенегле (баджакла, баджанакла, базынакла), къангюйле буруннгу энчи, ол кёзюуледен атлары бла, алай бирикгенден сора историяда къыпчакъ, печенег болуб белгили орун алмай, бары да биргелей куман ат бла айтыллыкъ эдиле. Экинчиден а, Хазар эллезинде куманла, печенегле, кыпчакъла хар бири кесини энчи айрым аты бла джазылгъанын кёребиз.

Печенегле уа эки тюрлю къауумгъа юлешиниб, хазар, тюрк печенегле атланы джюрютюб белгиленедиле. Хазар печенегле Сибилтиде, тюрк печенегле Донгарт джеринден Сибилант джерине дери джерленнгендиле. Печенеглени эки къаууму да тюнгюнерге Хазар эллезини джерине 8-чи ёмюрде кёче келедиле. Ол кёзюуледе уа куманла Хазар эллезини Сибилти, Донгарт, Сибиллант джерлеринде, печенегле келгинчин, Къазакгу улу Ботай джазгъанча, бек бурунладан огъуна бёлек юйюрлеге юлешиниб джашагъан-лары да историягъа белгили болгъан хакъды.

Къыпчакъла да тангюнерде къыпчакъ джеринде джашагъан бла къалмай, печенегледен сора 8-9-чу ёмюрледе Сибилтиге дери джерлеге кёче, джерлене, артда талай къауумгъа бёлюнюб, Хазар эллезини Сибилти джеринде джерленнгенлери хакъды десек, печенегле бла кыпчакла бир халкъ болуб, биригиб, куман къалай болдула деген тюшюнюксюз оюм, ким да айтырча баямланыб, аны терс, алджау сёз болуб айтылгъанын ачыкъ ангылатады. Печенегле Сибилтиге, Сибилант, Донгарт джерлерине, къыпчакъла Сибилтиге кёчюб джерленнгенлеринде, куманла, хазарла, булгарла, аланла бла хоншу джашауларында, бары да бир тилли тюрк юзюкден болгъанлары себебли, орталарында байлам болуб, бир-бирлери бла бирлеше, бир эллезге сыйыннганлары да хакъды, алай а аланы хар бири кесича энчиликде джашагъанды, бусагъатда къарачай-малкъар, къумукъ, ногъай тургъанча.

ХІ-чи ёмюрде уа Хазар эллезинде бийлик юнерик куманлагъа кёчгенинде, огъары айтылгъан процесс сибиллан элликлени ортасында алай уллу орун алмагъаны да историядан ариу ангылашынады. Аны бла къалмай печенегле, къыпчакъла биригиб куманла болсала, аланы тиллеринде да хазна башхалыкъ боллукъ тюл эди. Къарачай алимлени ол тиллени тинтиуден ишлери, «Кодекс Куманикус» сёзлюк куман, печенег, къыпчакъ тилле бары да тюрк тилледен болуб, бир-бири бла иги танг келишгенликге, орталарында башхалыкъ да иги танг кесек айрылыкъны кёргюзеди.

31 Заказ № 412
Алай демеклик, ала куман, печенег, къыпчакъ тиллеге юлешинедиле. Бир къауум алимле уа тюрк тилледе, артыкъсыз да къарачай-малкъар, къумукъ тилле бла буруннгу къыпчакъ тилдеги бирча сёзлени кеслерине таянчакъ кёреу этиб, аны аргументликге санаб, тюркологиядан терен хапарлары болмай, илмуда кёб сандыракъ сёзлени джюрютюб, уллу алджаулу джангылычланы айтыб, къарачай-малкъар, къумукъ халкъланы историясына джалгъан къара ауаннгы атыб, тюзюн ангыламай, ангыласала да, тюзюн айтмай, не болса да деген сермеу бла керексиз, оюмсуз ишлери бла илмуда кесине тёрлю, ёрлю орун алыб, айтханлары да керти болгъанча татымлы белгилениб, сейир, селен историялары бар къарачай-малкъар, къумукъ халкъланы историясына аны бла учхара тамал салынады.

Аллай кёз бла къарасакъ, тюрк тилле бары да хазна къалмай, (чуваш, якут тиллени айтмасакъ) бир-бири бла 70-80% келишедиле. Тилледе аллай келишиулени къауумлаб, хар къауумну да диалектлеге бёлюб, бир тилге санагъан джорукъла да бардыла. Анга мисалгъа бюгюнлюкде Сибилтиде джашагъан тёрт тюрк халкъны (къарачай-малкъар, къумукъ, ногъай, тюркмен) тилини бир-бири бла келишиуюн алыб къарасакъ, тёрт тилге саналгъанны бир тилге санар ючюн, тёрт къауумгъа бёлюб, аны да диалектлерин белгилеб, бир литература тилге бурур ючюн алай кёб зат керек болмазлыгъын кёребиз. Алай демек, бир бёлек сёзню тюрлендириб айтылгъаны тюзетилиб, бир къауум букваланы (дж-й-я, ч-ш, ш-с, б-м болуб тюрленниклери болмаса, ёзге уллу айрылыкъ джокъду. Джаш – яш, джыл – йыл, барабыз – барамыз, таш – тас, къарачай – къарашай, баргъан – бараяткъан дегенча сёзле).

Сибилтиде буруннгу беш сибиллан тюрк эллиги бир джерде джашай, биз огъары айтханча, хар сибиллан эллик аллындан энчилик тута, тиллеринде бир кесек башхалыкъ бола келсе да, артда сибиллан элликлери бир къраллыкъ халкъча Хазар эллезине биригиб, беш сибиллан элликни ортасында уллу башхалыкъ болмай, хазар тил бирикдириучю кърал тиллик этиб, ол барына да бирча ана тилге саналыб, 400-500 джылны узагъына беш сибиллан эллик тилле, сибил (хазар, сабар) тил бла биригиб, сибил тил да аланы бирикдириб, сибил-хазар тил сибиллан-хазар тил болуб, бурунладан огъуна деменгили бай, онглу тиллени бирине саналыб тургъанын, биз бюгюнлюкде сибиллан-ха-зарланы туура туудугъу – къарачай-малкъар халкъны деу, деуер, деменгили тили анга толу кёреулюк болгъанын кёребиз.

Ол буруннгу уллу къраллыгъы бар халкъны деменгили, бай, кескин, тауушлу сейир тилинден болгъаны ачыкъды, юйюрлюкню тили болмай. Аны бла биргелей къарачай-малкъар тил бурунладан (Хазар эллезини заманындын бери) тауланы ышыгъында болуб, буруннгу сибиллан-хазар тилни таппа-тазалай сакълагъаны да хакъ болады.
Сибиллан-хазар тил беш сибиллан элликни (сибил-хазар-сабар, куман, булгъар, алан) тили болуб, куман, алан, булгъар тилле сибил-хазар-сабар тилни диалектлерича биригиб, къауумлагъа юлешиниб, сибиллан-хазар (къарачай-малкъар, къумукъ) тил Хазарияны къраллыкъ тили болады десек, джангылыч болмаз. Ол себебден куманла бийлик алгъандан сора джазылгъан «Кодекс Куманикус» сёзлюкде тилге куман тил демей, сибиллан-хазар-куман тил десек тюз болур. Аны бла биргелей Къазакгу улу Ботай печенегле бла къыпчакъланы сибиллан элликлеге къошмайды. Печенегле бла къыпчакъла сибиллан элликледен болмасала да, 8-9-чу ёмюрледен бери ала Сибилтиде, Хазар эллезинче, бютеу Сибилланияда джашагъанлары себебли, сибиллан-ха-зар куман тил бла къысха байламлы болгъанларын эсге алсакъ, аланы да сибиллан тилге санаргъа боллукъду. Ала сибиллан тил бла тюгел бирликге кирмеселе да, сибиллан тил бла биргелей процессде болгъандыла.

