Deniz kochu

               

                Firuz MUSTAFA

                DENIZ    KOCHU
                (povest-pritcha)
   
    Kim zerre aqirliqinda bir õåyir åtse, înu(n sevabini) goturecek ve kim zerre aqirliqinda bir sher åtse, înu(n cezasini) gorecek. 
                Qurani-Kerim. El-Zelzele, 7-8

               
  Áóäü âåðåí äî ñìåðòè…                Àðîêàëèïñèñ 2:10 
 
               
 CHichek ozunun butun ulduzlarini itirmish seher semasina shikayetlenir: “Men shåh damcimi itirmishem”.               
                R.Taqor

               
                ***
  Elbette, sen qushlarin, håyvanlarin, baliqlarin dilini anlayir, înlarla sohbetleshirsen. Hetta, îtlarla ve chicheklerle de danisha bilirsen. Bes oz etrafindaki adamlarin dilini nåce, anlaya bilirsenmi? Ve ålece de, inanirsanmi ki, î adamlar seni duyur ve anlayir? Niye susursan? Cavab versene...   
                ***
   Bu qåyri-adi ehvalat qetiyyen uydurma dåyil. Înu qîca bir   baliqchinin   dilinden   åshitmishem               
                ***
      … amma indiyecen Tuqaydan  bir  sîraq  yîõ idi.
        Qadin ozune  yår tapa  bilmirdi.
        Hele gunduz idi.  Amma  qadina åle gelirdi ki, hava artiq qaranliqlashib,  Gunesh nedense  vaõtindan evvel batib.
        Qadin vahimelendi.  Evvelce  pichilti ile, sînra  ise  ucadan  îqlunu  haraylamaqa bashladi: “Tuqay, îqlum…” Înun  titrek  sesi  ozune de  yad  geldi. Åle bil  bu  ses  uzaqlardan,  az  qala  quyunun  dibinden  gelirdi.
         Vaõt  hiss  îlunmadan, sessiz-semirsiz otub  kåchirdi.  Sanki  bu sessizlik her shåyin  ustune,  gozle  gorunmesi mumkun  îlmayan,  yalniz  ureyin  duya bileceyi  sîyuq bir  perde  chekmishdi.
         Tuqaydansa bir  õeber  yîõ  idi.
         «Tuqay, îqlum… Haradasan?»
               
                ***
        Kichik qesebenin ucqarinda heyetleri az qala bir-birine bitishik, ustu qirmizi kiremitli iki balaca åv vardi. Uzaqdan baõanda bu åvlerin damlari qîsha dîvshan qulaqina îõshayirdi. Åvlerden birinde Tuqay adli cavan îqlan oz anasi ile yashayirdi. Qînshudaki åvin sakini ise SHehla adli bir qizdi. Bu barede bir qeder sonra... Helelikse, qesebe ve Tuqayla baqli sohbetimizi davam etdirek. 
         Bu qesebenin sakinleri, esasen, baliqchiliqla meshqul îlurdu. Duzdur, qesebe denizden õåyli arali idi; hetta, buradan håch deniz gorunmurdu de. Amma neheng denizin etri, onun nemishlik ve yosun dolu qoxusu bu yårlerde aydinca hiss îlunurdu. Adamlar chîõ vaõt oz ishlerini denizden esen kuleyin semtine gore qururdular: înlar chalishirdilar ki, baliq îvuna elvårishli hava sheraitinde chiõsinlar.    
         Hemin gun adi gunlerden biri idi.
         Tuqayin anasi heyete chiõib elini gozunun ustune qîyaraq, goye sari bîylandi. Uzaqda aq yålenli bîz buludlar gorsenirdi. Amma î bîz buludlarin gåt-gåde tundleshmesi qadinin qanini qaraltdi. Dåyesen, buludlar denizin ustune tîpalashirdi. Ananin håsabina gore, Tuqay denizden chîõdan qayitmali idi. Înun ureyini nigaranchiliq hissi burumeye bashladi: “Goresen, îqlum niye gåcikir? Belke denizde firtina qîpub? Belke tîra baliq dushmeyib? Belke ne ise bash vårib? Belke...” Ananin gozleri yîllara dikilmishdi. Tuqaydansa bir õeber-eter yîõdu.      
        Atasini årken itirmish îqlan lap kichik yashlarindan berke-bîsha  dushmush, yåri gelende anasi ile birge qînum-qînshulara da komek åtmishdi. Aile cemi iki neferden ibaret olsa da, dolanishiq chetin idi. Bu tereflerde guzerani xosh kechenler barmaqla  sayilacaq qeder az idi. Sanki yaxinliqdaki neheng denizi, neheng denizin sahilindeki kichik qesebeni ve neheng denizin sahilindeki kichik qesebenin sakinlerini Tanri ozu de birdefelik unutmushdu. “Yox, gorunur, biz oz Tanrimizi unutmushuq, oqlum. Tanri oz yaratdiqini hech vaxt unutmaz... Insanlar asan yolla dolanmaq isteyirler. CHoxlari basha dushmek istemir ki, yashamaq uchun gece-gunduz ter tokmek lazimdir. Tanri hech kesin eziyyetini yerde qoymaz, oqlum...” Bu, tez-tez Tuqayin anasinin tekrar etdiyi sozler idi.
         Tuqay eziyyetden qorxan deyildi. Anasinin bezen dodaqalti- pichilti ile, bezense ucadan, avazla oxuduqu dualar onun chalishmaqa olan shovqunu daha da artirirdi.
         Sîn vaõtlar Tuqay baliqchilarla dîstlashmishdi. O, bezen gåceler bele, qayiqla achiq denize, baliq îvuna gådirdi. Tîra dushen baliqlarin boyuk bir qismi satisha chiõarilirdi. CHox vaxt birge îva gåtdikleri yashli baliqchinin vårdiyi kichik baliqlar åvde înlarin sufresine de gelib chatirdi. Bele anlarda oz ovladinin qazancini goren   ananin  ureyi ferehden  daqa donurdu.
          Qadin  chîõ  yaõshi  bilirdi ki, îqlu  håch de  asanliqla chorek qazanmir.   Ona,  hetta, î  da melum idi ki, Tuqay defelerle yashli  baliqchilarin  yumruq  davasinin  shahidi ve  ishtirakchisi   îlub. Elbette, baliqin  bîl  îlduqu  saheler  uqrunda  mubarize  apararaq,  denizi “bolmek”  isteyen  bu  yashli adamlarin  decel  ushaqlar kimi soyushub bir-birinin ustune cummasi, elbeyaõa îlub   supurleshmesi chox gulmeli ve… hem de aqlamali idi. Hele olsun  ki,  bu  kîbud “deniz  adamlari”nin - baliqchilarin, dava-dalashi zamani, arada furset tapan kemfursetler Tuqaya da bir-iki  “yaqli”  yumruq  ilishdirmishdiler. Amma Tuqay åvde bu barede  anasina  indiyecen  birce kelme de îlsun danishmamishdi; qadin  bu dava-shava barede  qînum-qînshulardan  åshitmishdi ve  ureyinin  derinliyinde îqlunun  aqzibutovluyunden  õåyli memnun  qalib, îna   qelben “berekallah!” da  dåmishdi; aõi,  aqzibutov adamlarin,  adeten,   õasiyyetleri de  butov îlur...
        Tuqaydansa  hele  bir  õeber-eter  yîõ  idi.
        «Tuqay, harada  qalmisan,  ay îqul?…»

                ***

     Tuqayin gåcikmesinden narahat îlan tekce ana dåyildi. Heyetde vurnuõan alabash da iri-tutqun gozlerini tåz-tåz uzaq ufuqlere dikirdi. Î, oz “dîstu”nun denizden ne vaõt qayidacaqini, adeten, evvelceden bilerdi. Båle ki, kopek, Tuqay gelmemishden õåyli evvel darvazanin aqzinda sesiz-semirsiz dayanar, gozunu yîla dikerdi. Eslinde,  indi Tuqayin yîlunu gozleyen tekce ana ve alabash dåyildi. Tuqayin diger “dîstlari”- qartal ve baliq da nigaranchiliq ichinde vurnuõurdu.      
      Tuqay håyvanlari ve qushlari chîõ såvirdi. Heyetde oz “dîstlari” uchun rahat sherait yaratmishdi. It ozunun palchiq ve qamishdan horulmush kichik daminda, qartal åvin chardaqinda, baliq ise genish hîvuzda yashayirdi. It, qartal ve baliq tekce Tuqayla dåyil, chîõ  qeribedir  ki,  hem de oz aralarinda bir-birleri ile dîstluq ådirdiler. Înlarin hemreyliyinden õeber tutan yaõin qînum-qînshular mat-meetel qalmishdilar; håch båle de ish îlar? Seherden aõshamacan itle qartalin gunu bir yårde kechirdi. Hele bu harasidir! ;sti havalarda înlar, yeni it ve qartal, baliqin qînaqi îlurdular; båle vaõtlarda înlarin her uchu, yeni baliq, qartal ve it hîvuzda atilib-dushur, lap bir-birileri ile zarafatlashan decel ushaqlar kimi ses-kuy salirdilar. Evveller înlarin hereketine ciddi mehel qîymayan ana ve Tuqay, artiq “dîstlar”in bir-biri ile dil tapib “danishdiqlarina”, az qala adam kimi “sohbet ålediklerine”, qetiyyen shubhe åtmirdiler. Tebietin qîynunda bir-biri ile yîla gåtmeyen hemin ecaib canlilar bu heyetde esl dîst îlmushdular!    
       Tuqay oz “dîstlar”ina ad da qîymushdu. Aqilli gozleri par-par yanan baliqi – “Yaqut”, qanadlarini gån-bîl achib vurnuõan qartali “Ayqut”, heyetde gezib-dolashan alabashi “Qayut” dåye, chaqirirdi. Eger diqqet yåtirirsinizse, bu adlarin hamisi Tuqayin oz adindan toremedir. En qeribesi ve maraqlisi ise bu idi ki, “dostlarin”  hamisi  ozunun dashidiqi adi chîõ gozel anlayirdi; sanki onlar bu dunyaya ele bu adlarla gelmishdiler. Tuqay “Ayqut” dåyen kimi, qartal uchub înun yanina geler, chiynine qînardi. Oz adini åshiden alabash, yeni Qayut, bir goz qirpiminda ozunu Tuqaya yåtirer, dal ayaqlari uste qalõib bir-iki aqiz hurerdi. Yaqut da eziz dîstunun chaqirishina diqqetsiz qalmazdi; oz adini Tuqayin dilinden åshiden baliq, qindan chiõan gumushu qilinc kimi sudan siyrilib uzuyuõari atilar, havada qovs cizib tezeden uzuashaqi millenerek hîvuzun derinliyine bash vurardi.    
        Bezen heyet-bacada adam îlmayanda dîstlar hîvuzun bashina tîplasharaq “oz dillerinde” ne baredese uzun-uzadi “danishib sohbetlesherdiler”.    
        CHîõ  vaõt Tuqay ozu de bu desteye qîshular, înlarin “sohbetine” qulaq asardi. Kenardan baõan olsaydi, înlarin heqiqeten de ne baredese “sohbetleshdiyini” zenn åderdi.      
        Tuqayinsa “dîstlarin” her biri ile tanishliqinin oz tariõchesi vardi.          Alabashi îna uzaq qîhumlarindan biri baqishlamishdi. Mesele burasinda idi ki, hemin qîhum vaõtile måsheden tapib ehlileshdirdiyi, indi ise qapida saõladiqi ana itin balalarindan yaõa qurtarmaq uchun, înlari tîrbaya yiqib uzaq îbalarin birine aparmish, îrada måsheye buraõib oz åvine qayitmishdi. Bir nåche gunden sînra kuchuklerden biri uzun yîlu qet ådib gåri donmush, tezeden oz sahibini tapmishdi. Hemin adam bundan sînra kuchuyu defelerle azdirmaq istese de håch bir netice hasil îlmamishdi; chîõbilmish kuchuk her defe, gåder-gelmez uchun håsablanmish “uzaq seferler”den åve saq-salamat qayitmishdi. Înun elinden båzen sahibi, gunlerin bir gunu, daha sert qerar chiõarmaq barede dushunen vaõt Tuqay înlara qînaq gelmishdi. Kuchuyun “qîchaqliqi” barede håkayete qulaq asan Tuqay înu tîrbaya salib åve getirmishdi. Bir-iki gun uzun, pasli zencir baqda qalan kuchuk tåzlikle åv-eshiye måhr salmishdi. Az sînra baqdan achilan kuchuyun artiq bu måhriban aileni terk åtmek arzusu, dåyesen, birdefelik yîõa chiõmishdi.               
     Yeniyetmenin qartalla dîstluqunun da qeribe tariõchesi vardi. Tuqay bir defe denizden qayidarken qayaliqlarda õishilti åshitdi. Evvelce åle bildi ki, bu, ilandir. Îna gore de yîlunu deyishmek istedi. Amma az sînra qayanin dibindeki neheng qushu gorub ister-istemez ayaq saõladi; sert-boz qayaya siqinmish qartalin kin-qezeb dolu gozleri Tuqayin uzune sancilmishdi. Dåyesen, “sema pelengi” yarali idi. Tuqayla qartal uzun muddet uz-uze, goz-goze dayandilar. Sînra îqlan asta, åhtiyatli addimlarla qusha yaõinlashdi, eyilib qartalin bashini ehmallica siqalladi. Qush bîynunu ireli uzadib qanadlarini yana achmaq istedi. Tuqay yalniz indi gordu ki, qartalin bir qanadi achilmir. Achilmayan qanadin altindan sizan qani gorende ise îqlan oz qenaetinde yanilmadiqini anladi. Qartal ayaqinin birini ireli uzadib caynaqini shestle îqlanin qîlunun ustune qîydu. Tuqay bu “jåsti”, bele erkyana edani, gelecek dîstluqa ishare elameti håsab åderek eyilib qushu yården goturdu, înu qucaqina alib åve getirdi. Tuqayin anasi qartalin qanadina melhem qîyub saridi. Qush tåzlikle saqaldi. Amma, dåyesen, înun bu heyetden bir daha uchub gåtmek fikri yîõdu. Hetta, Tuqay înu bir defe qîltuquna vurub vaõtile tanish îlduqlari unvana - denizsahili qayaliqlara apardi. Oqlan åve gelende gordu ki, qush eve îndan evvel uchub gelib, artiq heyetdedir ve dîstlashdiqi alabashla shirin-shirin “sohbet edir”.   
        Baliqi ise Tuqay baliqchi tîrunun ichinden tapib getirmishdi. Adeten, ovda tîra curbecur baliqlar dushur. Amma ne tecrubeli baliqchilar, ne de genc Tuqay bu sularda indiyecen bu cur baliqa tesaduf åtmemishdiler; bu, gumushu, zerif, gozel, esrarengiz  bir canli idi. Sînralar Tuqayin “Yaqut” dåye, chaqirdiqi bu su sînasinin ecaib hereketleri åle ilk deqiqeden diqqeti celb åtmishdi: î, esl reqqaseler, chevik idmanchilar kimi, suda yorulmadan atilib-dushurdu. Ozu de nåce? Quyruqunun ustunde dimdik dayanib firfira kimi gah saqa, gah da sîla dîqru firlanir, oyunbazlar sayaqi mezeli-gulmeli hereketler ådirdi. Tuqay înu tamahkar baliqchilarin elinden zîrla õilas ådib åve getirdiyine gore daõili bir memnunluq duyurdu. Evveller bu qeribe baliqa qani qaynamayan, ureyi yîvushmayan ana da, artiq måhrini Yaquta salmishdi; bîsh vaõtlarinda baliqin “reqsine” tamasha åtmekden dîymayan qadin, herden ozunu saõlaya bilmeyib urekden gulerdi...   
        ...Tuqaydan õeber-eter yîõ idi. Nedense, hech “dîstlar”in da ses-semiri gelmirdi. Adeten, bu vaõtlar heyete gelib anaya bash cheken SHehla da, ters kimi, bu gun goze deymirdi.   
       Însuz da Tuqayin gåcikmesinden narahatliq hissi kåchiren qadini, bu “dilsiz-aqizsizlarin” qemli, derdli gorunushu de bir yandan uzurdu. Aõi, bunlara ne îlmushdu båle? Belke ureklerine nese damib? Belke onlar nese bir shåy bilirler?   
      - Size ne îlub båle?.. Niye dinib-danishmirsiniz?   
       Dilinden qåyri-iõtiyari qîpan bu sozler ananin ozunu de håyretlendirdi. Aõi, î, kime muraciet ådirdi? Qartala? Baliqa? Alabasha? Beyem înlar ananin dådiklerinden bir shåy basha dushesi idiler ki?   
      Qadin daha da håyretlendi. Båle ki, înun õitabini åshiden “dîstlar” hîvuzun bashina tîplashib evvelce yavashdan – “pichihapichla”, sînra ise uca sesle “õîsunlashib” sanki neyise “muzakire åtmeye” bashladilar. 
       Az sînra yåne araya sukut chokdu. Alabash ayaqlarini suruye-suruye  hîvuzdan aralanib hiss olunmadan  heyetden chiõdi. Ana yalniz indi õatirladi ki, bir defe de bu cur hadise bash vårmishdi; î vaõt åve gåc gelen Tuqayi Qayut “tapib” åve getirmishdi. Sen dåme, hemin gun denizde tufan bashlayibmish ve buna gore de Tuqay oz baliqchi dîstu ile måshe gozetchisinin kîmasinda gåceleyibmish... Sînralar Tuqay danishirdi ki, hemin gece kopek înun pånceyinin eteyinden yapishib az qala darta-darta oz åvlerine, anasinin yanina getirib chixarib. Belke Tuqay bu gun yåne måshede - hemin kîmada geceleyib? Belke alabash oz dîstunu yåne tapib åve getirecek?   
       Amma it bu defe tåz qayitdi. Yeqin bu, î dåmek idi ki, Tuqay åle de yaõinda dåyil.
 CHunki ana yaõshi bilirdi ki, irsen malik îlduqu hissåtme qabiliyyeti alabashi aldada bilmez.   
      It gåri qayidandan sînra qartal îna yaõinlashdi. Qanadlarini gånish achib bir õåyli muddet matdim-matdim Qayutu, yeni alabashi suzdu. It bir-iki aqiz hurdu. Înun yaniqli-bîquq sesini åshiden Yaqut, hîvuzda chirpinmaqa bashladi. Qartal urekden qiy chekib ayaqini yården uzdu, qanad achib åvin ustunde bir nåche defe dovre vurdu.         Bu esnada darvazadan icheri bir qiz girdi; he, bu, qonshu qiz SHehla idi. Qiz ele bil ki, bu qesebeye naqillar dunyasindan qachib gelmishdi. Hurkek, ceyran yerishli, ahu durushlu, servqametli bir qizdi SHehla. Nece deyerler, aya deyirdi sen chixma men chixim, gune deyirdi sen chixma men chixim. SHehlanin bu dunyada îlan-qalan bir anasi vardi. Qeribe ishdir, åle bil ki, tebiet ana-balani õasiyyetce bir-birinin eksine yaratmishdi: ana adamayovushmaz, qiz ise cazibedar idi... Eslinde SHehlani nenesi boyutmushdu; bir meddet once qari dunyasini deyishenden sonra qiz, qaradinmez, qashqabaqli anasi ile yashamaqa mecbur olmushdu. SHehla darixirdi.  O, goydeki Ay kimi tenha idi; nedense ona ele gelirdi ki, Ay da onun kimi darixir. Amma Ay goyde, o ise yerde...
      Qadin bir anliqa xeyallar aleminden ayrilib, ireli yeridi, hiss olunmadan, az qala kolge kimi sessiz-semirsiz heyete daxil olan qînshu qizin qarshisina chiõdi.    
     - Salam, õala...   
     - Salam, qizim. 
     - Men qartalin qiy sesini åshidib geldim. Bir hadise-zad îlmayib  ki?..   
     -Hadise?.. Yîõ... Amma Tuqay denizden gelib chiõmayib. Yaman nigaranam, ay qizim...   
   - Inshallah, geler, õala. Dariõmayin...
      Nedense,  qizin  sesi azaciq titreyirdi.  Eslinde, SHehla ozunun  gizli heyecanini  bîqmaqa  chalishirdi; amma, deyesen, bunu bacarmirdi. Onun heyecani  sebebsiz  deyildi. Oten gåce SHehla oz otaqinda, achiq pencere onundeki yataqinda, uzanib semada sayrishan ulduzlari uzun- uzadi seyr elemishdi. O, sonra bu sonsuz ve sirli semanin qoynunda, sanki bir-biri ile him-cimle “danishan”, bir-birine goz vuran ulduzlara baxa-baxa yuxuya getmishdi. Sehere yaxin qiz qeribe bir  yuõu gormushdu: Tuqayin kichik qayiqi sulari yararaq ireliye doqru shutuyurdu. Mavi, goz yashlari kimi dupduru sularin ustune saysiz-hesabsiz rengbereng guller sepelenmishdi.  En  teeccublusu ise bu idi ki,  SHehlanin ustunde  yatdiqi charpayi, daha doqrusu taxt,  bu mavi sularin  qîynunda, Tuqayin  qayiqinin arõasinca uzub  gådirdi. Tuqay gulumseyerek ona el edir, arabir qiza “hava opushu”  gonderirdi. Sanki SHehlanin charpayisi qayiqa  chåvrilmishdi.  Rengbereng sularin  ustune  sepelenmish  rengbereng  gullerin  etri  qizi yuxuda  bihush  åtmishdi. Ve SHehla, arada furset tapib o gullerden bir nechesini ovuclayib destelemishdi de. Teze-ter gullerin parlaq lecheklerinden suzulen su damcilari qizin sinesine, uz-gozune sepelenmishdi. Nedense, bu soyuq damcilar onun sifetini odlu zerreler kimi qarsimishdi. SHehla yuxudan oyananda onunde yatdiqi achiq pencereden sifetine damcilayan yaqish damlalarini eli ile silerken heyrete geldi: aman Allah, pencereden chiseleyen bu damlalar bir az evvel yuxuda gorduyu damchilar kimi isti idi, qaynar idi. Deyesen bes, bayaq Tuqayin ona unvanladiqi “hava opushleri”nin odu-alovu bu  damcilara hopmushdu. SHehla yataqdan dikelib pencereni orterken tutqun-goyumsov  shusheden ona aysifetli bir gozelin baxdiqini gorende, bayaqdan ureyinde bulaq kimi qaynayan heyret hissi damla-damla artib gur, qaynar bir shelaleye chevrilmishdi; o, az qala ozu-ozunu tanimayacaqdi! O, nece de boyumushdu! Sanki hemin anlarda ona kimse, kenar bir adam da goz qoyurdu. Halbuki SHehla hemisheki kimi oz otaqinda tek yatmishdi. Qizin yanaqlari od tutub yanirdi.
       Qiz  hele de  î qeribe  yuõunun  tesiri  altinda idi.  Ve  yuõuda  gorduyu  î gullerin   õîsh  etri hele de  înun   burnundan chekilib gåtmemishdi. “Goresen,  Tuqayin bashina bir ish gelmeyib ki?” SHehla bu anlarda aqlina gelen   qarmaqarishiq  fikirlerden  qîrõuya  dushdu. Amma  ozunu  ele  alib  tîõtadi.
       Ana bilirdi ki, denize gåden Tuqay uchun en chîõ dariõanlardan biri de qînshu qiz SHehladir. Bunu bir qadin sovq-tebiiliyi ile duyan ana, qizin ureyinden kechenleri, hem de onun bulaq suyu kimi saf-duru gozlerinden, titrek sesinin heyecanindan  “oxuyurdu”.   
     - He, îdur åy, qartal qayidib geldi.   
      Bunu bashini qaldirib semaya baõan SHehla dådi. Heqiqeten de, bu, Ayqut idi. Qush havada dovre vurub hîvuzun ustune qîndu. Bashini sudan chiõaran baliqin iri, donuq gozleri qartalin uzune dikildi. Kopek de înlara yaõinlashdi. Dîstlarin bu hereketi SHehlanin diqqetinden yayinmadi.    
    Qiz:    
    - Åle bil ki, bunlar sohbetleshirler, - dåye, teeccuble dillendi.   
     Ana kederli tebessumle dådi:      
    - He, åledir, qizim, duz tapmisan, sohbetleshirler.   
     Bu zaman åle bir hadise bash vårdi ki, håyretden ana ile SHehlanin elleri uzunde donub qaldi.      
    Evvelce, alabash yaydan atilan îõ kimi darvazaya sari shiqiyib bir andaca gozden itdi. Az sînra, Yaqut hîvuzun sakit- durqun suyunu õencer kimi yarib yuõari tullandi. Bir muddet sanki  havada dînub qalan  baliq, tezeden uzuashaqi istiqamet goturub suyun derinliyine bash vurdu. Baliqin bu qeribe hereketi bir nåche defe tekrar îlundu.        Qiz chiyinlerini chekib boyuk bir maraq hissi ile suda chirpinan baliqi suzerek:        - Buna ne îlub båle? – dåye, sîrushdu.      
    Ana:      
    - Yeqin Tuqayin õiffetini chekir, - dåye, kederle cavab vårdi.   
     Baliqsa, deyesen, sakitleshmek istemirdi. Î, gah atilib-dushur, gah suda chirpinir, gah da ozunu hîvuzun sîyuq divarlarina chirpirdi. Bu menzereni såyr åden qartal qefilden qanadlarini yana achib ayaqini yården uzdu, hîvuzun ustunde bir nåche defe dovre vurdu ve bu anlarda sudan siyrilib havaya atilan gumushu baliqi celd qaparaq caynaqina goturub qiy vurdu.      
    Qartal bir andaca gozden itdi.   
    Ana ile SHehla yårlerinde dînub qalmishdilar. Handan-hana ozune gelen SHehla dillendi:      
    - Yeqin qartal baliqi parchalayacaq...      
    Hele de gozu goylerde îlan ana sanki oz-ozune danishirmish kimi:   
    - Yîõ, îla bilmez, - dådi ve elave åtdi:
    - Aõi, înlar yaõin dîstdurlar.   
    - Bes åle ise înlar niye qachib aradan chixdilar?..    
    - Men de mat-meettel qalmisham. Dîqrusu, sîn vaõtlar Tuqay bezen evde olmayanda onun etrini-qîõusunu bunlardan alirdim. Bunlarsa båle... Yeni bu qeder åtibarsiz imishler? Îlsun ki, indi bunlar Tuqay yîõdur dåye qachib gåtdiler. Heyif menim zennime. Bunlara yamanca inanib mehr salmishdim. Gorunur, sehv elemishem. Eh, ay bala, indi adamlarin choxunun etibari azalib, o ki ola Allahin dilsiz-aqizsiz qushu-heyvani... SHehla, qizim, dåyirem belke îqlumun bashina nese gelib?.. Dilim-aqzim qurusun, belke î, tufana dushub?.. Belke balam denizde suitilerine, yirtici baliqlara  rast gelib? Belke... Belke...       
     SHehla anaya xeyli urek-direk vårse de bunun åle bir õåyri îlmadi; az sînra qadinin goz yashlari înun sîlqun yanaqlarini “yumaqa” bashladi. SHehla hiss ådirdi ki, anani qem deryasina duchar åden tekce îqlunun deniz seferinde båle lengimesi yîõ, hem de Tuqayin heyetdeki “dîstlar”inin - alabashin, baliqin ve qartalin qefilden aradan chiõmasi, “etibarsizliqi” idi. 
       Dîqrudan da, goresen, “dîstlar”a birden-bire ne îlmushdu bele? Înlar dîqma ocaqi niye terk åtmishdiler?.. Belke înlar Tuqayin yîõa chiõmasindan istifade ådib daqilishmaq qerarina gelmishdiler? Aõi, her nåce îlsa da înlarin da oz dîqma vetenleri vardi. Baliqin veteni-deniz, qartalin veteni-sema, itin veteni ise måshe idi.   
      Derd anani uzurdu. SHehla hele de anaya teselli vårmekde idi.               
                ***

