Хьанц1а закла унруби

Ишдусла май базла ахирличиб Р.ХIямзатовла уличилси Дагъиста Миллатла библиотекала конференц-заллизиб «Чирагъ» - тарих, культура ва яшавла шуртIри бикIуси жузличил Дагъиста жамигIятла вакилти тянишбарибси балбуц бетерхур. Балбуцличи цалабикибтани зал гарчли бицIахъиб. Дагъиста интеллигенцияла вакилтачил барх бахъал чирагълантира бакIилри.


Жуз биалли, дубурланти бикIуливан, чебаэс багьандан шиличивад шиличи укьес лайикьсири. Чирагъла ши акIни, илала архитектура, шантала мез, вачар-чакарла гьундури, дурала улкнала хъямчибачи дарибти къаршидеш, шилизиб исламла дин, Совет хIукуматла замана шилизирти тяхIяр-кьяйда, ЧебяхIси ВатIа дергъ, багьуди бедлугни, арадеш бихIни, культура, гьундури ва бархбас – хIера, илди ва гIурра цархIилтира масъулти чедетаахъили гьаргдарили сари жузла автортани.


Жузлизиб халаси мер буцили саби суратунани. Суратуназиб биалли къяна лебси ахIен, илдани хIякьикьат саби лебсиван чебиахъу. ИлхIелира ца суратли гIяхIцад хабарла мер бурцуси саби. Жузлизир суратуни лер дубуртала, шила мер-мусала, хIуркIбала, шантала, тухумтала, гьаннала заманала, ардякьунти дусмала. Суратунани бурули саби уркIи гьаргти, хIялалси бузериличил алкIути халкьла гIямруличила ва илди хIербирути мер-мусаличила.


Чирагъланти чула шилис Гьаргъни бикIули саби. Шила мер-мусаличиб жяв замунтачибад бехIбихьили адамти хIербирули кали саби. Дурала гъармукабани ши верхIна бехъубли, гъятIаили биалра, гIурра сагабарили саби.


Гьаргънила ши-алавти музурбачир къалурби тIашдатурли дуили сари, илдазир шалми, чиргъми улкули, душманти лябкьниличила балахъули буили саби. Иличибли, гIяхIцад дусми гьалаб Гьаргънила шилис Чирагъ бикIес бехIбихьили саби.


Гьаргъланти гьарли-марли хьанцIа закла унруби саби, ши 2300 метрла ахъдешличиб, Дагъиста дай уркIилизиб, тIабигIятла жагати мер-мусаличиб мерлабиубси саби. Ши-алавти дубуртазир Дагъиста лерилрара-сера хIуркIбани - Сулахъли, Самурли, Уллучайли, Чирагъ-чайли бехIбихьуд кайсули сари. Ши-алавси ургубализир азир рангла, дерхъибти вава-кьарла алпила сагни сари.


Гьаргънила ши акIниличила дурути буралабазибад ца, нуни илкьяйда биэс бири рикIули кьабулбарира. Жяв замунтазиб, исламла дин Дагъистайзи бакIес гьаларти даршдусмазиб, гьаннала чирагълантала хала бегIтала ца тухум Зерихгераннизибад дугIаили саби. Илди ГIяштиличибад, Дирбагъличибад кIел-хIябал километрла гьарахъдешличиб хIербирути гьаргълантачил бархбикили саби.


Жуз бучIухIели, гьаргъланти Зерихгераннизибад дурабухъунти биъниличи ну рирхаурра, сенахIенну жузлизиб гьачамцун ахIи гьанбушибси ула бегI, ДарцIмацци бикIуси, гьаб-убла гъятIбиибси махьи, Кубачила шиличибад гьарахъли ахIи лебниличила нуни балуси саби.


Гьаргълантала мезличила гъайикIалли илди сирхIянталайчи, гIярбукIлайчи, хайдакьлайчи мешулира сари, илдазирад декIарра дулхъули сари. Чирагъланти буркьун-даргалайчи мешути дарган мезли гъайбикIниличила Кавказла мез дяркъурси барон П.К.Усларли бурибсири, жузлизиб иличила гьанбушили саби.
«Мез, гьанналис, гIягIниси тяхIярли, гIялимтани дяркъурли ахIен», - лукIули саби автортани.


