Мях1яммад Х1ямидов. Хьаникъада

Замана ах1ен дуц1ли.
Дуц1ли ишди нушара.
Аркьусик1ун замана
Ах1енну, нуша сарра…
    Ишди жагати дугьбачил, чузирра мурхьси философияла мяг1на лебси, бех1бирхьули саби М.Х1ямидовли поэма «Хьаникъада». Поэма бех1бирх1ули саби гьалагъайличил. Гьалагъайлизиб авторли бурули сай сунела творчествола, рух1ла, урк1ила х1яланачила. Илини уч1анничил диалог бех1бирхьули, уч1анничи дугьаилзули, иличил гъайик1ули сай. Сунела урк1иличирти х1едурили, ил бац1х1ебарили автор паргъатиэс вирули ах1ен. Поэма вец1ну царара-сера бут1аличи бут1или саби. Гьар бут1а сунела хьулчи, мяг1на, пикри х1ясибли царил бут1ализибад дек1арбулхъули саби. Амма цах1набси тема – гьалабла Хьаникъада, Граждан ва Чебях1си Ват1анна дургъбала тема чинабалра чебиулра.

Хашкелди, Хьаникъада.
    Иш поэмала бут1ализиб атор г1ях1ладли вак1или сай Хьаникъадала. Хашкелди или салам лугули сай. Дахъал тарихлизир, адамтала г1ямрулизир кадикибти анц1букьунала биркьри саблин, автор иличи дугьаилзули сай миц1ирси адамличи кьяйда. Авторли «олицетворение» - бик1уси литературала тях1яр бузахъули сай. Олицетворение – литературала тях1яр саби, суненира сек1ал миц1ирсиван чебиахъуси, адамла х1ял-т1абиг1ят илис чдиихъни. Автор дугьаилзули сай Хьаникъадаличи:
«Гьу, Хьаникъада, гъайа.
Балад, дарганти бик1ар:
«Г1яг1нил мерлаб бурибси
Гъай мургьилизи бирар»».

   
Хьаникъадала дард.
   Иш поэмала бут1ализиб уч1анни иргъули сай Хьаникъадала дардли диц1ибти дугьби, паргъатагарти пикруми. Чуйнара х1урухъли сунезир вайти-г1ях1ти арзили сари. Сунела дайлабад чуйнара х1ила х1ерк1 кабухъи саби. Чумра урк1и гъургъашинла х1ярх1яли дяхъили сари, чумра жагьилли дуц1арти дигай даргили сари. Гьачам, гъабза кавшили х1унт1ен х1или, гьачам биалли гъабзала хьунуй кьудкьути нургъба балхира бик1ули саби. Чуйнара симкь аргъили саби ц1уръабиубти дурх1нала, чумра урк1и дигубли сари гьалмагъ кавшиб рурсбала. Гъазализи аркьух1ели гъубзнани хъя бирули саби ва хъялис мардеш дирули улхули саби. Бахъал шагьани бак1или саби чус лугъри арбукес гьалакли. Ширван-шагь, Шагь-Г1яббас, Надир-шагь, Таммерлан – х1ера илди гьарли-марли тарихлизиб лебти инсанти саби. Илди хъямчибани батурли саби чакмала мугьур, амма дубурланна хунк1ла мяг1нира багьурли саби. Дубурлан гъабза яра дургъбазиври, яра дуразла хъарличив. Чумра адамли шадлихъла делхъ дарили сари, дард дух1нал декъализир чумлира дях1-някъ дишхъяли сари. Нуни чедаибти, бик1ули саби Хьаникъада, инсай чемадааб.
   Муртрил гьалабла замана Хьаникъадалар дирули дуили сари халати, ахъти, зурба галгуби. Бамсри ахъес илдала уди хьурабирули саби гьункьяби. Амма ца замана вац1ала пардавлиу диг1янбикили барула къупулиу хапли душманти багьарииубли саби. Х1илх1и кали саби х1урухъла шикад х1и чях1дулхъули, азаддеш лагъдешли шурбулхъули. Х1урхъантали «нушаб хаиндеш дариб» или чумал барх1ила бух1наб вац1ала къуллукъ ибгили саби. Дусми аркьуцад низам-кьяйда ц1акьдик1улри, амма Хьаникъада алав галгуби камдик1улри. Гьалабван галга кабяхъибх1ели унц лугьули ах1енри. Хьаникъада дугьабилзули саби авторличи:
Чебиулрав, ч1янк1лира
Г1емсли бергун х1якаван.
