Къазауат

ТЁРТ КИТАБДАН КЪУРАЛГЪАН «КЪАЗАУАТ» РОМАН:

1-чи Китаб – (1-172): КЪАЗАУАТ;
2-чи Китаб – (172-218): ДЖАНГЫ АЙ БЛА ДЖУЛДУЗ (Халкъ сюрюлгенден сора Джуртда);
3-чю Китаб – (218-256): СЮРГЮНДЕ (Сюргюнден хапарла);
4-чю Китаб (256-303): СЮРГЮНДЕН КЪАЙЫТХАНДАН СОРА (ДЖЕНГИЛ). 



ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ

КЪАЗАУАТ
(тёрт китабдан къуралгъан роман)



БИРИНЧИ КИТАБ
(1-172)

КЪАЗАУАТ
(Коммунизм Къарачайда къалай орналыб тебрегенини юсюнден (1-52 бетле);
Къарачай колхоз джашаугъа къалай кёчгенини юсюнден (52-99 бетле);
Къарачайны 1930-1943 джыллада джашауу (100-172)

БИРИНЧИ КЕСЕГИ
Коммунизм Къарачайда къалай орналыб тебрегенини юсюнден

1

Мыннга не кюндюз, не кече тынгы-тынчлыкъ джокъду. Уллуду бу гитче адамчыкъны къайгъысы. Пелиуан болургъа излеген гитче адамчыкъланы къайгъылары къачан да уллу болуучандыла. Мунучала, замансыз илинмек аджалдан ёлюб кетмеселе, башчы болмай къалмайдыла. Халкъгъа, къралгъа башчы болалмасала да, аманлыкъчы джыйыннга башчы боладыла. Ич хауалары, табигъатлары алайды.
Бу да, бир да ажымсыз, белгили мурдарланы, гудуланы, тоноучуланы араларында атын айтдырыб, джашауун аман бла бошарыкъ болур эди, марксизм бла шагъырей болмаса, ленинчилеге, Ленинге тюбемесе. Революцион иннет джюрегин кючлегенден сора уа, уллу идея-иннет ючюн, революцияны иши ючюн – «адам ёлтюрген, тонагъан да гюнах тюлдю». Гюнахды деб айтхан динди, ёзге, ол дин окъууун, бабаслыкъгъа окъугъанын къоюб, «керти Хакъ джолгъа» – революцион джолгъа кёчгенди. Динни, динчилени да къурута кетгенди. Энди ол, бир аманлыкъчы джыйынны тюл, Коммунист партияны, Совет къралны тамадасыды. «Къурч/Сталин» деб, кеси кесине атагъан атха тыйыншыды. Алгъыннгы темирлени – Темучинни, Темирланны унутдурлукъду ол. Алай а...
«...Алай а, алкъын кёб чырмаудан ётерге керекди. Партияны троцкийледен, бухаринледен, зиновьевледен, каменевледен, пятаковладан тазалагъанды. Энди анга къайырыллыкъ джокъду. Коллективизация, индустриализация, культура революция ол айтханча баргъанды. Ёзге алагъа разы болмагъанла, тышларындан джукъ билдирмеселе да, ичлери къайнай тургъанла, аз тюлдюле алкъын. Орус миллет тёзюмлюдю, къозгъалыб, хахай этиб туруучула ууакъ халкъладыла. Орус патчахла джумшакълыкъ этгендиле, къазауат бла Эресейге къошхан халкъларын къырыб барсала эди, бюгюн миллет соруу (вопрос) боллукъ тюл эди. Ленин да асры интеллигент эди – бу автономияланы, чырмауукъ хансча джайыб кетген ол болмадымы? Патчахладан, Ленинден къалгъан миллет вопросну тунчукъдура келиб, тамыры бла къурутмасакъ, бир тилли, бир иннетли совет джамагъат къалай къуралыр?
Бир миллетли къуралышла болмазча, халкъланы бир-бирине къатышдырыргъа керекди. Артыкъсыз да муслиман халкъланы къуру кеслерин къояргъа джарамаз. Бюгюн ууакъ халкъланы уллуракълагъа джутдуртуб къурутсакъ, тамбла да уллуракъланы кёзюулери джетер. Совет Союзну халкълары орус тилли бир джамагъатха буруллукъдула эм ахырында. Тохта, Гюрджю уа – туугъан джуртунг, туугъан халкъынг? Къалгъан халкъланы джазмаларын кирилл (орус) харифлеге, алфавитге кёчюртдюнг, Гюрджю бла Эрменни алфавитлерине уа тийдиртмединг. Къалгъанланы тукъумларына «ов», «ев» кесеклени джалгъатыб, аталарыны атларына да «ович» «евич»-лени къошдуртуб, орус маталлы этдирдинг, гюрджю, эрмен тукъумланы уа тургъанларыча къойдурдунг. Орусландырыу сиясетни туугъан халкъынгдан башлаб, къалгъанлагъа юлгю нек кёргюзтмединг? Огъесе, христиан болмагъан халкъламыдыла сени джауунг?».
Чурукълу, мыйыкълы кишичик, юллесин тарта, кёзлери огъурсуз джылтырай, тауушсуз атлайды ары бла бери. «Коллективизация, индустриализация, культурная революция – бу ючдагъан къазанда къайнайды, бишеди совет джамагъат. Бу къазаннга тюшерге, къайнаргъа-бишерге излемегенлени къурутханбыз. Алай а, къралда асры кёб тил, кёб халкъ барды. Аланы барын къатышдырыб, орус маталлы этмесек, къралны бирлигине къоркъуу тюшгенлей турлукъду. Миллет неди?
Миллет деб, тарих къадары алай болуб, узакъ заманны ичинде тилини, динини, джуртуну, экономика джашаууну эмда къылыгъыны-халисини, адетини– культурасыны бирлигини тамалында къуралгъан, бирикген къауумгъа-джамагъатха айтадыла. Ол ышанладан джангыз бирин тас этсе да, халкъ миллетлигин тас этиб башлайды... халкъны джаны аладады. Революцияны кёзюуюнде миллетлени кесибиз джанлы этер ючюн, «динигизге, тилигизге, джеригизге, адетлеригизге эркин боллукъсуз. Кесигиз излегенча джашау къурарыкъсыз» деб, алдагъан эдик. Энди совет коммунист кърал бегигенден сора, бизни политикабыз – халкъланы динлерине, тиллерине, джерлерине, тарихлерине эркинликлерин сыйырыуду. Совет социалист джамагъатны къурауду бюгюн политикабыз. Алай а, миллет ышанланы бирем-бирем, ууакъ-ууакъ къурута турургъа, заман джокъду. Бары бла да бирча къазауат этерге борчлубуз. Бир халкълы республикала, автономияла болмазгъа керекдиле. Кюч бла, хыйла бла да халкъланы миллет ангыларын, тарих эслерин тунчукъдурмай, «джуртум-тилим-адетим» деб турууларын къойдурмай – бир тилли, бир тинли джамагъат къураяллыкъ тюлбюз. Барындан да тынчы – халкъланы джуртларындан айырыб, къралны джер-джерине чачсакъ...       
 Сталинни сагъышларын бёле, Берия кирди.
- Джолдаш Сталин...
- Олтур, Лаврентий.
Берия талай папканы столгъа сала, айтды:
- Сиз буюргъан джумушну тындыргъанма. Былада хар бир халкъны Эресейге къачан, къалай къошулгъаны джазылгъан тарих-архив къагъытла бардыла. Андан сора да, хар бир халкъны Октябрь революциягъа къалай къарагъаны, андан бери да, бюгюнлеге дери, Совет власт бла арасы къалай болгъанын кёргюзтген таша материалла бардыла. Гюрджю бла чекде джашагъан халкъланы хакъындан материалланы не къадар толуракъ джыяргъа кюрешгенбиз. Аны бла къалмай, Къарачай, Малкъар, Чечен, Юнгюш халкъла джашагъан тау этеклери бурун Гюрджюню джерлери болгъанына шагъатлыкъ этген тинтиулени да келтиргенме.
Сталинни талгъыр кёзлери Бериягъа кюлюмсюреб къарадыла.
- 1918-чи джыл мен миллет баканлыкъгъа башчылыкъ этген сагъатда Шимал Кавказны таулуларына къарагъан бёлюмню башчысы  бар эди – Алийланы Умар – къарачайлы. Ол башхаракъ тюрлюрек айта эди.
- Джолдаш Сталин, ол, барыб тохтагъан миллетчи, 1937-чи джыл тутулуб, 1938-чи джыл ёлтюрюлгенди.
- Билемисе, Лаврентий, ол бек ётгюр адам эди, мен айтханнга да артыкъ бек къарамагъан. Мени башым бла атлаб, Лениннге тюбеб, Къарачайгъа джараулу оноу да чыгъартхан эди. Бетал Калмыков деб, Къабартыны тамадасы болуучан эди, ол да кёрюб болмаучан эди Алий улуну. Джер дауда мен Калмыковну джанында болгъан эдим, алайлары – тау джерле – ёмюрден бери да Къарачайныкъы болгъанларын билсем да. Калмыковну дагъыда талай тилегин къабыл этген эдим: Тау Республикадан Къабартыны энчи област этиб чыгъартхан эдим, Малкъар округну да анга къошдуртхан эдим. Ёзге, «таба баргъан чаба барыр» дегенлей, марданы билген адам тюл эди.
- Алий улу бла бир кёзюуде ёлтюрюлгенди ол да. Ол дунияда да кюреше болурла бир-бири бла ала. Ишлерине къарагъанма да, экиси да бир-бирине оздурмагъан миллетчиле болгъандыла. Калмыков Малкъарны ууучха джыйгъан бла къалмай, Къарачай бла да кюреше эди. Алий улу эсе, Къарачай джуртун Къабартыдан къоругъан бла къалмай, «Нарсана Къарачайны джериндеди, аны бизге беригиз, ол Къарачайны ара шахары болургъа тыйыншлыды» деб, кюреше эди.
- Къояйыкъ аланы. 1920-чы джыллада, Нальчикде болгъан сагъатымда, Калмыков меннге Минги Тауну тийресин кёргюзтген эди. Керти да джандет джерле.
- Джолдаш Сталин, алайлары Гюрджюню джерлериди дейдиле алимле. Андан сора да, алайда джашагъан таулула, артыкъсыз да Къарачай джаны, 1920-чы, 1930-чу джыллада совет властны оноуларына къаршчы тургъандыла, восстаниеле этгендиле.
- Лаврентий, къозгъалыула-восстаниеле олсагъатлада бютеу къралда да болгъан эдиле. Гюрджюде да.
- Къалгъан джерледе восстание этгенле тутулгъандыла, юйдегилери бла эллеринден кёчюрюлгендиле. Къарачайда уа, бютеу халкъ эки кере бирден ёрге тургъанды. Алай эсе, къарачай халкъ бютеу бары тутулургъа, джуртундан сюрюлюрге тыйыншлы тюлмю эди?
- Лаврентий, ашыкъма. 1920-1930-чу джыллада Къарачаймы эди къайгъыбыз? Энтда бир чурум табылыр. Табарбыз бир чурум. Керек болса, биягъы чекистлерибиз Къарачайны къозгъаб, энтда бир восстание этдире билирле. Гюрджюбюз бла чекде къуру къарачайлыла джашамайдыла – малкъар, чечен, юнгюш халкъланы да унутма. Къабарты-Малкъар, Чечен-Ингуш – республикаладыла. Къарачайны къраллыкъ дараджасы аладан энгишгеди, кеси да энчи областды. Ишни андан башласакъ табыракъ, тынчыракъ да болур. Джангыз, Гюрджюге къарарыкъ джерлени алгъадан картасын джарашдырыргъа керекди. Анда джер атланы барын гюрджю атлагъа тюрлендириб, хазырласынла.
- Ол ишни СССР-ни Илмула Академиясына буюргъанбыз. Аллай карталаны джарашдырыу «таша» гриф бла барады.
- Къарачайда тамада къуллукъда ишлегенле къаллай адамладыла?
- Эки миллетчи башчыны – Алийланы Умар бла Гюрджюланы Къурманны – къурутханыбыздан сора, Къарачайда тамадагъа биз айтхандан чыкъмазлыкъ адам салыннганды. Партияны край комитетини тамадасы Суслов да билдиреди аны. Дагъыда айтырым: Къарачай областны ара шахарына ат атагъан сагъатда, Къарачайны башчылары экиге юлешиннгендиле: бир къаууму сизни атыгъызны атаргъа, экинчи къауум да Микоянны атын атаргъа излегендиле. Гюрджюланы Къурман башчылыкъ этген экинчи къауум хорлаб, шахаргъа Микоян-шахар деб аталгъанды. Бусагъатдагъы тамада биринчи къауумданды.
- Лаврентий, миллет политиканы аллай затлагъа къараб бардыра тебресек, къалай болур? Бу джолдан сора, быллай затны сагъыннган да этме. Совет властха эки кере къаршчы тургъан халкъны ара шахарына мени атым аталмагъаны да игиди. Акъ Къарачайгъа мен ёмюрде да иги кёзден къарамам. Неме, къурулуш ишле къалай барадыла, ишчи къол джетишемиди?
- Джетишмейди. Тутмакъланы санлары азлыкъ этеди.
Сталин бла Берия бир кесекни бир-бирине къараб турдула. Сталин юллесин ауузундан ала, «ай, да Берия» деб, башын чайкъады. Зауаллы къарачай-малкъар, чечен-ингуш халкъла! Аланы оноулары этилиб бошамагъан эсе да, къадарлары базманнга салыннган эди. Уллу къуллукъда-оноуда ишлеген, кърал тамадала бла байламлылыкълары болгъан адамлары эмда халкълары ючюн джанларын берлик башчылары болса – бу болумда да миллетлерин къорууларгъа-сакъларгъа боллукъ болур эдиле.