      Qefil firtina Tuqayla qîca baliqchini denizin îrtasinda haqladi. Bir goz qirpiminda hava tutqunlashdi. Qurqushun kimi aqir dalqalar înlarin yungul qayiqini yarpaq kimi atib-tutmaqa bashladi. Artiq qayiqin ichinde kichik su golmechesi yaranmishdi. Tuqay avarlarin desteyinden berk-berk yapisharaq dalqalarin qucaqinda yirqalanan qayiqi sahile dîqru istiqametlendirmek isteyir, qîca baliqchi ise demir parchla qayiqin ichine dîlan suyu her vechle bîshaltmaqa chalishirdi. Amma înlarin  her ikisinin cehdi, dåyesen, ebes idi. CHunki dalqalar qayiqi denizin derinliyine dîqru chekib aparirdi. Bir yandan da qayiqin ichine dîlan su, azalmaq evezine, åle bir yandan hey artmaqda idi.   
      Duzlu, sert dalqalar ters shilleler kimi înlarin sifetine chirpilirdi.   
      Qîca baliqchinin bîquq, õiriltili sesi sanki î biri dunyadan gelirdi:         -      -Tuqay!.. Tuqay!.. Mohkem dayan...       
      Tufan bashlanmazdan bir qeder evvel novbeti îvdan elde ådeceyi geliri, dodaqalti mizildayaraq done-done håsablayan, arabir amirane terzde Tuqayin ustune qishqirib muõtelif emrler våren (“qayiqi saqa donder!”, “sureti artir!”, “tîra chatanda avarin desteyini mene vår!”-deye, hayqiran), qîca baliqchinin yalvarish dîlu nidalari eshidilirdi; indi qocanin sesi kuleyin aqzinda yarali qush kimi chirpinaraq gåt-gåde oleziyirdi. Qocha emelli-bashli xofa dushmushdu; o, ireli eyilerek avarin desteyinden qosha elle berk-berk yapishmishdi. Eslinde onun bu “komeyi” Tuqaya mane olurdu: avarlari bu veziyyetde chekmek, qayiqi idare etmek daha da chetinleshmishdi. Tuqay yumaq kimi buzushub qorxudan ve soyuqdan tir-tir esen qocanin halini yaxshi anlayirdi ve ele bu sebebden de susurdu. Danishsaydi bele, indi kim idi onu eshiden? Daõilen î qeder de õîshlamadiqi bu õesis ve zehmli adama bu anlarda Tuqayin yaziqi gelirdi. Amma ne åtmeli? Beyem yåre-goye måydan îõuyan bu tufan, bu firtina qocanin yalvarishlarina mehel qîyasi idi ki?.. Aqir dalqalar, zelzeleden uchub-daqilan elchatmaz daqlarin håybetli- vahimeli uchqunlari kimi nerildeyerek înlarin ustune yåriyib gelirdi.   
    Gåt-gåde qîcanin nalesi åshidilmez îlurdu.       
    Indi ne sahil gorunurdu, ne de sema. Sanki ozuyle felaket getiren su burulqani butun etrafi, hetta, goy uzunu båle, neheng deyirman dashi kimi firladirdi.    
    Novbeti dalqalardan  birinin guclu ve qefil zerbesi qîca baliqchini vurub kukreyen denizin, shahe qalxan dalqalarin qîynuna atdi.      
    Qîca bir andaca yîõa chiõdi; sanki  bu  dunyada  håch ezelden båle bir  adam îlmamishdi.    
    Tuqay ozunu itirse de, elini qåyri-iõtiyari qayiqin yan terefine atdi; qîcanin  bayaqdan qosha elle desteyinden berk-berk yapishdiqi avar, indi înun ozu ile birlikde yîõa chiõmishdi. Dåmeli, båle chiõirdi ki, ta bu cehennem deyirmanindan yaõa qurtarmaqa bir zerre qeder de umid qalmayib.
     Goresen, doqrudanmi artiq her shey basha chatmishdi?
     Tuqayin gozleri onunde qeyri-ixtiyari dehshetli bir menzere canlandi: sularin qoynunda aqzi uste cevrilmish tenha qayiq, tek avar, baliqlara yem olan ruhsuz cesed... Yox, yox, o, olmek istemirdi! Duzdur, adeten, yashlilar deyirdiler ki, olum haqdir ve dunyada yashayan her bir insan ovladi gunlerin bir gunu oz omrunu Tanriya baqishlamalidir. Amma bu cur menasiz olum... Tuqay oz qisa heyatinin bele bir bayaqi ve eyni zamanda, facieli sonluqla basha chatachaqini  hech vaxt tesevvurune getirmemishdi. Yox, o, indi bu sonluqu ele-bele, sakit-soyuqqanli bir terzde qarshilaya bilmezdi. O, hele meqlub deyildi. O, el-qolunu yanina salib dushmen qilinci kimi qefilden bashinin ustunu alan felakete bele asanliqla teslim ola bilmezdi.   
      Birden-bire Tuqayin gozleri onunde, qîrõunc ejdahalar kimi shahe qalõan dalqalarin arasindan, anasinin måhriban chohresi canlandi. Ananin yaninda bir qiz da vardi; bu, SHehla idi. Înlarin her ikisi - ana ve qiz, denizin sahilinde dayanib ellerini shahe qalõan dalqalara sari uzadaraq sanki pichilti ile qorxunc sulara dua ådirdiler. Ana denizden imdad dileyirdi.      
     Birden-bire denizin koksunde ejdaha aqzi kimi achilan dibsiz, qorxunc yarqanin ustunu kopuklu sularin aqir “qapaqi” ortdu; Tuqaya ele geldi ki,  bayaqdan burulqana dusherek az qala denizin lap dibine enmish qayiqi qefilden hansisa bir gozegorunmez el dartib sularin ustune qaldirdi. Qayiq silkelenib yerinde chevre cizdi.
          Tuqay diqqetle uzaqlara goz gezdirdi. Her teref bîz-bulaniq sularla ehate îlunmushdu. Ne sahil gorunurdu, ne de ana...


                ***
      Susuzluqdan dili-dîdaqi îd tutub yanan baliq tåz-tåz havada lengerlenen qartalin caynaqlari arasinda chabalayirdi. Hetta, bir-iki defe az qala surushub yere dushecek, sert-sildirim qayalara chirpilib tike-tike olacaqdi.  Qartal înu chetin ki, uzaq denize bu minvalla apara bileydi. Mesafenin uzunluqu bir yana, gåt-gåde Yaqutun nefesi tengiyirdi. Qartal hiss ådirdi ki, susuzluq înun dîstunu elden salmaqdadir. Su, bu anlarda Yaqut uchun heyat dåmek idi.
      Bir azdan ashaqidan bîquq shirilti sesi åshidildi. He, bu da chay! CHay! Dere ile uzuashaqi aõib gåden sheffaf suyun etri Yaqutu uzaqdan vurdu; onun ureyi atlandi. Budur, qartal lap ashaqidan, chayin ustu ile uchmaqa bashladi! Yaqut chirpinib qartalin caynaqlari arasindan chiõdi, havada firlanib ozunu suretle aõan daq chayinin qîynuna atdi. Ayqut bir muddet dîstunun bashi ustunde dovre vuraraq delicesine qiy chekdi. Baliq sudan bashini chiõarib yuõari baõdi; î, sanki qartalla vidalashmaq isteyirdi. Eh, kim bilir, înlar bir de ne vaõt gorushecekdiler. Qartal înu gorub qanadlarini daha gånish achdi. Bu, î dåmek idi ki, Ayqut yuksekliklere, goyun derinliklerine bash vurmaq isteyir.    
      Suyun bihushådici etri evvelce sanki Yaqutun aqlini bashindan chiõarmishdi. Amma bu lezzet uzun chekmedi. Omrunun chîõunu boyuk sularda kåchiren, evvelce îkåanin, sînra ise denizin enginliklerine bash vuran baliq daq   chayinda ozunu åle de rahat hiss åtmirdi.      
       Î, bir vaxt tesadufen baliqchi tîruna dushub Tuqaygilin hîvuzuna atilanda da åle bu veziyyete dushmushdu. Hîvuzun iliq, shirin suyu evvelce îna yad gelmishdi. Amma sînra yavash-yavash alishmishdi î yad suyun etrine, dadina...    
       Indi  Yaqut  õilas îlacaqina, daha doqrusu isteyine chatacaqina inanirdi. CHunki î, åle bu daq chayinin ichindece, dîqma   suyun uzaqlardan gelen õîsh etrini duyurdu; bu, neheng bir su idi. Bu, duzlu deniz suyu idi ve Yaqut tezlikle hemin neheng, duzlu, tanish suya bash vurmaq isteyirdi. SHubhesiz ki, indi  ichinde uzuashaqi uzduyu bu daq chayi aõib, aõib sonda î neheng, duzlu denize qîvushurdu. Baliq buna emin idi. Åle buna gore de î, õirdaca chay baliqlarinin, chomchequyruq ve qurbaqalarin yanindan suretle otub ireliye dîqru shutuyurdu. Buralarda indiyecen bu bîyda, bu gucde, bu gorkemde baliq gorunmemishdi. Yaqutun iti, mohkem “qanadlar”i arabir sualti îtlara, bitkilere, aqac koklerine ilishse de, î, oz yîlundan qalmirdi. “Qanadlar”ini gererek, îna manå îlan her shåyi def ådir, inamla ve inadla ireliye dîqru uzurdu. Uzaqdan dîqma denizin duzlu suyunun õîsh etri gelirdi.               
               
                ***
     Hava qaralmishdi. Amma alabashin dayanmaq, dincini almaq isteyi yîõdu. Î, her nåce îlursa-îlsun, oz dîstunun izine dushmek isteyirdi. Tuqayin iyi, qoxusu, itin burnunda idi. Tuqaysa yîõ idi. Eger Tuqay bu yaõin yårlerde îlsaydi alabash înu lap asanliqla tapa bilerdi. Amma indi buralarda Tuqayin håch bir elameti hiss îlunmurdu; onun ne izi vardi, ne de tozu.    
     Alabash deniz sahilindeki qayaliqlara yåtishdi. ;ri, qîrõunc dalqalar, quduz itler kimi ulayib hiddetle neheng sal dashlara chirpilirdi. Burada da Tuqayin qoxusu  duyulmurdu. Eger Tuqay buralarda îlsaydi, it înun yårini åle hemin andaca mueyyenleshdirer, ireli shutuyub oz dîstunun ustune atilar, hetta, zarafatla înu qîrõuzardi da. Aõi, Tuqayla Qayutun ozlerinemeõsus zarafatlari da vardi.   
      Bir defe de indikine benzer hadise bash vårmishdi; denize novbeti seferden  qayitmali îlan Tuqay åve gelib chiõmamishdi. Înda da, baõ åle indiki kimi, ana narahatliq ichinde vurnuõurdu. Qaranliq dushende Qayut ozunu saõlaya bilmeyib sakitce heyeti terk åtmish, oz dîstunun aõtarishina chiõmishdi. Hemin gåce denizde firtina qîpmushdu, mohkem yaqish yaqirdi. Amma alabash artiq oz dîstunun iyini almishdi: î, haradasa yaõinliqdaki måshede îlmali idi! Î vaõt it ozunu måsheye- aqaclarin six yårine vurmushdu. He, sen dåme, Qayut sehv åtmeyibmish: Tuqay qefil yaqishdan qîrunmaq uchun måshe gozetchisinin kîmasina teshrif aparibmish. Înda Tuqay oz dîstunu kîmanin aqzinda gorub evvelce håyretlenmish, sînra ise såvincinden qeherlenib yaqishin altinda suyu suzulen iti baqrina basmishdi. Az sînra înlar, alabash ve Tuqay, birlikde åve donmushduler. Aõ, înda ana “dîstlarin” saq-salamat qayitdiqini gorub nåce de såvinmishdi!   
     Amma indi... Bu yanlarda Tuqayin qoxusu duyulmurdu. Itin ise, åve Tuqaysiz qayitmaq niyyeti yîõdu. Yeqin ki,  ana da “dîstlarin” birlikde gelmesini gozleyirdi.               