Чебиулрав, х1яклира
Х1ябличибси ц1елдаван.
Гьанна гьункьяс гьигьбатес
Тях1уси дях1ц1и агу.
Х1урухълисра гьаб-убван
Гьанна баркалла агу.


Х1урхъила арбяг1.
Ишбарх1и – арбяг1 саби.
Ишбарх1и – базар саби.
Ишбарх1и Хьаникъада
Г1ях1лачи х1ерли саби.

   Х1ера ишдигъунти жагати дугьбачил бех1бирхьули саби «Х1урхъила арбяг1» бик1уси поэмала бек1. Азир дякь, азир гьуни арбяг1 барх1и Хьаникъадала дашули дуили сари. Алавчарти ва гьарахъти шимазибад, махьурбазибад башули буили саби адамти вачар барес, чус сек1ал асес. Ц1удхъранти гьалакли саби къаркъубала къяй буцес. Илдани маранк1илис курега дарсдирули дуили сари. Г1ях1илван илди х1ерли буили саби Мах1аргантличи. Г1яяканли варъа бирцули сай. Илини варъа азир изайс дарманван х1исаббирули сай. Сирагьантли нурхби дирцули сари. Сирх1яла дубурличирад хили сари бушкулаби. Т1имкь дирцули сай хъярбуканни. Мулебк1ай къимдирули авал ги, зайбухъахъи саби бухъна аги. Махьрубанта хили сари картошка. Кушри дигантас мух1ентали п1ялц1ик1уни, Герганта итан жерши, Гъазила Г1ялини ханжулти хили сари. Ишбарх1и Г1ялини ца ханжалцун саби бицибси. Гиличив пагьливан, удив дяднуч1а сай ляжуби демдахъурли. Илдачил варх хъярчира лев. Илини арц дурчули сай. Арц х1егибсилис илини палдали кьак бирц1ули сай. Х1урхъан Г1ялини къаркъа итнилис цаэсил мер бурцули сай. Сирх1ян мушлукьяни лебилра кабиркахъули сай. Ца Тамирла Г1яя саби хумарси. Иларти миц1ираг дицили дура аркулри. Чумра адамла хьулани илар дац1илри. «Батирай базарличив!» - или хапли хабар т1инт1биуб. Хъярчини багьур г1ур сунес ишаб селра бареси агни, сенах1енну адамтас Батирай гьарли-марси далайчи сайри. Адамтани унц асили г1як1алис, ил далайик1ахъусири.

Батирайла далай.
   «Г1урра къадагъа буэс вак1илрив, Баирай? Чис г1яг1нисив х1ела мех1ул далай? - вик1ули сай шила юзбаши. – Вашен гьуни буцили, авара дахъдаайчи. Г1урра х1у дуг1ахъес чемавкъахъид нушачи». Амма збашила гъай илис зяйдик1ули ах1енри. Илала царх1илти пикруми сарри. Батирай шилизивад Г1вяя-махьилизи гечиубла х1ябал дус дикилри.
«Марлисра дила далай г1ур чисалра г1яг1нили ах1ену? Юх, къянби сари. Дунъя лебай далай адамтас г1яг1ниси саби» - или ил пикриик1улри.
«Сен лех1кахъилри х1у? итх1еливан далайа вит1ак1или» - тиладибариб жагьтани. «Итх1ели» бик1уси гъай Батирайли вебк1айчи хъумх1ерту. Итх1елира арбяг1 барх1и сабри. Батирайли ши балтулри.
«Т1аш, Батирай, чевверхи», - гьуни буциб жагьтани. - Сен къиянни биалра белч1енгу х1уни далай». Жагьтани асибси унц белгьун г1як1алис.