2

1917 джыл. «Патчахны тахтадан атхандыла» деген хапар юч элге да терк джайылды. Огъары элде да, Орта элде да, Тёбен элде да адамла межгитлеге, ныгъышлагъа басыныучу болдула. Алай а, «хар элни къой союму башха» дегенлей, узакъдан келген джангылыкъны хар эл кесине джараулу ангыларгъа кюрешеди.
Тюз тау тюбюнде орналгъан Огъары элде халкъны 5% да болмагъан, «акъсюек» (бий, чанка, уллу ёзден) къаууму джашайды. Халкъны 100%-ден сексени – ёзден къаууму – Орта элде орналыбды. Тёбен эл, 1867 джыллада, къулла (хакълы – 12%, хакъсыз – 3%) башларына азат болгъандан сора къуралгъанды. Алай а, былайда бир затны чертиб къояргъа керекди: Къарачайда Орусдача, буруннгу Румдача, Мысырдача, таб хоншу Къабартыдача, къулла болмагъандыла. Къарачай, Къарчаны заманындан башлаб да, башына эркин адамладан къуралгъан джамагъатды. Къайсы халкъны да, байы, джарлысы болуучанды. Алай а, Къарачайда адамла – джарлысы, джалчысы да – башларына эркин адамла болгъандыла. Ол себебден Орусдача не да Къабартыдача «бий – къул» юлешиниу (отношенияла) болмагъандыла Къарачайда.
 1860-чы джыллада Орус кесинде къулланы (крепостнойланы) азат этгенден сора, къыйырда халкъланы джарлы, джалчы къауумуна «къул» деб, Орусда джюрюген магъананы бериб къойгъанды. Къарачай халкъны «къул-бий-ёзден» деб, къауумлагъа юлешген да, бир-бирине юсдюрген да Орус империя болгъанды. Энди ма ол империя, юч ёмюрден артыкъны айтылыб тургъан патчахлыкъ, оюла тебрегенди. Патчахны тахтадан атылгъаны анга шагъатды.
Бюгюн, халкъ джумадан чыкъгъандан сора, Орта элни межгитини аллында юч элни да биргелей джыйылыуу башланды. Юч элни да тамадаларыны атындан, Орта элни старшинасы къысха сёз айтды:
- Салам алейкум, сыйлы джамагъат! Кимле эселе да, орус патчахны тахтадан атхандыла. Большевикле дейдиле, Советле дейдиле. Мен айтырыкъ: уллу орус къралны оноуу бизге джетмейди. «Биреу къатын келтире, биреу атын ёлтюре» дегенча болмасын. Башыбузукъ большевикле чакъыргъанча этиб тебресек, болгъан къатышыр. Къралны башында «Учредительное Собрание» аты бла уллу джыйылыу боллукъду. Мындан ары джашауубузгъа ол къарарыкъды, аны оноуларына кёре атларбыз биз да былайда. Мен айтырыкъ буду.
Аны ызындан арагъа Халил улу Сейит чыкъды.
- Джамагъат! «Учредительное Собрание къарарыкъды болумгъа» деб, халкъны мыйысын тубаннга ийиб кюрешедиле. Большевикле, аланы башчылары Ленин не дегенлерин билемисиз? Ала айтхан: «Сакъламагъыз башында Къурау Джыйылыуну. Къара халкъгъа ол джукъ берлик тюлдю. Ишчиле, элчиле, джарлы, джалчы къауум бирлешигиз. Алыгъыз оноуну къолгъа. Кенгешле-советле къурагъыз. Байладан-бийледен тюл, кесигизден, ичигизден сайлагъыз башчыланы. Кесигиз ышаннган адамладан сайланнган, къуралгъан Совет власт (Кенгешле иктидары) керекди сизге. Орус империя оюлгъанды. Империя салгъан башчыла, империя этген оноула керекмидиле сизге? Огъай. Алай эсе не къарау: къурагъыз кесигизни властыгъызны – Совет властны. Джер иеледен джер, мюлк иеледен мюлк сыйырылыб, уруннганланы къолларына кёчмей, тюзлюк боллукъ тюлдю».  Большевикле айтхан буду.
«Тюз айтадыла большевикле» деген ауазла чыкъдыла. Аланы ауазларын бёле, Къазий хаджи сёлешди.
- Джамагъат, большевикле биреуню джерин, мюлкюн сыйырыб, башхалагъа бериб, кимни насыблы этерге излейдиле? Ким разы болуб берликди кесини джерин, мюлкюн? Алай эсе, кюч бла алыргъа керек боллукъду. Алай демек – къазауат бла. Керекмиди бизге къазауат? Мен ангылагъаннга кёре, замансыз ёшюн уруш этмезге керекди. Кърал тюрлениб, большевикле оноугъа келселе, къралгъа къарышыр къарыуубуз джокъду, кесибизни къырдырмазбыз, джорукъгъа бойсунурбуз. Ары дери уа, джашагъаныбызча джашай барайыкъ».
Тёбен элден бир къауум аны сёзюне илинир умут этди, алай а, халкъны кёбю, джукъ айтмагъанын кёргенинде, шум болду. Белгисизлик кёллерин рахат этмей, адамла сёлеше-сёлеше чачылдыла.
   
3

Биринчи дуния къазауатдан таулу джигитле ызларына къайытхандыла, барысы да тюл, кёбюсю. Бир къаууму уруш тюзледе къалгъанды. Талай джылны бычакъ ауузунда айланнганла, эллерине джыйылгъанлы да, бир-бирине тюбегенлей турадыла. Бюгюн Орта элде бай Ожай, къазауатдан сау-эсен къайытхан джашларына – Тауас бла Османнга – къурманлыкъ этеди. Къууанчны бетин чыгъарыр ючюн, тутушдан, къара атыудан, ат  ойнатыудан, къол ташдан эришиуле да къурагъанды. Заман – къайгъылы болса да, юч элден да келгендиле адамла. Тау элле бла къалмай, эришиулеге къатышыргъа кеслерине базгъанла башха ёзенледен, хоншу халкъладан да келгендиле – хорлагъанлагъа багъалы ёчле хазырдыла.
Кенг арбазда той барады. Тауас бла къазауатчы тенглери – Тёбен элден Зауур, Огъары элден Мырзабек, ууакъ чам эте, къызлагъа къарайдыла.
- Ол къызны ариулугъуна къара,- дейди Зауур,- кёзю-къашы бла кёргюзтюб.
- Анга къараб бош къыйналма, аны сеннге бермезле – ол уллу ёзденни – Аскербийни джангыз къызы ариу Мариямды.
Мырзабекни сёзлерин эшитгенлей, Зауурну бети тюрленди:
- Мен бий-ёзден-къул тукъум деб, къарарым джокъду. Бир кишиден тёбен кёрмейме кесими. Къыз кеси разы болса, къачырдым, кетдим.
- Къызны джууукълары шкокларын джерлеб, ызынгдан тюшерле. Акъбийче бла Рамазанча болуб къалырмы иш?- Тауас ышара къарады Зауургъа.
- Сиз а, къазауатчы тенглерим, бизни ызыбыздан сюргенлени алларын тыярыкъ болурсуз?- дей, Зауур, той тамадан эркинлик алыб, къызны тебсерге чакъырды.
Аланы тебсегенлерине къарай, Мырзабек Тауасха бурулду:
- Алан, бу къызны сен да джаратыб тургъанынгы айтхан шой эдинг алгъаракълада.
- Да алайды, джангыз энди аны Зауургъа къалай айтайым? Къыз сууутса тохтар.
Зауурну уа къаны къызгъанды. Абезекде да чартлаб чыгъыб, Мариям бла тёгерек бурулады. Насыбха, тутуш башланнганы себебли, той тамада тебсеулени тамамлады.
Къарачай сабийле бир-бири бла джыгъыша, миллет тутушха гитчеликден юрениб къаладыла. Спортну бу тюрлюсюнден таулула атларын айтдыра келгендиле. Тулпар Алий, дууутчу Къочхар халкъны эсиндедиле. Бюгюнлюкде айтылгъан  гёджеб Къасымды – аны тутушуру бла къаллыгъы алкъын белгили тюлдю. Аны арагъа чыгъарыргъа излегенлеринде, ол унамады: бау джанында базыкъ темир таякъны кёргюзтюб «аны бюгаллыкъ бла къарыууму сынаргъа боллукъма» деб, тохтады.
- Тейри, Къасым, аны сен да бюгалгъа эдинг,- деди къайсы эсе да.
- Бюгалмасам атым сени, бюксем – атынг мени. Разымыса?
Кёз ачаргъа джыйылгъан джамагъат аланы къыздыра башлады:
- Базыкълыгъы билегингча болгъан темирни бюгерге адам кючю джетмез.
Джетер, джетмез дей келдиле да, миннген атларын ёчге салгъан гёджеб бла къонакъны араларын айырыр ючюн, темир таякъны келтириб, Къасымны къолуна тутдурдула. Гебен тебгенча, Къасым орнундан туруб, санларын къымылдатды, имбашы джетиб бир-эки джашны да ары-бери чортлатды. Сора, темир таякъны белине кёнделен салыб, къолларын чалышдырыб тартды да, суу агъашча къынгыр этди аны. Адамда аллай бир кюч болгъанына сейирсиниб, халкъ гюрюлдеди. Къасым а, эгечинден туугъан джашчыкъны эслеб, «ёчге къабхан атым сеникиди, хайда мин да, джюрютюб, чабдырыб да сына» деди. Атын къабдыргъан а, «джыгъылгъанны сырты джерден тоймаз» дегенлей, «энди, Къасым, сени бла тутушуб кёрюрге огъайым джокъду. Къара кючню лагъым бла хорларгъа боллукъду»,- деб тохтады.
- Аллында да айтханма, темир таякъны бюгалмазлыкъ бла тутушурукъ тюлме деб. Чырт да болмай эсенг, къоярыкъ тюл эсенг, сен айтхан болсун.
Тутуш алай башланды. Бою эки метрден аслам, ауурлугъу 200 кг болгъан Къасым, билек кючю бла джашны ёрге кёлтюрдю да, энгишге иймегенлей, тутуш майданчыкъны тёгерегине айландырыб келиб, акъырын джерге сала айтды:
- Ай марджа, гёджеблени ауурлукъларына кёре тутушдура келигиз. Ахырында, кесине базгъан болса, мени бла кёрюр къарыуун.
Ёзге Къасым бла кючюн сынаргъа излеген дагъыда биреулен табылды – Зауур. «Мариямны кёзюне илинир ючюн чыкъды» деб келди Тауасны кёлюне. Ёзге, хорланса да, анга киши айыб этерик тюл эди – андан эки къатха ауур адамны, темир таякъланы тынч бюгюучю Къасымны хорлар гёджеб къайда? Алай а, сюймеклик кюч берген джаш, таукел чыкъды арагъа. Къасым биягъынлай билек кючю бла тартыб аны кесине джыйгъанлай, Зауур ичинден чалыб, кесин ёрге кёлтюрюрге къоймады. «Къара аны гыбыча джабышыб къалгъанына» деген ауазла чыкъдыла. Къаллайла этди эсе да, Зауур пелиуанны абындырды. Къасым джыгъылыб баргъанлай, къабыргъасына бурулду да, джерге эки гёджеб да тенгиширек тюшдюле. Тёре аланы ёрге тургъузуб, джангыдан тутдурду. Къасым ачыуланды. Терекни тамыры бла топракъдан чыгъаргъан агъач кишича, джашны ёрге кёлтюрдю. Сора, батдырыб иерге излегенча, аямай джерге урду. Тебреди ары бла бери силкиб. Иегилери ачыса да, бюгюлмеди Зауур. Таблыгъы келгенлей, джан сюекге алыб атды да, кемсиз ауур Къасым джер тебрендире сыртындан тюшдю. Ажымсыз хорламгъа киши дау салалмады. Джамагъатны арасындан къайсы эсе да бир тели: «бу къара къулну хорларыкъ бир ёзден джокъмуду» деб къычырды. Мырзабек ачыуланыб: «къайсыды ол къул-ёзден санай тургъан насыбсыз» деб, къарады, эслеялмады. Зауур эшитди-къалды эсе да, тышындан джукъ билдирмеди.
- Зауурну тутаргъа базгъан джокъ эсе, аджир ёч анга кетеди,- деди тёре.
- Кёрейик къарыуну,- курортдан келген бир узун къара шинли джаш халкъны джырыб чыкъды. Мазаллы ауур Къасымдан сора, бу гёджеб Зауургъа иги огъуна дженгил кёрюндю, ауурлугъу, бою бла да  Зауурдан кем болмаса да. Бир-бирин джыгъалмай кёб кюрешдиле. Тёзюмю тауусулгъан гёджеб ичинден чалгъанлай, Заур кёлтюрюб атды да, курортчуну джауорунлары джерге джабышдыла.
- Тёбен элге кетмезге керекди ёч. Мырзабек, сен иги тутуучан эдинг, тут, марджа,- аууз джетдире башладыла.
- Арыгъан чанкаладан гёджеб къачан чыкъгъанды,- алай айтхан да бир тели чыкъды.
Мырзабек унамаздан, халкъ къоймаздан тутдурдула аны Зауур бла. Бир кере тенгиш джыгъылдыла да, джангыдан тутдурдула. Хорланыб, бий сыйын тюшюрюрге излемейди Мырзабек. Зауур а, Мариямны аллында, Тёбен элини аллында да кесин хорлатса джерге кирлик боллукъду. Лагъымны этген Зауур болса да, джерге энтда тенгиширек тюшдюле. Алай а, сюдюле хорламны Мырзабекге бере башладыла. Мырзабек унамады – хорламны Зауургъа беригиз, ол хорлагъанды деди. Зауур чарласа да, Мырзабек сёзюне къаратды – аламат аджирни ёчге Зауургъа бердирди.
Ызы бла къара атыу башланды. Уучула бла къазауатдан къайытханланы арасында барады эришиу. Атхан огъу джерге тюшмеген уучу Бийнёгер онглу бола башлагъан кёзюуде, «Джаттай келди» деген таууш чыкъды. Усталыгъын кёргюзюрге Джаттайгъа да бердиле мадар. Хар атханы бла ышанланы агъызыб барды. «Кёзюмю байласагъыз да, ураллыкъма ол ышанланы»,- деди Джаттай. Кёзлерин джукъ кёрмезча къумач бла байладыла. Юч атханы юч къарагъа тийди. Аны бла къалмай, кёкде къанат таууш таба буруб атды герохдан. Зауаллы къанатлы боюн тюбюне болуб тюшдю джерге. Ёч Джаттайгъа джетди. Ойнары келиб, «багъыр шайны кёкге атыгъыз, урмасам кёрюрсюз» деди. Усталыгъы бла адамланы сейирсиндириб, башха эришиулеге да къошулургъа унамай, ёзенни энгишге атланды.
Ат ойнатыргъа уа аскерден къайытханлагъа киши да тенглик эталмады. Къол ташда Джырчы Сымайыл алгъа чыкъды. Ёзге ол джырлагъынчы аны иерге унамадыла.. Аны джырлары эдиле тамашалыкъ.
Быллай кюнле энди боллукъмудула, къайдам.          
   