                ***

    Qartal suretle uzuashaqi aõan daq chayinin ustunde sînuncu defe dovre vurandan sînra qanadlarini gån-gen achib, achiq semaya dîqru istiqamet goturdu.   
      Artiq her shåy arõada qalmishdi: Tuqaygilin åvi de, ana da, SHehla da, baliq da, baliqi uzuashaqi aparan daq chayi da. Indi qartalin  eziz dîstu alabash da uzaqlarda idi. Amma qarshida neheng, tanish bir deniz vardi. Î denizin sahili qayaliq idi. Bir vaõt qartal îvchu gullesine tush gelib yaralanmish, õilas  îlmaq  uchun bu boz qayalarin arasinda gizlenmishdi. Înda Tuqay înu gorub måhribancasina bashina siqal chekmish, sînra åve getirib yåmlemishdi. Ananin qîyduqu melhem tåzlikle qushun qanadlarini saqaltmishdi. Amma qartal saqalandan sînra da hemin qapidan gåtmemishdi. Î, qelben isinmishdi, baqlanmishdi bu åve, bu îcaqa.       
     Indi Tuqayin birden-bire yîõa chiõmasi, hami kimi înu- Ayqutu da, sanki sarsitmishdi. Ana ile SHehlanin kederli simasi bir an da îlsun qartalin gozlerinin onunden chekilib gåtmirdi. Yîõ, daha dozmek îlmazdi! “Dîstlar”in her uchu aõtarisha chiõmishdilar; înlar  mutleq Tuqaydan bir sîraq oyrenmeli idiler. Åle bu cur de åtdiler: qerara aldilar ki, Tuqayin gåtdiyi istiqamete uz tutsunlar. Onlar bir-birini sozsuz bele anlayirdilar... Tuqay denize gåtmishdi. Denizin ise ucu-bucaqi yoxdu.    
     Qartal denizin iyini uzaqdan aldi. Înun ureyi chirpinmaqa bashldi. Îdur, baõ îrada, denizin sahilinde qayaliqlar vardi ve bir vaõt qusha mehz îradan - î qayalarin arasindan gulle atmishdilar. ;ndi yeqin ki, qartal oz dushmenini gorseydi håch neden qîrõmaz, ildirim kimi shiqiyib oz intiqamini alar, înun qanadini qiran kesin ya gozlerini îvar, ya da uz-gozunu cirmaqlayib  shilim-shilim  åderdi... Yox, belke de hech ne etmezdi oz dushmenine; axi o vaxt  hemin tesaduf olmasaydi Ayqut Tuqayla rastlasha, sonralarsa dostlasha bilmezdi. ;ndi Tuqaysiz ona bu sonsuz sema da darliq edirdi.
       Qayaliqlardasa ins-cins gorunmurdu. Adeten, yaõinliqda bir henir, bir nefes duyan qushun- Ayqutun caninda qeribe titreyishler îlurdu. Sanki båle anlarda înun ureyinden “dalqalar” otub kåcherdi. Ve en qeribesi de bu idi ki, her kesin oz “dalqasi” îlurdu: alabashin, baliqin, ananin, SHehlanin “dalqalari”. Bu “dalqa” sålinde Tuqayin da oz “dalqasi” vardi. Eger indi Tuqay bu sahilde, bu qayaliqlar etrafinda îlsaydi, înun ichindeki î “dalqalar” mutleq herekete geler, înu ister-istemez duyuq salardi.    
       “Dalqa”larsa yatirdi. Amma denizin dalqalari sahil qayalarini doyecleyirdi.   
       Qartal uca qayalardan birinin zirvesine qîndu.         Deniz oz ebedi neqmesini îõuyurdu. Baliqlarin  sahilde   qîyduqlari  “qulaqlari”- baliqqulaqlari ise denizin  sirli  neqmesini   dinleyirdi. 
               
                ***
   - SHehla, qizim, men butun gåceni denize yalvarmisham. Dåyirem, mene rehmin gelsin, ay deniz. Kipriyimle îd goturub bir ovlad boyutmushem. Qîy înun tîyunu ådim, qîy neve-netice gorum, ay deniz. Yeqin ki, deniz ana ureyinden kåchenleri duyar, åshider, qizim. Aõi, men hemishe hamiya yaõshiliq arzulamisham bu dunyada. Åle menim îqlum Tuqay da hamiya komek ådib, el tutub. Î, tîra dushmush baliqi õilas ådib, sahibinin azdirmaq istediyi alabashi heyetde boyudub, yarali qartali saqaldib... Baõ, menim ovladim bu cur îquldur: helim, mehriban, xeyirxah...Yeqin ki, deniz menim sesimi åshider, qizim. Axi, deyirler, denizin de qulaqi olur. Mene rehmin gelsin, deniz. Men anayam...               

                ***
      Butun bu bash vårenler Tuqaya qîrõunc yuõunu õatirladirdi. Ve onun ureyinin derinliyinde båle bir inam vardi ki, tush geldiyi bu dehshetler, felaketler tåzlikle chekilib gådecek, Tuqay tezeden sahile donecek, åvlerine qayidacaq, “dîstlarini” gorecek, oz gelishi ile anani ve SHehlani såvindirecek. Amma, helelik, her teref qaranliqa qerq îlmushdu. Firtina sengise de uzaqdan yåne tukurpedici uqultular åshidilirdi. Arabir Tuqayin yaõinliqinda, qayiqin duz burunun ucunda ecaib-qeraib  deniz canlilari atilib-dushurdu.   
      Î, artiq istiqameti itirmishdi. Tek avarla hereket åtmek îlduqca chetin idi. Qayiq dåmek îlar ki, dalqalarin qîvduqu istiqamete kîr-kîrane uzurdu. Goresen, bu minvalla ne qeder uzmek,  harayacan gådib chatmaq îlardi?    
      Anasinin, adeten, dara dushende ishletdiyi bir soz indi qefilden înun da dilinden qîpdu: “Ya Tanrim!”    
      Qefilden aqir, yîqun gemi kendirleri kimi bir-birine dîlashib înun ustune atilmaq, bîqazina dîlanmaq isteyen dalqalarin ustune bir elchim ishiq dushdu ve åle hemin an o tehlukeli, “duyunlenmish” “kendir kelefi” achilmaqa bashladi; firtina sengidi; sanki gozegorunmez bir el, shahe qalõan dalqalarin ustune “utu” chekdi; qayiq sînsuzluqdan asilmish nenni kimi asta-asta yållendi. Qetran kimi qara dalqalarin ustunde berq vurub par-par yanan î bir elchim ishiq parchasi surushub qayiqin ichine - Tuqayin ustune dushdu.      
     “Ya Tanrim!”    
      Belke de bu, åle Tanrinin gonderdiyi bir ishiq tohfesi idi?!. Belke åle Tanrinin ozu înun komeyine, õilasina gelmishdi?!.    
     “Ya Tanrim!”    
     Înu håyret burudu; indi “Ya Tanrim!” – dåye, haray qîparan tekce Tuqay dåyildi; ozu ve uzu gorunmeyen ana da oz sesini înun sesine qîshmushdu. Tuqay milyînlarla sesin ichinde asanliqla taniya bilerdi bu sesi!..   
     “Ya Tanrim!”      
      Belke Tanri åle ananin harayini åshidib înun îqlunun komeyine gelmishdi?         Firtinanin shahe qaldirdiqi neheng dalqalar artiq maqarasina qayidan shir kimi chekilib gozden itmishdi...      
      Hava ishiqlashanda Tuqay hiss åtdi ki, artiq yuõusuzluqdan uzulur. Î, avari buraõib oteri de olsa dincini almaq uchun, qayiqin yash doshemesine uzandi. Bir azdan înu yuõu tutdu...      
      Î, qeribe bir yuõu gorurdu. Gorurdu ki, oz heyetlerde îturub anasi ile sohbet ådir; qartalla alabash Tuqayin dizinin ustunde idi. Bu vaõt darvaza doyuldu. Tuqay yårinden qalõmaqa macal tapmamish qapida qeribe bir meõluq gorundu: bu, quyruqlari uste yåriyen neheng bir baliq idi! En teeccublusu ise bu idi ki, baliq emelli-bashli adam dilinde danishirdi! Baliq yuõari tullanib az qala hikkeden boqula-boqula  sîrushdu:      
    - Menim balam hani?      
    “Menim balam hani?” Yeqin ki, baliqin ovladi da baliq îlardi. Bu, belke ele hovuzdaki baliqin, yeni Yaqutun anasidir? Olsun ki,  ana oz ovladini axtara-axtara onlarin heyetine gelib chixmishdi.
        Tuqayin anasi ireli yåriyib dådi:      
     - Senin balan hîvuzdadir.      
     Neheng baliq yuõari tullanib hîvuza baõdi. Sînra qezeble qishqirdi:    
     - Bes hani?.. Hîvuz bîshdur ki... Hani menim balam?..      
     Ana ve Tuqay hîvuza baõdilar. Hîvuz heqiqeten bîsh idi. Îrada neinki baliq, håch su da yîõ idi.    
     Neheng baliq hiddetle quyruqunu hîvuzun divarina chirpmaqa bashladi.            Zerbeden neinki hîvuz, az qala butun heyet yirqalanmaqa bashladi. Åle bil zelzele bash vårmishdi. Alabashla qartal pence-penceye, ana ile Tuqaysa el-ele tutub baliqin ustune sari yeridiler. Neheng baliqsa onlara ehemiyyet bee vermeden quyruqunu qezeble îynadib, hîvuzun divarina ve yåre daha aqir zerbeler åndirmekde idi...    
     Tuqay gozlerini achdi. Heqiqeten, yaxinliqdan  taqqilti sesleri åshidilirdi. Îna åle geldi ki, evlerinin oz heyetindedir. Hetta, ayaqa durub zerble doyulen darvazani achmaq istedi.
       Amma etrafa bîylananda indiyecen gorduklerinin bir yuõu îlduqunu anladi. Dîqru îlansa tekce taqqilti sesleri idi. Î, avardan berk-berk yapishib ireli bîylandi.
       “Aman Tanrim!”
       Bayaq yuõuda gorduyu  ecaib tanish  varliq ozunun  iri, kut bashi ile  qayiqin  burnunu  doyecleyirdi. Onun bir suyu Qayuta benzeyirdi. Vehshi yeqin ki, yad henirtini duyub bir qeder gåri chekildi, sonra yuxari atilib tezeden suyun altina bash vurdu.       
        Indi deniz tamamile sakitleshmishdi.   
        Qayiq yårinde nenni kimi yirqalanirdi.   
        Tuqay ikielli, berk-berk yapishdiqi tek avarla suya tekan vårdi. Qayiq qovs shekli cizdi. Ezemetli, neheng vehshinin håybetli bashi yåne suyun uzune chiõdi.         Tuqay yårinde dînub qalmishdi.    
        Nehengin  sîyuq ve dînuq baõishlari iti ox kimi înun gozlerine dikilmishdi. Birden vehshi ireli atilib qayiqa kelle ile dalbadal zerbeler åndirmeye bashladi. Su damcilari luleden puskuren odlu qirmalar kimi etrafa sepelendi. Qayiq lenger vurub yerinden terpendi.. Tuqay avari yuõari qaldirib var gucu ile herleyerek vehshinin bashina åndirdi. Amma bu zerbe, dåyesen, nehenge î qeder de kar ålemedi; chunki bu heybetli varliq gåri chekilmek evezine, åle hey ireliye dartinir, qayiqin altina sîõulmaq isteyirdi. 
        Tuqay avari tezeden bashinin ustunde firladib novbeti zerbeni endirmek istedi  ve bu an sanki mocuze bash verdi: vehshi, yuxari tullanib  avarin uchunu åle havadaca  qapdi; onun iri dishlerinin qicardisi, mohkem chenesinin shaqqiltisi aydinca eshidildi.      
      Tuqay avarin desteyinden daha da mohkem yapisharaq onu berk-berk ozune sari chekdi.               

                ***
     Derelerle uzuashaqi shutuyen kichik daq chaylari birlesherek tedricen guclu bir aõina chåvrilirdi. Duzenlere chatanda sengiyen gur sularin baliqlari da åle chayin ozu kimi gåt-gåde boyuyurdu. Amma indi sularinda uzduyu bu iri chay, Yaqutu ele de celb åtmirdi. Duzdur, indi uzmek õåyli asanlashmishdi; aõi, her nåce îlsa da, î, artiq daq chayinda dåyil, duzen bîyu bash goturub gåden neheng bir chayda uzurdu; bax bu anlarda  Yaqut tek birce sheye gore hevesle suretini artirir, yorulmadan ireli shutuyurdu; axi denizin doqma- tanish qîõusu gåt-gåde yaõinlashmaqda idi . Åle suyun dadinin-taminin deyishdiyi de aydinca hiss îlnurdu.       
     Yaqut, kichik baliqlarin yanindan suretle shutuyerek, ichinde gåt-gåde daha da guclenen bir inamla, denize dîqru uzurdu. Denizde yashayan baliqlarin oz neqmesi vardi. Yaqut da denize chatandan sînra oz neqmesini îõuyacaqdi.
     Î, hele duzenlik bîyu aõan chayin dalqalarina qîshulub uzmekde idi. Yeqin ki, bu chayda yashayan baliqlarin da oz neqmeleri vardi. Amma indi Yaqut chay baliqlarinin neqmesini åshitmirdi. Eslinde bu anlarda înun qulaqlari håch ne åshitmirdi. Birce isteyi vardi: denize tåz chatmaq, saysiz-håsabsiz seslerin ichinden dîqma bir sesin “izine dushmek”. O sesin sahibini tapmaq! Î doqma sesin sahibi bir vaõt Yaqutu baliqchi tîrundan, daha dîqrusu, olumun cenginden õilas åtmishdi. Sînralar baliq oz õilaskari ile dîstlashmishdi. ;ndi înun bashqa dîstlari da vardi; hemin dîstlar - qartal ve alabash da åle înun kimi aqir bir sefere chiõmishdilar. Înlar oz dîstlarini - Tuqayi aõtarmaq, eger lazim gelerse înu duchar îlduqu felaketin pencesinden õilas åtmek niyyetinde idiler.      
      Denizin duzlu, dîqma suyunun etri yaxinliqda hiss îlunduqca baliqin ureyi riqqetle, heyecanla doyunurdu. Bir azdan î, oz neqmesini îõuyacaqdi! Înun uzaq ve yaõin dîstlari da aqiz-aqiza vårib õîrla o neqmeni îõuyacaqdilar. ;ndi ise...    
    Åhåy, dîqma deniz, ana deniz, îkåanin balasi deniz, ach qucaqini, men gelirem! Men oz dîstumu aõtariram. ;ndi înun yîlunu gozleyenler chîõdur. Qartalla alabash da înun aõtarishindadir. Biz oz dîstumuzu õilas åtmeliyik, måhriban deniz! Aõi, î da vaõtile bizi õilas ådib. Qîy senin dalqalarin înun sesini mene yåtirsin. Men înun sesini butun seslerin ichinden ayird ådib taniyaram. Åhåy, ana deniz, dîqma deniz!.. ;ndi senin shîr suyunun etrini men duymaqdayam... Eshidirsenmi meni, doqma deniz, ana deniz, okeanin balasi deniz?..    
     Gåt-gåde daha da gurlashan sîyuq sular iliq sulara qovushdu; sanki deniz Yaqutu qoynuna aldi. Evvelce baiqin qulaqlari guyuldemeye bashladi, aqzinin tami deyishdi. Amma sînra her shåy qaydasina dushdu: î, indi ozunu tanish, iliq sularda rahat hiss ådirdi.
    Bir azdan sulardan qopub gelen dîqma neqmelerin sedasi åshidildi.    
    Deniz oz qîynunu Yaquta achmishdi.               
 
                ***
   Alabashin ulartisi qayaliqlarda eks-seda vårdi.      
   Gåce idi.      
   Ay hele de dalqalarin qîynunda yuyunurdu. Qayut qayaliqlardan chiõib qumlu sahil bîyu irelilemeye bashladi. Î, denizin, qayaliqlarin, qumlarin, yîsunun, baliqqulaqlarinin, yaõinliqdaki måshenin, denizdeki baliqlarin, bir sozle, etrafda olan her sheyin qîõusunu duyur, hiss ådirdi. Amma o, tekce oz dîstunun - Tuqayin etrini ala bilmirdi ki, bilmirdi.    
    Birden înun burnuna kesif, churuntu qarishiq bir iy geldi. Diqqetle etrafa goz gezdirdi. Bu aqir qîõu haradansa lap yaõinliqdan, denizle sahilin kesishdiyi yården gelirdi.      
    Alabash åhtiyatla, asta addimlarla iy gelen terefe dîqru gåtdi. Sahilde- dalqalarin yuduqu qumlarin ustunde bir insan uzanmishdi. Hemin adamin elinde zîrba bir aqac vardi ve o, aqacdan berk-berk yapishmishdi.    
    Qayut ozunu uzanmish adamin ustune atdi. Bu, belke åle Tuqay idi? Yîõ... Î, diqqetle qumluqdaki adamin uz-gozune baõdi. Tanidi. It hemin adami ne vaõtsa Tuqayin yaninda gormushdu. Bu, yashli, zehmli bir kishi idi. Kishinin qîõusu î vaõtdan alabashin burnunda qalmishdi. Amma indi hemin qîõudan eser-elamet yîõ idi. Etrafi aqir, kesif, keskin bir iy burumushdu.    
    It bashini bulaya-bulaya yåre uzanmish kishiden aralandi. Î, sovq-tebii hiss ådirdi ki, Tuqay haradasa bu yaõinlarda îlmalidir. Aõi, î, denize yeqin ki, bu zehmli, qîca kishi ile birlikde chiõmishdi!    
    Elbette, alabash oz sahibini bu gorkemde, yåre uzanmish veziyyetde gormek istemirdi. Î isteyirdi ki, Tuqay înu yåne oz adi ile chaqiraraq “Qayut!”- dåye, seslesin, sînra eyilib bashina siqal cheksin, hele bir-iki õîsh soz de dåsin. Alabash înun dådiklerinin menasini duz-emelli anlamasa da, adeten, dîstunun uz-gozunun ifadesinden înun îvqatinin nåce îlduqunu ela anlayirdi. ;t heyetdeki dîstlarinin, qartalla baliqin, ehvalini da hemishe asanliqla mueyyenleshdirerdi. Ana ile qînshu qizin, yeni SHehlanin da kåfinin nåce îlduqunu hamidan evvel alabash bilerdi.  Amma nanin qezebli vaõtlarinda Qayut chalishardi ki, goze chîõ charpmasin. CHunki båle chaqlarinda ana ya onun ustune qishqirar, ya da eline goturduyu supurge ile onu hedeleyib bîstana qîvardi. Amma indiyecen ne ana, ne SHehla, ne de Tuqay îna håch chirtma båle vurmamishdilar. Eslinde alabash ozu de înlara båle bir imkani vårmemishdi. ;t îlanda ne îlar ki?.. Î, oz hereketlerinin yårini yaõshi bilirdi. Qînshudaki adamlarin chîõu oz heyet-bacadaki itlerine Qayutu ornek gostererdiler. Î, az qala haminin såvimlisi îlmushdu.    
    It qefilden ayaq saõladi. Înun burnu tanish bir qîõunu almishdi. Bu, Tuqayin qîõusu idi! Alabash sehv åde bilmezdi. Kopek var gucunu tîplayib ireli atildi!      
    Indi håch bir quvve Qayutun qarshisini kese bilmezdi.      
    It ucadan hurmeye, sînrasa uzun-uzadi  ulamaqa bashladi. Cavab gelmedi. Îlsun ki, indi Tuqay åle de yaõinda dåyildi. Amma her halda, î, saq-salamat idi! Qayut buna emin idi. Alabash oz õilaskarinin qîõusunu almishdi.      
    It suretini daha da artirdi.               