ХІ-чю ёмюрню 50-54-чю джылларындан сора куманла Хазарияда, бютеу сибиллан джеринде бийликни алгъанларына Къазакгу улу Ботайны джазгъаныны тюзлюгюн белгилеген, анга деменгили аргументлик этген Марко Полону китабыды. Марко Поло 13-14-чю ёмюрледе джашагъанды. Ол кёб заманны джер-суу, кёре, джолоучулукъда бола, татар-монгол бийликни кёзюуюнде тюрк ханлыкъланы, алада джашагъан элбасан юйюрлени, дагъыда дунияда ёзге къралланы, юйюрлени юсюнден джазгъанды. Аны китабыны 227-чи бетинде татарланы биринчи ханы Саин-ханны юсюнден джаза, ол (Саин-хан) Эресейни, Команияны, Аланияны, Лакны, Менгиарны, Зични, Гучияны, Хазарияны алгъанын айта, ол аланы алгъынчын, ала бары да Команияныкъы болгъандыла дегени Къазакъгу улу Ботайны джазгъанын, биз айтхан оюмну толу бегитген кёреудю.

31*

Алай демеклик, анга дери, бурунладан огъуна Хазар эллезинде джашагъан Къонбан къойманла уллу бийлик алыб, Куман империясыны тёрленнгенин кёребиз.
ХІ-чи ёмюрде куман бийликни куманланы къайсы къаууму башлагъан болур десек а, сибилант-днепр-донгарт куманлары биригиб, анга дери аланы, бютеу Хазар эллезини тынгыларын кёзюу-кёзюую бла буза тургъан Донгартдагъы печенегле бла гузланы ууатыб, куман бийликни тёрлене тебреую Сибилант-Днепр-Донгарт джерлеринде башланыб, куманла андан сора кеслерин ёрлю кёрюб, Хазар каганатны да тозурагъанын эслеб, артда бютеу Хазар эллезини тёрезинде, Хазариягъа бойсуннган элликлени джеринде Куманланы бийлиги тёр алыб, эки джюз джыллыкъ куман бийлик алай бегиген болур дерчады.

Куманланы бийлиги Сибилант-Днепр-Донгарт джерледен башланмаса, Куманияны арлези Шарухан (Шарукъан – Харьков шахарны джери) шахарда болмаз эди, неда ол алай болмай, куманланы бийликге биригиулери Хазар эллезини Сибилтиде куманларындан башланса, Куманияны арлези Шаруханда болмай, Хазарияны Сибилтиде шахарларыны биринде, неден да алгъа Хазарияны ол кёзюудеги арлези Итил (Астрахань) шахарда, андан къалса уа Донда, Акъаджуртда, Айыкъ джеринде, Къараджуртда боллукъ эди. Не уа 1054-чю джыл куманланы ханы Болуш хан (аскерине) половезлеге башчылыкъ этиб, Киев Русха (Эресейге) алай къысха келиб къалмаз эди, куманланы биригиулери Сибилант-Днепр, Донгарт джерледе башланыб, куманланы арлези Шаруханда болмаса, деген оюмла, гипотезала болмай, хакъсуннган аргументликни кёргюзедиле. Аны бла къалмай, 17 джылдан артыкъны татар-монгол бийликни Европагъа джибермей, алагъа беджен бекгичлик болуб тургъан, джыллыгъы келген деуер Каттиан хан (Котян) амалсыз болуб тюнгюнерге джанлагъанында да, биз огъары айтхан джерледен кетгенди.
Алай бла, Хазария Х-чу ёмюрде огъуна историяны аренасындан тас болуб, джутулуб, хазарланы халкълыгъы да къалмай тайышхандыла деген алджау, оюмсуз сёзлени тутхучсуз болгъанлары ачыкъланыб, Марко Полону джазгъаны Хазарияны ХІІ-ХІІІ-чю ёмюрледе да сау-саламат джашаб, Куман империягъа бойсунуб тургъанын ариу ангылатады. Ол себебден Хазария Х-чу ёмюрде огъай эсенг, XIII-чю ёмюрде татар-монгол бийлик башланнгынчын, 1050-1054-чю джылладан бери куманланы бийлигинде турса да, ол алгъыннгы уллулукъ юнеригинден кери болса да, Сибилтиде, Кърым джеринде бурунча къраллыкъ аты сакъланыб, бютеу Сибиллан джеринде бийлик тёр алгъан куманлагъа бойсунуб, бир бёлек гитче ханлыкъгъа юлешиниб, ханлыкъ атлары джангы айырылгъан хар ханлыкъ джерлерине кёре аталгъанын Къазакгу улу Ботай, Ханукка каганны кеси халкъына этген къатылыгъына джарсыуун айта, Хазар эллезини бир бёлеги тёрезинде тёрленнген Озамыш ханны Къараджуртда Къарачай-Алан эллигини элбасаны къарачай огучул, къабар хазарланы, къарачай оз-къашыкай хазарланы, Дженлик теккин къарачай какауз хазарланы, Джайыкъ, Хора къарабаш хазарларын динлени юсю бла даулу къатылыкъ этиб къырыб, узакъ къачыргъанын ангылата, Озамыш ханны Эллез-Джурт къаласында ханджаранда ёлтюртгенин, Эрус хазарланы каганлыкъларына эс бёлмей къойгъанын джаза, амалсыз болуб, туугъан хазар джуртларындан къарачай огучул, къарачай къабарланы бир бёлегини, къарачай оз-къашыкъайланы, Дженлик-теккин къарачай какаузланы, къарабаш хазарланы кери кетгенлери бла Хазар эллезини абына башлагъанын билдире, андан арысында Хазар эллези тозураб, куманлагъа бойсунуб, талай хагантур ханлыкъгъа юлешиниб, Адыл-Джайыкъ хазар хан-лыгъы, Аппий ханны Акъаджурт бла Къараджурт джеринде Малджаран хакантур ханлыгъы, Айыкъ Хазар ханлыгъы, Къыйрым, Къыйрауз хазар ханлыгъы тёрленнгенин джазады.

Ол ханлыкъла бары да Хазариядан бёлюннгенлери ючюн атлары хазар ханлыкъла болуб, буруннгу Хазар эллезини аты бла барына да биргелей Хазария деб айтылыб, татарла, монголла келгинчин сакъланадыла деген оюмну хакъ болгьанына, мен Сосланбекден джазыб алгъан, Къарачайны джа-шауун белгилеген, къарачай халкъны буруннгу историясына календарлыкъ этген Баюр Хасан шатбекни Бирке керкмесине (датасына) къарайыкъ:





КЪАРАЧАЙНЫ ДЖАШАУУНДАН БИРКЕ КЕР;;;

1. Къарачайны ал буруннгусу сибилле – сибил нартла боладыла.
2. Уллу ханлыкъ бийлиги Хаджар-Хандан башланады.
3. Какаузла къачхан джылла (799-809, неда 810-820-чы джылла, оз-къашыкайланы, къарабашланы, огучулланы, къабарланы бир бёлегини кетгенлери да ол кёзюуледе болады дерчады).
4. Озамыш хан къарачай джамагъатны айыргъанлы онеки джашау ётдю. (Онэки ёмюр, 800-810, 820-чы джылла, Къарачай-Алан ханлыкъны кёзюую).
5. Ханукка гаганны (ханны, каганны) Озамыш ханны тайдыргъаны (840-850-чи джылла болурла).
6. Малджаранда (Маджарда) ханыбыз Апий хан тайгъанлы джети атагъа айландыкъ (ХІІІ-чю ёмюр, татар-монгол бийликни башланнганы, джети ата – джети ёмюр дегенни ангылатады).
7. Къарчаны къайтханы. (Къарачайгъа къайтханы 15-чи ёмюрню ал джыллары).