4

Къач ала джангы хапар, шкок атылгъан тауушдан эсе, дженгил джайылды: большевикле властны къолгъа алгъандыла. Талай айдан большевик боран таулагъа да джетди. Алгъыннгы старшиналаны эл тамадалыкъдан, башчылыкъдан тайдырыб, совет органланы джарашдыра башладыла. Къызыл аскерге таяннган революцион комитетле хар неге оноу этедиле.
Акъсюеклени уясы Огъары элге Тёбен элден келтириб джарлы Къараны тамада этдиле. Эл джыйылыуда Къарачайда большевик партияны бёлюмюню тамадасы Халилланы Сейит сёлешди:
- Джарлыланы, джалчыланы власты – Совет власт келгенди. Хар элде Советле къураладыла. Алагъа башчылыкъ этерикле – кеси къыйынлары бла джашагъанла боллукъдула. Джерле бары да адам башындан юлешинникдиле. Джангы политиканы тюз ангылаб, джерлерин, мюлклерин да халкъгъа чачхан байлагъа, бийлеге Совет власт тиймез. Алай а, Совет властха, большевиклеге къаршчы тургъаннга хатер боллукъ тюлдю. Бютеу къралда хорлаб келген кючге тыйгъыч болама деген – оюмсузлукъду, телиликди. Бюгюнден ары бай, бий боллукъ тюлдю. Тюзлюк, Тенглик, Эркинлик – быладыла большевиклени лозунглары. Шахарлада фабрикалагъа, заводлагъа ие алада ишлеген ишчиле боллукъдула, элледе джерге ие – джерге урунннган джарлыла, джалчыла боллукъдула. Бютеу власт къара халкъны къолуна кёчеди. Аны ангылаб, «байма, бийме; мюлкюм-джерим» деб турмай, совет властны джанына кёчюб, аны оноуларына сыйыныб, джашай тебресегиз – кесигизге да, халкъгъа да алай таб болур. Биз бир гитче халкъбыз. Артыкъ адамыбыз джокъду. Бир-бири тилибизни ангылаб, кесибизни сакъларгъа керекбиз. Кърал тюрленнгеннге кёре тюрленмесек боллукъ тюлдю. Бюгюнден ары Къараны айтханына сыйыныргъа керек боллукъсуз. Къара Совет властны келечисиди эмда сизни элде Советни башчысыды. Соруру, айтыры болгъан бармысыз?
Биаслан ёрге турду
- Къара кесини элине башчы болсун. Бизни эл да кеси сайлар кесине башчыны.
- Мен энтда къайтарыб айтама. Власт къара халкъны къолуна кёчеди. Ол башында этилген оноуду,- деди Сейит.
- Башына оноу эталмагъан халкъгъа къалай оноу эталлыкъды?
- Аны заман кёргюзтюр.
Огъары элни джамагъаты сайлагъан джаш – Мырзабек, экинчи тамада болду. Анга Къараны да огъайы болмады
Ёзге, Огъары элни джамагъаты шум болгъанлай чачылды. Кюрт юзюлюрню аллында болады аллай шошлукъ. Къара да, эки къызыл аскерчиси бла старшина олтуруучу юйню башына къызыл байракъны тагъыб, старшинадан тюрлю-тюрлю документлени, къагъытланы ала башлады.

5

Орта элде джыйылыу Огъары элдеча башланды. Биягъы Халилланы Сейит бютеу къралда большевикле хорлагъанларын да айтыб, бу элге да тамада айырыргъа кереклисин чертди. Сора къатында сюелген Заурну кёргюзтюб, «бу джигит джаш сизни элде Советни тамадасы болса къалай кёресиз?» деди.
- Сора бизни элде эркиши къалмагъанмыды элге тамадалыкъ этерге?
- Джигит джашла кесибизде да джетишедиле.
- Зауур кесини элинде тамада болсун.
- Биз кесибиз сайлайыкъ кесибизге тамада.
Халил улу большевик партияны излемин айтды: оноугъа адамла джарлы-джалчы къауумдан сайланыргъа керекдиле. Чыртда унамай эсегиз, кесигизден да бир адамны сайлагъыз – ол да экинчи тамада болур. Зауур да, ол да бирге ишлерле.
Орта элни джамагъаты Тауасны сайлады, ол бай Ожайны джашы болгъанына къарамадыла. Сейит чарларгъа кюрешди, ахырында «къазауатда да бир-бирин къутхара айланнганла, былайда да бир иннетли болуб ишлеб кетер эселе уа» деб, дауурну тохтатды. 
 
6

Тёбен эл джыйылыуунда башчыгъа Азнауурну сайлады – ол да биринчи дуния къазауатдан къайытхан джигит джашланы бири. Алай бла юч элде да эл Советлеге башчылыкъгъа Тёбен элден чыкъгъан джашла салындыла.

7

Къара ишин бек тири, таукел башлады Огъары элде. Джерлени бай-бий къауумдан сыйырыб, джарлы-джалчы къауумгъа бере тебреди. Ол ишни башлардан алгъа, элни экинчи тамадасы бла – Мырзабек бла араны айырыргъа керек болду.
- Мырзабек, экибиз да биринчи дуния къазауатда талай джыл айланыб, юйюбюзге сау-эсен джыйылдыкъ. Къазауатда джауубуз бир эди. Ол ачыкъ эди. Энди бизни джауубуз – совет властха къаршчы баргъанла, джерлерин, мюклерин джарлылагъа чачаргъа унамагъан байла, бийле боллукъдула.
- Алан, Къара, бир зат сорайым: тюнене, ант да этиб, патчах ючюн, патчахлыкъ ючюн къазауат этдик. Энди ол антыбызны бузуб, джангы патчах ючюн – Ленин ючюн къазауат этейикми дейсе?
- Мен къазауатха патчахны, патчахлыкъны сакълар ючюн бармагъанма. Айтдырмай къоймай эсенг, джарлылыкъдан къутулур ючюн, бир кесек ачха къоллу болур ючюн кетген эдим. Большевиклени тамадалары Ленин а, патчахла, бийле болмасынла, джер тенг юлешинсин, тюзлюк, тенглик болсун дейди. Меннге, меничалагъа хар нени да берлик джорукъ ючюн къанымы-джанымы аямай кюреширикме.
- Ленин алдаб къойса уа не этерсе?
- Алдаб къойса, аны да кёрюрбюз. Алкъын алдагъаны джокъду. Джер джарлыланы, джерге уруннганланыкъы болургъа керекди дегенди – бизге андан сора не керекди? Атангы джери, мюлкю сеннге кёчер орнуна, къара халкъгъа берилликди. Игит да, ол сеннге иги кёрюнмез. Алай а, башха мадар джокъду. Джер сыйырыуну сизден башласакъ табыракъ боллукъду. Сен элни экинчи тамадасыса, сен юлгю кёргюзтсенг бек аламат иш этериксе.
- Джашы атасыны джерин сыйырсын да джарлылагъа берсинми дейсе? Атасы бла джашын бир-бирине къанлы джау этергеми излейсе? Ол болмазлыкъ ишди. Ол джерни къарт атам, атам ауур багъа бериб, башхаладан сатыб алгъандыла.
- Мырзабек, ол джерге сизни эркинлигигиз джокъду. Ма меничаладан юзюб алгъансыз аны.
- Сеничаладан? «Къарт атамы атасы къачхынчы болуб, Хачыпсыдан келгенди» деучю сен тюлмю эдинг? Энди уа джер даулайса. Иги джаш, Хачыпсынга бар да, анда даула джер. Огъесе, сени къарт атанг къачыб келген сагъатында, андан джер юлюшюн да сыртына кёлтюрюб келген болурму эди? Джаныгъызны сау къалдырыб, халкъны бирича этгенбиз. Сиз а, сау бол дер орнуна, энди джерибизге, мюлкюбюзге ие болургъа излейсиз. Не джер дауларгъа, не элге башчы болургъа сизни эркинлигигиз джокъду. Къабартыдан, Дагъыстандан, Тау Артындан – андан-мындан келгенбиз деб турасыз. Келген джеригизге къайытыгъыз да, анда болугъуз бий да, джерли, мюлклю да.
Къараны бети къаралды. Джанында герохуна узала башлаб, кесин тыйды – Мырзабек андан онгсуз джаш тюл эди.
- Мырзабек, кимни къайры барлыгъын кёре барырбыз. Совет властны ишине чырмау боллукъ эсенг, мен ёргелеге айтыргъа керек боллукъма.
- Къайры сюйсенг, ары тил эте бер. Джангыз айтырым: халкъны ичинде бирини мюлкюн, джерин сыйырыб башхагъа бериу – халкъны экиге бёлюудю, бир-бирине этиудю. Ол сен кёрюб болмагъан патчахлыкъ, Къарачайны джерин къазакълагъа, Къабартыгъа кючлетгенин билесе.  Ма ол джерлени къайтарт да ызына, чач джарлылагъа. Ол заманда   халкъны да бирлиги сакъланыр, кесинги да сыйынг ёсер. 
- Кимге да тий, бизге тийме ансы дейсе. Огъай, энди джангыз бир байны, бийни мюлкю, джери кесине къаллыкъ тюлдю. Аны ангылаб, кеси разылыкълары бла джерлерин къара халкъгъа къойсала, кеслери да джалчы тутмай, къара халкъны бирича джашаб тебреселе – кеслерине иги. Алай болмаса, юйдегилери бла башха джуртлагъа кёчюрюллюкдюле. Къаршчы тургъанла уа, тутуллукъдула, таб, ёлтюрюлюрге да боллукъдула. Ол башындан келген буйрукъду. Биз аны джанлаусуз толтурлукъбуз. Джууукъларынга, къалгъанлагъа да, айт да, ангылат. Менден эсе, сени сёзюнг иги ётер.
Мырзабек джукъ да айтмай чыгъыб кетди. Баргъаны бла хапарны Шакъман бийге - атасына айтды. Ингирде аланы юйге джыйылдыла онглу къауум бары. Къара бла не ючюн дауур болгъанларын айтды Мырзабек. Бираз тынгылагъандан сора, Кърымшамхалладан къарт Адилгерий сёлеше башлады.
- Тейри, Орусда хал башха тюрлю болур. Кесибиз кёрген да, эшитгенибиз да, окъуулу-билимли адамланы айтханлары да бирчады: Орусну 100-ден 85-и джарлыды, джалчыды, мыжыкъды, 15 % чакълысы болур байы-бийи-ёздени. Бизде уа ол санланы орунларын ауушдурургъа керекди: бизни халкъ ёресине ёзденди, джарлы, джалчы къауум 15%  да   болурму, къайдам. Сора, ол 15%-ни халкъгъа оноу этерге, тоноу этерге не эркинлиги барды?
- Не эркинлигими?- сёзге Къарабашладан Ожай къошулду. – Къалай ангыламайса, «Совет власт джарлыланы властыды» дегенлерин. Энди бизничалагъа джашау джокъду. Совет хукумет-правительство ачыкъ айтханды, бойсунмагъанланы къурутурукъбуз деб.
- Джерлерибизни, мюлкюбюзню, кёзюбюз джана тургъанлай, къалай сыйыртыб къояйыкъ? Эресейни мюлк иелери, байлары, ётгюр къазакълары уа не дейдиле?
- Деб а, не дерикдиле. Къызыл ёртенден къачыб, тышына кетгенле бар. Къызылла бла уруш этгенле бар. Граждан къазауат башланнганды Эресейде. Аны оту бизге да джетерикди. Акъ аскерге биз да къолдан келгенча болушлукъ этерге керекбиз.
Бары да тёбенледен келген аскер кийимли Мырзакъулгъа къарадыла. Алай а, аны сёзюн огъурагъан чыкъмады.
- Джамагъат, кераматы, шыйыхлыгъы болгъан Хаджиге да бир тынгылайыкъ,-деди Къазий хаджи.
Хаджи, бетинде, къарамында берекети, нюрю болгъан, орта бойлу джаш адам сабыр сёлешди:
- Эй, Аллахны къуллары! Бу большебик, коммунист дегенлери кюрт юзюлген не ырхы келген тюлдю – ол эминады, къызыл эмина. Андан башын сакъларгъа излеген, ол джетгинчи, кетерге керекди. Къайрымы? Тышына. Тюркге, сёз ючюн. Андан къутулургъа башха джол джокъду.
- Тейри, джуртубузну, халкъыбызны къоюб кеталмазбыз.
- Кетмесегиз, къырыллыкъсыз.
- Да ол акъ аскер къызылланы, большевиклени дженгалмазмы?
Мырзакъул, Хаджи бир табсыз зат айтыб къояд дегенча, сёзге къошулду:
- Гитче бармакъ да асыу дегенлей, хар ким къолдан келгенча акълагъа болушсакъ, Хаджи айтхан къызыл эминаны тыяргъа боллукъду. Биринчи дуния къазауатдан къайытхан джашла, бир бёлек болуб, Акъ аскерни сафында къазауат этерге керекдиле. Мен уруш тюзледен ол борч бла келгенме – былайда аскер бёлек къураб, аны бла артха къайытыргъа.
- Мен ангылагъандан, ол телиликди. Агъына, къызылына да къошулмазгъа керекди. Ёзге, боллукъну айтама: къызыл эмина тюзлени, тауланы да кючлерикди. Халкъны экиге, ючге бёллюкдю, акъыллы башланы тели этерикди. Андан къутулургъа излеген, тышына кетерге кюрешсин. Мында къалгъанлагъа бир-бирин унутдурурча къыйынлыкъла джетерикдиле. Ачлыкъ-джаланнгачлыкъ, сюргюн, джуртсузлукъ да джетерикди халкъгъа. Мен айтырыкъ олду,- Хаджи андан сора джукъ да айтмай, чыгъыб кетди.
- Тейри, Хаджини билесиз, ол Аллах сюйген адамды. Айтханы керти болмай къалмаучанды,- деди Къазий хаджи.
- Мубарекле, кёлюме бир зат келгенди.
Джыйылгъанла Джюсюб афендиге къарадыла. – Бу балшебикле халкъны сыныфлагъа юлешиб, бир-бирине юсдюрюб, бир-бирин кесдириб кюрешедиле. Халкъ да, калак итле чачхан сюрюуча, не этгенин билмей башлагъанды. Афендиле, хаджиле бир джыйын болуб, Тёбен элге барайыкъ да, араны бир айырайыкъ, ансы бизде да, Орусдача, граждан къазауат болса, бизни бурху халкъыбыздан не къалыр?
Бу оюмгъа «тюздю-терсди, хоу-огъай» дей келиб, эм ахырында барыргъа таукел болдула.      
   