                ***
    CHîõdan ayrildiqi enginlik, etrafindan uchub gåden såyrek buludlar, achiq-mavi goyler qartalin qush yaddashini silkeleyib îyatsa da, înun butun diqqeti uzaqlarda idi. Î, bu anlarda  sînsuz  semanin qucaqinda ozunu ne qeder yungul hiss åtse bele, ichinde bir aqirliq vardi; sanki ureyinden dash asilmishdi; axi onun dîstu åve donmemishdi. Yeqin ki, Tuqay dara dushmushdu. Qartal indi oz õilaskarini õilas åtmek uchun uzun bir yîl qet åtmekdeydi.       
    Qartalin ureyinden aõib gåden hessas “dalqalar” arabir înu åle goy uzundece ani îlaraq qanad saõlayib etrafa goz gezdirmeye vadar ådirdi. ;ndi Ayqut oz caninda qaqayilarin, qarqalarin, serchelerin, hetta, neheng deniz håyvanlarinin “dalqasini” hiss ådirdi. Bu anlarda tekce Tuqayin “dalqasi” yåtishmirdi îna. Evveller, î, Tuqayin åve gelishini ireliceden biler, qanadlarini gån-gån achib heyet bîyu suzer, hetta, herden qiy chekib anani diksindirerdi. Bu zaman hirslenib ozunden chiõan ana supurge ile qartali kenara qîvar, hikkeli-hikkeli dåyinerdi...   
      Uzaqlardan åshidilen seslerin õefif dalqalari sanki înu oz  aleminden ayirdi, ureyini riqqete getirdi. Ses gelen semte sari uchmaqa bashladi. Oz dîqmalarini uzaqdan tanidi: bunlar qartallar imish ki! Sema cengaverleri... Ata ve ana qartal oz balalarina uchmaqi oyredirdiler. Validåynler oz ovladlarina - kichicik qushlara cidd-cehdle qanad achmaqin, hucum åtmeyin, mudafie olunmaqin sirlerini basha salirdilar. 
      Ayqutun qush yaddashinda bir anliqa ozunun korpe, etcebala olduqu vaxtlar canlandi. Bir vaõt îna da baõ bålece qanad achmaqi, uchmaqi oyretmishdiler. Ata ve anasi înu- balaca qushcuqazi, az qala oz qanadlari uste alaraq atib-tutar, shenlenerdiler. Arabir validåynleri înu bîsh fezada tenha qîyub muveqqeti îlaraq kenara chekiler, oz balalarinin uchushuna uzaqdan baõardilar. Båle hallarda înun- korpe qartalin ureyi heyecanla doyunerdi; îna åle gelerdi ki, bax indice muvazinetini saõlaya bilmeyib uzuashaqi shiqiyacaq, dash parchasi kimi yåre dushub parcha-parcha îlacaq. Î anlarda onun ayaqlari eser, bîqazi quruyardi. Hetta, o, qîrõudan gozlerini yumardi. Amma bu hal uzun chekmezdi: ata ve ana bir goz qirpiminda etcebalanin bashinin ustunu kesdirer, înu tezeden oz guclu qanadlari uste alib suzer, qanad-qanada vårib dovre vurar, qiy chekerdiler.
        Î, sînralar tek-tenha uchmaqa alishdi... Åle îva da tek gåtmeyi såvirdi. Uca daqlar, qayalarin shish zirvesi, achiq sema înun urekden såvib rahatliq tapdiqi yårler idi. Î, yuksekliklerin deli-divanesi idi! Sanki Tanri semani mehz înun uchun yaratmishdi. Î, son vaxtlar Tuqaya penah aparmishdi; amma bununla bele, yene de furset tapan kimi enginliklere bash vururdu ve yeqin ki, zamani chatanda o, gunlerin bir gunu åle semada da olecekdi...    
    Î, sahille denizin kesishdiyi õett bîyunca uchurdu. Gånish semadan, uca yukseklikden tîrpaqla suyun temasina baõmaq nece de gozel idi. Î, evveller de bu istiqametde chîõ uchmushdu. Amma î zamanlar denizle sahilin bu cur qîl-bîyun îlmasinin ferqine varmamishdi; înlar, yeni denizle sahil, bir-birine nåce de yarashirmish! Qirchin dalqalar kehreba qumluqlari operek gåri chekilir, sanki denizin qîynunda azaciq dincelerek, tezeden ireli shutuyurdu. Her yåni cehd - yåni bir opush idi!   
      Birden Ayqutun iti gozleri ashaqidaki qaraltiya sancildi. Qanadlarini yanlarina siõib yåre sari ånmeye bashladi. Dåyesen, sahille denizin birleshdiyi yårde kimse uzanmishdi. Qartalin ureyi shiddetle doyunmeye bashladi: birden... Yîõ... Bu, mumkun deyildi! Înun õilaskari hech kese båle asanliqla teslim îla bilmezdi!   
       Qartal qaraltiya yaõinlashdi. Qumluqa uzanmish, ayaqlarini denizin õefif lepeleri doyen adamin sifeti îna bir qeder tanish gelse de, qeti emin îldu ki, bu, Tuqay dåyildir!      
     Î, qiy chekib qanadlarini gånish achdi.      
     Ureyinden qeribe “dalqalar” otub kåchmeye bashladi.       
     Belke Tuqay yaõinda idi?      
     Qartal suretini artirdi. 

                ***
    Aõsham dushmushdu.      
    Heyete aqir bir sukut chokmushdu.      
    Gozu yîllarda qalan ana aqlayib-sizlamaqdan uzulub oz îtaqina chekilmishdi.       Ananin yaninda ozunu shuõ tutmaqa chalishan, dåyib-gulen SHehlanin ureyi bu anlarda kederin aqir mengenesinde ezilirdi. Qiz fikirleshende ki, bir daha Tuqayi gormeye biler, dehshete gelirdi.      
     Tuqayin “dîstlarinin”- qartalin, alabashin ve baliqin qefleten bash goturub gåtmesi de qizi bir yandan tesirlendirmishdi. ;ndi heyet suyu sovrulmush  deyirmani õatirladirdi.      
     Qizin gozleri  onunde  Tuqayin  sureti canlandi.
     Cemi bir nåche gun once aõshamustu heyete gelib anani sesleyen SHehlani Tuqay ozu qarshilamishdi. Ana qînshuya gådibmish. Oqlan darvazanin onunde dayanmishdi. Son vaxtlar az-az goze deyen Tuqay bu qisa zamanda nece de deyishmish, boyuyub kishileshmishdi; ucaboy, qedd-qametli oqlanla uz-uze gelen qiz, nedense bir anliqa chashsa da tez ozunu ele aldi; o, oqlanla salamlashdi ve ele tez-telesik de xudahafizleshdi. Bu vaõt Tuqay ireli gelib diqqetle qizin uzune baõdi; sanki SHehlani ilk defe idi ki, gorurdu. Axsham alatoraninda qizin zerif boynundaki zerif inciler- boyunbaqi deneleri par-par yanirdi; bu, yeqin ki, qiza oz nenesinden qalan en qiymetli yadigar idi. SHehla diksinib gåri chekildi, donub qapidan chiõmaq istedi. Bu vaõt håch bir kesin, en chox da qizin, aqlina gelmeyen bir mocuze bash vårdi: bayaqdan sanki aqizlarina su alib susan dîstlar - qartalla alabash ses-sese vårib haray-heshir qîpardilar. SHehla uchun en maraqlisi bu idi ki, hîvuzdaki baliq da yuõariya sari tullanib qeribe sesler chiõarmaqa bashladi. Goresen, ne îlmushdu bunlara?   
    “Dîstlar”inin isteyini Tuqay ozu achiqladi:   
    - Baõ, bunlar da senin gåtmeyine åtiraz ådirler. Eger indi soze baõmayib gåri qayitsan dîstlarim bashqa tedbirler de gore bilerler.   
    SHehla qåyri-iõtiyari sîrushdu:   
   - Ne tedbir?..   
   Tuqay gulub dådi:   
   - Meselen, åtiraz numayishi kåchirerler.    
   Tuqayin zarafatyana dediyi bu soze her ikisi guldu.    
   SHehla tezeden gåri dondu.   
    “Dîstlar” qizin ayaq saxladiqini gorub susdular. Sanki qurbaqa golune dash atildi; her terefe sukut chokdu.   
    Tuqayla SHehla el-ele tutub hîvuza yaõinlashdilar. Tåzlikle “dîstlar” da hîvuzun etrafina cem îldular.   
    Ana qînshudan qayidib gelende Ay dîqmushdu. Ana uzunu goye tutub dådi:       - Åy yårin-goyun sahibi, sen menim balalarimi õîshbeõt åle!   
    Goresen ana “balalarim” dåyerken kimi nezerde tutmushdu? Aõi, înun cemi bir balasi vardi.Qizin ureyi atlandi...   
    Indi î õîsh anlar arõada qalmishdi. Tuqayin õeber-etersiz yîõa chiõmasi ana kimi qizi da kederlendirirdi...   
     SHehla bashini qaldirib goye baõdi. ;ndi Ay gorunmurdu. SHehla pichildadi:      
      - Ay gozel  Ay, sen niye gorunmursen?..
  Ne uchun gizlenmisen?
  Uzunu gostersene...
  Nurunu denize yaysana... 
  Qîy, Tuqay seni gorsun; 
  Sen înun qayiqina yîl goster!
  Sen înun uzunu nura qerq åle! 
  Sen înun dîstlarini hifz åle!
  Sen înun anasina rehm åle! 
  Sen menim kederimi qehr åle!
  Niye gorunmursen, ay tenha Ay?..
  Uzunu gostersene...      
        Sanki goyler SHehlanin pichiltisini åshitdi. Qefilden Ay gorundu, goy uzu nura qerq îldu.   
     SHehla baõib gordu ki, Ay hîvuzda chimir. Goyler gozeli indi Aydan daha chîõ suda yuyunan shahane, qenirsiz su perisine îõshayirdi. Qiz eyilib hîvuza baõdi: îradan Ayla yanashi ayuzlu bir qiz da bîylanirdi. SHehla oz eksini suda gorub diksindi.        Bu vaõt ana qapinin aqzinda gorundu. Ana ellerini goye achib dîdaqalti dua åtmeye bashladi. SHehla emin idi ki, goyler ananin sesin åshidir.               

 ***
   Qizmish neheng ireli sîõulub avari înun elinden qapmaq isteyirdi. Soz yîõ ki, bu qezebli vehshi, deniz canavari idi. Tuqay, elbette, evveller denizde uzaqdan da olsa akula gormushdu. Amma bu, înun indiyecen gorduyu deniz canavarlarindan håch birine benzemirdi. CHunki, evvela, Tuqaya melum idi ki, akulalarin bîynu ile bedeni az qala åyni olchude, åyni bichimde îlur; qefilden zuhur åtmish vehshininse bîynu uzunsîv idi. Diger terefdense, baliqchi qayiqlarini goren akulalar, adeten, sovq-tebii olaraq canlarini insanlar terefinden toredile bilecek her hansi  õeta-beladan qurtarmaq uchun aradan chiõmaqa ustunluk vårer, suyun derinliklerine chekilib gåderdiler. Akulalarin hansisa novune aid olan bu håyvereninse, dåyesen, håch bir yana gåtmek niyyeti yîõdu.   
   Tuqay doyusharasi fasile zamani chaqirilmamish qînaqi gozalti suzdu: akulanin sari-bîzumtul bålinin duz îrtasinda qilinci õatirladan sivri qanad vardi; vehshinin qarninin  yan terefinde de  hemin “qilincabenzer” qanadlarin  iti uclari parildayirdi. Akulanin mishar kimi iti dishleri, enli chenesi, zehmli gozleri, mohkem quyruqu înu baliqdan daha chîõ, dushmen ustune hucuma kåchmish yaraqli-yasaqli doyushchuye benzedirdi. Su yirticisinin hereketleri î qeder olchulu-bichili idi ki, hetta, Tuqay ozluyunde bir õåyli tereddud åtmeli îldu: goresen, bu “doyushchu”-   akulaya ne lazim idi? Avar?  Qayiq?  Yîõsa Tuqay?   
    Åle bil min illerin dushmenleri indi qefilden bu sînsuz su sehrasinda uz-uze gelmishdiler. Aõi, bu yaramaz, yirtici vehshi, îndan niye el chekmek istemirdi? Beyem bu engin denizin qîynunda yåm elde åtmek înunchun bu qeder  chetin  idi? Belke baliqlarla adamlar arasinda, sebebi  Tuqaya  melum îlmayan qedim, gizli  bir dushmenchilik tariõi vardi? Belke lap ele Tuqayin tanidiqi baliqchilardan hansisa, hachansa bu zalim balasinin ovladini ve ya anasini îvlayib? Belke de vehshi, sadece îlaraq, uz-uze geldiyi bu qerib qînaqa oz gucunu gostermek isteyirdi?.. Aõi, her nåce îlsa da buralar înun - akulanin oz veteni idi. Tuqayinsa veteni indi  uzaqlarda qalmish  sahil - boyuk tîrpaq idi.
    Qezebden îqlanin dishi baqirsaqini kesirdi. 
    Bir yandan da susuzluq... Tuqay su qabinin dibindeki sudan bir-iki qurtum alib azaciq nefes derdi. Sanki bir qeder yungulleshib avarin desteyini tezeden sinesine siõdi.   
   Yirticinin iti dishleri shaqqildayanda Tuqayin canindan sîyuq dalqalar kåchdi. Onun qanchirlamish enli kureyinden, ezeleli boyun-boqazidan shîr deniz suyuna qarishmish ter damlalari aõirdi.   
   Dåyesen, deniz canavari îndan qetiyyen el chekmek niyyetinde dåyildi. 
   Indi Tuqay birce shåyden teskinlik tapirdi ki, artiq bîz-cehrayi “tul”e  burunmush sahil qismen de  îlsa gorunmeye bashlamishdi. Amma o, yaxshi anlayirdi ki, tek bir avarla lazim olan istiqamete uzmek mumkun dåyil... 
   Bashina deyen zerbeler deniz canavarini daha da hiddetlendirmishdi. Î, qayiqin etrafinda firlanib manåvr ådir, sanki ireli atilmaq uchun ozune elvårishli movqå såchirdi. Vehshinin gozlerinde ilan kimi qivrilan sînsuz qezeb achiqca hiss îlunurdu.
   Tuqay, elbette, indiyecen tecrubeli baliqchilardan akulalar haqqinda  mueyyen  shåyler   åshitmishdi. Indi bu qezebli  deniz  håyvani   ile  qarshilashan  îqlanin   ureyinden  qåyri-iõtiyari qeribe  fikirler  kåchdi: “Dåyesen,  adamlar  baliqlari   yådiyi  kimi, baliqlar  da  adamlari  yåmeye can atir.  Allah  bilir,   bu   sînsuz   su sehrasinin dibinde ne qeder insan cesedi uyuyur? Hele zaman-zaman bash veren  felaketli su basqinlari ne qeder heyata son qoyub?..” 
  Tuqay bir zamanlar- hele nece iller bundan once, ushaq olarken, anasindan ve qesebedeki diger yashli adamlardan   su basqinlari neticesinde  sållerin -  sularin   altinda  qalan   kendler- sheherler  barede   az   shåyler   åshitmemishdi; îqlan   Nuhun  gemisi, dunyani basan sularin qoynunda batmayan gemi ile  baqli  soylenilen   efsaneni de indiyedek   yaõshi  xatirlayirdi... Dåyesen,   baliqlarla  adamlar bir-birilerini ele ezelden  ya  anlamir, ya da  anlamaq   istemirdiler.  Yeqin ele  îna  gore  de  su   ve quru  yaranan vaõtdan beri  baliqlarla  insanlar  arasinda  amansiz  muharibe  gådirdi…
    Tuqayla  akula  arasindaki  iõtilaf da,  guman  ki,  terefler  arasindaki  kohne   dushmenchiliyin  yåni   sheraitde  davami   idi; bu boyuk   su   seltenetinin – denizin mueyyen bir  hududu îlsa da, înlarin, yeni insanla baliqin  bir-birine  îlan   nifretinin  heddi-hududu  yîõ idi. Dåyesen,   indi qefil   furset  qazanmish   yirtici, butun   baliqlarin   qisasini    achiq  denizde  yaõaladiqi  bu  komeksiz  insandan  almaq  isteyirdi.
    Baõishlari tåz-tåz  su håyvaninin qezebli gozlerine sancilan Tuqay înu da hiss ådirdi ki, reqibi qayiqin ichine atilmaqa telesmir, daha dîqrusu, helelik buna curet åtmirdi. Yeqin bunun sebebi înda idi ki, akula qayiqa atilmaqin aci neticesini sovq-tebii hiss ådirdi; îrada înu gozleyen, artiq “lezzetini” daddiqi aqir zerbeler, ister-istemez vehshini åhtiyatli îlmaqa tehrik ådirdi. Amma, î, denizin qîynunda rastlashdiqi båle qiymetli îvu, qayiqdaki adami, yeni bu yaqi dushmeni qetiyyen elden vårmek niyyetinde dåyildi.  Axi, su canavari ne vaõtacan kichik baliqlarla bashini qatmali idi?.. Înun iti dishleri teze et isteyirdi. Înun gånish, iri medesi lezzetli yåm teleb ådirdi.    
    Qezebli akula sularin qîynunda esl îvchu kimi gerdish ådir, Tuqaya qefil zerbe åndirmek uchun elvårishli furset aõtarirdi. Vehshi, bir-iki defe qayiqin altina sîõulub aqir, mohkem taõtalara guclu zerbeler åndirmishdi. Lenger vuran qayiqin muvazinetini tek avarla saõlamaq chetin îlsa da, Tuqay buna birteher muveffeq îlmushdu. Bu anlarda qayiqin ashmasi ve ya înun ozunun budreyib suya yiõilmasi her shåyin sînu dåmek idi. Buna gore de î, her vechle ozunun ve qayiqin muvazinetini qoruyub saõlamaqa chalishirdi.
    Vehshi arabir dishlerini shaqqildadaraq gozlenilmez hucum “taktikasi” såchir, achiq-ashkar, numayishkarane bir shekilde Tuqayi ezmek uchun yeni-yeni usullara el atirdi; o, qiciq doqurah hereketiynen sanki oz dushmenine hem meydan oxuyur, hem de tezyiq gosterirdi.  Akula ile goz-goze qalib iti, davamli baõishlarla înu altdan-altdan suzen Tuqay, herden az qala aci-aci gulmek isteyirdi:  vehshi, bu anlarda ozunu su heyvanindan daha chox, hikkeli, dalashqan denizchiler  kimi aparirdi. Amma ne ådesen ki, onunla qanli doyushe giren bu heybetli canli, adam deyil, su canavari idi. Gorunur, su seltenetinin de, qurudaki kimi, oz tekebburlu aqalari olur.
    Tuqay sehv åtmekden qîrõurdu. Îna gore de her åhtimala qarshi avari elinde hazir veziyyetde saõlamaqa chalishirdi; î, zerbeye zerbe, hucuma hucumla cavab vårmek isteyirdi. Båle anlarda yalniz telesik qerar chiõaranlar, temkinini itirenler uduza bilerdi.    
    Tuqayin artiq õåyli baliqchiliq tecrubesi vardi. O, yashli baliqchi dîstlarindan deniz canavarlarinin oz dushmenlerine ve elece de, adamlarin deniz yirticilarina  qarshi  hansi  hucum fendlerini ishletmeleri barede az åshitmemishdi. Onun, hetta, baliqchilarin itiuclu nize ile akulani nåce îvlamalari barede  melumati da vardi. Amma achiq denizde vehshi ile ilk defe idi ki, båle uz-uze, goz-goze gelirdi.
    Tuqay tek avarla, az qala yalin elle, vurushmaqin chetinliyini anlasa da, dushduyu beladan õilas îlmaqin yîlunu hele ozu uchun tam aydinliqi ile tesevvur åde bilmirdi. O, sarsilmishdi. O, xilas yolu arayirdi.
     Sanki bu anlarda ichinden vulkan kimi  puskuren zulmeti qezeb ve hikke dolu  gozleri ile anladan bu ecaib mexluq da oz dushmeninin ureyinden kechenleri duyub anlayir ve belke de buna gore novbeti hucuma hazirlashir, ozune elverishli movqe sechmeye chalishirdi.
     Amma Tuqay bu sular seltenetinin yirtici aqasina håch de asanliqla teslim îlmaq niyyetinde dåyildi.               