Къарачайны алты кере чачылгъаныны Бирке керкмеси

1. Обадий гаганны кёзюуюнде. (799 - 809 неда 810 820-чы джылла).
2. Ханукка гаганны кёзюуюнде. (840 – 850-чи джылла. Озамыш хандан сора).
3. Элбоюкъ гаганны кёзюуюнде: (1050 - 1054 — 1060-чы джылла болурла, андан сора Хазария гитче ханлыкълагъа бёлюнюб, Куманиягъа бойсунукъ турады).
4. Аппий хандан сора. (Татар-монгол бийликни кёзюую).
5. Темир асхакъ келген кёзюуде. (1397-чи джыл).
6. Къарчадан сора чачылгъаны. (Кърым ханла, къызыл-бекле, мастыкъла, къалмукъла, Къарачайгъа чабыуул салыб, къарачайлыланы къауум-къауум этиб сюрюб, къоратыб, сатыб, джегиб тургъанлары, 16-чы ёмюрню аягъындан башлаб, 18-чи ёмюрню ортасы сюремге деричин джылла).

Анга да 1943-чю джыл кёчгенин къошсакъ, джетинчи кере чачылады.

ХІ-чи ёмюрню 54-чю джылларына деричин огъуна Хазария ич, тыш джаулары бла кюреше, бийлик юнерик къарыуу тайыша, Итилге дери джери Хорезмни бийлигине киреди. Къалгъан джеринде куман бийлик орналса да, Хазарияны Сибилти, Кърым-Къыйрауз джерлеринде тёрт гитче хазар ханлыгъы белгилениб, монголла келгинчи джашай, ала келгенден сора уа, Кърым ханлыгъындан къалгъанларыны тайышханларын кёребиз.
Артда ол ханлыкъланы джерлерин анга дери да Сибилтиде, сибилланла бла хоншу джашай джерленнген огузла, кыпчакъла иелеб, бийлик къыпчакъ къыйманлагъа кёче башлаб, сибилланла (хазарла, куманла, аланла) бойсунукъ болумгъа тюшедиле. Хазар каганатны заманында сибиллан элликлени элбасанлары джерлени атлары бла белгилениб, бёлекликде джашагъан эселе, каганатдан сора уа Алтын-Ордада ала ууакъ атауул юйюрлеге юлешиниб, энчи юйюр атла джюрютгенлерин сюзер ючюн, Къапыкъаз, Алкъаз, Таукъаз, Уллуюзюк болуб юлешиннгенлерин кёребиз. Ол тукъум бёлек бёлюнюб ат аталыу сибиллан юзюк-юйюрлерине бирлигин сакъларгъа чырмау болуб, кёб айрылыкъ салыб тургъанды. Ол себебден Сибилтини Акъаджурт, Адыл, Джайыкъ, Хора, Донгал, Айыкъ джерлеринде джашагъан сибиллан хазарла, куманла, аланла къыпчакълагъа, огъузлагъа къошулуб, ала бла бирликде бола, къыпчакъ бетден кёрюнюб, энчиликлери тайдырылады.

Къараджуртда къарачай хазарла, куманла, аланла уа тау этекледе, таулу джерледе, таулада джашай, татар-монгол бийликге бойсунсала да, юйюр-юйюрге юлешиниб, джангы юйюрле къураб, Дженликден Сулакъгъа дери джерлениб, Темирленгни къаугъасы башланнгынчы бир джаякълаб, меджюсюнлюк-энчилик болумда джашагъанлары ариу ачыкъланады.

Болса да Къазакгу улу Ботай, Ботай улу Барлыу джазгъаннга кёре, тюзгер хазарла, куманла, къыпчакъла, баджакла да хар бири энчи юзюк-юйюр атларын сакъларгъа кюрешиб, энчи атларын джюрютгенлерин ангылайбыз.

Къараджурт къарачай хазарла, куманла, аланла ол уллу тюрлениуледен таулада бир джаякълаб къала, буруннгу сибиллан-хазар тилни тазалыгъын сакълай, меджюсюнлюкде джашай, къарачай-малкъар, къумукъ халкълагъа туура тунач болгъандыла.

Къараджурт (къарачай хазарла-аланла-куманла) сибилланла алай бла, ХІІІ-чу ёмюрде Аппий ханны ханлыгъы тайгъандан сора Ассиан гаганлыгъы тёрлениб, Темирленнге дери андан энчилиги болуб, андан сора да Къарча Бирсил Къарачай элликни къурагъан заманнга дери къарачай юйюрлени ханлыкъ-къраллыкъ турун бирликлери болмай, юзюк-юйюрлюк болумда джашайдыла. ХІ-чи ёмюрден башлаб куманлагъа бойсунукъда тургъан уллу хазар халкъы ХІІІ-чю ёмюрню биринчи джарымындан сора гитче хан-лыкъларындан да айырылыб, керти тарбууун абыныугъа тюшюб, энчилик джашау джангыдан къозгъалыб, Ассияния тёрленсе да, ол артда бушуулу тауусула, джараланыб, ёмюрлери ачыу чекгенден озмай, татар-монгол бийлиги сибиллан (хазар, куман, алан) халкъны талаб, анга джетмеген къыйынлыкъ къалмай, тоналыб, сюрюлюб, сатылыб, азгъынлыкъ кёрюб, ийинч унугъууда кечине тургъанлай, Темирленгни ассылыкъ азабы башланыб, сибилланланы (хазарланы, куманланы, аланланы) Сибилтиден Гитче Ази-ягъа, Орта Азиягъа, Къаракъорумгъа, Къашгъар, Къомул джерлерине дери сюрдюрюб, сатдырыб, Сибилтиде, Сибилланияда къалгъаны да Алтын-Орда бийликде седирей, Арал тенгизден Хора джерине дери, Къазандан Поль-шагъа, Венгриягъа, Балканнга дери чачылыб, уллу сибиллан-хазар халкъы, уллу сибиллан-хазар тил (къарачай-малкъар тил) джерсиз, иесиз, хансыз болуб, азма кюнюн чегиб, сатыла, чачыла, ашала, тышына сюрюлгени уа узбек, уйгъур, тюркмен, къазах, татар, къаракъалпакъ, иран, араб, орус, украин, румын, молдаван, болгар, венгр, поляк, латыш, литва, афган, тюрк бет-ден кёрюне, Кавказда да гюрджю, азербайджан, абхаз, мастыкъ, тегей, чечен, юнгюш, дагъыстан юйюрлеге къошула, къыйынлыкъны чегинде инджий, амалсыз болумгъа тюшюб, ала бла бир халкъ да бола, энчиликлери тайыша, уллу бёгек тиллери ол тиллеге байлыкъ юлюш къошуб, башха миллетлик къурайдыла. Ол себебден десек, чюйре болмаз, огъары айтылгъан халкъланы бюгюннгю тиллеринде деменгили орун алгъан буруннгу тюрк сёзле, сибил-сибиллан-хазар тилледен болуб, къайгылы ёмюрлени узагъында хар тюрлю тилде хар тюрлю тюрлениб, башхаракъ айтылсала да, башха тиллеге да уллу тюрлениулени чыгъарыб, алагъа байым бергендиле деу.

Къарачай-малкъар тил а таулада буруннгу сибил нарт-сибиллан тилни таза сакълаб, ол да бюгюннгю тюрк тиллени буруннгусуну эм таза тамалы болады.
Уллу Хазария тауусулгъандан сора бир халкъны (сибиллан-хазарланы) туудукълары, огъары айтханыбызча, талай къауумгъа юлешиниб, кими башха халкъланы къураугъа къошулуб, кими уа башха тюрк юйюрле бла бириге, тюрк халкъланы ёзгентине къошулуб, кими да (азы) энчи юйюр атны, джерини атын сакълаб джюрюте, бир-биринден кери ыхдырылыб, бирликде джашарча байламлары болмай, ёмюрле узагъында узакъ джерли джерлениб, хар бири (Къарачай-Малкъар, Къумукъ, Къарайым, Какауз, Къыйырымман, Оз-Къашыкай – Кашкай) кесича ёсе, ёмюр ашыра, орталарында бираз башхалыкъ чыгъыб, тил тюрлениу алса да, бюгюнлюкде да орталарында башхалыкъдан эсе бирчалыкъ уллуду, бир халкъны тунач тамаллыгъын ариу сакълагъанды.
Къазакгу улу Ботай акка да кесини джазгъанында хазар халкъы ол тукъум чачылыб, ууакъланыб абыннганына къыйынлаша, оюмсуз Ханукка каганнга, бийлик алгъан куманлагъа, аланы юсю бла Бату ханнга, Темирленнге табалау гурушхасын аны ючюн айтады десек, тюз болур. Буруннгу хазарланы аты бла Кавказда къой эсенг, Орта Азияда, Афганистанда, Пакистанда, Иранда талай джерни, элни, тауну атлары аталгъаны огъуна хазар халкъны ёмюрле узагъында талай джерге чачылгъанын ачыкълайды.