Ахъушанти, буркьун-дарганти, гъумеканти Чирагълизибад бикили Азербайжайзи башутири. Ахъушала союзла дарганти Гъумекибад, Чирагълизибад, Ахтылизибад Азербайжайзи аркьуси гьунчил, жявхIейчибад пайдалабикIутири. Чирагъла шиличибад гьарахъли ахIенси Гъургъа дубурала бекIличибад, 2909 метрла ахъдешличибад, аркьуси гьунили чирагъланти Хайдакьличил бархбалсахъули саби. Ца гьуни Чирагъ, Амухъ, ИцIари, кIиибил Чирагъ Амухъ, Буршаг, Табасаран. Амма гьаннала заманара, Чирагъличибад 15 километрла гьарахъси ГIяштила шилизи машинала гьуни агара.   


Чирагъла хъябагьрумачибад аркьули саби бегIлара ахъси машинаби дашуси хан гьуни. Илала ахъдеш 2619 метрличи халбирули саби. Ил гьунили Хъусращира Чирагъра дархдалсахъули сари. Чирагъла хъябагьрумани гьундурала чараагардешлизиб халаси мер бурцули саби. Илдани пачалихъла даражала Мамраш-ТIашкапур гьуни бархбалсахъули саби. Гьаларти дусмазиб, гIебшнила, янила замана, халаси дяхIи барибхIели, гьуни гIеркIусири. Гьанна сагабарибси гьунчирад сегъуна-дигара аргълизир машинаби дашули сари ва чирагъланти ил гьунчил пайдалабикIули саби. Ил гьунили МяхIячкъалаличилси бархбасра 50 километрла къантIбиахъубли саби. 


Гьаргълантани чула юртани къаркъубачир, шурмачир, дацес, дегIес хIейрути мер-мусаличир лушутири. ИлхIелира пикрилизи кайсусири берхIиличи бяхIчиси мер, сенахIенну ахъти дубуртазир юртани ванадиахъес гьамадси ахIенри. Юртани цадехIличил цадехI дархдасунтири, цала хъалч, илала чедивсила гьаргала биэс бирусири. Юртани тIашдалтухIели имцIали къаркъа пайдаладирутири, шантани вацIа мурталра ахIерабирусири, халкьлис галгуби кадирхъес къадагъабарибсири. Шантала мижитлис, яра гумилис гIягIнихIелицун галгуби пайдаладирутири.



Гьаб-убла замунтазиб, ургарти даршдусмазиб, лебилра чула тарихлизиб халкь хIербирули калунти мер-муса Гундваб, ЛахъитIа, Ччихяни, Натагьра, Гъваде, Чарахъа, Дирехягьра, Маркагьра, Къящайра, Гургина, гIурра цархIилтира жузлизир халкьли дурутиван гьандушили сари. Гьарил гьанбушибси улизир ВатIайчи диги чедиули сари. Гьарил шара, хIеркI, чяхI-чяхIи, вава-кьарла сагни, мицIираг хIердирути мер-муса, делгIути хъуми авторлис дебали дурхъали сари.
Суратлизибси цIуба хIеркI дила хIулбани чебаэс дигахъира или гьанбикиб. Жузлизиб иличила бахъ жагали бурили саби.


ХIеркIла шин гьалакли катхIел кадухъи, къаркъаличирад-къаркъаличи чейгули, диштIати чяхI-чяхIиби детарули сари, шиннизибад хьамхьа бетарули саби, лебилра саби кабухъунси гьунчиб хIеркI цIуба арцван лямцIбикIули саби. Суратлизибси хIеркIра ил-алавси тIабигIятра дунъяла ца жагадешлизи халдарес вирар.
Чирагъла мякьлаб лебли саби, бегIлара бизитази халдирути, дахъал форель бялихъуни сунезир дуцес вируси хIеркIра.


Ахъти дубуртала, кьяркьси тIабигIятла, амма жагати мер-мусаличиб хIербирути халкьла дебали мурхьси тарихра леб.


Гьаргънила шили ва шантани монголти-татартала чябхъинти, ВалкIа Тимурла гуж-зулму, Надир-шагьла гьужумти чекасиб. Чирагъла ванзаличиб калун генерал Ермолов, князь Аргутинский, имамти ХIямзат, Гъази-МяхIяммад, Шамил. Чирагъла тарихлизиб Кавказличил бархбасунси лебил Россияла ва Дагъиста тарих дяхIимцIайзибван чебаэс вирули сай.


«Кавказ урусла арилиу буцес вархьибси генерал Ермоловли Дагъиста югла шайчир дявила дахъал къалурби тIашдатур. Илдази урусла бургъанти мерлабариб. Илдазибад ца сабри, Чирагълизиб тIашбатурси дявила къалара. Имам Шамиллис бегIлара хIейгахъуси къаршикар князь Аргутинскийли Чирагълизибси къалализи урдубяхъиб. Илди къалурби ва илаб игитдешличил бургъути урусла бургъанти лебил Дагъистан урусла арилиу буцахъес гьаликIли детаур. ЦархIилван биэс хIебируси тарихла хIякьикьат илгъуна сабри.