8

Бюгюн Тёбен элни джамагъаты бла Огъары элден келген дин ахлу джыйынны тюбешиую барады. Элни джангы большевик тамадасы Азнауур джыйылыуну ачыб, Къазий хаджиге сёз берди.
- Салам алейкум, джамагъат! Бизни сизге келгенибиз бютеу халкъыбызгъа оноу керекли болгъаныды. Оноу а не ючюн керекди? Кёресиз, Эресейни граждан къазауатны ёртени кючлегенди. Большевикле орус халкъны  къауумлагъа юлешиб, бир-бирин къырдырадыла. Бизде да алай болгъандан Аллах сакъласын. Аллай къыйынлыкъ аз санлы халкъыбызны тюб этиб къоярыкъды. Аны себебли бир-бирибизни тутдургъан, тонагъан, ёлтюрген болмай, бир джумдурукъ болуб джашаргъа керекбиз. Бир-бирибизни ачытхан къой, сакъларгъа, джакъларгъа керекбиз. Оноугъа ким тюшсе да, халкъыбызны, бютеу халкъыбызны къайгъысын кёрюрге борчлуду. Бир-бирибизге терслигибиз, кёлкъалдыбыз болгъан эсе да, кечейик, унутайыкъ. Джууукълашыб келген уллу къыйынлыкъны аллында бирлешмесек боллукъ тюлдю. Былайда ачыкъ сёлешиб, бир-бирибизни ангылаб къалгъаныбыз игиди.
Къазий хаджини сыйы бютеу Къарачайда уллу болгъаны себебли, аны сёзюне бары да эс ийиб тынгыладыла. Сора Тёбен элден Джагъафар афенди, халкъны аллына чыкъды.
- Тюз айтасыз, Аллах разы болсун. Джангыз, бютеу къралны кючлеб келген кючню аллына буруу болаллыкъ тюлдю Къарачай. Къралда не джорукъ болса, былайда да ол боллукъду. Экинчи айтырым, бюгюнлеге дери кимни къаллай бир джери бар эсе да, сыйырылыб, арагъа атылыб, джангыдан юлешинникди. Адам башындан. Бютеу Эресейде бола келгени алайды дейдиле. Джери, мюлкю болгъанла ол затха разы болуб къалсала, халкъ къауумлагъа юлешинник тюлдю, къайгъы, къаугъа чыгъарыкъ тюлдю. Джер, мюлк иеле ол затха разы болмасала, ма ол заманда башланныкъды къалабалыкъ. Сиз мынга не дейсиз?
- Джагъафар афенди, барыбызны да къайгъылы этген эм ауур сорууду бу. Джерге не оноу? Ёзге, аны оноуун бизге да джетдирмей, большевикле тындырыб бошагъандыла. Джер – джерге уруннганлагъа берилликди. Алай а, бизде Орусдача, мардасыз кёб джери болгъан джокъду. Аны себебли, джалчы тутуб ишлетген да азды. Алай бла, байды, бийди деб, бизде джерин сыйырырча адам джокъду. Бир-бирибизни кесек джерчиклерине джутланмай, джер къытлыкъны оноуун башха тюрлю этерге керекди. Патчахлыкъ сыйыргъан джерлерибизни, патчах аскерге таяныб Къабарты кючлеген джерлерибизни ызына къайтарталсакъ, ол джерле барыбызгъа да джетерикдиле.
- Къазакъла да, Къабарты да «ай марджа, Къарачай, биз терс болгъанбыз, джерлеригиз бла кёб заманны хайырландыкъ, сау болугъуз, энди ызыгъызгъа къайтарабыз» деб, айтырламы дейсиз?  Ол зат болгъунчу, кесибизде болгъан джерни тенг юлеширми эдик?- деб къычырды къайсы эсе да халкъны арасындан.
- Тюз айтады,- деген тауушла чыкъдыла.
Эл Советни тамадасы Азнауур, дауурну тыйыб, сёзню Дауут афендиге берди.
- Джамагъат, тюз ангылагъыз мени. Большевиклени оноулары Орусда мыжыкъланы къууандыргъанлыкъгъа, бизге келишмейди. Биреуню мюлкюн, джерин сыйырыб, башхагъа бериу – ол тюз тюлдю. Джашагъаныбызча джашай барайыкъ. 1828-чи джыл Хасаука урушну барыгъыз да билесиз – ол сагъатда Къарачай къралыбызны къурутду Орус патчах. 1860-чы джыллада «къулланы азатлау» деб, дагъыда бир къыйынлыкъ салды – бизни алгъындан келген тёрелерибизни, джорукъларыбызны ойду. Не бий, къул бар эди бизде? Ёресине ёзден халкъ эдик биз. Байыракъ, джарлыракъ джашагъанла уа къайсы джамагъатда да, къачан да бола келгендиле. Энтда боллугъу алайды. Джангыз, онглу онгсузгъа болуша, джашай барыргъа керекбиз.  Патчахлыкъ болгъанды бизни къауумлагъа юлешиб тебреген. Большевикле уа патчахланы унутдурурча къатышдырадыла болгъанны. Орусну бир-бирине кесдиредиле – граждан къазауат дегенлери олду. Биз бир-бирибизни ангыласакъ, Къазий хаджи айтханлай, бир джумдурукъ болалсакъ – бу къыйын кёзюуден абызырамай къутулургъа боллукъбуз.

Тюбешиу узакъ заманны барды, алай а, джер юлешиу къайгъы, халкъны биригирге къоймады. Огъары элчиле бла Тёбен элчилени эки бёлген ырджы – джер соруу болду. Эм ахырында сёзню, ууакъ ышара тургъан Хаджиге бердиле. Халкъ шош болду. Бары да биле эдиле Хаджини шыйыхлыгъын. Боллукъну кёрюб, хапар айтыб туруучу адамгъа тынгларгъа изледиле бары.

- Сиз,- деди,- Хаджи, джер ючюн къазауат этерге хазырсыз, джер ючюн кёб къыйынлыкъ да кёрлюксюз. Ахыры уа не бла бошаллыкъды, билемисиз? Джерни большевик кърал кесине аллыкъды, джер биригизге да джетерик тюлдю. Аны себебли, джер ючюн бир-биригизге болмагъыз. Малы-мюлкю болгъан да къууанмагъыз – ол да сыйырыллыкъды, арагъа атыллыкъды. Большевикле айтхан «джер, дин рахатлыкъ» боллукъ тюлдюле. Къул, бий, ёзден дегенни уа бир киши да сагъынмасын – кёб турмай барыгъыз да иймансыз къралгъа къул боллукъсуз. Ёзденлей къалыргъа излегенни къурутурукъдула. Сейит коммунистни айтханын барыбыз да эшитгенбиз. Ол Ленинни Шаркъ халкълагъа джораланнган сёзлерин къайтарыучанды: «патчахлыкъ сыйыргъан джеригиз кесигизге къайтарыллыкъды; динигизге, тилигизге, адетлеригизге бош боллукъсуз. Кесигизге джарашхан, кесигиз излеген джорукъла бла джашарыкъсыз».
Аламат сёзле. Алай а, халкъны алдар ючюн айтылгъан сёзле. Совет власт хорлаб, бегиб бошагъанлай, джеригизге, динигизге да эркинлигигизни сыйырлыкъды. Сиз къайырылмаз ючюн, барыгъызны сауутсуз-сабасыз этерикди. Бир-биринге джау этерикди. Эм ахырында барыгъызны да джуртдан кери сюрлюкдю.
- Айтханынгы ангыладыкъ. Энди къутулур джолубузну да бир айтсанг,- деген ауазла чыкъдыла халкъдан.
- Къутулуу джолну Аллах кёргюзтгенди, Къуранында айтханды. Аллах буюргъанча джашагъыз. Дуния азабдан къутулалмагъан да, ахырат азабдан къутулур.

9

Арадан бир ыйыкъ да кетгинчи, ВЧК-ны бёлеги Огъары элге кириб, Тёбен элни джамагъаты бла тюбешген дин ахлуланы барын тутуб кетди. Джыллары келген афендиле, хаджиле эдиле ала бары. Алыб барыб, Пашинскени тюрмесине урдула. Анда Тёбен элни тамадасы Азнауургъа тюртюлюб, сейир болдула.
- Да не сейирсиниу, Совет властха къаршчы джыйылыуну бардыртханса деб тутхандыла.
- Тейри, сен да бизни ючюн ачыргъа башлагъанса деб,- башларын чайкъадыла Огъары элчиле.
- Сиз айтхан тюз эди, алай а, кёресиз, совет власт халкъны бир болургъа къоярыкъ тюлдю. Тил этиб, мени да, сизни да тутдурлукъ бир ит табылыб къалгъанын да кёресиз.
- Терсакъылла къачан да табыладыла. Зауаллы, бизге къазгъан урусуна кеси да тюшерикди,- деди Хаджи.
- Тохта, сен аны джазыкъсыннганмы этесе?- деди къайсы эсе да.
Хаджи анга джууаб этмей, кёлюне келгенни айтды:
- Соруу этген сагъатда, Азнауурну терслиги болмагъанын айтыргъа керекбиз. Бизни да не терслигибиз барды – къралгъа къаршчы кюрешгенибиз джокъ.