Джерледен, элледен озуб, Афганистанда сау бир халкъны атына хазар деб аталмаса да, хазарей атын сюзюб къарасакъ, Ботай улу Барлыуну Къарчаны юсюнден джазгъаны бизни эсибизни кёб затха сагъатайды. Хазарейле (ха-зар-ей) деген а хазарлагъа бойсуннганла, аланыкъыла, аланы эркинлигинде джашагъан адамла, алада турсунукъла, алагъа турсуннгула дегенни ангылатады къарачай-малкъар тилде, ол себебден Афганистанда джашагъан хазарейле Сибилтиде хазарланы бийлигинде турукъгъан юйюр болуб, Темирленнгни къаугъасыны заманында Орта Азиягъа сюрюлген хазарла бла бирге хазарейлени да сюрюб, анда ала хазарей атны джюрюте сакълаб, неда Темирленг ары сюрдюрген хазарланы аслам бёлеги Афганистанда хазарейле джашагъан джерде джерлениб, эки къаууму да (хазарла бла хазарейде) бир тукъумлу джашай, сюрюлюб баргъан хазарла эс джыйгъандан сора хазарей юйюрге бийлик эте, алагъа бойсунукъ юйюрге хазарла, башха хоншу юйюрле хазарей, хазарейле атаб (бизникиле деб), хазарейле да ол атны джюрюте, хазарей болурлары хакъды. Алагъа хазарей атай тургъан хазарла Орта Азияны ханлыкъларында тюрк юйюрге саналыб, башха тюрк юйюрле бла байламлы джашай, бириге, энчи хазар аты унутулуб, ёмюрле узагъында джангы юйюрлеге бёлюнюб, башха атла аталыб, джангы аталгъан атлары бла белгилениб, хазарлыкъ атлары унутуллугъу да хакъды. Ол хазарла Орта Азияда хазар тилни сакълай, башха тюрк юйюрлени тиллери бла бираз тюрлениб, узбек, уйгъур, тюркмен, къаракъалпакъ халкъланы бир къауум бёлеги болуб къошула, бюгюнлюкде ол тиллени къауумуна диалектлик тюрде къошулуб, ол тилледе эсге алынмай тургъаны да ариу ачыкъланады. Анга кёреулюк этген хакъсунмала кёбдюле, аланы биз артда джазарыкъ ишибизде ачыкъ сюзерикбиз.

Биз огъары хазарейлени юсюнден айтханча болум адыгледе да болгъанды. Алай демеклик, буруннгу Айыкъ джериндеги къыпчакъ юзюгю айдыкъланы бийлигинде джашагъан мастыкъла (адыгей, черкес, къабарты) кеслерини мастыкъ тунач атларын сакъламай, алагъа бийлик этген айдыкъланы атларын джюрюте, айдыкъла мастыкълагъа айдыкейле дей, ол ат да артда эки тюрлю сёзню къураб, бири айдыкъ – айдыкей, экинчиси адыг – адыгей болуб аталады. Аны бла къалмай, буруннгу къыпчакъ айдыкъланы тиллеринде тюрк тилледе болгъан ч тауушну орнуна Ш таууш айтылгъаны себебли, бюгюнлюкдеги адыг тилледе Ш таууш, бир ишексиз да, къыпчакъ айдыкъладан кёчюб, адыг тиллени тюрлендире, аланы тилде Ш таууш алай бла орун алгъан болур деген оюмну айтырча эс бёлдюргени бла къалмай, тинтилсе, ол оюмну хакълыгъы бегирине ишек джокъду.

ЁМЮРЛЕ УЗАГЪЫ ДЖАШАУДА
КЪАРАЧАЙЛЫЛАГЪА АТАЛГЪАН АТЛА

І. Сибилле (бал бетли, уллу, токъ адамла дегенден).
2. Сибилланла (сибилликге бирикгенле).
3. Хазарла (хорланмазлыкъла, сынгар кюч джетмезликле).
4. Сабарла – савиарла (кючлюле, уллу сирекле дегенден).
5. Къойманла – куманла – команла (джууаш туруб, тебгенле, къаджыкъмаз джууашла).
6. Аланла (эркинлиле), Асла (энчилик айырыб, къаршчы тургъанла).
7. Ассианла – (бойсунмазла, энчи эркинликлерин джюрютгенле).
8. Къарачайлыла (таулула, тау джерлени, сууланы камланы адамлары деген)
9. Къарачай хазарла, куманла, аланла (къарачай ассианлыкъгъа бирикгенле).
10. Къараджурла — къарацурла (къараджуртчула дегенден).
11. Къарча (Къарчаны халкъы дегенден).
12. Карасейаг – (къарачай ассиан дегенден).
13. Къарачай тюркле
14. Таулу татарла.
15. Къарачай татарла, къарачай къапыкъазла (капыказла).

                СЁЗЛЮК БИЛИКГИР.

Багъалы окъуучум, къарачай халкъны Къарчагъа дери, Къарчаны заманында, Къарчадан сонгра джашауундан бизни терен хапарлы этген Къазакгы улу Ботайны, Ботай улу Барлыуну, Бантау Толгун чаушюгюрню джазгъанлары историябызгъа эм багъалы болгъан документледиле. Ол джа-зылгъанла бла танышыр, шагъырей болур ючюн, аланы окъугъан хар адам, къыйналмай, кеси окъугъан бла ангылар деген умут бла Къазакгу улу Ботайны, Ботай улу Барлыуну, Бантау Толгун чаушюгюрню джазгъанларыны талай сёзю бюгюннгю къарачай-малкъар тилде ачыкъ ангылашынмагъаны себебли, ол сёзлени магъаналарын ангылатырыкъ сёзлюк окъуучугъа болушур деген оюм бла джазылгъан сёзлюкдю. Къазакгу улу Ботайны, Ботай улу Барлыуну эмда Бантау Толгун чаушюгюрню джазгъанларыны биликгир сорукатларын талай кере окъуб, тинтиб, тюз ангылай болурма деген сёзюмю кёчюре, бу сёзлюк алай бла джарашдырылгъанды. Тюз кёчюрген болурма деб ышаныб-ма. Окъуучум менден эсе ол сёзлеге башха, тюз магъана табыб ангылатса, анга бек разыма. Экинчиден, ол сёзлени талайын мындан ары джазарыкъ ишимде хайырланныгъым, ол сёзле къарачай-малкъар тилде, алгъынча, бюгюнлюкде да орун алырларын амалсыз кереклиге санаб джазама. Къазакгу улу Ботайны, Ботай улу Барлыуну, Бантау Толгун чаушюгюрню джазгъанларындан буруннгу къарачай-малкъар (сибиллан-хазар) тилни сёзлерини магъанасын ангылатхан сёзлюк (493-чю бетте къара).