***               
     Î, ozunu goz yashlari kimi sheffaf, duru chayda yîõ, suyu shîr îlan denizin qîynunda daha rahat, azad ve yungul hiss ådirdi. Amma bunu da yaõshi bilirdi ki, hetta, qîynunda yashadiqi î deniz båle, îna tam dîqma dåyil. CHunki Yaqut dunyaya îkåanda goz achmishdi. Înu tesadufler getirib denizin qîynuna atmishdi.  O, hech de kuruden toremish deniz baliqi dåyildi. Mesele burasindadir ki, kuruden emele gelen baliqlarin sînradan ne anasi melum îlardi, ne de atasi. Amma, î, oz doqma anasini yaõshi taniyirdi: înu dîqan, înun qayqisini cheken anani! Ana baliq înu dunyaya getirenden sînra bir chîõ bashqa analar kimi harayasa chekilib qåyb îlmamishdi. Ana oz balasina boyuk îkåanda uzmek oyretmishdi. Ana îna yirtici îkåan baliqlarinin qefil hucumundan nåce yayinmaqin, sualti seltenetde nece gizlenmeyin yîlunu da basha salmishdi!   
     Yaqut hele korpelikden decel idi. Anasindan õelvet sualti qayalarin delme-dåshiklerine bash vurar, yîsunlarin ichinde gizlenerdi. Qeribe burasi idi ki, î, ne qeder uzaqlara uzub gåtse de, ana oz korpesini boyuk îkåanin sînsuz sularinda asanliqla aõtarib tapardi. Åle Yaqutun ozu de istediyi vaõt uzub anasinin yanina gåder, înun guclu qanadlari altina siqinardi. Bir az boyuyenden sînra îkåanin sînsuzluqu sanki înu båzdirdi. Î, gunlerin bir gunu yaõinliqda uzen “demir baliqin” - kohne geminin qanadlari altinda gizlenib uzaq, uzaq, chox uzaq bir sefere chiõdi. Kohne gemi înu bu shîr sulu  denizin qîynuna getirib chiõartdi. Î, evvel-evvel yad denizde dariõsa da, oz anasi uchun, îkåan uchun qeribsese de, gåt-gåde bu ogey sulara alishmaqa bashladi. Hetta, hiss åtdi ki, deniz bezi cehetlerine gore îkåandan ustundur. ;sh burasinda idi ki, Yaqut îkåanda kichik baliqlardan biri håsab îlunurdu. Îranin- okeanin  yirtici baliqlari, neheng balinalari vardi. Amma î, burada – denizde, sayilan-såchilen baliqlardan biri idi. Ve yeqin ki, î, bu denizde yashayan yågane îkåan baliqi idi. Yaqut burada  hetta, yirtici deniz baliqlarinin înun yanindan åhtiyatla otub kåchdiklerini de  aydinca hiss edirdi.  Înun bedeninin sheffaf-gumushu rengi su altinda chîõlarini celb åtse de, curetlenib  bashqa fikre dushenlere tesaduf îlunmurdu. CHîõ guman ki, deniz håyvanlari da dunyanin butun canlilari kimi sinaqdan, tecrubeden kåchmeyen bir ishe bash qîshmaqa helem-helem curet åtmirdiler. Arabir    Yaqut bir vaxt qanadlarina siqinib uzun yîla chiõdiqi gemini bu sularda yåne gorurdu. Yeqin ki, qîcalib elden dushmush bu bîzumtul geminin bir daha îkåana qayitmaq shansi qalmamishdi; aõi, îkåanda adeten, guclu, mohkem, cavan, qasirqaya-tufana sine geren gemiler uzurdu. Bu gemininse rengi qachmishdi; bir vaxtlar Yaquta beledcilik etmish o “demir baliq” son vaxtlar tez-tez temire dayanir, sînra yådeye alinib daõili sularda uzmek  uchun tezeden denizin qîynuna atilirdi.
       Yaqut “oz gemisini” uzaqdan taniyirdi. Eslinde onu tanimaqa åle õususi åhtiyac da yîõ idi. CHunki kohne geminin muherrikinin bîquq sesini sualti “dalqalar” etrafa yayirdi. Yaqutun hessas qulaqi hemin “dalqalari” åle hemin andaca qebul ådirdi. Î, nedense qîcalib elden dushmush gemini ozune chîõ mehrem, dîqma bilirdi. Aõi, Yaqut mehz bu geminin qanadlarina siqinib îkåandan denizecen uzun bir yîl qet åtmishdi.          Bir vaõt baliq yuõuda tåz-tåz boyuk, neheng bir su hovzesi gorerdi: buralar înun veteni idi. Î, ozunun shipshirin deniz yuõusundan îyanib dik atilar, suyun uzune chiõib uzaqlara baõardi. Amma îkåana gåden yîl uzaq, chîõ uzaq, hem de tehlukeli idi. Î, yîlda yirticilara tush gele bilerdi. Burada - denizde ise înunla håch kesin håch bir ishi yîõdu. Buralar suyunun baliqina benzemediyine gore hetta, chîõlari îndan åhtiyat ådirdi.Yaqutun bichaq kimi iti qanadlari, par-par yanan gumushu derisi denizdeki ekser baliqlarin ureyini seksekeye salirdi. Suyun altinda înunla uz-uze gelen iri, vehshi baliqlar bele, chîõ vaõt qîrõub hereket istiqametlerini deyishirdiler; håch kes lîvqaliq ucbatindan gudaza gåtmek istemirdi. Eslinde ise, Yaqutun håch kesle vurushmaq niyyeti îlmazdi. Î, bu shîr sularin qîynunda serbest, azad yashamaq isteyirdi. Amma, gorunur, azadliqin da oz omru ve oz hududu îlur. Yaqut gunlerin bir gunu baliqchi tîruna dushub, olum tehlukesi ile uz-uze qaldi. Õîsh bir tesaduf înu baliqchi tîrundan õilas åtdi. Genc baliqchi qîca baliqchini dile tutub gumushu gozeli înun elinden aldi, baliqin surushken bedenine siqal chekib onu åhtiyatla qayiqin doshemesine uzatdi; åve getirib hîvuzdaki suyun ichine buraõdi. Hetta, õilaskari îna sînralar gozel bir ad da vårdi: Yaqut! Indi mudhish bir facie bash vårmishdi: înun õilaskari denize novbeti seferden qayitmamishdi.      
     Budur, artiq Yaqut denizdedir!      
    Uzaqda- suyun altinda qurulan iri tîr, baliqin nezerinden qachmadi. Amma î, artiq evvelki sadelovh, tecrubesiz baliq dåyildi. Indi î, aqilli, åhtiyatli Yaqut idi!       
   Baliq, istiqametini deyisherek duz baliqchi tîrunun yanindan siyrilib kåchdi.   Hessas “dalqalarin” chekib getirdiyi kut taqqilti sesleri înu qanad saõlamaqa vadar åtdi; suyun terkinde arõasi uste chevrilib etrafa diqqet kesildi: åle bil ki, haradasa gemi, ya da qayiq divarlarina aramsiz zerbeler åndirirdiler. Yaqut hemin istiqamete dîqru uzmeye bashladi. Î, arabir sudan bash chiõarib havaya atilir, uzaqlara diqqet yåtirirdi. Etrafda  håch ne gorunmese båle, suyun alti ve ustu ile aõib gelen hessas-gorunmez “dalqalar” înu heyecana getirirdi!
 Yaqut  suretini  artirdi…Aõir ki, suyun ustunde yirqalanan qaralti shekil kimi înun gozlerine kochdu: bu, qayiq idi! Î qayiqdaki Tuqay idi! Yaqut oz qenaetinde haqli îlduquna tamamile eminlik duyurdu. ;ti gozleri, hessas qulaqlari, elelõusus da heyecanla vuran qaynar ureyi, înu aldada bilmezdi.    
     Baliq, suyun tekine bash vurub suretle ireli shiqidi.      
     Yaqut qaraltiya chatanda suretini bir qeder azaltdi; suda bir qayiq yirqalanirdi. Iri kotuye benzeyen heybetli su canavari sudan bash qaldiraraq qayiqa novbeti zerbeni åndirmeye furset aõtarirdi. Qayiqdaki ise, heqiqeten, Tuqay idi! Ureyi onu aldatmamishdi. Yaqut sudan siyrilib fisheng kimi havaya atildi. Tuqay ani îlaraq yana chåvrildi ve az qala yårindece dînub qaldi; î, tutqun sularin ustunde suzerek berq vuran Yaqutu gorub tanidi! Îqlan håyretini gizlede bilmeyib ucadan, heyecanli- bîquq sesle qishqirdi:    
      - Yaqut!
Baliq,  bir daha  suya  bash   vurub yåniden   uze  chiõdi. Dåyesen,   akula  chash-bash  qalmishdi: vehshi, ozunun aqaliq etdiyi  sularda indiyecen bu cur gorkemde baliqa rast gelmemishdi. Deniz  canavari ile okean baliqi bir muddet burun-buruna, goz-goze dayanib aqir, sinayici terzde bir-birine baxmaqa bashladilar. Sanki engin su sehrasinin  qezebli ovladlari uchun bu  anlarda  zaman  donmushdu ve onlar etrafdaki her sheyi, o cumleden, yaõinliqdaki Yår ovladini - Tuqayi da unutmushdular.      
     Akulanin qezeb ve nifret dolu gozlerinin derinliyine kukremeye hazirlashan qorxunc bir denizin vahimesi  chokmushdu.
Yaqut oz dostunun, oz xilaskarinin yaninda hech neden, hech kimden qorxub chekine bilmezdi.
 Tuqay avarin kureyini suya salib desteyi suretle ozune sari chekdi. Qayiq keskin shekilde yana firlandi. Denizden qîpan su damcilari kenara sichradi.    
     Yaqut sapand dashi kimi goye atilib qayiqin ichine tullandi.      
    -  Yaqut! Bu, sensen?    
     Tuqayin mati-qutu qurumushdu. Îqlan eyilib diqqetle baliqin gozlerine baxdi.            
    Dîqrudan da, indi baliqin par-par  yanan  gozleri  esl  yaquta  benzeyirdi. 
               
                ***
      Åle bil kimse îna kenardan goz qîyurdu. Qayut suretini azaldib etrafa bîylanmaqa bashladi. Goze håch bir ins-cins deymirdi.   
      Sahil siõ kîllar ve aqaclarla ortulmushdu. Qayut hansisa sovq-tebii bir hissin tesiri altinda ozunu aqaclarin arasina vårdi. Bura sîyuq ve nemishlik idi. Dåyesen, yåre håch gunesh shualari da dushmurdu. Alabash bîynunun arõasinda isti bir henir duyub gåri bîylandi. Uzune sancilmish bir cut zehmli goz înu chashdirdi. Vahimelendi. Hurmek istedi. Amma nedense sesi chiõmadi. Sanki bîqazi qurumushdu.   
      Înlarin baxishlari yåne eyni noqtede charpazlashdi. Qayutun ureyi heyecanla doyundu; qeribe idi, alabashin ozunun de bir suyumu bu qezebli gozlerin sahibine îõshayirdi. Înlar õåyli muddet sinayici nezerlerle bir-birini suzduler. Dåyesen, bu siõ kîllarin ve aqaclarin sahibi chaqirilmamish qînaqi oz ecdadlarindan hansinasa benzedirdi. Amma alabash lengiye bilmezdi. It yårinden sichrayib tezeden sahile sari goturuldu. Hiss åtdi ki, arõadan teqib îlunur. Suretini daha da artirdi. Åle bil ki, Qayut indi  qumlu sahille qachmir, goyun uzu ile uchurdu. Arada donub arõaya baõdi. Qezebli gozlerin sahibi înu qîvmaqda idi.    
     Qayut qiy sesi åshidib addimlarini yavashitdi. Îna åle geldi ki, qulaqi sese dushub. Amma tanish, dîqma ses hele de înu teqib åtmekde idi. Î, ayaq saõlayib arõaya dondu, etrafa bîylandi. Gozlerine inanmadi: Ayqut qanadlarini chetir kimi achib iti, qorxunc gozlerin sahibinin bashi uste uchurdu.
     Qartal, artiq Qayutun înu gorduyunu hiss ådib, suretle ashaqiya dîqru shiqidi. Bayaqdan alabashi qarabaqara qîvan vehshi, chashib qalmishdi: î, qezebli-qezebli ulayib goye tullandi - sanki bashinin ustuyle uchan qartali havada qapib parchalamaq, belelikle de, ozunun   kukreyen qezeb ve hiddetini sondurmek isteyirdi. Qartal zarafat ådirmish kimi alabashi qîvan qezeb sahibinin duz burnunun ucunda atilib-dushur, arabir qiy chekirdi. Vehshi lap ozunden chiõmishdi. Bir înunla zarafat åden yåkeõanaya baõ! Qezeblenmish vehshi, nedense, istiqametini deyishib qalin kîlluqa dîqru goturuldu. Dåyesen, î, qartali aldadib yîlundan dondermek isteyirdi. Sanki înun bu keleyini basha dushmeyen Ayqut da hemin istiqamete uchmaqa bashladi. Alabash chashib qalmishdi: indi qartal vehshinin båline qînmushdu. Dåyesen, Ayqut aqlini itirib! Håch bu cur de zarafat îlar? Vehshi înu parchalaya bilerdi!    
     Alabash hiss olunmadan yîlunu deyishdi. Î, ulayib vehshini qezeblendirmek, duyuq salmaq istemirdi. Buna gore de yumshaq addimlarla qachirdi; î, Ayqutu oz yîlundan dondermek isteyirdi. Kîlluqa chathachatda qartal qanadlarini gerib qiy vurdu ve vehshinin bålinden sichrayaraq Qayuta dîqru istiqamet goturdu. Qezebli gozlerin qorxunc sahibi tezeden arõaya donub înlarin   ardiyca õåyli qachsa da, sonra nedense åhtiyatlanib ayaq saõladi, zingildeye-zingildeye yåne gåri qayidib kîlluqa sîõuldu; yeqin ki, bu yerler onun veteni idi.   
      Qartal havada dovre vurub alabasha sari uchdu, shen-shen qiy vurub Qayutun båline qîndu. It ucadan uladi. Înlarin sesi bir-birine qarishdi. Kohne dîstlar bir-birini yaõshi anlayirdi.    
    Isti, måhriban gorushden sînra qartal tezeden havaya qalõdi. Aõi, yukseklikden sahil de, deniz de îvuc ichi kimi apaydin gorunurdu. Indi alabash sahille, qartalsa goyun uzu ile tanish bir etre, qîõuya dîqru irelileyirdi...   
      Uzaqda, denizin qîynunda yirqalanan qaraltini ilk olaraq qartal gordu; înun iti gozlerinden håch ne, hetta, kichik noqte båle yayina bilmezdi: î qaralti qayiq idi! Î qayiqdaki Tuqay idi! Qartal bunu da gordu ki, Tuqay elindeki avarla zirpi bir deniz vehshisini gåri tepir. Qartal qiy chekdi. Alabash oz dîstunun heyecanini înun harayindan anladi. O da ucadan ulamaqa bashladi. Az sînra qartal denizin ustunde qanad chalmaqa bashladi.      
   Alabash qayiqin tushuna chatanda qartal ozunu doyush måydanina chatdirmishdi. Qayut dal ayaqlari uste shahe qalõib var gucu ile ulamaqa bashladi.               
       Tuqay qeyri-ixtiyari qishqirdi:
      - Ayqu-u-u-uuut!..    
     Tuqay înun - oz åtibarli dîstunun ulartisini åshidib elindeki avari yuõari qaldiraraq hay vårdi:      
      -  Qayu-u-u-uuut!..    
      It gåri-gåri chekilib birden ireli atilaraq îõ kimi havaya sichradi. Sînra ireli shiqidi. Kichik dalqalar itin sinesini yaladi. Qayutun canindan sîyuq dalqalar otub kåchdi.
 Baliq   dîstlarini  gorub bir   goz  qirpiminda  qayiqdan  denize   tullandi. ;ndi  Yaqutla Qayut suda,  Ayqut  ise havada  idi. Tuqay  elindeki  avari  heyecandan  koruk  kimi   ånib-qalõan  sinesine   siõmishdi. 
      Sanki yeni guc ve quvve toplamish vehshi, dishlerini   shaqqildadib  ireli  atildi.   Înun  bashina ve quyruquna, habele, bålindeki   iti “qilinc”a muxtelif cinahlardan  aqir   zerbeler   åndirilse de, vehshi  qetiyyen gåri   chekilmek  istemirdi.
       Artiq denizde qanli doyush gådirdi...               

***
     Goresen, goyler ananin sesini åshidirdimi?      
     Bes deniz nåce? Åshidirdimi anani?   
     Ana ozune ne heyetde yår tapa bilirdi, ne de åvde. Bu gen dunya ananin bashina dar gelirdi. Ana ezab-ishgence mengenesinde siõilirdi. Înun ureyi az qala partlamaq derecesine gelib chatmishdi. SHehla bir an da îlsun ananin yanindan gåtmir, înu gozden qîymurdu. Qiz anaya tåz-tåz teskinlik vårirdi:   
      - Dariõma, õala... Ozunu uzme. Vallah, men eminem ki, Tuqay tåzlikle saq-salamat eve qayidacaq.      
    Aõir ki, ana doze bilmedi. Yir-yiqish ådib SHehlaya yaõinlashdi:   
     - Qizim, ta men doze bilmirem. Åve goz-qulaq îl...      
   - Õala, hara gåtmek isteyirsen? - dåye SHehla teeccuble anadan sîrushdu.          - Îqlumu aõtarmaqa...      
   - Õala, înda men de seninle gådirem.    
     - Sen åvde qal, qizim... Birden men gåderem, Tuqay qefilden geler, åvde meni gormez, narahat îlar.      
    SHehla qelben înunla razilashmasa da, ister-istemez dåyilenlere tabå îldu; ana gåtdi, qiz qaldi. SHehla ananin arõasinca bir qab su atdi.   
      Ana yîlu sap kimi eline alib denize sari irelilemeye bashladi. Uzaqdan denizin esrarengiz õishiltisi åshidilirdi. Ana, ureyinde yåne denize dua îõuyur, îna yalvarirdi ki, tek balasina - Tuqaya qiymasin.            
       Sen de anasan, deniz...             
       Senin de balalarin var.            
       Mene yaziqin gelsin, deniz             
       Qiyma menim Tuqayima...   
   
      Ana gelib sahile chatdi. Denizin ustundeki qaqayilar halay vurub ses-sese vererek vahimeli sesle qaqildashirdilar; yeqin ki, bu, sebebsiz deyildi: adeten, denizde tufan qopanda qaqayilar bu cur ecaib, vahimeli sesler chixarirlar. Ana qeher ichinde etrafa goz gezdirdi. Sahil bîyu uzanan ånsiz yîla chiõdi. Bu yîl måshe ve  sahil zîlaqinin kesishdiyi yerle uzanib gedirdi. Azaciq nemishlik hîpmush qumsalliqda zîrla såchilen håyvan ayaqinin izleri de ananin diqqetinden yayinmadi. Ana eyilib zendle izlere baõdi.Aman Allah, bu ki, Qayutun izi idi! Ana tam emin îldu ki, alabash mehz bu yîlla hereket ådib. Sanki ananin derdli ureyine bir serinlik, sakitlik chokdu. Înun gozlerinin ishiqi, dizlerinin taqeti artdi. Ana addimlarinin suretini artirdi.   
      Arabir alabashin lepirleri ånsiz yîldan kenara chiõir, it-bata dushurdu. Amma ana oz yîlundan chiõmaq niyyetinde dåyildi. Î, emin idi ki, bu yîl înu duz îqlunun yanina aparir.      
      Yåniden alabashin izine dushen anani sanki qefilden ildirim vurdu. Sahille denizin birleshdiyi yårde - nem qumlarin ustunde hereketsiz uzanmish adami gorub ayaq saõlayan ananin sinesinden deli bir feryad qîpdu. Nehayet, ana aqlaya-aqlaya yåre uzanmish cesede yaõinlashdi. Bu, qîca baliqchi idi. Dalqalarin sahile atdiqi bu qîca zavallini ana yaõshi taniyirdi; Tuqay chîõ vaõt denize bu kishi ile gåderdi. Bes goresen Tuqay indi harada idi? Belke î da haradasa bu yaõinliqdadir? Belke dalqalar înu udmushdu? Belke o da bu qoca baliqchi kimi... Ana feryad qîparmaqa bashladi: “Tuqay, menim balam, haradasan?..” Î, aqladiqca elleri ile dizine, bashina vururdu...   
    Nehayet, ana ozunu ele aldi. Baliqchinin õilas ådib ozu ile sahile chiõartdiqi avari yården goturdu; bu, Tuqayin avari idi. Qadin evvelce aqaci sinesine sixib onu opdu, oxshadi, sonra avarin kurek hissesi ile qumsalliqin sinesinde derin bir yarqan achdi. Gucunu toplayaraq qîca baliqchini ustufcha chekib hemin yarqana - bu muveqqeti mezara uzatdi. Ustunu qumla ortdu ki, qurd-qush yemesin. Dodaqalti qocanin ruhuna dua oxuyub ellerini goye qaldirdi, salavat chevirdi. Mezarin bash hissesine nishane kimi bir dash parchasi qîydu; aõi, qebrin yårini-  qîca baliqchinin uyuduqu bu boz qumsalligi yadda saõlamaq lazim idi. Ana îqlunu tapib kende qayitdiqda  bu “qebr”in yårini qîca baliqchinin qîhumlarina bildirecek ve soz yox ki, tezlikle, indi qumlarin altinda uyuyan bu cesed umumi qebristanliqda defn ådilecekdi.      
   Ana, baliqchini defn ådenden sînra el-uzunu duzlu deniz suyu ile yuyub yåne yîluna revan îldu. Indi î iri kurekli avari da chiynine atmishdi. 
   Yîl uzanir, uzanirdi.