10

Кюнлени биринде, Шогъайыб афендини юйюне бир къазакълы келиб, атдан тюшдю. Сескекли болуб, юйден чыкъгъан джашына – Мухтаргъа, орусча сёлешди, алай а, джукъ ангылаталмады. Насыбха, хоншу арбаздан быланы эслеб, Мырзабек келди. Къазауатда ётген талай джылы Мырзабекни орус тилге уста этген эди да, къазакъ джаш бла саламлашханлай, аны таныгъанча болуб, бош келмегенин да сезиб, кесини юйюне къонакъ этди. Мухтаргъа да: «мен муну нек келгенин, не излегенин бир билейим да, сизге да хапар билдирирме» деб, къазакъ джашны къонакъ юйге джарашдырды.
- Сен къол-бет чайкъаргъа, мен ашарыкъ алыб джетейим.
Бираздан, Мырзабек хазыр ашарыкъладан тепси джарашдырды.
- Быладан джубана тур, Григорий. Бираздан эт да джетерикди, къарнашчыгъым къойну бойнун тарта къалгъанды.
- Бош къыйналасыз. Тепсидеги да этди. Кесим да дженгил кетерге керекме. Къонакъ бола турургъа заман да, рахатлыкъ да джокъду.
- Григорий, джангылмай эсем, ат ойнатыудан бир эришиуде экибиз тенгиширек болгъан эдик, 1916 джыл...
- Мурза, сенмисе?- деб, къазакълы ёрге туруб Мырзабекни къучакълады.
Бу кёзюуде эшикден Шакъман бий кирди. Къонакъгъа «хошкелдиден» сора, Григорий хапаргъа кёчдю. Аны айтханын Мырзабек кёчюрюб барады.
- Тюрмеде къарачайлыла бла бирге эдим. Асыулу адамла. Аланы джылларына, дин ахлу болгъанларына да къарамай, тюйюб-уруб, кёб къыйнагъандыла. Хаджи деб, бары да багъалатхан бир бар эди да, аны эрлай огъуна къайры эсе да къоратхан эдиле. Ол сау болур деб умут этеме. Къалгъанланы уа къыргъандыла. Шогъайыб афенди «бу къагъытны юйюме бир табдырырса», деб аманат этген эди да, келгеним аны ючюндю.
Мырзабек чыгъыб кетиб, Шогъайыбны джашын алыб келди. Мухтар араб харифле бла джазылгъан къагъытны ичинден окъуб чыкъды да, бети да тюрлениб, Шакъман бийге узатды. Шакъман бий тышындан окъуду.
«Салам алейкум, барыгъызгъа да.
Осият этерча, кёб зат айтырча мадарым джокъду. Джангыз айтырым: была сюдсюз-тёресиз бизни къырыб барадыла. Эм артха мен къалгъанма. Эшта, мени да бу кече думп этерик болурла. Элде адамланы барына да бир айтыгъыз: ким да болсун, джаны сау бери тюшмесин. Тутаргъа келген итлени къыралгъанларын къырыб, эркишича ёлсюнле. Кеталгъан тышына кетсин, кеталмагъан да къазауат этсин. Кесибизни къойча кесдиргенден хайыр джокъду. Инша аллах, бизни къаныбызны да алырсыз. Аллахха аманат болугъуз».
Джазылгъанны орусчагъа кёчюрюб, Григорийни не айтырын сакълады Мырзабек.
- Шогъайыб афендини кёб джаза турурча мадары джокъ эди, анда палахны толусу бла сизге билдирирча тюл эди. Мен толтурайым аны хапарын,- деб башлады Григорий. – Тюрмеге тюшген аманлыкъчыланы кёбюсю сау-эсен чыгъарыкъдыла андан. Совет властны джауларыча тутулгъанладан а бек аз адам къалыр сау. Сау къалгъан да ёмюрюн тюрмеде ашырлыкъды. Мен ангылагъандан, тутулгъан байла, бийле, афендиле – бары да совет властны джауларына саналадыла. Алагъа артха джол джокъду. Бизде да алайды. Баш тутхан къазакъланы къурутуб барадыла. Алгъа сауутсуз-сабасыз этедиле, ызы бла тутуб башлайдыла. Сауут-сабагъызны бермегиз, джашырыгъыз. Кечеле бла тутхан къылыкълары барды. Эл Советге чакъырыб, анда тутуб кетгенлери да болуучанды. Шогъайыб тюз айтады деб турама: тутулуб, тюрмеледе чиригенден эсе, бу итлени ёлтюре ёлгенибиз игиди. Акъ аскерни да таулагъа джууукълаша келген хапары чыгъады.

11

Бу хапар Огъары элге терк джайылды. Тау Артына, алайдан да Тюркге кетди бир къауум. Дагъыстаннга, Азербайджаннга джанлагъанла да болдула. Алай а, элни кёбюсю орнундан тебмеди – къыйынды Джуртун атыб кетген. Шакъман бий да, джерине, мюлкюне кёзю къарагъандан да бек, ата-бабасы ёмюрлени джашай келген джуртун ташлаб кеталмады.
- Тейри, джаш, тюз-терс эте эсем да, кетерим келмейди. Ёлсек-къалсакъ да былайда болайыкъ. Къарагъа айт, чачсын мюлк джерибизни, берсин джерсизлеге. Байлыкъ келе-кете тургъан затды, эсен болсакъ, аякъ тюбде къалмазбыз.
- Аны ючюн, совет власт бизге къарамын тюрлендирмез. Байладан, бийледен бошамай къоярыкъ тюлдю дейдиле,- Мырзабек атасына къарады. Биринчи дуния урушда болгъан абчарланы-субайланы да тутуб, къурутуб барадыла дегенин эшитдинг Гришаны.
Сёз не бла бошаллыкъ эсе да, арбаздан таууш чыгъыб, экиси да босагъадан тышына атладыла. Тёбен элде тутулуб кетген Азнауурну къазауатчы тенги Зауурбек атыны башындан тутуб сиреле эди.
Юйге ичкери кирирге унамады. ВЧК-ны аскер бёлеги Огъары элге атланнганын айтды. «Адам тутаргъа келедиле» деб, эл Советде сёлешгенлерин эшитгенме. Андан сора да, тюнене джыйылыу болгъан эди да, сизни джерни юлеширге излеген чыкъмады. «Шакъман бийден кёб хатер кёргенбиз. Бетибиз джетиб, аны джерине барыб кираллыкъ тюлбюз» деб тохтагъандыла. Элни джангы тамадасы Нанакъгъа да тынгыларгъа унамадыла. Башха джангылыкъ джокъду. Ол келе тургъанладан чегетге джанласагъыз, иги болур эди. Ала да, адам табмасала, былайда къош салыб турлукъ болмазла»,-деб, ашыгъыш эли таба кетди.

12

Герохун да терк джерлеб, джанына салыб, тийреге хапар билдирирге джайылды Мырзабек. Бир юй бир юйге айта, адамла хапарлы болдула. Тогъуз-он джаш, сауутланыб, Мырзабек къатыш атландыла эл Советге. Кёрдюле: бир джыйырма чакълы тагъылыб тургъан атны, юй аллында да джоппу болуб, харх эте тургъан миличаланы. Къалгъанла джууукъ юйде тохтаб, Мырзабек эл Советге атлады.
Аны саламын алгъан да болмады. Джангыз, Къара «Элни экинчи тамадасы» деб, аны ВЧК-ны бёлегини тамадасы бла танышдырды. Ол башын силкди да, биягъы къагъытха битди.
- Къуру он адаммы барды тутуллукъ? Ёресине бай-бий джашагъан элде, быладан къалгъанла совет джорукъгъа къууаныбмы турадыла?
- Чернов джолдаш, джерлерин джарлылагъа чачаргъа унамагъанла быладыла джангыз. Быланы да совет властха башха къаршчылыкълары джокъду.
- Да ол азмыды?
- Ала бла бираз ишлесек, джерлерин ала да берликдиле джарлылагъа,- деб сёз къошду Мырзабек.
- Ишлерик эсегиз, эртдеди дебми турасыз?
Чернов хыны къарады Мырзабекге. Мырзабекге Къара да ачыулу къарады. Сора айтды:
- Сени атангы джазмагъанма тутуллукъланы тизимине. Джазаргъа уа керек эди. Таб кесинги да. Бюгюн, ВЧК-ны бёлеги бла айланыб, бу къагъытда джазылгъанланы эки ат арбагъа джюклеб, тёбеннге ашырыргъа керекди. Совет властха кертилигинги алай бла танытсанг, сора сеннге ишекли болууну къоябыз.
Мырзабек тебе башлаб, дагъыда, эсине бир оюм келиб, кесин тыйды:
- Мен хазырма.
Къара анга ийнанмай къарады, алай а, джукъ айтмады. «Не этсе да, кесине аман этерикди».
Ючюсю да арбазгъа чыкъдыла. Чернов «онбашы Сергеев!» деб, харх эте тургъан аскерчиледен бирин чакъырды да, буйрукъ берди: «Он адамны да ал да, экинчи эл тамада Мырзабек бла айланыб, бу адамланы тутуб, былайгъа келтиригиз».
Мырзабек бла Сергеев алда, ызларындан да он атлы орамны ёрге айландыла. Эм алгъа Асланбек хаджини юйюне бурулдула. Мырзабек атдан тюшюб, таууш этди да, аны юй бийчеси къарады юйден. Мырзабекни таныб, алгъа атлады.
- Огъай, джокъду юйде. Аскер келген хапар чыкъгъанлай, чегет таба джанлагъан эди.
- Игиди алай эсе, «Тау артына къонакъгъа кетгенди, къачан къайытырын билмейсе», дейим.
Он юйде да тутуллукъ адамла табылмадыла. Къуру къоллары бла къайытдыла артха. Эл Советде сакълаб тургъан Чернов, Мырзабек кирир кирмез, кёзюне битди.
- Ала тутуллукъларын билмеселе, бары да тенгден думп болуб къалмаз эдиле. Арабызда сатлыкъ барды.
- Сиз къагъытны бердигиз, мен кетдим. Къагъытны джарашдыргъан мен тюлме, андан хапарым да джокъ эди.
Чернов Къарагъа ишекли къарады.
- Ким биле эди сенден сора ол адамланы тутуллукъларын?
- Бир киши да.
- Алай эсе, Къара, сени кесингден чыкъгъан болурму къайгъы?
- Огъай. Не айтыргъа да билмей турама.
- Биз ызыбызгъа къурулай къайыталлыкъ тюлбюз. Совет властны джауларын табалмадыкъ, ала букъгъандыла дебми барлыкъбыз? Болмаса, сени тутуб барлыкъбыз – сенсе элни тамадасы, аланы къачыргъан да сенсе. Бармыды, баш алырча, айтыр затынг?
Къараны бети тюрленди.
- Байла бла бийледен къуралгъан элге тамадалыкъ этген тынч тюлдю. Мени тутхан бла иш тынарыкъ эсе, тутугъуз.
- Тутуллукъла кеслерин табдырмай эселе, юй бийчелерин, сабийлерин, юйлеринде кимлери бар эсе аланы тутаргъа керекди. Ол заманда кёрюрсюз, ол къачхан байла, бийле кеслери келиб къалмасала, «бизге не этерик эсегиз да, аланы бошлагъыз» деб.
«Бу оюмума уа не айталла» дегенча къарады Чернов.
- Алай этсек, бютеу халкъгъа эрши кёрюнюрбюз. Совет власт «сабийлени, къатынланы тутады» деб хапар чыкъса, властны не сыйы къалыр,- деди Мырзабек.
Чернов чамланды:
- Къалай этейик дейсе да?
- Совет властны иннети неди? Байладан джерлерин сыйырыб, джарлылагъа чачыу. Алай эсе, ол ишни баджарырбыз. Адамла тутулмай къалгъанлыкъгъа, джукъ да болмаз.
- Сейир адамласыз сиз – элни тамадалары. Биригиз адамланы биз туталмазча этесиз, биригиз да кишини тутаргъа керек тюлдю дейсиз. Биз сынай келгенбиз: бай-бий къауум совет властны – джарлы-джалчы властны – душманы болгъанлай къалады. Миллети, дини башха болгъанлыкъгъа, къайда да буржуйну, помещикни къылыгъы бирди – ол байлыгъын, мюлкюн разы болуб къолундан ычхындырлыкъ тюлдю. Мадарсыз болуб, джерин, мюлкюн берсе да, таблыкъ тюшгенлей ызына къайтарыргъа кюреширикди. Акъ аскер былайгъа джетсе, кёрюрсюз, ол джууаш болгъан байчыкъланы, бийчиклени джаныуар къылыкъларын. Аланы барын да къурутмасакъ, совет властха къоркъуу салгъанлай турлукъдула. Аны къалай ангыламайсыз?
- Ангылайбыз, нек ангыламайбыз,- деди Къара, Мырзабекге къарай.
- Огъай, ол айтханыгъызны мен да ангыламайма, халкъ да ангыламаз. Терсни, тюзню айырмай, законнга къаршчы тургъан, турмагъан деб къарамай, «ол байды, бийди» деб, сыныф кёзден къараб, барын тутуб-къурутуб барыу – ол тюз тюлдю. Совет власт алай айтыр деб чырт да ийнанмайма,- Мырзабек къолун бычагъыны сабына салды.
- Сора, сен меннге ийнанмайса?- Черновну бети къаралды. – Сен кесинг да аладан болуб сёлешесе былай. Эм алгъа сени тутаргъа керекди. Сауутунгу-сабангы столгъа сал. Къара, бугъоулачы аны. Сауутларын ал эм алгъа.
- Дженгиллик этмегиз Чернов джолдаш. Мырзабек тутулурча джукъ айтмагъанды, этмегенди,- деди Къара.
- Да сиз барыгъыз да контраласыз да. Бусагъат экигизни да къагъыб къояйым.
Черновну герохуну бурну бир Мырзабек таба, бир Къара таба бурулады. Сампалда тургъан бармагъы къалтырайды. Алай болса да, эсин джыйыб, герохун къабына сала айтды:
- Меннге аллай эркинлик бергендиле. Бай къазакъла кеслерин табдырмай, тутдурмай тебрегенлеринде, юйдегилерин тутуб, тюрмелеге атыб тебредик. Ма ол заманда «юйдегилерибизни бошлагъыз» деб, ала кеслери келиб тебремедилеми? Сизде этерибиз да алайды. Башха джол джокъду.
- Мен бу ишге къошулаллыкъ тюлме. «Къатынланы тутдургъан» деб, башымы бедишликге къоялмам,- эшиклени уруб чыгъыб кетди Мырзабек.