                СЁЗЛЮК

Аджым – ажым
Адыл суу – мелхум суу, халал, тынч деген магъанада, Волганы эски
къарачай-малкъарча аты
Азийтархан – Астрахань (буруннгу къарачайча аты)
азматур – къоркъуб, саз болуб къалтырагъан
азмалаб – азгъын, мишау болуб
азман суууду – азгын болду, суууду
азмыч, аз-мыч – азланы, азийлени ханы, акъыллы, обур деген магъанада
азым болду – ачытхан къыйынлыкъ болду
Айа джер – Уллу Къарачайда Къобан ёзенни буруннгу аты
Айелик – бурун къарачайда ай Тейрисини аты
айдыкълар – айдыкъла (кипчак юзюк)
айнасында – айында
айна – ай
айын – айына, ачыкъ тюрсюн
айны айыгъы – айны джарыгъы
айрыкъазла – бурун Архызда джашагъан къарачай хазарладан юйюрню аты
Айыкъ – джарыкъ (светлый; Краснодар крайны джерини буруннгу аты)
акгы – акъсыл, акъчыкъ, акъ джюзлю
Акъаджер – къонбан юзюкден бир юйюрню джерини буруннгу аты.
Акъаджурт – Волга суудан Азов тенгизге дери джерни аты
Акъкъайа – Къарачайда эм узун созулгъан къаяны аты
Акъсуу – Белая сууну буруннгу къарачай аты.
алайыр – алгъанын
алгъайып – алыб
Алкъазла – бурун Терк суу бойнунда джашагъан къарачай хазарладан бир юйюрню аты
аллеуюк – биринчи, башлаучу, эм алгъа баргъан
алсыман – джыйылгъан, алыннган
алсырлады – ачды, джазыб башлады
Алтыуйукъ къала – Адиюх къала
Алты-ёгюз – Кубина элни джерини буруннгу аты
Алхан-Джурт – Терк сууну бойнунда Бойранкызны къаласы
алчадакъ – къайда да алчы, неде да алчы
алырсан – алырса, алырсан
анай – амма, анай
анар – поэма маталлы джыр, джигитликге, сюймекликге этиледи
ангылауукь – ангылар ючюн, эсде тутар сёз
аннан теки — чынг алгъа, андан сора
ант секен – ант аманат
араб бокка – capx
арабчелик – арабча, арабчалыкъ (араб)
Аркъатюз – Шимал Кавказда сыртлы джерлени буруннгу аты
арлез – ара, орта, орталыкъ, ёрюз, ёрюзлюк, баш, башур, аралыкъ
арман – джан борбайы, джан хырыуу
Арнауут – арнауут (албан юзюк)
Арпачай – Рапачай, Арпачай (Архызда сууну аты)
Арты-оз – Казбек таудан тау артына озгъан джер, оз джери
Арты-Къабарты – Моздокну къатында джерлени аты
аскъарып – айырыб
аслангюр –аслан келлю (аслангир)
асмусланды – тейриге ол дунияда адам болду
ассиан – энчилиги бар, толу бойсунмаз эллик
ассалез – каганатда, ханлыкъда, элликде халкъны оноууну баш органы, къралда каганны, ханны, элмендерни энчилик юнеригини органы
асуран – багылгъан, асыралгъан, семиз асынды Тейри (Аллах) ёлюкню къабыл кёрдю
Аттуркъай – Адурхай (Къарчаны тенги)
ашыран – ашырыр болуб, ашырлыкъ болуб
баджакла – печенегле, печенег къарачайланы аты
баджаран – деменгили, этимли, джигит
базымта – ёзен, Мзымта суу (ёзен). Къара тенгиз джагъасында
базму – печенеглени аты, бызынгы, бызыннгылы (баджанак)
базынак – ангы тамалы, ангы базымы
базсек болдум – кеси кесиме базарча болдум
базантур – кесине базыннган, базымлы
байран – кёллендириучю
байлайып – байлагъанлай
балын – бал бетли джюзю бар адам
Барлыу – Къарчаны къайын атасы, биринчи къатынындан, Ботайны джашы
барман – адамны джюрютген тин чархы
баргъайып – барыб
басгюр – таукел атламлы
Басханыкъ – Басханчы, Басханукъ
Басынты – асыралды, бастырылды
башгюр – онглу, акыллы
башур – алчы, эм алчы, алчылыкъда алчы
башлыгъын – башнясын (къараууллукъ этген, Къарча тёбеде, Архызда
дегенча)
башку – башчы (аскер бёлекни башчысы)
бегем – бек къаты къысыб, тутуб (къылычын)
бегеуюл – бегимли
бектур – уллу сакълыгъы, беклиги болгъан (принципли)
бекгюр – кючлю, бек кючлю
белинджик – бел-тартма, ингичге, кючлю, тикгич бел
берик – сан тёнгек (сабий анасыны къарнында джаратылыб башлагъан
кезюую)
бешинник – бешинчи
Бештау къапысы — Кавказ тауланы эшиги, Бештау эшиги
бешмастыкъ кесек – беш адыг кесек
бёгекгюр – бёгек, кёлленнген адам
Бёленджер – буруннгу хазар шахарны аты
бёлен – бешик джырча багъалы, бешигим, татлы джерим
бёлюсюнеп – бёлюб, юлешип
бийменледе – бийледе (бийлик джюрютгенледе)
бийменлик – бийлик, бийлени бийлиги
биллеуюк – билир ючюн, билим алыр ючюн
билдирек – хапарлы этерик адам (ташатын)
биликгир – джазылгъан историяны билиу
билик – мемуар; эсге тюшюрюуле; эсде къалыб джазылгъан история
билгейип – билиб, билген эди
биринник – биринчи
бирсил – бирикген, бирлешген, бирсилленнген
бойран – уллу, мазаллы (величественный)
болатлы – къурчлу
Болуш таула – Алтай тауланы буруннгу аты
болгъасып – болуб, барыб
боласарын – боллугъун
болушгу – болуша билген
болгъайып – болуб
Борангюр келейир – боранлатыб келиб
боран учар – ышанлаб сюрсе боран учургъан, боранлаб
Ботай – Барлыуну атасыны аты
Будууан – Будиян (Къарчаны тенгини аты)
Булгъарла – буруннгу деулю сибил азийлени бир белегини аты
бунзак – аманат алыу (адам, заложник)
бунда – мында, мунда
буруннак – буруннгу, бурунда, бурун
бурхузюклер – бурхузюклер (хазар юзюкню аты)
буруннгу бурумма – дуния джарыгы тин
Бухар – Бухара
Готла – буруннгу герман юзюк
гунмукъ – къумукъ, бир хазар юзюкню буруннгу аты
гунневар – гуннланы кеслерича буруннгу атлары
гуннар – къарабашлар – бусагъатдагъы Красновосток эл болгъан джерде бурун джашагъан хазар юзюкню аты
Гуннар къала – Суворовка стансе болгъан джерде буруннгу къарачай хазарла джашагъан къаланы аты
гюрджю – кёлленник, кёлленир деген магъанада
гюр – таукеллик берген тин, кёл
дакгула – бусагъатдагъы Румынияны джеринде джашагъан буруннгу
дак юзюк (даки)
дебекгюр – деменгили; джюрекли, ачыулу, тебгени къыйын
дерикседи – деди да
деригин – айтылгъанны джазыу
деуер – деулюгю, эрлиги бар кючлю адам
деусыртан – кенг джауорунлу, уллу, деу сыртлы адам
деулез – деулю азла, азийле, асла, хазсийле, хас, хасла, хасарла (кючлю), хассыла, ассыла
деуер болдум – уллу, джигит болдум
деуджик болдум – деуджик болуб, аякъ юсюне миндим
дикгич – дикгич, тиккич (кючлю, деменгили)
Донгарты – Дон сууну ол джаны джерле, буруннгу къарачайча аты
Донгалты – Дон сууну аллы джерле, бу джаны тюзле
досугъум – джан, джашау берген тансыгъым, тенгим, досум
Дюбнебур – Днепр сууну буруннгу аты
джазырлар – джазылгъанла
джазмар – историяны джазылгъаны
Джайыкъ суу – Урал сууну буруннгу къарачайча аты
Джайыкты – Волга суу бла Урал сууну ортасы джерни аты
джайыр – онглу, уллу билимли бол, кенг кере билирча
джамына, джамынар – аскерчини джукъа, дженгил джамчысы
джанта – аманат, джюкге берилген адам (заложник)
джаначакь – джан берген, джан ачхан, къурагъан
джанелик – джан джаратхан Тейриси
джан кёллезик – джан тутуругъу, джан хырыуу, джанын сакълагъан хырыуу
джарау – къууанырча хайырлы иш
джарыкъсып – джарыкъ болуб
джасыл – толу джашнагъан джыл
джашур – джаш адамчыкъ (юноша)
джашайыр – джашагъан, джашарыкъ
джашакгы – эра, он минг джылны аты, бир джашау
джелеу – азабда къутхаргъан, болушлукъ берген джакъчы
джелмезик – джел-джел эте, джел-джел этген
Дженлик – Лабада джерлени буруннгу къарачайча аты, Уллу Лабаны
дженгки – багъалы, эм багъалы, буруннгу багъалысы
джерек – адам инсанны юзюгю
джермез – джерчилик, джерчиликни юсюнден
джерлик – джерлери (местность)
джерекген – джерленнген
Джеркли – Элтаркъач элни джерини буруннгу аты
джёреим – сыйлы алгъышлагъа тенг болгъун
джолугьайып – тюбеб, джолугъуб
джолукгур – джолугъур
джолукъгъа – джолугъургъа
джорукъат – закон, джорукъ, оноу буюргъан (китабха джазыб)
джыран – джырчы, джыр этиучю
джыйгъасып – джыйыб
джюзен джамма – дуния иеси джаратылыш
джюзен Тейри – бютеу дуния Тейриси
джюзелик – бурун Къарачайда бютеу дуния Тейриси
джюзен – бютеу дуния, алам
Джюрюшкьол къала – уллу Басхан элни джери
Ёзелик – бурун Къарачайда джер Тейрини аты
Ёзюк суу – Днестр сууну буруннгу аты
ёзюр – бурун ханланы, бийлени ашыра джюрюген сакълауулла эмда
кенгешчиле
ёксюледи – ёксюз болду
ёкюндю – сокъуранды, ёкюндю
ёлюкленди – ёлдю, ёлюк болду
ёлюндю - ёлдю
ёнге келек – артда келгенле
ёткенседик – ётгенден сора, ётгенлей
ётейир – ётгенлей
ёхтемгюр – бютюн ёхтем
небер – гюрджюлени буруннгу аты
илки – буруннгу, эртдеги, эм биринчи
илкесенник – ич политика, джашау болум
иссарик – тыйыншлы, тыйыншлы кёрдюк
итрукь – этрукъ, этруски, буруннгу бир юзюкню аты
кёлгесип – келиб
келмезик – келмезлик
келтирек – келтирмек, келтирирге
келгусу – келгеннге, баргъаннга тёрлю
келесерлерин – келгенлерин, келликлерин
келесип – келе келиб
Келли-Джурт – бурун сабар юзюкню къаласы (бусагъатда Черкесск шахарны джери)
кеминди – кем болду, аз болду
кендси – кеси
кенгил тюз – уллу, кенг тюз
кепсерди – барды (кеплешиу, кеблешди)
кермегюр – уллу атламлы адам
кёргейип – кёргенлей
кесеби – саны (эсеби)
кетмегир – кетерик
кетеседик – кетерге керек болдукъ
кечеме кечим – кечилирча, толурча боллукъ болса айтыр тилегим, ти-
лер тилегим
кешене кюпю – къабырны тышында къалауу
кешене сантыкъ – ёлюкню салгъан кюбюр (асырагъан)
кёбегир – онглу, кёб, аслам
кёджеп – гёджеб
кёзене – ханлыкъ юй, ханлыкъ тахта
кёзекде – суу айланма кёзлеуню къатында (бурулмада)
кёз къарамда – кёз туурада, кёз къарамда
кёзерди – сый белги бериб узатды
кёзюр – кёре, сайлай, излей баргъанны аты
кёксюннге – кёкню мийигине
;ёнесин – кёлюн
кёпенди – кёбдю, кёлтюрюлдю
кёргенседик – кёргенинде, кёргенлей
кёрюз оба – кёр оба, къабыр
кёрюн озда – кёрюнюб, озуб тургъан джер
кёреу – шагъат, ёкюл
кёрюб байын – сыйын, намысын кёрюб
кёчмерин – кёчерин
кёченник – кёчгюнчюлени караваны
кимгерин — ким келсе да
кичек – гитчечик, алаша, маштакъ
кюне – кюнлюк-кечелик заман (сутки)
Кюнелик – бурун Къарачайда кюн Тейрисини аты
кюнзек – танг аллы кюн ийер джарыкъ
кюсек – кюсерик, кюсемли
къабар – буруннгу къарачай хазарладан юйюрню аты
Къабарты – къабарланы джерлерини аты (буруннгу магъанада)
кагантур – ханлыкъда хан, хаган болайым