Чирагъла къалализиб жан ахIерахIейрули бургъути урусла бургъантачила Бестужев-Марлинскийли хабар белкIун.


«Лебил Россиялара, Дагъистара, Чирагъла шилара тарих гIярбукIанна някьишван сари-ургар дархдаси сари», - гьачамцун ахIи жуз белчIи гIергъи, набзир илдигъунти пикруми акIуб.   


Жузлизир гьаргдарибти бекIлидиубти анцIбукьуни илцадра дахъал сари, газетала статьялизир чидил гьанбуршусил, чидил пикри бяхIчихIеили балтусил белгибарес гьамадли ахIен. Илкьяйда биубхIели дила пикри имцIали битIакIиб къаркъубазир алъунти Кьуръа хатIличил делкIунти белкIанани. Илдазиб мурхьси мягIна, халаси гIякьлу, дунъя беркIес кумеклидирути насихIятуни даргес вирули сай.


Гьунила дубла тIашбатурси къаркъализи белкIи саби: «Чидил-дигара адам, бегIлара дигутазивадра бебкIали арихули сай. Къапура, къараулра бебкIалис гьаладилзули ахIен. Секьяйда разили вируси иш дунъяличи, илала дурхъадешуначи, эгер нушаб ЧевяхIсила гьалар гьарил девлис, гьарил гьигьлис жавабкардеш дихес чевкъуси биалли». Къаркъа сунес балга барахъес багьандан дурхъаси хIяж барибси Чирагълизивадси Закарияла урши ШяхIбай тIашбатурли саби.


Къаркъубазир алъунти балгнани ва някьишли чирагълантала някъла устадешличилара бурули саби.


Илди белкIани даргили, суратуни касили, урус мезличи шурдатурли нушази делчIахъес гьаладихьибти жузла автортас баркалла багьахъес дугьби даргес гьамадли ахIен.    
«ХIела лерил секIал гIяхIлихIели (аралихIели, давлачевлихIели) Аллагьлизи улгули, АлхIямдулиллагь викIули, садакьа бирули лебси ахIерабара. Бунагьунани баракат арбихуси биъни хIекьдеш саби». Ил белкI, бегIлара мурхьси тарихлизирадтази халдирути, гIярабла кьуфила хатIли белкIи саби. ХIурпри вавнани, кIапI-рани, кьялубани жагадарили сари.


«Дунъяла гьарил секIал пяхIли детихъур, ЧевяхIси Аллагь ахIенси кахIевлан. Илини сари хIукмурти лукIути, иличи сарра хIуша чардирути», - илгъуна белкIра леб къаркъализиб жяв замунтала гIярабла хатIличил алъунси. Ил къаркъа жявлил гъятIаибси мижитла къаркъубала ургаб баргили саби. ГъятIаибси мижитла къаркъубани, ши-алавти мер-мусаличирти гъятIбиълумани бурули саби сецад балагь-кьадар дяхIяурлил чирагълантани чула тарихлизир.


«Халаси шила халаси гIякьлу бирар», - бикIули бирар дарганти. Чирагъла ши гьарли-марли халаси ши саби. Чирагълизиб бусурман дин 8-ибил даршдусличибад бехIбихьили саби. Гьаланачи, бусурман дин лебхути шагьидунас чирагълантани чIумати къаршидеш дарили сари. Шила мякьларти хIябразир илаб алхунти шагьидунала хIябри гьаннара чедаэс вирули сай. Амма бусурман динна вакилти Кьала-Кьурейшлизибад башес даимбиуб. Чирагълантани бусурман дин кьабулбариб ва чекабизурли бузахъес бехIбихьиб. Исламла динничил дарх Чирагълизи шаригIятра, гIярабунала культурара дакIиб. Бахъал чирагълантани Дурхъаси Кьуръа мез дагьур, лукIес, бучIес бурсибиуб. Илдани гIярабла улкначил бархбас бузахъусири, иларад исламла динна жузи дихутири. ГIярабиялизирад хибти ва чирагълантани черделкIунти жузала халаси библиотека шилизиб лебсири. Халаси журала Кьуръан гьаннара Чирагъла шила мижитлизиб лебал.