«Далай чум дилч1аслира
Далай г1ях1на гъобзалис…» Батирайла х1улбазиб гьабван лямц1 пархбухъун. Сунела бархкья чугур гьалабван зайбухъун. Хьаникъада биц1или далай к1ухбухъун. Дунъяличиб бархьдеш агниличила, бархьдеш бурусиличи мегь чедирхьниличила буч1улри далайлизиб. Сунела далуйтазир Батирайли ахъдурцулри дахъал адамтас улукьути нукьсандешлуми. Марти дигайличила далай хасбарилри жагьилтас. Илини сунела далуйтазир адамлизил далк1ти, усалти, урях1ти къиликъуни мискъиллади дирулри. Игит-г1ях1гъабза гъазализив, х1или керхурли варгьилизи ласварили левхули чейулри. Вайгъабза чейахъулри хьунри-ургав, карилав.
   Батирай вамсурлири, чугур бемжурлири, берх1и дубурличи г1яшбиублири. Чула вачар-чакарра хъумарти г1яржакь (бахъал адамти) т1ашлири. Батирайли багьур илдас г1урра далай х1****ч1ес г1ямал агни. Чини бала г1ур ишгъуна замана мурт лябкьянал? Белч1ун г1уррара далай дардли, дец1ли биц1ибси. Далайчи кьисматличи кьабуй ах1енри. Чи саю вик1си далай г1яг1ниси ах1ен или? Дунъя лебай, Дагъистайзир дубурти т1ашли лерай, адамтала урк1би дузули лерай адамтас далай г1яг1ниси саби вик1али сай автор. Гьаннала замана дурабурк1уси биаллири ит батирайлагъуна балбуц, «концерт авторской песни» или бик1и. гьаннара чум дус ардякь Батирай шалг1евухъуннла итала даражаличи айкесси гьаннара далайчи ак1и ах1ен. Батирай поэт, далайчи, композитор, чугур-къумуз дихъян, буч1укад цалабирхъянра (импровизатор) сайри. Илала цацадех1 назмуртала мухьдешли гьаннара уч1ан х1я1ранирахъули, тамашаирахъули сай. Батирайла творчество гьаннала бахъал поэтунас ва писательтас г1ибратли кабизурли саби.

Базар т1ут1укабиуб.
   Сирсала дубуртачи берх1и убях1ихъулри. Багьла-багьлали адамти хъули чарбирулри. Цабех1 музала чеди чебях1ихъулри, цабех1 шурмала уди убях1ихъулри. Цабех1ти дямдизурти хунжачил, цабех1ти т1ерхьа гьалбушили чарбулхъулри. Цабех1тала дях1 разилири, цабех1ти биалли х1яклири. Базарличиб г1яшикьтани чула талих1ра бургули саби. Сукникьянаби бархьес вяг1дара бирули саби. Базарличиб жура-журала адамти лебли саби; цабех1 сек1ал асес, цабех1 сек1ал дицес, цабех1 шут1ни-къянбали биркьес башути. Автор «шут1ни-къянбала кур» или дугьаилзули сай. «Ца базаралра бати, каберхабну х1ла къур».
«Эгер х1 бугьтантази викадли,
урк1и х1ялалси адам,
пикриалра мабирид,
илди х1ечи чех1елкан» - вик1ули сай автор. Базарличи аркьух1ели гьарилла чула хьул, хъайг1ивях1 чарух1ух1ели гьарилла дард лебси саби.


Лех1дизирая набчи – г1инкъала шуриличи.
  Поэмала иш бут1ализиб авторли «олицетворение» гьачам гьат1и бузахъули сай. Г1иникъла шури миц1ирсиван гъайбик1ахъули саби. ил бик1ули саби:
«Ну – Г1иникъла шурира,
Ах1енра пирамида.
Ах1енра Египетла
Хабарла пирамида.