32 Заказ № 412

къадама-тёзек – неге да тёзген, тёзюмлю
Къадау тау – Кавказ тауланы (Лаба суудан Новороссийскге дери барыб тохтагъан тауну) аты
къаздан чыкъдым – энчи джюрюб тебредим
къаз сек болдум – ким бла да джюрюрча болдум, къайры да барырча болдум
къазакъ къабарлар – джангыз-джангыз, анда-мында джашагъан къябар юйдегиле
Къазджаран – Астраханны къатында буруннгу хазар ханны къаласы.
къазму – учсуз-къыйырсыз, тюбсюз байлыкъ, билим
калгула – юнгюшле
къаланта – юйдеги, юй саны (население)
къанат къакътым – джер юсюнде джюрюй башладым
Къанлеш къала – Къалеж къала
къанатлысыман – къанатлыча
къанджайла – буруннгу аланланы ата-бабалары
Къапы тюзлери – Бештау тауну тёгерегинде тюзле
Къапа – бурунигу къарачай тебсеуню аты, сериуюн, сюзюлюб тебселген тепсеу (тюз тепсеу дейбиз энди), ол атны адыгле къафа деб тюрлендиргендиле.
Къапы арты – Гум сууну тёбеннги агъымында онг джанындан Къабарты тюзге дери джерни бурунигу аты
Къапы тау – Бештауну буруннгу аты
къапыкъазла – бурун Бештау тюзледе, гум ёзенде джашагъан къарачай хазарладан эм уллу юзюкню аты
Къапы къоюндакъ – Бештаудан Нарсанагъа дери джерни (ёзенни) буруннгу къарачай аты
къарысыды – къарт тюрсюннге кирди, къыйналды
къардаш – къарнаш
къаракъгъы – къаралдым, къарачыкъ, къара джюзлю
къарманч – тыйгъыч-тохтау билмеген
къарамма – дуниягъа сакъ сакълауул
Къараджурт – Къор таудан Къадау таугъа дери таулу джерни
буруннгу къарачай аты
Къарачай – бурун Къобан сууну эски аты
къаугъар – аскерчи
Къаугъартыян – хорманлаз, къоркъунч билмеген
къаугъаран – уллу, уста къазауатчы (полководец)
къаумман – талай къауумну бирлешгени
къаугъарлыкъ – аскерлик
къаугъагюр – къаугъа келлю, къаугъачы
къаугъар асмар — аскерчини саудан аскер кереги
къачакълар – къачхынчыла, къачханла
къашатман – къаушатыр болуб
Къобакъаз – Къобан ары джаны джерлени аты
Къобу джери – Лаба суудан Инджик суулагъа дери джерни буруннгу
къарачай аты
Къобаннын тюзлеринде – Къобанны тюз джерлеринде
Къобан – река (уллу суулагъа бурун къарачайлыла къобан дегендиле, Терк къобан, Донг къобан, Баскан къобан, Адыл къобан)
Къобукгу тюзле – Гоби тюзлери
сенеси – интереси
сенте – кёрюнмез болуб
сеперди – буюрду, секдюрдю, унукъдурду, учуз этди
сеппин – берилмеклик, беринтур (преданность)
Серме сюрен алдаш – аллынга чаба сюрюб серме
сергилиб – сер болуб, унугъуб
серикген – сууумаз къызгъан къаны
сетиб – къурулай къалай къайтдыгъыз: келдигиз
сетир – сабыр
сетенник – болум
сёзмер – сёзге уста, акъыл сёзлю, билимли
сёлешин – сёлеширик
сёлешменситип – сёлешгенча этиб
сибил болдум – Деулез юзюкден сибил болдум
сибил – саргылдым, бал бетли, сары чачлы, акъ шинли адам
сибилле – къарачайлыланы хазар ата-бабаларыны туначлары
сибиллан – Сибилтиде джашагъан беш тюрк юзюкге (хазарла, сабарла, къуманла, булгарла, аланла), беш сибиллан юзюкню беш сибиллан эллиги дегендиле.
Сибилти – буруннгу север Кавказны Азов, Къара тенгизледен Урал су-угъа дери аты
Сибиллант джери – Днепрден кюн батхан таба джерни аты
Сибил антла – Днепр бла Днестр сууну ортасы джерде джашагъан сибил азийлени бир бёлеги
син – ауаз, таууш, тил
синар – синнар
синелик – юн таууш тейриси
синнар – оналты къыллы буруннгу къарачай къыл къобуз
сирек – симсиреген (бети-къуту кетиб, сир болуб, эс ташлагъан)
Скиф, Аскъыбий, Азкъыбий, Аскиб, Аскибий буруннгу биринчи азий ханны аты
Согъум – Сухумини къарачайча аты
солуду – вулкан, тылпыу чыкъгъаны, тегюлгени
Солун тюз – Къуршоу тюзлени буруннгу аты
сонг – эм уллу игилик
сонгарды – къабырны игилик нюр басды
сонгран – сора, сонгра
сорукат – историялыкъ вопросланы джазыулары
сос – сослан таш, гранитча деген магъанада
суан – юлюш аш
суанек – бурун Къарачайда суу тейрини аты (суу анасы)
субакъ – азаб, къыйынлыкъ, инджиу, джарсыу
суранты – сорду
сызгъыран – сызгъыра, сызгъырыб
сыйат – онгуну сыйы, сыйлылыкъ сый
сыйарун – тейри буйругъу сыйлы кюн
сыйар белгиси – тейри буйругъу, разылыгъы бла белгиленнген сюй-меклик белги (юйленирге)
сыйлагъар – сыйлы ёч алгъан эришиуле
сынгарды – адамланы къабыргъа джюрюгенлери тохтады, къабыр энчи къалды
сынгъарт от – шынкъарт от (къабыр оту)
сюепли – сюйюмлю; таб санлы
сюймекги – сюйген
сюймер – сюйген, сюйгенлерине
сюмер – буруннгу Вавилон шумерлени аты
сюрюкледи – сюрдю
сюрюкген – сюрген
сюрюклетти – сюрдюрдю
сюрейиб – сюрюб
табунак – табыннган
тайыр – джашау тунакылай ёте тайышыр
такъылладылар – сайладыла, такъыл кёрдюле
танышакъ — танышыр ючюн
тангюнер – кюн чыкъгъан джаны
тангерик – кюн чыкъгъанны буруннгу къарачайча аты
Тарыкъ таула – тарыкъ джеринде таула
Таракъ суу – гитче Инджик суу
тасыкъ – тас, тюб этгенча этди
тасыннган – табылмазча бугъундуруб, тас этиб
тау джаракъ – тауда джюрюген чыдамлы атла
Тауран – легенда (къарачайча)
Таукъазла – бурун Лабада Элтурукъ элде джашагъан хазарладан юйюрню аты
Таутёрк къала — Архызны буруннгу аты
тахсырад – тансыкъ эте къойгъанды
ташкъура – къабыргъа къаланнган таш тёбени аты
таша маран – кёрюнмез, билинмез болса да, билиннигин сакълаб, чыгъарын марлаб тургъан
тебинтур – тебгенин тыялмаз
тебинник – тебгенлери адам чыдамазлыкъ
Теберле – буруннгу къарачай хазарладан бир юйюрню аты (Теберди ёзенде джашагъанла)
Теберти – хазарланы юзюгю теберлени джерлерини аты
тебенник – кючлю, ачыулу, ётгюр
тебикседи – ачыуланды, тебди
тебиксеу – тебсеу
тезгюнер – северни хазарча аты
Тейри – Къарачайча буруннгу Аллахны аты
Тейриге табун – Тейриге табына
Тейри сыйарун кюню – тейри буруннгу сыйлы кюн
теки – чынг алгъа
темурек – темир бёрк (аскерчини бёркю)
темрен кёкюрек – темир кёкюрекли
Темир къапы – Дагъыстанда джерни аты (темир эшик)
Темир тау – Железноводскени буруннгу къарачайча аты