13

Экинчи кюн эртден бла эртде он бийчени эки арбагъа олтуртуб, къолларындан бир-бирине тагъыб, НКВД-чиле энгишге айландыла. Чернов бютеу халкъны къоркъутур ючюн, юч элни да ичи бла барады. Он атлы арбаланы ызларындан, он атлы да алларында. Эм алда уа – Къара бла Чернов.
Орта эл бла ётген сагъатда, Черновну эсине келмезлик иш болду. Орта элни халкъы джолну кесиб, джибермей тохтады. Арлакъда сауутлу-сабалы джашланы эследи Чернов. Ишни аманнга кетерге боллугъун ангылагъан Къара, бары бла да джылы саламлашыб:
- Джамагъат, бийле кеслери джашыныб, бийчелерин тутдура эселе, сиз артыкъ нек къыйналасыз? Бошуна ВЧК-ны кесигизге джау этмегиз. Ётме къоюгъуз.
Къуугъуннга келгенча, къызыу келген бир джаш, атындан тюшдю да, эл бары тынгылаучу бир акъсакъалны бир джанына алыб, бир затла айтды. Сора ол къарт «джамагъат, Къара тюз айтады, тыймагъыз, барма къоюгъуз быланы» деди да, джол ачыкъ болду.
Тёбен элде да иш биягъынлай болду – халкъ джолгъа буруу болуб, темирчилеб.
Артыкъсыз да Къарагъа къадалдыла.
- Элни бетин джерге нек сукъдунг? Бу бийчеледен не къыйынлыкъ кёргенсе? Бийинден-бийчесинден да бизге не заран джетгенди? Аланы джерлерин сыйырыргъа да неге керекбиз? Ол джерлени бизденми алгъандыла ала? Тёбен элни бетин джоя эсенг, элде джашаргъа эркинлигинг джокъду.
Быллай сёзле ташлача тийдиле Къарагъа. Ёзге бир сёзню да джашырмай кёчюрюб барды Черновгъа. «Былада сыныф сезим джокъ кёреме алкъын. Сора мени алдагъан этгендиле. Джокъду былада бий, къул. Бары да эркин, ёзден адамладыла. Былада совет властны орнатхан бек къыйын боллукъду. Былагъа совет властны кереги да джокъду. Джангыз джер керекди былагъа...»
Черновну сагъышларын бёлдю Къара.
- Джол ачыкъды. Ашыгъайыкъ. Кюн батхынчы не къадар узакъ кетерге керекди былайладан.
Чернов Къараны ауазын бираз къайгъылы чыкъгъаннга ушатыб:
- Не, сени къайгъылы этген затмы барды?- деб сорду.
- Алгъа джолну кесиб, бираздан а тынч огъуна ачыб къойгъанлары, не эсе да ишекли этеди.
- Андан башха кёзюнге илиннген зат бармыды?               
- Барды. Орта элде да бир атлы келиб ачдыргъан эди джолну. Былайда да ол биягъы атлыны эследим.
- Да аны тутаргъа керек эди.
- Кёрюндю, тас болду. Аны тута тебресек, табсыз болургъа боллукъ эди.
- Бусагъат алгъа эки тахсачыны джиберейим.

14

Джол тарды. Эки ат джегилген арба джолгъа кючден сыйыныб барады. Тахсачы атлыла къайытыб, джукъ эслемегенлерин айтдыла.
- Бу ныхытдан аууб, кенгнге чыкъсакъ, мен ызыма къайытыргъа да боллукъ эдим. Ма былайы эм табсыз джерди. Эки адам огъуна бизни къырыб чыгъаргъа боллукъдула.
- Къара, сеннге тынгыласам, аллыбызда бизни сакълаб тургъан душманла бардыла.
- Ким биледи, алай а, тиширыуларын тутдуруб, ызларындан къараб турлукъ эркишиле джокъдула таулада. Не эсе да мен англамагъан бир зат барды былайда. Сакъ болургъа керекди.
- Сени къоркъууларынг бош болгъанларын кёрдюнгмю?- деди Чернов тюзге чыкъгъанларында.
- Мындан ары сизге кёрюнмей, джууукъ къысылаллыкъ тюлдюле. Энди, огъай демесегиз, мен ызыма къайытыр эдим.
Къара Черновдан айырылыб, ызына айланды. Бийчеле олтургъан арбаланы къаты бла ёте, «юйюнге сау джыйылмагъын» деген къаргъышны эшитди. Джукъ да айтмады Къара. Алагъа къарагъан да этмеди. Алай а, башын сагъыш кючлегенлей барады. Энди не Огъары элде, не кесини туугъан Тёбен элинде джашау болмазлыгъын биледи. Алай а, кесин терслер орнуна, юйлерин-бийчелерин атыб, чегетге джанлагъан бийлени терслерге кюрешеди.

15

Тардан чыкъгъанлы Черновну кёлю игиди. Таб бираз солуу алыргъа да таукел болду. Буйрукъ бериб, бёлекге тютюн тартаргъа бир сагъат джарымгъа эркин этди. Мазаллы къая ташны артына бурулду кеси да. Алай а, юсюне къаблан чынгагъанча кёрюне, мангылайына тийген джумдурукъдан эс ташлаб тёнгереди. Кесине келгенинде, къоллары сыртына байланыб, Мырзабек да герохну мангылайына тиреб тура эди.
- Биз не сени, не адамларынгы бирин да ёлтюрмезге сёз беребиз. Джангыз, бёлегинге буйрукъ бер, «дыф» демегенлей, бары да джерге бауурлансынла. Алай болмаса, биригиз да сау къаллыкъ тюлсюз. Экинчи айтырым: бийчелени келтиргенигизча, ызына элтирге керексиз. Андан сора барыгъызны да башыгъызгъа бош этерге сёз береме.
Чернов таш артларында сауутлу-сабалы таулуланы эследи. «Бу джаныуарла къалай да джыйылгъандыла быллай бир былайгъа» деб келди кёлюне. Мырзабек айтханнга разылыгъын башын силкиб билдирди. Мырзабек аны сыртына герохну тирегенлей, арагъа чыкъдыла.
- Бёлек,- деб къычырды Чернов,- мен айтханны джанлаусуз толтуругъуз. Барыгъыз да джерге бауурланыгъыз. Сауут-сабагъа узалмагъыз. Таулу аскер къуршалагъанды бизни. Тинтиб, сауутларыбызны алгъандан ары, джаныбызгъа къоркъуу джокъду.
Ташла артындан таулула чыкъдыла. ВЧК-чыладан къайсы эсе да, герохуна узалгъанлай, окъ тийиб тёнгереди. Дагъыда бири атына илинирге тебрегенлей, аны да урдула. Къалгъанла тынч болдула – узунларына созулдула джерде. Таулула аланы тинтиб, сауут-сауутларындан джукъ къоймай алдыла.

16

Бийчелени арбаладан тюшюрюб, санларын къымылдатырча, къанлары джюрюрча заман бердиле. Сора атланы орнуна арбалагъа НКВД-чыланы джеге башладыла. Мырзабек ангылатды:
- Чернов, сен бла адамларынг таулу адамны эсине келмезлик, кечилмезлик ишни этгенсиз: тиширыуланы тутхансыз. Быллай зат ючюн сизни сау къояргъа джарарыкъ тюл эди. Алай а, сизни – сыйдан, намысдан хапары болмагъан хайуанланы, адамгъа тергемегенибиз себебли, джоярыкъ тюлбюз. Сёз бергенимча, бийчелени юйлерине джетдиргенлей, сизни башыгъызгъа бош этерикбиз. Арбаланы уа атла тюл, сиз тартыб барлыкъсыз артха – алай бла бираз гюнахыгъыз джууулур.
- Ёлтюрюб къойсагъыз да, ат орнуна джегилиб, арбаны тартарым джокъду. Бизни ючюн совет власт сизни артыгъызны этмесе кёрюрсюз. Сизнича кийикле, совет власт сизни халкъгъа келтирген игиликни ангыларыкъ тюлсюз.
- Мырзабек, муну юрдюре турма да, къолума бир тутдур,- деген таууш чыкъды.
Черновну ташла артына алыб кетдиле. Андан герох атылгъан таууш чыкъды.
- Арбаны тартмазлыкъ бармысыз энтда?
- Бийчелени юйлерине дери элтсек, керти да башыбызгъа бош этерикмисиз?
Мырзабек ол сорууну берген таба къараб, деменгили айтды: анга чырт да ишекли болмагъыз.

17

Тик ёрге арбаланы тартхан тынч тюлдю. Алай а, не амал: джан татлыды. Башхаланы джанларын джукъгъа да санамагъанлыкъгъа, кеслери уа джашаргъа бек сюедиле ВЧК-чыла. Тартадыла. Джол чынгылны эрни бла барады. Былайда дагъыда бир ВЧК-чы арбаны тартаргъа унамай тохтады. Мырзабек белги берди да, аны чынгылдан быргъадыла. Андан сора джукъ айтхан болмай, Тёбен элге джетдиле. Былайда халкъ юслерине басынды. Джангы хапарны да эшитди Мырзабек.
Бийчелени тутуб баргъан ВЧК-чыланы ашырыб, элине къайытханлай, Эл Тёре джыйылыб, Къарагъа «эл харам этеди сени» дегендиле. Къара герохун чыгъаргъанлай, къайсы эсе да андан алгъа атыб, къаблаб къойгъанды. Кесин да эл къабырлада асратмаз оноу этгендиле.
Мырзабек джукъ да айтмады. Арбалагъа джегилиб тургъан миличаланы, къагъын-согъун эте тебреген тёбен элчиледен къутхара, тенглерин ашыкъдырды ол. Аманны кеминде Орта элге джетдиле.
Дуния орамгъа тёгюлюб, сейирге къарайды. Зауур бла Тауас Мырзабек бла саламлашыб, хапар сордула – алайсыз да биле эдиле, дагъыда ажымсызлыкъгъа.
- Алан,- деди Зауур,- бу джазыкъланы къыйнагъанынг боллукъ болур, башларынга бош этсенг къалай болур.
- Огъай,- деди Мырзабек, была джазыкъ тюлдюле, итдиле была. Тиширыуларыбызгъа къатылгъанлагъа кечмеклик болмазгъа керекди. Алай болса да, сёз бергенме, бийчелени юйлерине джыя эсек, быланы бошларыкъбыз.
- Былайдамы бошлайсыз, Огъары элдеми бошлайсыз – энди башхалыкъ джокъду. Сагъыш быланы ызларындан келликлеге этерге керекди,- деб, сёз къошду Тауас да.
Арбала джолгъа атландыла. Огъары элге кёз байлана джетдиле. Бийчелени юйлерине джыйыб, Мырзабек, сёз бергенича, ВЧК-чыланы башларына бош этди. Алай а, алада атха илинир къарыуу болгъан джокъ эди. Аны себебли, аланы эл Советни юйюне джыйыб, тангнга дери тынчайма къойдула.

18

Эртден бла да аланы мараз кёрюб, Мырзабек башха акъыл алды: тюнене ол бийчеле олтургъан арбалагъа джюклеб, Тёбен элден чыкъгъынчы ашырды. Сора айырыла тебреб, ВЧК-чылагъа этерин айтды:
- Тамадаларыгъызгъа болгъаныча, къошмай-къоратмай айтырсыз. Энди келсегиз, биригиз да артха сау къайытырыкъ тюлдю. Джолда биз тюнене къакъгъан джолдашларыгъызны, Чернов башчыгъызны да ёлюклерин ала барырсыз.