Египетлис мисри илира бик1уси саби. Музейтазиб агара сурат шурила. Туристуни х1ебашар ил чебаэс. Цалра г1ялим иличи х1еризурли ах1ен, дугьаизурли ах1ен саби мурт къараулчи бетаурлил. Забла къири лябкьялри, бег1 гьалаб сабри иличи чейгуси. Дуг1банира чула ц1акь иличиб сабри ахтардибируси. Шурла гьалаб адамтани хъя бирули саби душманнис чеббиц1ес, жагьтани – дигайлис мардеш дарес. Риганайчи гьалакси гъабза чеаллири ил бик1усири: «Вааби мурадличи». Ламартчи чеаллири ил булгусири: «Х1ела дару урдухъабгу шинк1али». Дук1-дуразличил хъубзара аркьяллири хъучи, иличи разидешла ругерти чедашутири. Илала удибад аркьутани чекайси къяжни дут1если, амма бара шалг1еббухъалри бех1бирхьулри ил балт1ес. Бахъалгъунти адамти илизибад урухк1улри. Ахирра ахир Сункъур-Х1яжини х1ярмачил х1яживан баргсаурли саби дарула кумекличил. Гьанна ил г1ях1цадх1и биубли саби удиб геркабатурли. Инсантанира хъумкартур саби лебни-агниличила. Г1уррара ил бик1ули саби6 «бирира музаличиб, дулири нунира каркути дунъяличир». Илала пикри х1ясибли тарихлизир кадиркути лерилра анц1букьлуми тикрардик1ути сари. Ца чевях1ирар, к1иэсил увях1ирар. Г1ур илди барсбирар. Авторли иш бут1ализиб «символ» бик1уси тях1яр бузахъули сай. Символ ибх1елира сунела авторла символ. Символ – сегъуна-биалра кьадарла шарт1либарибси ишара. Авторла символ – авторли пикрибарибси. Г1иникъла шури – азаддешла ишара саби. бахъал писательтани ва поэтунани ч1ака х1исаббиру азаддешла ишара кьяйда, Мях1яммад Х1ямидовли биалли – г1иникъла шури. Поэмализибси шурила кьисмат адамлайчи мешули саби. Ил ахъси мерличи т1ашлих1ели леблилра ил чебиулри, илис яра балгна биркьи, яра ил балт1и. Адамлисра х1яким виалли лявбик1ар, балгна биркьу, «увях1икалли» ил чинилра чех1ейу, я мучлах1еркьу.

Манкъуш.
     Нешли уршилис у бихьили сари Манкъуш бик1уси. Ил тамашала у саби. Урх1ла агар у саби или пикрибарилрив, яра ил гьарли-марси манкъуш ветаурли дигулрил неш илгъуна у бихьилри сунела уршилис. Занана аркьулри. Манкъуш бик1уси урши гьанна Х1урхъила манкъуш сайри. Базарличи адамти вачар-чакар даресцунра ах1енну, се биалра сагаси хабар аргъесра башути саби. Базарличиб балусири чила мукъри сарил, чила муръа сабил, унци дицили тупанг асес г1яг1нисил, тупанг бицили унци асес г1яг1нитил. Сагати хабар-т1ама дурути сари манкъушли. Г1ур илди даргала шимази, махьурбази т1инт1дирар. Х1ера ихгъуна г1яг1ниси къуллукъ саби манкъушла. Вишт1ах1ейчивадал Манкъуш ахъси т1амала уили сай. «Г1яшли гъайик1ен юртани гъят1иидну, дунъя гардарбиридну, адамти лих1базибад г1янц1биридну» бик1утири илизи адамти. Амма манкъуш ветаэс ца т1амацун ах1ен г1яг1ниси. Адамтачи дугьаилзесра багьес г1яг1ниси саби. Ухъна манкъуш базарличив х1урхъантачи дугьаизурли сай: «лех1, гьари, шила шанти, тамашала хабар леб гьарахълабад бак1или». Г1ур илала т1ама дурах1ебикиб. Илини юшбази тиладибариб манкъушдеш царх1илличи хъардарахъес. Манкъушли балулри се бетаурлил Г1ярасайла тах-шагьар Санкт-Петербурглизиб. Илбагьандан сагаси заманализиб, сагаси дунъялизиб, сагаси х1укуматлизиб сай чейули ах1енри. Юзбаши шурличи ац1или сагаси манкъушличи лех1дизирая или бурили сай. Поэмализиб авторли хабарчи яра хабар буран (повествователь) дурайули сай, сагаси манкъушла уличил хабар бех1бирхьули сай. Илини балулри манкъушдешла х1янчи сунечи хъардиркни. Ухъна манкъушличил варх ил базарличи вашусири. Илгъуна вайси хабарличил сунени къуллукъ бех1бихьни илис хабар аги. Адмтази манкъушли бурили сай Г1ярасайла пачала тах бехъубли саби или. «Чини бехъуба? Пача агарли улка чини бузахъуси?» - ибти суалти хьардаиб адамтани. Итх1ели ца ухънани бурибсири: «Чумилра ах1макь хабар гердатес иш манкъушли». Вайси замана бак1илри манкъушдеш дарес. Цайчир ца вайти хабурти чедашулри. Ца замана мурда вагьаривиубли сай шилизи. Ил Х1ямид Т1алх1ят уили сай.