Шантала харжаначил тIашдатурли 5-6 мижит лертири ва лерилра дузахъутири. Иличибли багьесли саби шантала яшавла даража мискинси хIебиъни. Мижитунала мякьлар мадрасабира лертири. Илдазиб уршбани ва рурсбани багьудира бяркъра кайсусири.
1877 ибил дуслизиб даргала округла халкь урусла пачала хIукуматличи къаршили пунтиубхIели, илдачил барх чирагълантира лебтири. Илдала хъалибаргуни, дурхIнира сабира, Сибирлизи бархьибтири. Сунела бегIтачил варх шел дус виубси Гьарун МяхIяммад-огълы Буттаев Псковла губерниялизи, Опочка шилизи вархьибсири. Илав школализи вашули лукIесра, учIесра бурсивиуб, урус мезра дагьур, сунела заманала багьудичевси адам ветаур. ГIур шилизи чариубли гIярабла хатIли учIес ва лукIес бурсивиуб. Дагъиста округла Лавашаб мерлабиубси управлениелизив тилмажли узули калунсири.


1911 ибил дуслизиб урусла архIяликьянаби Н.И.Кузнецов ва П.П.Попов Чирагълизи бакIибтири. Илдани чула белкIанази Чирагъла шиличила гIяхIцад баянти кадерхахъур. «Шила Урибси старшина» - илгъуна у бедибсири илдани Чирагъла старшина Гьарун СягIид-огълис. Илини шила гьундури къулайси даражаличир дихIутири, бакIибти гIяхIли разидешличил кьабулбирутири. Илала жагали балкьаурси гIяхIли хьурабируси хъалира, хабарли бурибси цIудара урчира лертири. БегIла жагати палтарра чегьурли, урчиличи мурдали, сунечи бакIибти гIяхIли илини гьуниббалтутири. Россияла пачнани Александр 1-ибилли, Александр 2-ибилли ва Николай 2-ибилли ил арцла мургьила ордентачил ва медальтачил шабагъатлаварибсири.


Лакз, Дербент, Табасаран, Серир, Зерихгеран, Хайдакь, Гумик бикIути улкначила белкIла тарихлизиб бегI гьалаб гьанбушили саби 5-6-ибти даршдусмазиб. 10-ибил даршдуслизир биалли Лакз улкализи Чирагъ-чайличирти, Самур хIеркIличирти шимала мер-муса кадурхутири. Иличибли Чирагъра Лакзлизи кабурхуси биъниличила багьес вирули сай.



8-ибил даршдуслизиб Зерихгеранничил барх Чирагъ Хайдакьла уцумийтала улкализи каберхур. Саби-ургарти жалани арзес чебуркъубхIели, илди Хайдакьла тах-шагьарлизи Кьала-Кьурейшлизи дугьабилзутири. Гьаннара Чирагълизиб бузахъули халкьла бурала лебал: «Разили хIейадли Кьала-Кьурейшлизи гIярза белкIен».


Чирагъла ши лебилра сунела тарихлизиб алавчарти мер-мусала шамхалтас, хананас чула арилизиб биахъес дигусири. Чирагъ халаси, давлачебси, сунезир гIядлу-зегъа чIумали дузахъуси ши сабри.


Ши, урусла пачалихълизи 1813 ибил дуслизиб лебилра Дагъистайчил барх каберхурсири.


Профессор Р.МяхIяммадовли: «Чирагъ цархIилтазибад декIарбулхъуси, дарган мез сунезир дузахъуси, Гуца-Даргала ши саби», - или белкIи сай.


Жузла авторти Р.МяхIяммадовла пикриличил кьабулбикили саби. Сунела тарихлизиб Чирагъ Гъази-Гъумекала ва Кюрила хананала улкнази, Табасаранна областьлизи, Лакла округлизи, Курахла ва Агъулла районтази кабурхусири. Амма Чирагъ цархIилтазибад декIарбулхъули, саби-бегIси жамигIятван мурталра кавлусири.


1914-1915-ибти дусмазиб гьарил чирагъланна хъалибаргли кьисла къаркъа хIядурдарили, илдазибад жагаси мижит белшунсири. Сагаси мижит жумягI бархIила мижитван халкьли бузахъули калун.


Совет хIукуматли мижитра, илабси мадрасара гIекIили гIергъи, илизиб шантала анкIила сабухъ ва цархIилти берк-берж кадирхьуси склад бетаахъур. Чирагълантала някъла устадешлис бикьри сабливан, мижит гьаннара тIашли лебал.


Исламла дин къадагъабарили гIергъира чирагълантала дурхIни, вегIдешла юртаназир дурсри дирули, гIярабла хатIли лукIес, бучIес бурсибирутири, хала бегIтала бархьси багьудира, бяркъра илдани кайсусири.