19

ВЧК бёлек, джолда ёлюклени да алыб, Пашинскеге джетер джетмез, 9-чу Къызыл Аскерни аскер Кенгеши бла Пашинске бёлюмню инкъыйлаб комитетини буйругъу шыбыла таууш этиб чыкъды: «...Огъары элни халкъын къырыргъа, юйлерин кюйдюрюрге... ». Алай а, бу буйрукъну толтурургъа ол кёзюуде мадар болмай къалды: Деникинни акъ аскери терк кириб, Баталпашинск бёлюмню, аны тизиминде болгъан Къарачайны да кючледи. Алай а, Акъ аскерни башчылары да иги къазауатчыла эселе да, къолайсыз дипломатла эдиле.
Шимал Кавказны халкълары – чечен, юнгюш, тегей, къабарты, малкъар, къарачай – Эресейден айырылыб, Шимал Кавказ къралын къураргъа умут эте эдиле, алай а, Деникин ачыкъ айтды: Ол затны акъылыгъызгъа да келтирмегиз – биз алгъын болгъаныча, Орус империяны къурарыкъбыз ызына.
Энчи кърал болургъа излеген Кавказ, патчах генералны ол сёзюн эшитгенлей, тюрленди: акъ аскерге адам бериуню, ашарыкъ-азыкъ бла баджарыуну да тохтатды. Акъ аскерде болгъан таулула, уруш тюзледен джуртларына кетиб тебредиле. Таулула бла акъ аскерни арасында урушла огъуна башландыла.
Къарачайдан Акъ аскерге адам джыяргъа, аш-азыкъ алыргъа деб келген Мырзакъул ол ишни кереклисича баджаралмады. Артыкъ баджарыргъа да излемеди: ат башындан бир затла этген кибик этди – халкъны къырдырмаз ючюн.
Огъары элни башчыларына тюбеб, кёлюндегин ачыкъ айтды: «Акъ аскер кёбге чыдарыкъ тюлдю. Къызылла келликдиле. Аны себебли, киши да алданмасын – кеталгъан кетигиз. Сизни элни кюйдюрюрге ВЧК-ны оноуу барды. Огъары, Тёбен элни башчыларына да айтханма: акълагъа къошулгъан сокъуранныкъды.
Мен ангылагъан: къызылы, агъы да бизни къайгъылы тюлдюле. Бири – оу да, бири – шау. Кязим хаджи айтханлай: «бири къача, бири къууа, джетгенлерин бойнун бууа, хар бир кюнде палах тууа, джарлы халкъ а – аны джууа». Биринден да бизни халкъгъа игилик чыгъарыкъ тюлдю. Алай а, къызылла хорланныкъ тюлдюле. Большевиклеге алданнган, саны-санауу болмагъан орус мыжыкъладан къуралгъан къызыл аскер, кюнден-кюннге урушха уста бола, акъ аскерни хорлай барады. Аны себебли, кетеме деген кетеди, къалгъан а – акъ аскерден баш джанлатсын, ансы артда совет власт дерт джетдирир.
Мен гюнахдан чыкъдым – тюзюн айтдым. Халкъгъа билдиригиз – джандетге не джаханимге элтирик  джолну хар ким кеси айырсын, сайласын».      

20

Огъары элде Мырзабеклени юйде Бий Тёре джыйылды. Мырзабекни атасы Шакъман бий джыйылыуну къысха сёз бла ачды:
- Сыйлы бийле, афендиле. Арт кёзюуде бизни бир джерге джыйгъан – къайгъыды, большевикле салгъан къайгъы. Ол иймансызланы ууларындан ненчабыз джоюлгъанды, ненчабыз джокъду арабызда бюгюн. Зауаллы Шогъайыб афендини тюрмеден джазгъан осиятын барыгъыз да окъугъансыз. Уллу Аллах аланы шейитлени санына къошар деб умутлубуз.
Бизни маджалларыбызны ичибизден тутуб кетиб, къырыб къойгъан совет властды – биринчи къан тёкген. Джерибизни, мюлкюбюзню сыйыргъан бла къаллыкъ болса – тёзер эдик: дуния мал келе-кете турады. Алай а, совет власт бизни джаныбызны марайды. Бу власт Орусну къалай башы тюбюне айландыргъан эсе, башха халкъланы да ол амалла бла къурутургъа излейди. Хар бир халкъны бирлигин къурутуб, къауумлагъа юлешиб, бир-бирин кесдирирге кюрешеди.
Халкъны бирикдириб тургъан эм уллу кюч – динди. Аны ючюн кюрешедиле динни эмда дин ахлуланы къурутуб большевикле. Динсиз халкъны чачхан тынчды. Сора халкъны къауумлагъа юлешиу, бир-бирин кесдириу – граждан къазауатны ачыу – экинчи уллу хыйнылары большевиклени. Уллу орус халкъгъа не халеклик джете тургъанын кёребиз. Орусха джетдирген къыйынлыкъларын бизге да джетдирселе, гитче халкъыбыздан не къалыр? Аны ючюн баргъан эдиле хаджилерибиз, афендилерибиз Тёбен элге – большевик уугъа кесин хорлатыб, халкъ бир-бирин къырмасын деб. Ахыры не бла бошалды? Барын тутдула, джойдула.
Совет власт башында акъылы, джюрегинде ийманы, арбазында малы болгъан, башына эркин ёзден рухлу адамланы сау къоймазлыгъын танытды. Энди уа – бу болгъан ишден сора – ВЧК, Къызыл Аскерни алыб келиб, бизни элни тюб этерине кишини ишеги болмасын.
Акъладан да хайыр джокъду. Ала хорласала да бизни халкъгъа игилик этериклери джокъ эди. Хорламазлыкъларын Мырзакъул да айтды ол бир кюн. Кавказ халкъла бир энчи кърал къурагъандан игиси джокъ эди. Ай медет, не акъла, не къызылла бизге аллай кърал къураргъа къоймазлыкълары хакъды – ачыкъ болду.
Оноулашайыкъ, джамагъат. Джаныбызны, халкъыбызны да ёлюмден къалай къутхарайыкъ?
- Мени кёлюме келгени былайды,- деди Дуда Аслангерий,- кеталгъан тышына кетсин. Былайда къазауат этиб, ёлюрге излегенле къалайыкъ. Былайда къаллыкъ эркишиле да, къартларын, тиширыуларын, сабийлерин кетгенлеге къошуб, ашырсынла. Былайда къуру сауут-саба туталлыкъ, къазауат эталлыкъ эркишиле къалайыкъ.
- Оллахий, мени кёлюме келген да алайды,- деб сёзюн башлады Къарабашладан Абдуллах хаджи. – Совет власт хорланнган тёреси болса, кетгенле къайытырла артха. Ансы барыбыз да былайда къалыб кесибизни сойдургъандан хайыр джокъду.
Сёлешгенлеге тынгылай туруб, Къарабашланы Ислам бий да кёлюне келгенни айтды:
- Эй, мубарекле, 1820 джыллада ата-бабаларыбыз билгендиле Орус патчах бизге не этерин, алай а кюч джетмегенди. Тюркню да чачыла тургъан кёзюую, ол да бизни къанат тюбюне джыялмагъанды, болушлукъ эталмагъанды. Къалай-алай болду эсе да, 1828-чи джылдан бери Орус къралда джашай келебиз. Орус къралгъа берген сёзюбюзню бузмай, бюгюнлеге джетдик. Бизни джашла, биз тизиминде болгъан Орус къралны джауладан сакълай, ненча къазауатха къошулгъандыла. Биз Келишиу бла къошулгъан ол Орус кърал джокъду энди – болгъанны башы тюбюне айландырыб, большевикле оноугъа келгендиле. Биз билген Орус къралны къурутуб кюрешгенле быладыла. 1917 джылгъа дери болгъан Орус къралгъа къалам бла, къама бла болса да къуллукъ этгенлени барын большевик совет власт къурутуб барады. Алай демек – эски айдынладан эмда патчах аскерде къуллукъ этгенледен киши сау къаллыкъ тюлдю. Аллахха къуллукъ этгенлени эм алгъа, ызы бла да Орус империягъа къуллукъ этгенлени думп этерикдиле. Сора, чайкъала турургъа заман джокъду. Ауушла бла Гюрджюге аууб, алайдан да тенгиз бла Тюркге ётерге керекди. Алгъыннгы мухаджирле анда бизге болушлукъ да эталлыкъ болурла.
Къарт Таулан да кёлде къоркъууун айталмай болалмады:
- Аланла, биз тышына кетиб къалсакъ, халкъ не айтыр? Экинчи джанындан а – былайда къалыб да халкъгъа не хайырыбыз боллукъду – кесибизни сойдургъандан ары? Кючюбюз джетсе, 1828-чи джыл да, къошуллукъ болмаз эдик Эресейге. Ол кюнча, халкъ кеси да биригиб ёрге турургъа унарыкъ тюлдю. Аны кереклиси да джокъду – кесибиз къалай болсакъ да, халкъны къырдырмазгъа керекбиз.
Ахырында бары да бир оноугъа келдиле: къартланы, сабийлени, тиширыуланы барын да тышына ашырыргъа; ала бла кетебиз деген эркишилени да тыймазгъа; былайда большевик совет власт бла сермеше, шейит болургъа излегенле къалыргъа.

21

Огъары эл алай бла чачылды. Хазна юйдеги къалмады. Тышына кетмей къалгъанла да, кеслерин табдырмазча, джууугъуракъ джуртлагъа джанладыла. Ёлгюнчю къазауат этерге ант этиб къалгъан къауум кёб тюл эди. Совет власт тутуб, тюрмеде ёлтюрген афендилени, хаджилени уланлары эдиле ала бары да. Аланы  джарымы биринчи дуния къазауатны ёртенинде чыныкъгъан джашла эдиле – Мырзабекни нёгерлери. Ала Мырзабекге башчы бол деб тиледиле. Мырзабек аладан айырылыб кетиб къалыргъа эркиши бетине уялды. Атасын-анасын, эгечлерин, къарнашларын кетиб баргъан къауум бла Тау артына аудуруб, артха къайытыб келди.
Бек къыйын эди ахлулагъа бир-биринден айырылгъан. Джолгъа чыкъгъанла билмей эдиле алда неге джолугъурукъларын. Мында къалгъан джашла уа биле эдиле аланы сакълагъан джангыз ёлюм болгъанын. Дагъыда бир-бирине кёл этдиле: бу совет власт тюб болса, не иги джанына тюрленсе, кетгенле да къайытырла, джуртларында джашау этерле. Ол зат болмады. Алай а, бу джигитледен талайы, 1940-чы джылгъа дери ВЧК-ОГПУ-НКВД бла къазауат этиб, немчала ызларына айланнганларында ала бла Европагъа ётюб, алайдан да Тюркге кетерге мадар табдыла. Мырзабек анда къарачай эллени биринде атасын-анасын, бютеу джууукъларын да сау-эсен табыб, насыблы болду. Ары дери уа не палахладан ётгенин адам айтыб къолдан келмезчады.