«Ассаламуг1ялайкум,
Эй, Х1урхъила жамиг1ят,
Г1ях1си хабар хибнилис
Биридаяв се савгъат?»
 
Илини балахъули сай ялчнала, хъубзурала сабни гьанна х1укумат. Адамти хьарбик1ули саби, сегъуна бирусив илгъуна х1укумат или. Ца-х1ябал девличил Х1ямидли иргъахъули сай: «гьалаб к1абат1 бац1сила – гьанна кьумур бабзбирар, гьалаб кани бабзсила – гьанна ил бук1улбирар». Манкъуш масхараличил вик1ули сай:
«Нук1ун ялчи ах1енра,
хъубзарра вахъ вайсира.
Я биц1или, я бац1ли
х1ебираргу кьумурра.
Х1уни чебиуливан,
Бабзси ах1ен канира.
Гьат1и бук1улбиалли,
Хьунуй кьабулх1ейрура».
Ил масхарличи адамти дукарбях1или саби. х1ямид Т1алх1ятли жаваб бедиб:
«лерилра балагьунас сабаб – бабзси кани. Бати лебси кьяйда. Х1ед сагал хьунул раргес умц1ес шали агара». Илх1елира адамти дукарбях1иб. Манкъушли хьарбиули сай «х1у чини вархьибсири» или. «Ленинни вархьибсира, валаду?» или жаваб чарбатур Х1ямидли. Заводуни, фабрикаби ялчнас, ванзурби – хъубзурас, илгъуна буйрухъ сабри Ленинна. Илгъунти гъай аргъибх1ели манкъушла г1ур х1яжатдеш аги – лебилра манкъушуни бетаулири.
     Граждан дургъби дех1дихьилри. Дахъал суалти х1иличил ва жалличил ирзулри. Шимазир мукъри х1едарибти хъулри лерри, амма муръа чех1ебаибси хъали баргес вирх1ейри. Сагати г1ямру дак1илри Дагъистайзи. Ц1уб даруйти дикилри адамтас. Илис гьалаб чегьес палтар агали хъули диг1янкабиилри. Хьаникъадара бац1кабухъири. Х1ера ца арбяг1 барх1и адамти базарличи бак1иб ц1уб дарайла х1евначил. Ца манкъуш сайри ц1удара х1ябсурличил. Цали х1исаббарили сай: «Нуша ц1убабачил дургъутири, рахли нуша ц1убабачи шурдухъи х1едииша?» г1урла арбяг1 барх1и Хьаникъада х1унт1енаба «буцилри». Дубуртази радио, хут1ла шала лебкулри. Хъулразир берх1иван хут1ла чиргъми улкулри. Гьачам ца г1ях1ял гьарахъси шилизивад вак1или сай Х1урихъи. Ил тамашавиубли х1ерик1ули сай хут1ла чирагъличи. Хъа вег1 дуравхъунх1ели г1ях1ялли къяббердили сай чирагъ. Къалабали сунела шилизи дуравхъи сай. Хъули вак1ибх1ели бучили шантира сайра дехьла дубла баршили чирагъ вик1ули сай: «Нуни х1ябал дейг1айчи чейхьая х1улби гьанна». Х1ябалра делг1ун, х1ябц1алира делг1ун, амма чирагъ адх1елкун.
«Игъбаагарла хъули
Талих1 хьурабирару?
Давлачевла ухалра,
Мискинничиб улкану?»  или пашманиубли сай чирагъ биг1унси дубурлан. Бурули бирар: разидеш ва дард дарх дашар или. Дубуртази вайна хабар бак1иб. Ил вайси хабар бурес чевкъулри манкъушлис.
«Ил хабарличил севан
Хакьлизи гъайулхъуси?
Гьат1и убях1си х1янчи
Агара манкъушлайчиб!»




Ленин шалг1евухъи сай.
   Хьаникъада лех1лири. Гьарил адамла урк1ила тимхъла т1ама бикьулри. Рухъна хухуни хапли вявъиб: «Юх, Ленини миц1ирли сай! Ил бебк1айчив ц1акьси сай!» Къух1буцили бек1ра сайра манкъушли пашманси хабар буриб.