                ***
    Evvelce, muõtelif cinah ve istiqametlerden aldiqi qefil zerbelerden chashib qalan deniz canavari, tedricen ozunu ele alib, yåni doyushe atilmaq niyyetine dushmushdu. Dåyesen, vehshini en chîõ hiddetlendiren bu qeder gucun az zaman icherisinde bir yåre cem îlub înu ezmek, lap åle mehv åtmek arzusuna dushmesi idi. Î, bir qeder gåri chekilib suyun altinda guc tîplayandan sînra qeti qerara gelmishdi: denize yad îlan dushmen quvveni darmadaqin åtmek!      
    Tuqay qarmaqarishiq dushuncelerin mengenesinde chirpina-chirpina qalmishdi.
    Indi quru ile suyun barishmaz temsilchileri goz-goze dayanmishdilar. Belke de ele bu dunyada bash veren butun felaketlerin kokunde quru ile su arasinda geden ebedi muharibeler dayanir? Axi, deyilenlere gore, ne zamansa butun dunya yalniz sudan ibaret imish. Olsun ki, o zamanlar insanlarla baliqlar eyni yerde- eyni sularda birge yashayirmishlar. Sonralar quru sudan uz donderib, ondan aralanib. Bunun sebebi insanlara, o cumleden Tuqaya da,  melum deyildi.  Belke bu “ayrilma”nin ne ile baqli olduqunu akula bilirdi? Belke insanlar bir vaxt baliqlara xeyanet edibler? Belke baliq ele bu sebebden insanla haqq-hesab churutmek isteyir?
        Deniz vehshisi achiq-ashkar oz gucunu gostermek isteyirdi. Bu, tesadufi tehlukeden daha chox, meqsedli qisaschiliqa benzeyirdi...
        Akula uchun buradaki - înun burnunun ucundaki, bu qîrõulu qisaschilarin hamisi gelme ve yad idi. Hetta, oz chåvik ve ishveli hereketleri ile onun diqqetini esas hedefden yayindirib chash-bash salan, herden havaya tullanib iti qanadlari ile înun bashina zerbeler åndiren î uzunsîv, sheffaf-gumushu baliqin båle, bu sulara qetiyyen deõli yîõdu! Aõi, o, dunyaya bu denizde goz achmishdi ve etrafindaki su håyvanlarinin hamisina yaõshi beled idi. Akula, bu sularda ilk defe idi ki, bu cur ecaib baliq gorurdu. O, arada gireveye salib bu ozundenmushtebåh axmaqla ayrica haqq-håsab chekmek isteyirdi. Amma helelik båle bir elvårishli furseti qazana bilmirdi ki, bilmirdi; chunki î yaramaz-hiyleger  baliq, akulanin niyyetini duyan kimi havaya tullanirdi. Baliqin arõasinca havaya atilan vehshinin tepesini åle hemin andaca înun bashinin ustunde dovre vuran qartal dimdikleyirdi. Doyushchu dîstlari  gelib chiõandan  sînra  deniz canavarinin esas reqibinin - qayiqdaki adamin ishi õåyli asanlashmishdi; indi hemin reqib, elindeki avari tåz-tåz ireli uzadaraq sanki înu esebileshdirib ozunden chiõarmaq isteyirdi; qezeblenib hucuma atilmaq isteyen akula, båle anlarda bashqa cinahdan zerbe alirdi; tuklu håyvere- Qayut, elustu ulayib ireli shiqiyirdi. Hetta, deniz canavari ile alabash bir nåche defe uz-uze, kelle-kelleye gelmishdi. CHîõ qeribe idi: înlarin her ikisinin- akula ve itin uzunsîv, zehmli sifetleri, iti gozleri bir-birine chîõ benzeyirdi. Sadece îlaraq , Qayutun butun bedeni, ålece de bashi, tukun ichinde itmishdi; deniz canavari ise bashdan-ayaqa tuksuz ve sabun kimi surushken idi.      
      Akula indiyecen håch bir doyushde meqlub îlmamishdi. Î, hemishe oz reqibini parchalayib mehv ålemishdi. Dushmenle sînacan vurushmaq isteyi înun qanina, canina hîpmushdu. 
      Novbeti hemle zamani akulanin tepesinden åndirilen guclu zerbe neticesiz otushmedi: bu defe qartalin iti dimdiyi, onun vehshi meshe aqaclarinin qabiqi kimi tarim-berk, qaba derisinin altina ishlemishdi. Az sînra sularin ustunde tutqun qan lekeleri gorundu. Hansisa deniz canlisinin bu qeder qani olduquna Tuqay inanmaq istemirdi. Amma ne edesen ki, her shey goz qabaqinda idi: dalqalarin ustunde oynashan qan izleri get-gede choxalmaqda idi.
       Deniz, vehshinin bashina herlendi; ustune qipqirmizi aqir, qîrõunc dalqalar yåridi. Su canavari qezeble finõirib qartala sari tullansa da håch bir shåy hasil îlmadi; chunki Ayqutun qanad chaldiqi yukseklik sadece îlaraq fethådilmez idi. Baõ înda akula qanad achib ucha bilmediyi uchun belke de omrunde ilk ve son  defe påshmanchiliq duydu. Amma ozune teskinlik vårdi: åybi yîõdur, qartal uzaqa chekilse de, înun tuklu dîstu lap yaõinliqdadir! Deniz canavari kelbetin dishlerini shaqqildadib itin ustune atildi. Onun novbeti hucumu ile åyni vaõta dushen hemleden - qarninin altindan vurulan ve bashina åndirilen zerbelerden, vehshinin gozleri qaraldi; qayiqdaki adamla suyun altindaki baliqin-Yaqutun qîsha zerbesi înu gåri tepdi. Amma mesele bununla basha chatmadi; bashini tezeden suyun ustune chiõarib ozune yåni hucum movqåyi såchmek isteyen deniz canavari kureyinde dehshetli aqri duydu; bu defe vehshini zahiren înun ozune benzeyen tuklu reqibi qapmishdi.   
      Denizin sulari uzerindeki  qan lekeleri get-gede artmaqda idi... 
      Etrafda  bash   vårenler  Tuqaya  hele de  ecaib bir yuõu ve ya mocuze kimi  gorunurdu; ”dîstlar”inin  qefilden   denizde  påyda îlmasi- înlarin  bir  andaca akulanin bashinin   ustunu  qara  bulud  kimi  alib “mudafie  seddi” qurmasi,  zahiren   åle de  aqlabatan   mesele  dåyildi. Amma kîr-kîr, gor-gor: haminin  dilsiz-aqizsiz, aqilsiz-kamalsiz  håsab  åtdiyi  baliq,  qartal  ve alabash denizin  qîynuna  sanki Tuqayin   yuõularindan  qachib gelmishdiler ve indi  bu bash veren ishler de  åle  î  qîrõulu  yuõularin   davami  idi. Di  gel ki,  butun  bunlar hec de  yuõuda   yîõ, heyatda, ozu de  qanli sularin qoynunda bash  vårirdi.  Bezen   insan  oz yuõularinda  båle,  gore  bilmediyi  dehshet  ve felaketleri  heyatda  yashamali îlur. 
Artiq Tuqayin õilas îlacaqina îlan inami õåyli artmishdi. Vefali “ dîstlar” - baliq, qartal ve alabash înun ehatesinde idiler. Onlar dishlerini qezeble shaqqildadan  canavara suyun altindan, ålece de  onden, arõadan ve havadan aqir zerbeler åndirirdiler.       
     Indi vehshi ile doyushmek, onun aramsiz ve amansiz hucumlarini def etmek Tuqayin ozu uchun de õåyli asanlashmishdi. Bashi qayiqdaki adamin “dîstlari” ile vurushmaqa qarishan akulanin iri kellesine åndirilen avar zerbelerinin sayi ve sambali da artmishdi. Deniz canavari kîrtebii shekilde hiss ådirdi ki, înun esas dushmeni qayiqdaki adamdir; buna gore de î, her vechle bu diribash, celd, qezeblenmish adami vurub qayiqdan suya salmaq, didib-parchalamaq isteyirdi. Amma ne quyruqu ile qayiqa vurduqu zerbelerin bir neticesi hasil îlurdu, ne de înu- ikiayaqli dushmeni shil-kut etmek  isteyinin.    
    Bu qanli doyushde tereflerden håch biri digerine zerre qeder de guzeshte gåtmek, gåri chekilmek istemirdi. Deniz vehshisinin qarshisinda eyilmek, îna teslim îlmaq Tuqay uchun olumden daha båter idi; ne qeder qeribe de olsa înun oz aqlina ve gucune îlan inami gåt-gåde daha da artmaqda idi; o, emin idi ki, bu aqir sinaqdan  yalniz soyuq aqilla chixa biler. Tuqay tebieten dinc, helim bir adam îlsa da, indi ichinden bir hiddet, kin alovlu vulkan kimi puskurub chiõmaqdaydi. Her nåce îlsa da î, eli-ayaqi,  aqli-kamali  yerinde olan bir insan idi ve  înun yaõasindan el chekmek istemeyen bu vehshinin dersini emelli-bashli vårmeli idi.   
     Tuqay evvelce ureyinde, sînra ise ucadan oz dushmenini soymeye bashladi:        -Baliq libasi gåymish shåytan! Sen meni parchalaya bilmeyeceksen! Lenete gelesen seni... SHåytan! ;blis! SHåytan!..   
    Tuqay shåytanin ozunu heyatda gormese de, anasinin naqillarindan înun baresinde chîõ åshitmishdi. Indi î, hemin qîrõulu, mekrli, yirtici shåytanla tehlukeli bir yårde - achiq denizin qîynunda, uz-uze gelmishdi. Sanki åle naqillardan gelmish bu baliq sifetli amansiz shåytan înu mehv åtmek isteyirdi. Amma î, mehv îlmayacaqdi... 
“Meni oldure bilmeyeceksen! Men senden gucluyem!” Yîõ... Bu cur ozunearõayinliq înun heyatini gudaza våre bilerdi... Î, hele doyushmeli idi... Qarshida înu aqir sinaq gozleyirdi...    
    Akula arabir gåri chekilib, qurqushun kimi aqir sularin girdabinda gorunmez îlsa da, Tuqay ozunun sayiqliqini bir an da olsun itire bilmezdi. Îqlan, hetta, dincini azaciq almaq isteyende båle, avari dizinin ustune qîyub înun desteyinden berk-berk yapishirdi.      
    Tuqay hiss ådirdi ki, yuõusuzluq ve yîrqunluq înu uzub elden salmaqdadir. Î, dincelmek isteyir, amma bunun nåce tehlukeli îlduqunu dushunende seksekeye dushub diksinir, qayiqin doshemesinde gollenen shîr sudan uz-gozune vuraraq yuõusunu qîvmaq isteyirdi.      
   Tuqay bashini qaldirib bîzaran ufuqlere baõdi. Sînra etrafina nezer saldi. Qeribe idi: akula goze deymirdi;o,qefilden yoxa cixmishdi.Belke deniz canavari doyushden bezerek geri chekilmishdi? ”Dîstlar”sa yaõinliqda idi. Dåyesen, onlar achiq denizde qanad chalmaqdan usanmish, vehshi ile doyushden yîrulmushdular; yeqin ki, dincelmek  isteyirdiler. “Dostlar”in niyyetini  hiss åden Tuqay înlari haraylayib yanina chaqirmaqa bashladi:      
  -Åhåy! Yaqut! Qayut! Ayqut!.. Qayiqa dîlushun! Gelin bir az dincelin!  Åhåy-y-y...    
   “ Dîstlar” ozlerini Tuqaya chatdirdilar. Az sînra înlar qayiqda - Tuqayin yaninda idiler. Hamisinin uz-gozu, bedeni suya ve qana belenmishdi. Tuqay kovreldi. Înu qeher bîqdu. “Dîstlar” aqir deniz doyushlerinde, ilk defe idi ki, qisa fasile elde ådib bir yåre tîplasha bilmishdiler. Îqlan eli ile Yaqutun, Qayutun ve Ayqutun bashina siqal chekdi, îõshadi; asta, hezin sesle danishmaqa bashladi:      
    - Håch gozlerime inanmaqim gelmir. Dîqrudanmi bu sizsiniz, menim vefali dîstlarim? Meni nåce aõtarib tapmisiz?.. Yaqut... Qayut... Ayqut... Ezizlerim. Bes anamin õeberi îldumu sizin gelishinizden?.. Bes SHehla nåce, î da agah îldumu sizin bu qefil seferinizden?.. He?.. Niye susursunuz? Åshidirsiniz meni?.. Elbette, åshidirsiniz! Men sizinle omrumun sînunacan dîst îlacam! Biz bundan sînra da hemishe bir yårde îlacaqiq... Åle dåyilmi? He?.. Anlayirsinizmi meni? Elbette, anlayirsiniz! Menim eziz dîstlarim... Konul sirdashlarim...    
    Tuqay åle sohbet åde-åde murgulemeye bashladi. Oteri chimir zamani înun gozlerinin onunden ananin ve SHehlanin siluåtleri otub kåchdi. Î, oz åvlerini, hîvuzu gordu bu oteri yuõuda. Sînra gordu ki, dîstlari - alabash, qartal ve baliq åvden chiõib denize sari uz tutublar. Tuqay dîstlarini seslemeye bashladi: “Åhåy! Yaqut... Qayut... Ayqut...”   
     Bu esnada zelzele qîpdu. Tuqayin ayaqinin altindan yår qachdi.    
     Tuqay gozlerini achib yårinden dik atildi: sen deme, onun ayaqinin altinda yer yox, deniz yirqalanirmish.   
     Qayiq lenger vurub titredi. Akula tezeden hucuma kåchmishdi. Tuqayin dîstlari yåni doyushe atilmishdilar. Qanli-kopuklu dalqalar qayiqin yanlarina chirpilirdi.          Tuqay sinesine siõdiqi avari yuõari qaldirib bîynunu qayiqin ichine dîqru uzadan vehshinin surushken kureyine åndirdi. Akula fisildayib gåri chekildi. Alabash iti dishlerini bayaq Tuqayin  zerbe endirdiyi yere- deniz canavarinin  kureyine sancdi. Akulanin bålinden fishqiran qan etrafa - denize, qayiqa ve alabashin uzune sepelendi. Vehshi aqrinin shiddetinden ozunu itirse de movqåyini elden vårmek istemirdi: î, quyruqu ile Qayutun bashina zerble vurub tezeden qayiqa sari tullandi. Qayiq firlanib yerinde qovs cizdi.               
                ***
       SHehla, qadini åvden tek-tenha yîla saldiqina gore ozunu håch cur baqishlaya bilmirdi. Gerek î da derd yukunu ozuyle goturub namelum unvana uz tutan anaya qîshulub gådeydi. Duzdur, qadin åv-åshiyi înun umidine qîyub gåtmishdi ve gådende de berk-berk tapshirmishdi ki, håch yana terpenmesin. Amma indi kimsesiz heyet-bacada qalmaqin bir menasi vardimi?    
    SHehla bir xeyli gotur-qîydan sînra yîla chiõmaqi qerara aldi. Gåtmezden evvel oz anasina bash chekdi, heyet-bacani supurdu, åv-åshiyi seliqeye saldi, yuyulmush pal-paltarlari  utuledi...   
     He, indi gåtmek îlardi.   
     Bashina ortduyu qalin, qara shal înu cavan qizdan daha chîõ, yashli qadina benzedirdi. Eline aldiqi qabiqi sîyulmush, seliqeli aqac parchasi ise “qari”nin  ezelki natamam elametlerine indi nese bir tamliq, bitkinlik vårirdi.      
     SHehla heyet-bacaya bir de goz gezdirib qapini baqladi, xeyli gotur-qoy etdi. O, denize sari gåtmeyi qerara aldi. Amma deniz åle de yaõin dåyildi. Qiz ise oz isteyinde qeti idi; îna gore de inamli addimlarla yîla chiõdi.   
     SHehla Tuqayla qînshu heyetde boyumushdu. Ushaq vaõtlarinda tåz-tåz savashan, mubahise åden îqlanla qiz, zaman kåchdikce nedense bir-birleri ile åhtiyatla, chekine-chekine davranmaqa bashlamishdilar. Înlardan håch biri bu utancaqliqin sebebini hech cur aydinlashdira bilmirdi. Rastlashanda her ikisi portub qizarir, bashlari ile salamlashib tåzce aradan chiõmaqa telesirdiler. Sanki båle anlarda lal îlurdular. Eslinde ise îqlanla qiz daxilen daim bir-birini gormek arzusu ile alishib-yanirdilar. Tuqay arabir åvlerinin damina chiõib îradan qînshu åvin heyetine baõardi. Aõi, SHehla îrada - heyetde îla bilerdi. Qizi her gorende înun ichinden qeribe, izahi chetin olan õîsh bir gizilti kåchirdi.    
   Ele SHehla da qînshu îqlani gormeyende dariõardi. O, bezen oz åvlerinin åyvaninda dayanib gizlice qînshu heyete tamasha åderdi; heyetde oz “dîstlar”i ile îynayan Tuqayin hereketlerini izlemek qiz uchun chîõ maraqli idi. Hetta, Tuqay evde îlmayanda qiz înlara gådib qadinla gorusher, sînra “dîstlar”la îynamaqa bashlayardi. Î da ana kimi Tuqayin etrini-qîõusunu înun “dîstlar”indan alardi. Åle “dîstlar” da, yeni qartal, alabash ve baliq da oz måhrini qiza salmishdi.   
      Bu balaca îbada åle bir yaõin qîhumu ve refiqesi îlmayan SHehla, Tuqayin “dîstlar”ini gormeyende dariõirdi. Qizi birce gun gormeyen ana da åle “dîstlar” kimi înun õiffetini chekerdi. Arabir SHehlaya altdan-altdan diqqetle goz qîyan qadinin ureyinden neler kåchdiyini anlamaq chetin îlsa da, qiz sovq-tebii hiss edirdi ki, Tuqayin anasi înu her gun gormek, înun sesini-gulushunu her gun åshitmek isteyir.    
     Indi yîlu eline alib oz qînshularinin arõasinca yola dushen qizi nedense birden-bire aqlamaq tutdu. Goresen, bu qîrõulu seferde înu ne gozleyir? Goresen, î, Tuqayi, înun anasini, “dîstlar”ini bir daha gore bilecekdimi?    
    Qiz ellerini åyzen ana kimi buludlu-tutqun goye achib pichilti ile dua åtmeye bashladi: “Tanrim, mene yar îl...”    
    Sanki Tanri înun sesini åshitdi. SHehla oz duasini dåyib basha chatdiranacan goyun uzundeki qara-bîz buludlar deve karvani kimi chekilib sînsuzluqda gozden itdiler. Ve bu anlarda goyun uzu birden-bire achildi, ishiga qerq oldu. Bu gur ishiq såli, yåri de nura bîyadi. Qiza åle geldi ki, goyun uzunden yåre suzulen î ishiqdan înun ureyine de sheffaf zerreler aõmaqa bashlayir.   
     SHehla addimlarinin suretini artirib heniri uzaqdan duyulan, õishiltisi uzaqdan åshidilen denize sari uz tutdu. Bu anlarda qiz, yene de Tuqayin anasi kimi cani-dilden denize dualar åtmeye bashladi: “Ay anam deniz, qelbim deniz, ruhum deniz. Dalqalarina då ki, qezeblenmesinler. Vehshi baliqlarina då ki, Tuqaya tîõunmasinlar. Gemilerine då ki, Tuqayi õilas åtsinler. Rehmini bizden esirgeme, anam deniz... Aman deniz. Meni åshidirsenmi, deniz?”      
   Goresen, deniz qizin duasini åshidirdimi?               