Темиркъан къала – бусагъатда Лермонтов шахарны джеринде буруннгу къарачай къаланы аты
Темирлик хан – Темирлан (Темир асхакъ хан)
тенгерим – татлы шохлукъ джюрютген тенгим.
тенгил – тенгликде ёсюб, тенглик джюрютгенле
тенгилдаш – джылы бир тенгим
теркип – терк, дженгил
терсиб – терслеб
теркесип – ашыгъыш, дженгил, терк
терсинник – терслигин, терс болгъанын
тёгюн суу – тегин суу (тёгюлгю суу), баргъан суу
тёзек – тёзюмлю
тёлеуюк – алыннган телеу
тёнгкечим – тёнгегим
тёнгюрюк – тёгерек
тёреп – тёр излеб
тёрзюк – ханны мангылайында ханлыкъ белгиси
тёрклю – тёрлю, сыйлы
тёртюннюк – тёртюнчю
тёргелди – тёр алыб, джашаб къалды
тёрюген – къуралыб, тёрю болуб
тёрюксенди – сайланды, орун алыб бегиди
тёрюгю тозбу — къайда да тёрлю
тёрез – территория, джер
тёзюр – джылы, сабыр, сый бере
тёрюк – майдан (площадь)
тёшгюр – тёшлю, кёкюрекли
тёшмезик – тешмезлик
тилексеген — тилеген эди
тилмачар – дипломат ишни джюрюттен адам, тылмачлыкъ этген
тинсир – деулю азийлени буруннгу ата-бабалары (тангсюр)
тинник – тинли
тирик сыман – тири, болумлу, къаджыкъмаз
тирек – тиреу
Тобукъ тюз – Азау тенгизни север джанында тюзлени буруннгу аты
тоз – бойсуннган, табыннган, джалынчакъ
тозаб – сакълаб, саргъалыб тургъан
толзан – ёмюр
тонгерик – север
тунач – ата-баба
Турам – Трам (Къарчаны тенги)
турайа – сагъайтыб уята
турайта – таууш сала, къозгъай
туракъсан – тураса, турасан
туракъу – бир иннетде тургъан
турукъ – уллу эрликде тургъан
турукъ – джашау орналгъан, адам тургъан джер
туу джерим — махтаулу, хорламлы джерим
тынгытур – тынгы билмейин, тынгысыз адам
тыныкъ – тынгылы
тыргак – тыгъырыкъ
тышан – тышындан келгенле
тюбекги – тюберик болуб келгенле
Тюбю тар акъгъан – Азов тенгизни буруннгу аты (историяда Тмутаракань дейдиле)
тюбеседик – тюбеген эдик
тюгелледик – бошадыкъ
тюгелмез – тауусулмаз, бошалмаз
тюзгер хазарлар – тюз джерде джашагъан хазарла
Тюзюк – тюзюуюн адам, тюзлюкню сюйген
тюз тюзек – тюппе-тюз, субай
Тюнайыкъ джери – Европаны джери, Дунайны къаты джерлени, Дунай, Балкан джерлени буруннгу аты
тюнню тюнеси – кечелени джарыгъы
тюнюк – кече къарангыча
тюнгерик – кюн батхан
тюрсюк – тюрсюн
тюрк – кючлю, хорланмаз
тюшгерик – югну къарачайча буруннгу аты
тюшсерин – тюшерлерин
узабанла – буруннгу тюрк юзюкню аты, булгарланы туначлары
Уллузюклер – Терк суу бойнунда джашагъан хазар юзюкню аты
уллезер – владыка, владычество
уллуз – уллуну уллусу, бек уллу
урзюк – юзюк
урлайып – урлаб
ышансюрюн – ышанлаб сюре билген
ышан эджим – къабыл кёрюрюгюзню тилеб
Хазарокъ – буруннгу сибил азийлени бир бёлегини аты
хазарла – азийлени туудукъларына
хаз кюч болдум – къайда да хорларча болдум
хазар джамынар – аскерчи кийимлерини тышындан кийген, джамчылыкъ эттен джукъа тыш кийим
хаздан чыкъдым – къайда да хорлаб, киши къарыу этмезча болдум
хазар болдум – хорланмаз болдум
хазарчелик – хазарча, хазарчалыкъ
эл халкъ – кърал
Ханукъа (Ханукка) — тогъузунчу ёмюрде, хазарлада ханны аты
хантурун – ханны ханлыкъ тахтасы
хастур – кючлюлени башчысы
хеттиула – хеттиле, хетти, буруннгу юйюрню аты
Хора-джери – Арал тенгиз бла Урал сууну ортасы тюзле
хунла, гунла, гуневарла (гунневарла) — буруннгу тюрк юзюкню аты
хынытур – хыны болуб
хынысыды – хыны этди
чабарла – буруннгу къарачай хазарланы бир юйюрюню аты
чакары болты – джыйылыуу болду, чакъырыуу болду
чаккы – чакъ, заман
чамкала – сёзню къыйдыр-тилтиу этиб сёлешиб кюлдюрюучюле
чанкар – округ, удел
чариш, чарыш — эришиуле, скачки
чарсенник – ат чабхан, чарс, чарыш баргъан джер
чаушюгюр – талай къауумну башчысы
чейлкесенник – халкъны тыш ишлери
чексизтур – дуния бийлиги барча
чекиллен – чеклерин айырыб
Чет къала – Ставрополь шахарны джеринде буруннгу къаланы аты
четкелик – къыйыр джер, чек къыйыр
Чёкгюч – Лаба башында ауушну аты
Чора – аскерчи, ишчи
чыгъайыр – чыгъаргъа
Чынъал тау – Джинал – тау
шат – оноу джюрютген адам
шатбек – элни оноуун джюрютген адам
шийаккъын – къабырда ёлюкню тёрт джанына джонулуб салыннган ташладан этилген кюбюр (шийакы сандыкъ)
шошанник – шош, шошлукъ, сабыр тургъан
шобшурукъ – къарачайча бир ёзенни аты
шыман – бурун аскерчиле кийген, эчки териден, сахтияндан этилген, кийселе, тобукъ башлагъа дери джеттен ышым маталлы аякъ кийимле.
Эбизел – эбзе (эбиз бийни эли, халкъы) деген сез
экеджи – эгечи
экинник – экинчи
элбасан – юйюр юзюклени бирлешиб, эл болуб, джерлениб джашагъан джерлери
Элбуруш – бурун Гум бойнунда хан къаланы аты
Элембурус таула – Лабадан Теркге дери созулгъан киришли къотур, джалан тауланы буруннгу аты
элиме табун – халкъыма табына
эллез – буруннгу къарачайча-хазарча «держава, страна» деген сёз.
Эллик – бир юзюкден талай юйюрню бирикген халкъына эллик дегендиле
элмендер – эм уллу халкъ башчы, вождланы вожду, уллу правитель.
элмен – вождь
элмекемен – элни (халкъны) ара оноу юйю
элтейир – элтирик
элтёберле – буруннгу къарачай хазарладан бир юйюрню аты
элтурушла – буруннгу къарачай хазарладан бир юйюрню аты
Элтурукь – Лабада буруннгу къарачай элни аты
элшат – элни оноуун джюрютген адам
эмар – эл алгъысы
эмрек – арымаз кючю бар ат
эпсуулар – абхазланы, абазалыланы буруннгу атлары
Эрак суу – Днестр сууну буруннгу аты
эрлик – беклик, кючлюлюк (эрлик)
эртек – эртдеден
эрттеклер – алан юзюклени аты
эслеуюкле – эсде турлукъла, эсде тутаргъа
эсселик – эсенлик соруб саламлашыу
эткесип – этип
эурит – чууут; чууут дин, иудаизм
эчмелик – джаратмай, онгсунмай джууаб этди
юн – ауаз, юн
юнгюр – тауушлу суу; джерни аты (ингур суу)
юнерик – власть, владыка
юнези – джюрекни ауаз берген иннети
юнсюз – тауушсуз, юнсюз, къымсыз
юретегим – юретиб тургъаным
ючюннюк – ючюнчю