Ца камси замана бикибх1елира шадси Ханикъадаб манкъушли ца гьат1и вайси хабар бурули сай. Ламартла ц1удар душман Ват1айчи чеухъи сай. Вайла хабар царх1илти шимази ва махьурбазира баили саби. ил замана аргъ буи саби. лямц1личил, къукъуличил хъибхъя чекакьурли сари. Амма халкь селичил х1ерлири. Манкъушла илдази г1ур буресси аги.
    Шилизибад дургъбази бахъал гъубзни арбякьи саби. Манкъушра илаври. Илини кагъар лук1ули сай сунела хьунуйчи. Ил дугьаилзули сай бацличи хумарти нешаначи, сунела риганайчи г1ях1ла хабар буха или. Риганайла сипатли ил Западлизивях1 викулри. Риганайла дях1 илини зубариличил цугбурцули сай. Ца дуги бак1или саби паргъатси, гьужумти агар. Ил сабри чедибдешла дуги. Чумра нешли манкъушличи вайт1а х1еръили саби, илини дургъби дех1дихьибти кьяйда. Г1ях1си хабарра бак1или саби шилизи. Ил хабарли ухьалавад авцили манкъуш Хьаникъадала кили сай. Лебилра шанти иличи х1ербик1ули саби. «Душман кьукьмус ушили, дергъ таманбиубли саб. Нуша чедидикира!» - вик1ули сай манкъуш.



Хьаникъадалаб сах1бат.
     Иш поэмала бут1ализиб авторли чедибдешла байрам чебиахъули сай. Кьап1ни, ирми, сукъбанти, к1унби ва чабни, х1якни, х1ябсурти лаг арцурли сари. Адамли разидеш чебаахъес хьулиубх1ели кьап1а лаг урцахъу. Х1ера ил шантала разидеш чебиулра нушани Хьаникъадалаб. Хапварили ахълаушили сай манкъушра, г1ях1ла хабар хибнилис. Г1ярбук1ан г1улухъани сунела вайлабад арзили ханжал пешкешбирули сай макъушлис «гибсири дудешли» или. Губдалан исбагьини гъумакан гулмендили манкъушла вай ласбирули сари. Илис ил к1ана гелешмешли пешкешбарибси буили саби. Илцадра дурхъаси савгъат г1ях1ла хабар бурнилис пешкешбарили сари. Г1инцби дурт1ули сари муц1ур х1яна къуппаканли. Булхъранли сунела т1алх1яна вахъ разивиубх1ели гердалтули сай. «Лерилра авидлизи!» - г1ебагьур шурмазибад. Базарличибти адамти авидлизи кабухъун. Дам-дядра хъутрира к1ухдухъун. Зайдухъун далуйтира урк1би пишдирхъяхъули. Дукелц1ира бисара ишар гъудурлири. Някъбачив ахъуцили хиб манкъуш авидлизи. Ц1уц1лан делхъли кавхъун, лайдак1или мячуйти. Вамсурси манкъуш варсварес ца ухъна дуравхъун. Ил уршилис кьадин делхъ дарес дуравхъири. Уршили дудешлизи дявтази укьес гьалав аманат барибсири: «нагагь ну чарх1евхъасли, тилади саби х1ези: наб кьадинра делхъ дара х1уни Аминатличил. Чарухъасли – цаибти делхъ диридра мекъличир». Дудешличи кагъар бак1или саби урх1ли белк1унси. Урши г1ур агни багьур дудешли. «Х1ела аманат барили улхъулрану, х1у набчи г1яйибта маркьид», - вик1ули сай ухъна дудеш. Урк1ила шайчибси кагъарличи някъра буцили сайра ил шурличи карули сай. Хъатлиуб жидаван х1ябмузан кагъар сабри. Иш мерличиб авторли «цугбурцни» бузахъули сай. Яракьличибчи жидали адам каршуси сай. Авторли ил жидала х1ял-т1абиг1ят кагъарличи шурдати сари. Кагъарли ухъна дудеш ва гелешмеш Аминат «кабушили» саби.   
   Хьаникъадалаб сях1бат барх1и ахъайчи калун. Дургъбани ва дец1ана адамтала урк1би миъх1едярг1яхъиб, адамтазиб адамдеш к1унх1ебац1ихъиб.