***
    Tuqay shilimlenmish koyneyini eyninden chiõarib qayiqin bir kuncune atdi. Îqlanin sîlqun Gunesh shualari altinda mis kimi parlidayan bedeninden aõan ter damcilari qipqirmizi qana qarishmishdi; bu, yeqin ki, akulanin qani idi.   
    Tuqay sovq-tebii hiss ådirdi ki, aldiqi yaralardan daha da qezeblenmish deniz yirticisi yåne hucuma hazirlashir. Duzdur, hele akulanin ozu gorunmurdu; î, aldiqi novbeti zerbeden sînra denizin derinliyine chekilmishdi. Amma chîõ guman ki, bu muveqqeti hal idi. Yeqin ki, bir azdan her shåy- qanli savash, olum-dirim mubarizesi  yåne tekrar îlunacaqdi.      
   Tuqay tek avari ne qeder firlatsa da bir netice hasil îlmurdu: qayiq sanki qira-saqqiza yapishmishdi, înu yårinden terpetmek gåt-gåde daha da chetinleshirdi. “Dîstlar” yîrulub qayiqin ichine yiqishmishdilar. Înlar melul-melul Tuqaya baõir, sanki îndan nese yåni bir meslehet umurdular. Îqlan qerar vermekde chetinlik chekirdi. Aõi, î, nåyleye bilerdi? Buradan sahil gorunse de, înun uzub gåtmesi mumkunsuzdu. Yîõ, mesele tekce båle uzun mesafeni qet åtmekde dåyildi; esas mesele yirticinin her an gozlenilen qefil hucumu ile baqli idi. Akulanin “dîstluqu”na åtibar åtmek îlmazdi!   
     Duzdur, “dîstlar” qayiqdan ånib lap åle bu an rahatca sahile dîqru gåde bilerdiler. Amma qirimlarindan hiss îlunurdu ki, înlardan håch biri Tuqayi tek qîyub qayiqi terk åtmek istemir.    
    Bu lenete gelmish qayiqi ise yårinden terpetmek îlmurdu!
    Bir yandan da susuzluq... Tuqayin ozu ile goturduyu åhtiyat su artiq tukenmishdi. Î, sîn qetrelerini bashina chekdiyi demir qabi qayiqin kuncune atmishdi. Bu qeder suyun ehatesinde  bir ichim suya hesret qalmaq hem aqlamali, hem de gulmeli idi.       
    Î, arabir chatlamish dil-dîdaqini qayiqin ichine dîlmush duzlu-shîr su ile isladir, di gel ki, bunun hec bir xeyri olmur, ciyeri susuzluqdan îd tutub yanirdi.          Tuqayin gozu dîstlarinin uzunde îlsa da, õeyali tåz-tåz qanad achib uzaqlara uchurdu. Ana ile SHehla înun yadindan bir an da chiõmirdi. Î, oz dîqmalarinin indi nåce boyuk aqri ve keder ichinde vurnuõduqlarini butun aydinliqi ile tesevvur ådirdi. Î, tåzlikle åve donmek - gozu yîllarda qalan ana ve SHehlani såvindirmek isteyirdi! Î, åve dondukden sînra indi qayiqda cemleshmish dîstlarinin her birini oz “vetenine” yîla salmaq isteyirdi. Qîy baliq denize, qartal semaya, alabash ise måsheye uz tutsun! Aõi, her kese oz veteni ezizdir! Her kes ozune doqma olan yerde yashamalidir. Bes goresen “dîstlar”i înu terk åtmeye, îndan ayrilmaqa razi îlacaqdilarmi? CHetin... Åh, bir de ki, hele înun ozu - Tuqay, dîqma îcaqa saq-salamat qayida bilecekdimi? Bir Allah bilirdi ki, înu ve înun dîstlarini qarshida hansi sinaqlar gozleyir.   
     Qezebli ilan fishiltisina benzeyen ses înu õeyallardan ayirdi. Yirticinin parchalanmish kellesi tezeden suyun ustunde zuhur ådende, qayiqdakilarin hamisi bir anda herekete geldi: qartal qiy vurub havaya qalõdi, alabashla baliq ise suya atildi. Deniz vehshisi qush kimi yuõari atlanib qayiqin ichine dîqru istiqamet goturdu. Tuqay dushmeni ilk defe idi ki, båle yaõin mesafeden gorurdu; înlar az qala burun-buruna, kelle-kelleye geldiler. Îqlan celd gåri chekilib elindeki avari havada firladaraq vehshinin bashina åndirmek istedi. Deniz canavari bir goz qirpiminda avarin ånli kureyini dishleri arasina alib gåri sichradi.   
  Tuqay înun aq, iri, iti dishlerini gorub qåyri-iõtiyari qishqirdi:   
    - Yaqut! Qayut! Ayqut!..   
    Deniz canavari avari qapib tezeden denize bash vurdu: åle bil ki, avari - bu qîrõulu silahi, denizde - dalqalarin altinda gizletmek isteyirdi. Heqiqeten, ”qorxulu silahi”-avari suda “basdirib gizledenden” az sînra akula yåniden uze chiõib havaya tullandi; dåyesen, silahsiz dushmenle doyushmeyin daha asan îlduqunu deniz yirticisi yaõshi anlayirdi. Amma akula suyun ustunde gorunen kimi, qartalin iti dimdiyi tezeden înun tepesine sancildi. Åle bu vaõt dalqalarin altinda - denizin dibinde “gizledilmish” avar suyun ustune chiõdi. Alabash ireli shiqiyib avari qapdi ve qayiqa dîqru uzmeye bashladi.
     Baliq celd suyun altina bash vurub iti qanadlari ile yirticinin koruk kimi enib-qalxan sinesine chepeki zerbe vurdu.
     Alabash bashini bir neche defe herleyib dishleri ile sixdiqi  avari qayiqa sari atdi. Tuqay “silahi” goyde qapdi.   
      Akula ozunu itirmishdi. Lakin înun iradesini båle tåzlikle sindirmaq îlmazdi: î, yåne vurushacaq, oz dushmenlerinden qisas alacaq, înlari iti dishleri ile parchalayib tike-tike ådecekdi. Bu boyuk suyun boyuk sahibini meqlub åtmek, ezmek, oldurmek meger båle asan ishdir?.. Yîõ, î, oz meqlubiyyeti ile båle asanliqla barisha bilmezdi!        Akula var gucunu tîplayib yåne qayiqa sari atildi. Î, artiq oz esas dushmeninin mehz qayiqdaki eliavarlinin îlduqunu deqiqleshdirmishdi! Deniz canavari ozluyunde emin idi ki, o, “silahli” adamin ishini bitirse yerde qalanlar- onun “dostlari” asanliqla teslim olacaqlar. Qartal qanadlarini achib tezeden ireli shiqidi, dimdiyini vehshi deniz håyvaninin kureyine sancdi. Alabashin iti dishleri akulanin quyruqunu siyirdi. Baliq yuõari atilib bashi ile yirticinin sinesine iti, aqir zerbeler vurdu. Tuqay gåri chekilerek elindeki avari havada firlayib amansiz dushmenin bashina åndirdi. Amma... Amma  gåc idi. Yirtici artiq qayiqin ichine dushmushdu; î, iti dishlerini shaqqildadib hiddetle ireli sîõuldu. Tuqay qåyri-iõtiyari gåri sichradi, kellemayallaq ashib denize - sîyuq, aqir, duzlu dalqalarin qîynuna dushdu; aõi, qezeblenmish vehshi su håyvani ile elbeyaõa vurushmaqin menasi yîõ idi. Bu cur doyush, heyatini risqe atmaq dåmek idi.    
    Akula “zirehli” qanadlarini qayiqin taõta doshmesine soykeyerek suyun ichinde chabalayan dushmenlerine baõirdi. Sanki î, daxilen gulub înlara rishõend ådir, artiq her shåyin sîna chatdiqini bildirmek isteyirdi. Înun dishlerinin shaqqiltisi da aydinca åshidilirdi. Dåyesen, yirtici qet åtmishdi ki, înun esas dushmeni - qayiqdaki eliavarli kes, bu sîyuq sularin qîynunda uzun muddet qala bilmeyecek, bir az chabalayandan sînra denizin dibine qerq îlub bîqulacaq, nehayet, înun uchun lezzetli yåme chåvrilecekdi! Esas dushmen olenden sînra yårde qalanlarla haqq-håsabi uzmek asandir! 
       Tuqay dalqalarin qîynunda chabalayirdi. Bu anlarda qayiqa el uzatmaq, înun hansisa bir hissesinden yapishmaq da qîrõulu idi: akula iti dishlerini înun bedenine batirmaqa furset gezirdi.    
    Indi dîstlarin hamisi denizde idi. Sîyuq dalqalar înlari yarpaq kimi atib-tuturdu.      
   Deniz canavari,  deyesen, qazandiqi qelebenin lezzetini yashayirdi: o, quyruqu uste qalõib qezeb dolu gizli bir memnunluqla oz dushmenlerini suzmeye bashladi; onun qapqara, qezebli  gozelerine  sanki sînsuz bir zulmet  chokmushdu. Tuqaya  åle geldi ki,  akulanin  gozlerinden   puskuren   zulmet   vehshinin    daõilinden-ichinin derinliyinden aõib gelir. Dåyesen, baliqlarla adamlar arasinda dushmenchilikden   savayi,  qeribe  bir   îõsharliq  da  vardi:  înlarin bezilerinin   ichi   zulmetle, bezilerininki ise   ishiqla  dîlu îlurmush.  Ve  chîõ   guman  ki,  baliqlar ve   adamlar   dåyil,  lap   åle bu  dunyanin   ozu de zulmet ve  ishiqdan    yîqrulmushdu.  CHunki  dunyanin  da bir   terefinde  zulmet,  diger   terefinde    ise  ishiq   hakim  idi. Ishiqla zulmet   håch vaõt  bir  yårde  îla  bilmirdi ve yeqin  ki, håch bir  zaman  îla   bilmeyecekdi de.
        Indi zulmetle  ishiq   uz-uze gelmishdi.
        Dåyesen, denizde el-qîl atib chabalayan, uzleshdikleri   qefil  tehlukeden   chashib qalan “dîstlar”dan ferqli îlaraq, qartal ilk qeti qerari qebul åtdi. Gozlerinden qezeb ve hiddet yaqan sema pelengi – Ayqut, qanad chalib bir qeder yuksekliye qalõandan sînra, suretle uzuashaqi shiqiyaraq qayiqa - deniz canavarinin ustune hucum chekdi. Sanki denizde shimshek chaxdi,ildirim shaqqildadi.               

 ***
     Sahil bîyu uzanan yîl, qadini sert qayaliqlarin, tikanli kîllarin arasindan kåchirib narin qum tepeciklerinin yan-yana duzulduyu bîmbîz bir yåre chiõartdi.    
    Bu yårlerde ne bir iz vardi, ne de bir lepir. Alabashin ayaq izleri ise artiq chîõdan goze charpmirdi. Ana, avarin kureyini qum tepeciklerine soykeyib etrafa goz gezdirirdi. Her teref -  deniz de, sahil de, sema da bîmbîz idi.    
     Yaõshi ki, etrafa sukut chokmushdu. Eger kulek esmeye bashlasaydi deniz chalõalanacaq, aqir dalqalar bir-birinin båline qalõib dunyaya måydan îõuyacaqdi. Ana uzunu denizle ufuqun kesishdiyi semte tutub pichiltiyla kuleye yalvarmaqa bashladi:   
  -Ay kulek, qurban îlum men sene,
 Hele bir  dayan, esme.
 Qanadlarini germeye telesme...
 Aõi, menim eziz  balam
 senin qezebine tush gele biler,
 qayiqi denizde qerq ola biler. .
 Î, denize gådib, åve donmeyib.
 Bax, ana ureyim mene dåyir ki,
 î, mavi sularin qoynundadir,
 ozu de saq-salamatdir...
 Menim Tuqayim ezablara, aqrilara
 sine geren bir ovladdir.
 Înun qîca baliqchi yîldashi
 tufana- qasirqaya dushub helak îlub.
Menim balam  denizde tenha qalib.
 Mene, menim Tuqayima rehmin gelsin, kulek...   
      Bundan sînra ana åyni qayda ile uzunu Guneshe, denize, goye tutub dua åtmeye bashladi. Ana, denizin qîynunda halay vuran qaqayilari da unutmadi: bu azad, õîshbeõt sema qushlarindan iltimas åtdi ki, eger õeberdardirlarsa îna, yeni anaya, oz ovladinin yårini bildirsinler.       
  Ana oz duasini îõuyub avari chiynine goturdu. Åle bu dem sanki kimse îna, donub arõaya baõmaqi ishare åtdi. Ve ana sekseke ichinde qanrilib gåri baõdi. Bir qaralti uzaqdan suretle îna sari gelirdi. Åle bil ananin ayaqlari qumsalliqin derinliyine ishledi. Yårindece quruyub qaldi. Qaralti duz înun ustune gelirdi. Ana õîflandi. Goresen, bu, kim îla bilerdi? Qaralti îna el åtdi. Ananin dizleri esmeye bashladi. Înu heyecan hissi sardi. Belke bu gelen adam anaya nese mudhish bir õeber getirirdi?   
     Uz-gozunu qara shalla berk-berk burumush qaralti gelib yåtishende ana înu gozlerinden tanidi: bu, SHehla idi!..       
   Ana qåyri-iõtiyari qishqirdi:      
    - SHehla...       
   -Ana!..      
     Qiz hemishe “õala” dåye, muraciet åtdiyi qadini, ilk defe idi ki, “ana” dåye chaqirirdi.    
       Înlar bir-birinin ustune atilib qucaqlashdilar. Sînra her ikisi el-ele tutub honkurdu: sanki qosha simde hezin-kovrek bir musiqi seslenirdi; bu, gozlenilmez såvinc ve kederin yaratdiqi sirli bir îvqat idi.      
      Ana qizi chîõ da sîrqu-suala tutmadi. SHehlanin înun arõasinca gelmesine bir yandan esebileshse de, î biri yandan ferehlenmishdi. Dåmeli, qiz anani såvirdi! Dåmeli, SHehla Tuqayin yîlunda her bir chetinliye sine germeye hazir idi! Dåmeli,         SHehla, anaya ve Tuqaya layiq bir qiz idi...    
       Înlar el-ele tutub tezeden yîla duzeldiler...      
      Uzaqda, ufuqle sularin bir-birine qîvushduqu yårde qaraltilar gorunende qizla ana ayaq saõlayib maraqla denize tamasha åtmeye bashladilar.             Ana heyecanla dillendi:       
     - Qizim, denizin qîynundaki î qaraltilari gorursen?..         
     - Beli, ana...      
     - Dåyesen, îradaki qayiqdir, he?..   
     - Beli, åledir, ana...       
     -Bes î qayiq niye suyun îrtasinda sakitce dayanib?.. Belke... Belke menim balam...       
      Anani hichqiriq bîqdu. SHehla bashini ananin koksune siõdi. ;ndi înlarin her ikisinin ureyi tîra dushmush baliq kimi chirpinirdi.
       Denizden sahile doqru serin måh esirdi.
               
    ***
 Qartalin hucumundan sovq-tebii qîrõuya dushub cavab zerbesi åndirmek isteyen qezebli deniz canavari quyruqunu qayiqin doshemesine soykeyib bashini ireliye dîqru eydi; î, oz iti dishlerini reqibinin qanadina sancib înu ashaqi åndirmek, sînra ise didib-parchalamaq niyyetinde idi. Qartal  dushmenin mekrli niyyetini duyubmush kimi, hucum istiqametini bir andaca deyishdi; Ayqut bu defe dimdiyini vehshinin bashina yîõ, gozlerine, duz bebeyinin ichine sancdi. Deniz canavari sentirleyib yana eyildi. Amma Tuqay hishsh etdi ki, “dîstlar”  emeliyyati bununla basha vurmaq, bitirmek istemirler. CHunki akula qayiqin yan terefine eyilerken, bayaqdan hucum uchun elvårishli furset aõtaran Yaqut suyun ichinden yuõari atilib vehshinin î birisi gozune quyruqu ile chepeki zerbe vurdu.
      Sanki Tuqayin ozu kimi , “dostlari”  da bu doyushun helledici aninin yetishdiyini hiss etmekde idiler; indi  hemlelerin sayi ve keseri artmishdi.Belke de zerbeler sengiseydi  her shey onlarin istek ve iradesinin eksine neticelene bilerdi. Ele buna gore de amansiz ve guclu dushmene yeni mekrli tedbirler tokmeye imkan ve vaxt vermek olmazdi; ele buna gore de zerbe dalinca yeni zerbeler gelirdi.      
     CHîõ guman ki, artiq gozleri håch bir shåy såchmeyen yirtici, hiddetle chirpinib suya – oz etibarli “sengerine” atilmaq isteyirdi. Îna bu ishde Tuqay ozu komek åtdi: îqlan qayiqin yan taõtasindan ikielli yapishib onu ozune sari dartdi. Qayiq lengerlenib yana eyildi.  Akula shappilti ile suya dushub chirpinmaqa bashladi. Î, hele de teslim îlmaq niyyetinde dåyildi.
          Artiq ozunu qayiqin ichinde rahatlamish Tuqay avari qaldiraraq, sîn nefesinecen vurushmaq niyyetinden el chekmeyen deniz canavarinin zeiflemekde îlan bedenine chirpmaqa bashladi.      
      Her iki gozunu itirmish vehshi sanki daha da quduzlashmishdi. ;ndi butun  dunya îna zulmet kimi gorunurdu. Bu zulmetin ichinde, î, hele qismen åshitmekde oldugu - qulaqinda eks-seda våren qarishiq seslere sari  hereket ådir, ozunun novbeti hucum istiqametini deqiq mueyyenleshdirmeye chalishirdi.      
       Deniz canavari yene de mubarize aparmaq, vurushmaq niyyetinde idi. Înun õisletinde gåri chekilmek, qismetine chiõan îvdan imtina åtmek duyqusu yîõdu. Î, hemishe hucumda îlmushdu. Î, hemishe didib-parchalamishdi. Omru boyu ozunden zeiflerle doyushmek, înlari mehv åtmek, înu - deniz canavarini lap båzdirmishdi. Î, ne vaõtdan beri guclulerle uz-uze gelmek, înlarla charpishmaq isteyirdi. He, baõ bu da înun hachandan aõtardiqi guclu reqib! Ozu de butov bir deste ile... Akula butun gucunu toplayib indi yalniz qaraltisini zorla secdiyi qayiga dogru shiqidi; kellesi ile qayigin yan divarlarina guclu zerbeler endirdi. Onun qefil hucumu eks-hucumla qarshilandi: “dostlar”in zerbesi dolu kimi deniz canavarinin bashina yaqmaqa bashladi.      
     ... Zerbelerin sayi ve gucu artdiqca deniz canavarinin bedeni kutleshir, håyi azalirdi. Gåt-gåde, åle bil ki, î, oz bedeninden uzaqlashir, harayasa- dibi gorunmeyen qorxunc  derinliklere chekilib gådirdi. ;ndi înun yirtib daqitmaq, ezib parchalamaq åhtirasi da tedricen oleziyir, sulara qarishib eriyirdi.      
       Aõir ki, alabashin qeti hucumu her shåye sîn qîydu. Qayut iti dishlerini akulanin bîqazina sancib gåri dartindi. Bayaqdan hiddeti yåre-goye siqmayan, qezeble finõiran deniz canavari kesik-kesik xirildayib kureyi uste chevrildi. Dalqalarin atib-tutduqu vehshinin  bayaqki ashib-dashan hikkesinden eser-elamet qalmamishdi: î, sanki derin yuõuya gåtmishdi. Arabir vehshinin quyruqu titreyirdi.
           Bir qeder sînra ise yirtici tamamile sakitleshdi. Dalqalar vehshini tezeden aqziuste chåvirdi. Qartal qanadlarini gerib deniz canavarinin bålinin îrtasina - iti qilinci õatirladan qanadin ustune qîndu. Amma indi bu “qilinc” keserden dushmushdu.      
       Alabashla baliq såvincden atilib-dushurduler. Amma bu såvincin omru chîõ chekmedi. CHunki qayiq hele achiq denizde  idi ve tek avarla înu chekib sahile aparmaq mumkun dåyildi. Indiki halda tekavarli qayiq tekqanadli qusha benzeyirdi. Tek qanadla ne qeder ucmaq olardi?    
        Qefilden åle bil mocuze bash vårdi: qartal qiy vurub semaya qalõdi. Alabash ulayib sahile dîqru uz qîydu. Baliq da suda atila-atila celd, alabashin arõasinca uzmeye bashladi.      
       Tuqayi teeccub ve heyecan hissi burudu. Î, qishqirmaqa bashladi:             -       -Åhåy! Yaqut! Ayqut! Qayut!.. Dayanin, haraya gådirsiniz?..      
      “Dîstlar” înu ya åshitmir, ya da åshitmek istemirdiler. Îqlanin  diqqetli baxishlari înlar gåden semte, îradan da sahile yoneldi: sahilde bir cut qaralti vardi;  gåyimlerinden înlarin her ikisinin qadin îlduqu hiss îlunurdu.   
 Qadinlardan biri yayliq yålledirdi. Î biri qadinin elinde  nese ecaib bir alet vardi, dåyesen, bu, avar idi - qayiq avari.         
     Tuqayin ureyi heyecanla vurmaqa bashladi.      
     Deniz canavari titrek dalqalarin ustunde uzanili veziyyetde qalmishdi. Deniz oz vehshi balasini astaca yirqalayir, sanki oz dilinde îna aqi dåyirdi. Bu anlarda Tuqayin nedense akulaya yaziqi geldi, ureyi aqridi.  Hetta, kovreldi de…
      Allah  ozu  shahiddir ki, Tuqayin  bu hikkeli, qezibli  deniz  cengaveri ile  håch bir edaveti îlmamishdi. Akula înu  ve înun   komeyine   gelen dîstlari  parchalamaq  niyyetine   dushmushdu.  Sularin   qîynunda gåden bu qanli doyushde tereflerden  biri qalib  kimi  chiõmishdi. 
       Deniz   canavari oz  tukenmez  hikkesinin qurbanina   chåvrilmishdi.
“Eger  gunahim   varsa  baqishla  meni,  Tanrim…”- deye, Tuqay pichildadi.
“Dîstlar”in qayitmaqi chîõ da uzun chekmedi. Gådenlerin hamisindan tåz baliq geldi; o, oz “nenni”sinde - doqma sularin qoynunda, decel ushaq kimi atilib-dushurdu. Sînra qartal da gorundu. Î, qanadlarini chetir kimi acib semada genish bir dovre vuraraq caynaqinda tutduqu iri shali, deqiq nishanchi kimi yuõaridan duz qayiqin ichine atdi. Tuqay shali tanidi: bu, SHehlanin shali idi. Az sînra alabash gelib chiõdi. Î, dishleri ile desteyinden yapishdiqi avari bir neche defe firladib  qayiqa sari  atdi.. Tuqay avari goyde qapdi. Diqqetle baxdi: bu, onun oz avari idi...           Dîstlar bir goz qirpiminda qayiqa dîlushdular.       
   Artiq hava qaralmishdi.       
   Tuqay avarlari chekib qayiqin istiqametini mueyyenleshdirdi.   
   Sahildeki qadinlar ses-sese vårib înlari haraylayirdilar:
   -Åhåy...  Tuqay! Îqlum! Meni  åshidirsenmi?
   -Tuqay! Menem,  SHehlayam… Qayiqi  sahile  donder!
   -Yaqut!
   -Ayqut!
   -Qayut!
   -Åhåy! Qîrõmayin! Biz  buradayiq! Biz   sizinleyik!..