                КЪОШАКЪЛА

«Билки керкмени» башындан къалгъан:

1. Сибиллан элтиси Къарачайны тарихий белги кёзюу санаф керкме тамъгат билкиси

2. «Юч къыйаматдан» къалгъан тизгинле:

Кёб хас бла алан боранлай,
Гуннеман сюргюнчден джаллай,
Бары Тюнайыкъгъа кетди,
Терикги тенгизге джетди

Терик тенгизден терк ётдю,
Зауугъун ол анда кёрдю,
Аланты пачаллак къобун
Тёрлю къураб болду солун.

3. «Арма-гумма» къаладан къалгъан:

Шат Минги-тау,
Къаб Бешги-тау,
Барын кёре,
Тинте-биле
Алай ётдю
Эсин бёле
Эште кёбню

4. (Халк сёз). Къарачайны тюнайыкъда юч ёзюл пачаллак джери деген неди десек:

1. Атар пачаллак (ханлыгъы)

2. Балкъар пачаллак (ханлыгъы)

3. Алан пачаллак (ханлыгъы)







                Маловну «Хами диалект» деген китабындан джазыб
                алыннган къомул тилден назму:

Атам боса,
Анам боса,
Ёлюм болмаса,
Ёлюм боса, –
Дозах болмаса, (дозах – джаханим)
Вийиш боса. (вийиш – джандет)


                ЭКИ БЕШИК.

                (Халкъ сёз Сарыланы Фердаус айтхандан).

Эки бешик,
Беш эшик,
Билгеннге
Беш къадар,
Билсе уа
Беш мадар,
Буруннгу
Джети нар,
Джюзеннге нюр чачар,
Джюрекге джол ачар.
Хазар - Окъ
Болуб окъ
Басарлы тюн къачар,
Кёк тёрюн терк ачар.
















ХАСАНОВ (АНТТЕЗЛИ) НАЗИР ИБРАГИМОВИЧ

КЪАРЧА. ТАЙНЫ ВЕКОВ

Исторический очерк на карачаевском языке

Редакторы Суюнчев Х. И., Салпагарова К. А.
Художник У. К.-Г. Мижев
Технический редактор Прыткова Н. С.
 Корректор Хасанова Б. Х. К.



ЛП № 70101 от 27.08.91. Сдано в печать 20.01.94. Подписано в печать 25.04.94. Формат 84х108/32. Гарнитура «Таймс». Печать офсетная. Усл. печ. л. 26,9. Уч-изд. л. 32,5. Тираж 7000 экз. Заказ № 412. Цена договорная.

Набрано и сверстано в производственном акционерном обществе «ПУЛ». 357100 г. Черкесск, ул. Первомайская, 47.

Отпечатано в акционерном обществе «Полиграфист». 357100 г. Черкесск, ул. Первомайская, 47.