Барх1ехъла замана хапли далай зайбухъун муза-къада дирц1ули. Илини сунела гелешмешличи дугьарилзули буч1уси далай сабри. Х1яйна х1еб дак1или сари дубуртази гелешмешличи х1ерли. Даршал дус руус рик1ули сари сунес марли. Авторли ахъбурцули сай «мардешла» тема. Бахъал жагьти рурсби калунтири гелешмешуни дургъбазиб алхи. Ил рурсила кьисмат нушала машгьурти поэтесса Сарат Г1ялиевалайчи мешубиркули саби.   




Х1ямид Т1алх1ят.
   Иш поэмала бут1а авторли Александр Блокли сунела машгьурси назму «Ночь, улица, фонарь, аптека» кьяйда бех1бирхьули сай. Ил тях1яр бахълис жагара билзан, г1ях1ра билзан. Ца-х1ябал девличил халаси мяг1на аргъахъес вирули сай. Ца хъулиб партизантала авид цах1набикили саби. командирла гьалаван кьяшмира усадуцили сайра ухъна каили сай. Х1улбира хунк1ачил ушкули илини «сайри кайзурси гъабза» или игитличила хабар бех1бирхьулри. Арбяг1 барх1и Хьаникъадализибси базар мирхъила т1акьаванри. Халаси хясала гулумра ахъбуцили сайра урчила мурда хапли вагьаривиуб. «Ассала муг1ялайкум, х1урхъила багьадурти!» - или дугьаизурли сай. Илини бурили сай душман лявкьниличила. Илала жи сабри «азаддеш» ва «адамдеш» байрахъуни дарили гъабзадеш чедаахъес х1яжатли биъни. «жагали гъайик1ади,
Х1ямид, х1у итх1елира,
Урк1бази гьуни баргес
Виубри ишбарх1ира» или жаваб бедиб адамтани. «Жагати гъайли, ханжултачил, шушкначил тупи т1ашаэс х1ейрар» ик1улри Гъази. «нунира ил сек1ал балулра. Г1ур кьукьмуцдиркех1ев, душмайс аман дик1ули?» - жаваб чарбатур Х1ямид Т1алх1ятли. «Ц1убаби капуртачи къаршили бургъули саби. Бусурмантас капуртас кумек барес г1яг1нисив? Чус бигантали биркьаб, чус ургадикибти бек1дараб чула чуни» - или кабизур цабех1ти. «Гьалабла пачалихъли Дагъистайзир х1ила х1урби кадулхъахъутири, шимира махьурбира ц1ализи г1еладуршутири. Ил сабив дин балтахъни?» - жаваб бедиб Х1ямид Т1алх1ятли. «гуж агар, ургъес дигуси ургъаб» - жаваб чарбатур. «Х1ед севан дигадра арх1екурину багьи» - иб Х1ямид Т1алх1ятли. Азаддеш батахъес барибси хъя г1ях1гъубзнани Г1яякьакьалаб таманбариб. Г1яякьала къярдлизиб бемжурлири чедибикнила шадлихъ. «Иш, ахъес г1яг1ниси гьунила, бех1бихьуд саби» - или пикрибариб Х1ямид Т1алх1ятли. Командирлис хъат бяхъиб, Х1ямид Т1алх1ятли делхъ дариб. Дам-дяд т1ашаили ил дугьаизур: «бек1 х1ебячалли, ч1ич1ала бубк1х1ебубк1ар». Партизанти х1ядурлири г1урра чуйнара дявлизи букьес. Партизанти Манас-алавси капарайчиб кьукьнадли кьарличи кабиилри. Илдуги Х1ямидличил варх Багъатирла Г1ялибейра левли уили сай. К1елра командирли балулри дергъ кьяркьси бирниличила. Г1язиз бик1уси далайчини Батирайла далай белч1и сай: «Далай чум дилч1аслира – далай г1ях1на гъвобзалис…» г1ур белч1ун дигайличила. Савли, урхьначибад берх1и абухъунх1ели, партизантани Манасличи гьужум бех1бихьиб. Балуй някълизи тапанчара буцили сайра Х1ямид х1ярх1яван арцурли сай. Музала г1елавад Г1ялибейра дураухъи сай. Илала г1яндан варгьи ч1акала дуклумиван лап1бик1ули саби. берх1илиур жиднира ханжултира лямц1духъун, капарай байбирхъули х1ярх1убира шят1духъун. Шиниша авлахъ х1нт1енбиублири, чемъурси хьанц1а зак ц1ударбиублири. Иш мерлаб авторли «антитеза» бик1уси тях1яр бузахъули сай. Сек1ал, мяг1на цаличи ча къаршили кабабалтуси тях1ярлис антитеза бик1ар. Шиниша – х1унт1ена, х1анц1а – ц1удара – илди дугьбани уч1аннизи гьарли-марси дявтала сурат чебиахъули саби. Шиниша авлахъли г1ямру, жан, миц1ирдеш, разидеш чедиахъули сари, х1унт1ендешли биалли – бебк1а, хумардеш чедиахъули сари. хьанц1 закли умудеш, шаладеш чедиахъули сари, гавла ц1удардешли – хумардеш, вайдеш чедиахъули сари. «Ч1умадарая, дурх1ни, душманта гьанх1едурцуну» - или Х1ямидли илди сагали гьужумличи ахъбурцулри. Партизанти бирхулри чула командиртачи. 