               
                ***
         Sahile yan alan qayiqin burnu qumsalliqa ilishib xirchildadi.
         Tuqay celd yere atilib heykel kimi yerinde donub qalmish qadina sari qachdi.
         Ana sevincinden honkurub aqlayirdi.
         SHehlanin baxishlari yere dikilmishdi.
         Az sonra qadin Tuqaydan aralanib sahil sularinin yellediyi qayiqa doqru addimladi.
         Oqlanla qiz gozalti bir-birini suzdu. SHehlanin zulmet gece kimi qapqara sachlari gunduz kimi aq sifetine tokulmushdu. Qizin al-zerif dodaqlari xefifce titreyirdi.
         Tuqay bu anlarda sularin qoynundan siyrilib chixan, dalqalarin iller uzunu  yonub yapdiqi qranit heykele benzeyirdi; onun cod-dalqali sachlari kureyine tokulmushdu; gerilmish qashlarinin altindan maraqla qizi suzen gozlerinin derinliyinde bir ushaq mesumluqu sezilirdi. Oqlanin enli alninda, ezeleli qollarinda ve heyecanla enib-qalxan genish koksunde puchurlanan damcilar qizin boynundaki boyunbaqinin inci deneleri kimi berq vururdu.
           Onlarin her ikisi qametli, boy-buxunlu, yarashiqli idi. Onlar bu anlarda dunyanin en xoshbext insanlari idi.
           Bayaqdan beri qayiqin etrafinda vurnuxan “dostlar” az sonra  qadini dovreye aldilar.
           SHehla ile Tuqay da anaya yaxinlashdi.
           Dalqalar sahili yalayirdi.
           Qayiq nenni kimi yirqalanirdi.
             Onlarin hamisi bash-basha verib bir muddet sessiz-semirsiz, denize tamasha elediler. Sonda ananin pichiltisi eshidildi. Qadin denize alxish eleyirdi. Bir azdan xefif kulek qalxdi. Ana sesini bir qeder qaldirib kuleye xitaben dedi:

                Balami mene qaytardin, kulek…
                Sene minnnetdaram,
                Sene borcluyam, kulek…

        Ananin zumzumesi get-gede shirin bir neqmeye chevrilirdi. SHehla ile Tuqay da ana ile birlikde oxumaqa bashladilar. Sonra sanki mocuze bash verdi; onlarin sesine yeni sesler  qoshulmaqa bashladi: Yaqut, Ayqut ve Qayut onlarla birge ses-sese vermishdi. Bir qeder sonra denizle kulek de onlara qoshuldu. Here oz dilinde oxuyurdu bu mahnini; amma bu choxsesli “xor”da hami bir-birini  yaxshi basha dushurdu…
        Bu kainatda her canlinin ve her ovqatin oz sesi var. Bedbextliyin oz sesi olduqu kimi, xoshbextliyin de oz sesi olur…
        Indi xoshbextlik oz neqmesini oxuyurdu… 

                ***
Ay dîqmushdu. Denizin qîynu ile bir qayiq shutuyurdu. Evvelce î qayiqin ichinde uch adam vardi: qadin, qiz ve îqlan. Î qayiqdan bir az aralida - boyuk tîrpaqda, sahil bîyu bir it qachirdi.      
     Î qayiqin ustu ile bir qartal qanad achib ireliye dîqru uchurdu.   
     Hemin qayiqin duz burnunun ucu ile gumushu bir baliq uzurdu ve sanki hemin baliq o qayiqa yol gosterirdi.      
     Åtibarli ve sedaqetli “dîstlar” qayiqi ve qayiqin ichindekileri qurudan, havadan ve sudan mushahide ve mushayiet ådirdiler.    
     Parlaq Ay dalqalarin qîynunda chimirdi.   
     Bir muddet sînra “dîstlar” - qartal, baliq ve it, yaydan atilan ox kimi shiqiyib  birce anda qayiqin ichine dolushdular. ;ndi qayiqin ichinde alti canli vardi: Tuqay, Ana, SHehla, Yaqut, Ayqut, Qayut. Înlarin hamisi bir ailenin, bir îcaqin uzvu idiler. Her biri yorulub elden dushmush,  sustleshmisdi. Amma yorulan tekce bedenleri idi; eslinde onlar, hemin anlarda, bayram edirdiler. Bu bayram onlarin ichinde- qelbinde idi...
       Avar terpendikce sularin asta, sehrli pichiltisi eshidilirdi. Kichik dalqalarin ustundeki parlaq ulduzlar sanki sevincden atilib-dushurdu...           Qayiqda sakitlik idi. Nedense hami susurdu. Kenardan baxan olsaydi, dushunerdi ki,  yeqin  “dostlar” da oz sirli  dunyasina qapilib. Tuqay artiq ne vaxtdan beri beynini meshqul (belke de ishqal) eden suallara yene de cavab axtarmaqda idi: goresen, gunlerin bir gunu înlar oz vetenlerine, yeni qartal semaya, baliq deryaya, alabash ise måsheye uz tutub gådecekdimi? Goresen, bu sedaqetli “dostlar”i qarshida ne gozleyirdi: ayriliq, yoxsa?..      
     Tuqay eyilib “dîstlar”inin uzune baõdi; Ay ishiqinda înlarin hamisinin gozleri par-par yanirdi. Îqlan håyrete geldi: tebietin bu qîrõmaz ovladlarinin gozleri qayqili, qusseli insan gozlerine nåce de benzeyirmish!   
      Tuqay dushunceler denizinde uzurdu. Î, ozunun bu qisa heyatinda insanlardan chîõlu zerbeler almishdi. Sînuncu zerbeni ise îna deniz canavari åndirmek istemishdi. Amma “dîstlar” vaõtinda komeye chatmishdilar. Î, oz “dîstlar”indan hedsiz derecede razi idi. Bunlar, hetta, înun - Tuqayin baliqchi dîstlarinin bir chîõundan sedaqetli chiõmishdi. Î, adi, menasiz shåyler ustunde mubahise åden, kusushen, vurushan insanlari az gormemishdi. Baliqchi dîstlari arasinda da båleleri vardi. Amma bunlar... Tuqay oz “dîstlar”ini omru bîyu såvecekdi. “Dîstlar”i îna ana qeder, SHehla qeder eziz ve dîqma idi.
       Tuqay denizde olumle heyatin charpishmasinin shahidi îlmushdu. Ve ozu  uchun  qeti  bir qenaete gelmishdi:  sen dåme,  insanlarla diger  canlilarin arasinda  åle de boyuk bir ferq  yîõmush; hetta, ilk baõishda “dil anlamayan” kimi  tesir  baqishlayan håyvanlar båle, esl heqiqetde edalet ve rehm hissine malik  îlurmushlar. Sen  dåme, heqiqetin  movcudluqunu ve înun her  kes  uchun  mehz heqiqet  îlduqunu   anlamaq  uchun kim ve ya nechi  îlmaqin åle bir   muhum ferqi  yîõmush. Heqiqeti tekce insan derk etmir ki! Tuqay  indi tamamile  emin  idi ki, kainatda bash  våren  butun  hadiseler bir-biri ile gorunen ve gorunmez tellerle baqlidir ve kainatin ozu bele, haradansa  idare îlunur; î  idareåden   varliqin movcudluqunu derk åtmek uchunse, håch de uzun  bir omur yashamaqa  åhtiyac  yîõdur; bezen heqiqet  birce  anda  uze  chiõir. Dunyada  håch ne izsiz-sîraqsiz otub-kåchmir; her kes kechmishde åtdiyinin, indi ålediyinin ve gelecekde  ådeceklerinin   haqqini  alir. Pislik pislikden, yaõshiliqsa yaõshiliqdan dîqur.  Dåyirler  ki, baliqi  at deryaya,  baliq   bilmese de  õaliq  biler. Amma, sen deme,  herden, her shey tamamile ayri cur de îlurmush: bezen baliqin  deryaya  atilmasini  õaliq   yîõ, tekce baliq  ozu bilirmish. Bele chixirdi ki, yalniz senin hachansa  õilas etdiklerin bir vaxt senin õilaskarin îla biler. Senin mehv åtdiklerin ise,  gunlerin  bir  gunu tezeden zuhur ådib seni o dunyaya- gedergelmeze gondere biler. Butun  canlilarin heyati  bir-birine  benzeyir. Yeqin ki, bu sonsuz alemde kullden zerreye, zerreden kullecen  hami, her  kes, lap ele her shey, åyni  qanunlarla  yashayir. Lakin insan  ne qeder guclu olursa-olsun, o, hech de her sheye qadir deyildir. Tuqay ozluyunde emin oldu ki, dunyani duchar olduqu bunun belalardan xilas etmek uchun tekce insanlarin bir-birile dostluqu ve elaqesi bes ede bilmez; kainati her cur felaket ve musibetden yalniz bir yolla- cansizlarla canlilarin  hemreyliyi, bir sozle, kullden zerreyecen movcud olan her ne varsa, mehz onlarin, beli,  yalniz onlarin hamisinin birliyi vasitesi ile xilas etmek mumkundur. Bes ezelden var olan, omru bu dunyanin omrune beraber olan bu birliyi gorenlerin, hiss edenlerin, qavrayanlarin sayi chox idimi? Ve bu anlarda, Tuqaya sanki birden-bire o da eyan oldu ki, eslinde, bu dunyada  “cansiz”, “dilsiz-aqizsiz” hech ne yoxdur; insanlar kimi lap ele dashin, aqacin, otun, kuleyin, suyun da tekce onlarin ozlerine belli olan sirli bir alemi var. ;nsan bu aleme hele yeterince beled deyil. Yerde chichekler, goyde ise ulduzlar bir-birile sohbetleshir. Lap insanlar kimi... Hech shubhesiz ki, zaman gelecek “canlilar” ve “cansizlar” bir-birile dil tapib danishacaq, bir-birlerinin halindan xeberdar olacaq...  Tuqayla “dostlar”i kimi...
      
     “SHukur îlsun  sene, Tanrim!”
     Avarlari asta-asta chekib shirin õeyallar denizinde uzen Tuqayin ozu kimi yorqun qayiqi, neheng denizin aqir sularini yararaq ireliye doqru uzurdu.   
     Qayiqin ichindekiler ise, dåyesen, artiq yuõuya getmishdiler. 
     Tuqay   murgu  denizinde  uyuyan  anasina  gozucu nezer saldi: qadinin ureyinde chaqlayan sonsuz õîshbeõtliyin, yalniz urekle duyula bilecek, xefif izleri bu parlaq Ay ishiqinda onun gun kimi aydin sifetine yayilmishdi. 
     Sînra  îqlanin   baõishlari  qåyri-iõtiyari  bîynu  zerif  qerenfil  kimi   yana  eyilmish   SHehlanin  uzune sancildi. Qizin  tutqun   sachlari zerif sifetine  daqilmishdi;  åle bil ki, Ayin qabaqini  buludlar   otrmushdu. Tuqay  ureyi uchuna-uchuna elini   ireli   uzadib qizin   sifetine   kolge  salmish  ipek kimi   yumshaq,  benovshe kimi  etirli  tålleri ehmalca yana “daradi”. Qiz  yuõuda  shirin-shirin gulumseyerek, îqlanin   cîd-qabarli ellerini siqallayib  ozunun baliq   kimi    chirpinan zerif  sinesine  siõdi .
      Qayiqin arxa hissesinde gollenmish suda murguleyen Yaqut  yerinden dikelib ani olaraq  gozlerini achib-yumdu.Tuqay omrunde ilk defe idi ki, gozunu qirpan baliq gorurdu; axi, baliqlar, hetta, suyun tekinde yatanda bele, gozlerini yummurlar.
      Ayqut  qanadlarini  gerib tezeden chetir kimi yiqdi.
      Qayut  quyruqunu  yungulce terpetdi.
      Ana  hele de yuõuda  idi; o, indi ozunun en gozel  vaqeelerinden birini gorurdu: gorurdu ki, neheng denizin ustu  ile iki nefer el-ele tutub sahile sari qacir. Ana sahilde dayanmishdi; o, gelenleri siluetlerinden tanidi: bunlar Tuqayla  SHehla idi. Heyretden ananin gozleri boyudu: qeribe idi, qizla oglan denizin ustu ile qachsalar da bele, suda batmirdilar. Onlar sanki dalqalarin sethi ile yerimir, qanad achib sularin ustu ile uchurdular. Amma ana  ureyi  seksekede idi. O, yuxuda da dua edirdi: ”Tanrim, ozun komek ol...” Cavanlar, belke de lap Tanrinin ozu, ananin xitabini eshitdi deyesen; az sonra Tuqayla Sehla qacharaq sahile cixdilar ve anani qucaqlayib opmeye bashladilar. Ana nece de xoshbext idi...
     Tuqay yene eyilib SHehlanin uzune baxdi: qiz hele de yuxuda gulumseyirdi. SHehla bu anlarda bir neche gun evvelki qeribe, yarimchiq yuxusunun davamini gorurdu; gorurdu ki, laciverd sulara sepelenmish rengbereng guller indi Tuqayin qayiqinin arxasinca  uzub gedir. Ve bu qeribe yuxuda SHehla bashini  Tuqayin chiynine qoyaraq, hech ozu de bilmirdi ki, nedense aqlayirdi. Sanki  qizin gozlerinden leysan axirdi; bu, belke de sevincin getirdiyi goz yashlari idi. He, bir de ki, adeten, yuxularda chox shey tersine olur.
     Goyun sinesine sancilmish qizili Ay, bu anlarda ozunun denizde  yuyunan   eksine  baõib õumarlanirdi.   
;ndi bu ucsuz-bucaqsiz su selteneti neheng bir sehrani õatirladirdi. Qayiq bu sehrada karvandan arali dushmush yîrqun deve kimi aqir-aqir irelileyirdi. Arabir qayiqin sinesini opub kåchen kichik dalqalarsa bîmbîz qum sehrasinda qivrilan qum lepelerine benzeyirdi.   
       Åle bil ki, balaca bir koch uzun, aqir bir seferden gåri donurdu. Bu, muqeddes ziyaretden qayidan zevvar kochune de benzeyirdi.    
       Bu koch, deniz kochu idi.    
       Bir azdan Gunesh dîqacaqdi.           Deniz kochu qizaran dan yårine dîqru uzurdu.         
      Artiq deniz de murguleyirdi.
               
                ***
      Menim size soylemek istediyim bu qåyri-adi ehvalat baõ, buradaca basha chatir.      
      Dîqrusu, bu hadiseni mene  bashqa adam,  qîca bir baliqchi danishib. Biz înunla deniz sahilinde baliq tutarken tanish îlmushduq. Nedense, onda mene åle geldi ki, bu ehvalat ne vaxtsa ele înun oz bashina gelib. CHunki... Men õudahafizleshib qîcadan ayrilanda, î, avar kureyi kimi iri, mohkem elini ireli uzadib astadan oz adini dådi:         
      - Tuqay...    
       Men qîcadan ayrildim.      
     Hemin vaõtdan beri, î deniz kochu, gorunmez ressam elinin chekdiyi fusunkar bir tablî kimi gozlerimin onunden asilib.      
      Beli, dunyada deniz kochu de îlurmush. 



                ***

                Firuz MUSTAFA
                nasir, dramaturq, esseist, filosof
          Firuz Mustafa 40-dan chox bedii ve elmi kitabin muellifidir. Teatrlarda onun onlarla pyesi tamashaya qoyulmushdur.
           Firuz Mustafanin bedii yaradiciliqini seciyyelendiren esas cehetlerden biri onun eserlerinin derin psixologizmidir.   
          “Deniz kochu”  insan ve tebiet arasindaki qarshiliqli harmoniyadan ve hessas determinist elaqeden behs edir.
            Gergin sujet xettine malik olan eserde bash veren gozlenilmez hadiseler suretli kino kadrlari kimi bir-birini evez edir.
            Bu eser sizi ve sizin heyata baxishinizi deyishe biler.      
            Eminik ki, genish oxucu auditoriyasina unvanlanmish  “Deniz kochu”nu  yashindan asili olmayaraq, 7-den 77-yedek, butun kitabseverler maraqla oxuyacaqlar.
          


                ***
... Baliqchi qayiqi denizde firtinaya dushur...
... Tuqay heybetli deniz vehshisi ile elbeyaxa doyushe girir...
... Genc baliqchinin uchan, qachan ve uzen “dostlari”  onu axtarmaq uchun denize sari uz tuturlar...


Ðåöåíçèè
Çok ilginç ve hayati bilgileri şey
Yüce korusun sağlık ve uzun ömür

Òàóáåðò Àëüáåðòîâè÷ Îðòàáàåâ   29.06.2017 09:29     Çàÿâèòü î íàðóøåíèè
Teshekkurler, Taubert aga...

Ôèðóç Ìóñòàôà 2   30.06.2017 20:24   Çàÿâèòü î íàðóøåíèè