Чирагъланти багьудили бегIбиубти, устадешчебти, бузери дигути халкь саби, илдани чула ванзала гьарил бутIа, биубси тяхIярли бархьли пайдалабирули, гIяхIси сабухъ кайсули бузахъусири, берк-бержличил, челгьути палтарличил, цIабикьайчил, хъали-цIализир дузахъути убуш-чебушличил, чули саби гIеббурцутири. Къаркъала тIалхIяна
Сулевкентлизирад дихутири. Лебилра яшав мицIираг адилкьниличил, хъу-мура дузахъниличил бархбасунсири. Хаслира дахъал лертири мазала дурзамти. Илдала балализирад чIянкIби душутири, гулбазирад хIякни дирутири, мазала ниъла нусиличи бетаайчи, мицIираглизибад халаси пайда кайсусири. ТIабигIятла шуртIрира бузахъуси санигIятличи далдикибтири.

Жуз шила ва шантала гIямруличил бархбасунси гьарил секIайчи чебетаили, лерилра тяхIяр-кьяйда сипатдарили дуракаили саби.


Илизиб бурили саби колхоз КИМ акIниличила, ЧебяхIси ВатIа дергъличила, букуси хурегличила, челгьути палтарличила, багьуди бедлугниличила, арадеш бихIниличила, культураличила, бамсриихъниличила.


Жузлизир лер ЧебяхIси ВатIа дергълизибад чарбухъунтала, орденти медальти сархибтала, Венгриялизир кадикибти анцIбукьунала бутIакьянчибала, Афганистайзиб бургъули калунтала уми.


Уми лер СВО-лизиб ВатIан багьандан бургъантала, Сириялизив вертолет кабикибхIели алхунси, дивизионна командир, авал дурхIяла дудеш, «Гъабзадешла орден» ва дахъал цархIилтира шабагъатуни касибси Арсен МяхIяммадряхIимовла суратра, ура.
Чула суратуначил ва гIямрула къантIти баянтачил жузлизи каберхахъурли саби 20-ибил даршдуслизиб хIербиубти машгьурти чирагъланти.


Кадерхахъурли сари жузлизи шантала буралабира. Илди Гьаргънила лугъатличил кадяхъили сари. Нуни илдала лугъат ункъли иргъулри, илди лебилра даргантас хасти сари или пикрирухъунра, амма илдала ургар нуни бегI гьалар дикьутира даргира: «Мижитлизив калунсиличира гIяйиббирули бирар», «Дунъяличир хIяжатли ахIенти маркали урзухIели дукIарира, хъулиб вацара сари».


Чирагълантас бегIлара челукьуси масъала бургар, Совет хIукуматли диркьала мер-мусаличи гечбиахъес чумал мер чедаахъибхIели, ши бархьбатес илди разихIебикни. Илала гIергъи биалли, цархIилти дубурла шимала халкьван, дахъ ахIерти мер-муса дархьдатурли, Дагъиста диркьала декIар-декIарти мер-мусаличи чирагълантира гечбиуб. Даршдусмазиб тIашли калунси ши бацIкабухъун ва гъятIкабииб. Амма диркьаличирра чирагълантала тумазир чула хала бегIтала хIи дургъули сари. Илдани Россияла ва Дагъиста гьаннала гIямрулизибра лайикьси мер бурцули саби. Динничи кабизнилизиб, гIилмулизиб, бузерилизиб, гъабзадешлизиб, адамдешлизиб, сахаватдешлизиб, ВатIайчи дигилизиб, адамла гIямрула гьарил шайчиб, илди гIибратли бурести саби.



Жузлизир чедаэс вирули сай ВатIа гьарил ваваличи, кьарла чIиличи, шинна кIантIличи, хIуркIбачи, гьундурачи, дубуртачи, юртаначи, илаб хIербирули калунти халкьличи дурхъати диги.



Жуз Чирагъла шантас дурхъаси савгъат саби, сунела ВатIайчила пикриикIуси гьариллис гIибратли биэси халаси, сунес кьимат бурес хIейэси хIянчи саби.
Жузла ахирлизиб М.Ю.Кьурбановли бурили сай: «Автортани чула гьала халаси масъала кабатурли саби – лерилра суалтас жавабти даргес».


Дила пикрили автортани чула гьала кабатурси масъала арзили саби, хIякьикьатлизиб лебсигъуна Чирагъла ши ва шанти жуз бучIутази чебаахъили саби.


Жузла автортас, лебилра чирагълантас бац-берхIила шалара, даршути гIямрура, баракатра дулгулра.   


Рецензии