  Шалг1ердухъун къиянти граждан дургъби. Кьисматли партизанти гьар шайчи т1ут1убариб. Амма илди Хьаникъадали бурчули саби. ишаб партизантани байрам дурабурк1ули саби. байрамличив Х1ямидра лев. Илди барх1и ахъайчи шадлихъличиб саби.
   Х1ямид Т1алх1ятли кьисматли урк1ец1и х1ебариб. Ца ухънани бурибсири: «Х1ямид, х1у убк1х1ебк1удра бемжурси дергъла дайлав. Вялч1ари бугьтантани х1ясадкар вайгъубзнала». Бурни х1ясибли, Х1ямид Т1алх1ят г1ярзаби делк1и ух1наибсири. Илини туми далъи, х1или керхурли шалг1евухъунсири. Ну ил сек1айчи вирхаэс х1ейрус. Къаркъала бут1агъуна, сартан бец1ла х1ерличил душманти дагьбируси, ч1умаси х1унт1ена партизантала командирли илгъуна бебк1а х1ебурги. Илала бахъал душманти лебтири, г1язличил ва хъарсличил ух1наахъили, бебк1а баргахъес кумеклабиубти. Няг1на бак1аб чучи ва саби ак1ун мерличи.
   Поэмала иш бут1ала г1еларти назмуртазиб авторли ухъна сунела хъулив чейахъули сай. «Илкьяйдали арякьун Х1ямид дунъяличивад, аммаки ил арх1якьян нушала урк1базивад. Сайри кайзурси гъабза» - вик1ули сай ухъна.   

Ахир даимбиубли саби.
   Иш бег1лара г1ергъиси поэмала бут1ализиб авторли бурулисай заманала ах1енну дуц1, адамла саби или. Замана ах1ен аркьусину, нуша сарра или. Базар барх1и Хьаникъада чебиахъули саби сунела къуллукъ бузахъули. Чумра г1ях1ти ва вайти чедаили сари илини. Авторли якьинни балули сай х1урухъ миц1ирли лебай Хьаникъадара бирар или. Оптимизм бух1набуцибси пикрили уч1ан урк1и-урк1ила вирули сай. Х1ера чумра дус Х1урихъили Къяба-Даргас бек1деш дирули ах1ен. Ил къуллукъ пачала г1яскуртани кебасиб. Х1ера чумал дус Хьаникъада бац1ли саби, арбяг1 барх1и ил лех1ли саби. Шагьуртазир, раойнтала центртазир, гьар мер-мерличир ак1ахъунти базуртани х1урхъила базар бебк1ахъиб. Х1ера чумал дус Хьаникъадалар хъубях1руми, г1янжибях1 дурабдурк1ули ах1ен. Балулра, илди дурадерк1ес арцани г1яг1нити сари. Нушала адамти гьаннайчиб давлачеб мурталра биубти ах1енри. Бег1лала гушси, къиянси заманара дирутири базарра, хъубях1румира. Арц ах1ен агарти, хатир-ламус сари агарти, «бишт1аси Ват1анничи урк1ец1и, диги» сари агарти.