22

Эм уллу къарачай элде джашау алгъынча барады. Элге тамадалыкъ Зауур бла Тауас этедиле. Аралары таб тюлдю. Алай болса да чекден ётмезге кюрешедиле.
Бюгюн бай Ожай хаджини юйю адамдан толуду. Алай а тыш адам джокъду. Уллу юйдегиси – сегиз джашы, юч къызы, келинле, кюеуле  – бары джыйылгъандыла.
Уллу юйде эркишиле джылларына кёре олтургъандыла. Уллу-гитче, адетге кёре, бирге олтурмаучандыла, алай а, Ожай хаджи барын да бирге кёрюрю келиб, таблыкъ тюшгени бла бир джерге джыйгъанды, сора биргелей оноу этерге да керекди.
- Энди барыгъызны да бирге кёремеми-къаламамы. Заманла къыйындыла. Кёресиз, Огъары элни чачылыб къалгъанын. Орта элни да къалай боллугъун киши билмейди. Биз да, джангы власт бизни сюерча, биз да джангы властны сюерча, джарлыладан тюлбюз.
Биринчи стампулчула бла кетиб къалмадым олсагъатда – ата-ана, эгеч-къарнаш бары кетиб, мен къалыб кетген эдим – джерибизге ие болур ючюн. Алай а, энди джерибиз-мюлкюбюз да къолдан кетерча кёрюнеди. Аны бла къалмай, джаныбызгъа да барды къоркъуу. Хы, энди биз да стампулчуланы ызларындан тёнгерей барсакъ къалай болур? Тамададан гитчеге дери кёлге келгенни бир айтчыгъыз. Тебре, Ислам.
- Тейри, Исса файгъамбар чакълы бир джашагъанма, алай а, бу большевик деген кяпырлагъа кесими асдырыргъа излемейме. Мени дин окъууум барды. Кёнделенде, Кърымда, Стамбулда да билим алыргъа кюрешгенме. Алай а, не сабийлеге дерс берир, не халкъгъа ауаз берир мадарым джокъду – джангы власт динни душманыды. Кёрдюк да, Огъары элни афендилерин, хаджилерин тюрмеге джыйыб, ёлтюрюб къойгъанларын. Къайсы сыныфдан, къайсы тукъумдан эсе да адам – иманы-дини бар эсе, кърал анга душманнгача къарайды. Менича адамгъа энди джашау къалмагъанды былайда. Ёсе келген тёлюлени да кяфыр этиб къоярыкъды иймансыз кърал. Кетгенибиз иги болур деб келеди кёлюме.
- Тейри, Ислам, дин окъууум мени да барды. Ол сен окъугъан Кёнделенде мен да окъугъанма. Кърымда, Дагъыстанда, Тау Артында да болгъанма. Араб тилден устазлыкъ да этгенме. Аллахха шукур, кесими муслиманнга санайма. Алай а, «сен – муслиманса, дин окъууунг барды» деб, мени большевикле бир джанына тюртмегендиле. Бек уллу къуллукъгъа огъуна салгъандыла – Москвада миллетлеге къарагъан комиссариатны Шимал Кавказ бёлюмюню тамадасыма. Ленинни Шаркъ халкълагъа чакъырыуун да араб тилге кёчюргенлени бири менме.
Огъары элни афендилерин, хаджилерин дин ахлулары болгъанлары ючюн ёлтюрмегендиле – совет властха къаршчы баргъанлары ючюн, бай-бий къауумдан болгъанлары ючюн къурутхандыла. Чыртдан да къоркъмагъыз – сизге тиерик тюлдюле.
- Тейри, Умар, сени уллу къуллукъда тутханлары – алагъа керексе да туталла. Ала айтханнга «огъай» деб бир кёрчю – къуллугъунгдан къалай чартларынгы кёрюрсе. Ол совет власт ёлтюрген Огъары элден дин ахлула халкъыбызны сакълар дыгалас эте эдиле. Орусдача, Къарачайда да халкъ къауумлагъа юлешиниб бир-бирин къырса, бурху халкъыбыздан не къалыр? Ма ол къоркъуу келтирген эди аланы Тёбен элге. Андан сора аланы да, Тёбен элни тамадасын да думп этдиле. Аны бла тохтамай, Огъары элден бийчелени тутханлары уа? Мырзабек тыйыншлы джууаб этди ол фыргъауунлагъа. Ахыры Огъары эл тюб болду. Энди бийледен бошагъанларында, бизни элге джайылгъандыла. Эл тамада Зауур ачыкъ айтханды дейдиле – биринчи тутуллукъла бизбиз. Аны юсюнден Тауас толуракъ хапар айтыр.
Умар Исламгъа джууаб къайтармагъанында, сёз къызыл командирге – Алийге джетди.
- Мени уллу командирлигим джокъду – джюзбашыма. Арт урушланы биринде джаралы болуб госпиталха тюшген эдим. Андан чыкъгъанымда, «къазауат этерча тюлсе энди» деб, саулугъуму кёргюзтген шагъатлыкъ къагъыт да бериб, башыма бош этгенле да, «ох» этиб турама, юйге кириб.
Тышына кетиу – джангылыч иш боллукъду. Бизге совет власть къалай тиер – Умар эсе, большевиклени тамадалары бла ишлеген адам. Мен эсем – совет власт ючюн къан тёгюб джюрюдюм. Умар да, мен да тургъанлай, сизге тиерге базмазла.
- Да сен акъланы къанын тёкгенликге, къызылланы къанын тёкген да барды айхай,- деди Ожай хаджи. – Осман Мырзакъул бла кете-кетиб, джюзбашы болуб айланады. Анга да бир тынгылайыкъ.
- Да мени джангылтхан Мырзакъул болгъанды. Энди ангылайма, агъы, къызылы да бизге керек болмагъанын. «Биреу къатын келтире, биреу атын ёлтюре» деб, бизни ючюн айтылгъан болур. Бирине да къошулмай, бир джанында къалгъандан игиси джокъ эди. Большевик комиссарланы, къызылланы этген джаныуарлыкъларына шагъатма. Акъла да аладан артха къалмайдыла. Тюзню, терсни айыргъан къыйынды – алай къатышханды болгъан. Къатышдыргъан а – большевикледиле. Кёрюб турама, совет власт хорлаб, орналыб бошаса, бютеу халкъны кесине къул этиб бошарыкъды. Бизничаланы – баш тутхан ёзденлени – къурутурукъдула. Чыртда анга ишегим джокъду. Былайдан башыбызны алыб джанлагъандан игиси джокъду.
- Осман, сен къарангылыкъ этесе,- деди Умар. - Акълагъа да къарангылыкъдан къошулгъанса. Большевикле къазауатны тыйдыламы? Сен да, Тауас да биринчи дуния къазауатдан сау-эсен юйюгюзге джыйылгъаныныгъыз большевиклени кючюнденди. Байланы, бийлени джерлерин джарлылагъа юлешемидиле? Юлешедиле. Къарачай къралны къурутхан патчах джокъ, джарым патчахла джокъ, бай-бий джокъ. Эркинлик-Тенглик-Къарнашлыкъ. Большевикле излеген буду. Бу граждан къазауат бошалса, кёрюрсюз, къаллай иги джашау башланса да.
- Тейри, артда къалай боллугъун билмейме, ёзге бусагъатдача барлыкъ эсе джашау, бизге мында джашау боллукъ тюлдю. Огъары элге ышанмай эди да ышанмай эди совет власт, ёзге Орта элге да ышанмайды: Тёбен элден келтириб Зауурну бизге тамада этиб тургъанларын кёресе. Огъары элни къартларын бир гюнахлары болмагъанлай къурутхандыла. Тиширыуларын тутуб, арбалагъа джюклеб алыб баргъанлай, Мырзабек джетиб къайтаргъанды. Ахыры – Огъары элни тюб этдиле. Орта элге этериклери да алайды.
Умар Тауасха бурулду:
- Бу джергили чекистлени, властланы джангылычларын тюзете барырбыз. Большевик къралны башчылары мени иш этиб ийгендиле бери – Шимал Кавказда Совет властны орнатыр ючюн. Агъына, къызылына да къошулмай джашаргъа мадар боллукъ тюлдю. Мен айтханнга тынгыларыкъ болсагъыз, былай этейик. Ислам афенди къарнашыбыздан къалгъанла барыгъыз да бир къызыл милиция аскерчик къурагъыз – бу къыйын кёзюуде Къарачайны джаудан-душмандан сакъларча. Аллай аскерчик къураргъа эркинлик мен Москвадан ала келгенме. Алий, Тауас, Осман, сиз бу ишни баджараллыкъсыз. Тышына кетиу къайгъыны къоюгъуз. Мен сау болуб, сизге тиерик тюлдюле. Муссаны, Иссаны, Джашарны уа окъуугъа саллыкъма – окъусунла, билим алсынла. Москвада, джууугъуракъда болсунла дей эсегиз а – Ростовда институтлагъа джарашдырайым да, хайда билим алсынла.

Ожай хаджи биразны тынгылаб турду. Сора кёлюне келген къоркъууну айтды:
- Умар, сен бусагъатда уллу къуллукъдаса, сёзюнге тынгылайдыла. Ол къуллукъдан кетерселе уа къалай болур? Ислам эсе – афенди, Тауас бла Осман эселе – орус патчахны аскеринде къуллукъ, къазауат этгенле; Осман акъланы джанында урушлагъа къатышханды. Сени ишингден чыгъарыр ючюн ол чурумла да джетерикдиле. Оллахий, совет власт бегисе, чекле къаты джабылсала, излесек да кеталмай къалырбыз.
- Хаджи (Умар атасына алай айтыб сёлешиучен эди), Аллахха таяныб, таукел болуб, кёлюгюзню басыб, джашай барырмы эдигиз, кетемен къайгъыны да унутуб? Джашла милиция бёлекни къураб, Къарачайны чеклерин аманлыкъчыладан сакълаб тебреселе, совет власт сизге къалай тиер? Османны акъ аскерчи болуб айланнганы иги болмагъанды, алай а, къралда аныча аджашханла кёбдюле. Керти кёлю бла совет властны джанына кёчгенлени, гюнахлары кечиледи.
Алай а, кишини гюнахына кирмез ючюн: тамада къарнашыбыз Ислам афенди, Акъ аскерде джюзбашы болуб айланнган Осман, биринчи дуния къазауатдан субай чыны, георгий къачлары бла къайытхан Тауас – сиз тышына кетиб къалсагъыз – кесигизге, къалгъанлагъа да алай игирек болургъа да болур. Мында къалсагъыз а – совет властха къуллукъ этерге керек боллукъсуз. Къаршчы кюрешебиз, таб къаршчы сёлешебиз десегиз да – кесигизге, бизге да къыйынлыкъ саллыкъсыз. Аны себебли, созмай – не ары, не бери болугъуз: артда кеч болуб къаллыкъды. Кетерге таукел болсагъыз, Тау Артында танышларым бардыла – аманат этсем – ала сизни Тюркге ётдюрюрле.
Кетебиз десегиз да, къалабыз десегиз да, бусагъатда сизге болушур мадарым барды. Менсиз да бир иги сагъыш этигиз. Мен Халил улу джолдашха тюбеб къайытайым,- деб, Умар чыгъыб кетди.

Биразны юйню шошлукъ кючлеб турду. Умарны юсюнде кийими да, сёзю да башхаракъ тюрлю эди. Ожай хаджини, къарнашланы кёзлерине да ол тыш адамча огъуна кёрюндю. Ислам афенди бузду шошлукъну.
- Да къарнашыбыз да большевик хыйны ашагъаннга ушайды. Алай болса да, къарнашыбызды. Айтханы тюздю. Большевиклеге къул болмагъаннга джашау боллукъ тюлдю. Алай а, сизден айырылыб да къалай кетиб къалайыкъ. Бир кесек сабыр этерми эдик – иш терсине айлана тебресе, къачарбыз.
- Къачаргъа къойсала,- деди Ожай хаджи.
- Да бу милиция бёлекни къураб, чеклени сакълаб да бир кёрейик,- Тауас Османнга къарады.
- Да болсун, джазыудан джукъгъа кетерибиз джокъду. Аллах айтхан боллукъду. Чайкъалыб турмайыкъ да, сабыр болайыкъ. Умар айтханча атлаб да бир кёрейик,- деди Ожай хаджи, юйлю кенгешни тамамлай.

23

Ожай хаджи мазаллы юйюнден чыгъыб, кюнтурушда олтурады. Къатыны Халимат аны сагъышларын чачаргъа да кюрешеди, ёзге бираздан биягъы сагъышла кючлейле аны.
«Умарны Москвагъа чакъыргъанларында, ол, юйюрде юч гитчени да – Муссаны, Иссаны, Джашарны – биргесине ала кетгенди: «аланы анда окъуугъа салайым, адам болурла» деб. Кёрейик. Бу къыйын заманда арлакъда болгъанлары иги огъуна болур. Юч ортанчы да – Алий, Тауас, Осман – милича бёлекле къураб, Къарачайны чеклерин сакълаб айланадыла. Бюгюн къатымда сегиз джашдан бири джокъду. Тюнгюч джашым Ислам кеси къайгъылыды, юйдегиси къайгъылы. Юч тамада джашны Исламны, Умарны, Алийни юйлендириб, борчумдан къутулгъан эдим. Энди Тауас бла Османны бир джанына бир эталсам... Юч гитчеге ашыгъыу да джокъду – окъууларын битдириб къайытсала, алагъа да къадалырма. Бусагъатда уа – бу къатышыу бираз соруша эсе – Тауас бла Османны юйлендирмей къоймам. Аллах айтса».
Бу акъыл бла Ожай хаджи терек бачхагъа кириб, тереклеге кёз джетдирди. Ёзге теренирекде тургъан бир сагъыш, башха къайгъыларын унутдурады. Умарны къаты айтханы эсден кетмейди: «Малларынгы барын сат, къурут. Джюз ийнегингден, минг къоюнгдан, джылкъынгдан къуру къалыб кетериксе – совет власт бегигенлей барын сыйырлыкъды. Джалчы тутханны да къой».
«Джалчы тутмай къалай этейим? Малгъа къарарыкъ джашланы алдынг да кетдинг. Ол бир ючюсю да сен айтханны этиб, Къарачайны чеклерин сакълаб айланадыла. Бай болуб да не байлыгъым барды? Сегиз джашха юлешсенг ол байлыкъдан не къалыр? Хар бирине джюзюшер къой, онушар ийнек, бешишер ат. Юйленмей тургъан беш джашны айыбсыз бир джанына этер ючюн къаллай бир джоюм керекди. Огъай, меннге бай деген бар эсе да, тюз айтмайды. Башыбызны кечиндиргенден ары, артыкъ затыбыз джокъду. Кеси къыйыныбыз бла джашаргъа кюреше келебиз. Джалгъа адам тута эсем, къыйынларын табдырама. Джангыз бирини меннге дауу, кёлкъалдысы болмагъанды. Огъай, джашланы юйлендирсем, бютеу малны, башха байлыкъны да тенг юлешиб, алагъа чачыб къоярыкъма. Къызларымы да унутмам. Алагъа да чыгъарырма юлюш».

24

Заманны къыйын болгъанына да къарамай, элде тойла да болуучандыла. Эл Советни къагъытчысы (секретары) Махмуд юйленнгенди. Махмуд уллу ёзден Аскербийни къысха джууугъуду. Зауур Махмудну ишге аны ючюн алгъанды – окъууу-билими болгъаны ючюн тюл. Аскербийни къызы Мариям бла байламлы бола турур ючюн, Махмудну ишде тутады. Зауур байыракъ ёзденлеге къатылгъан сагъатда да, Аскербийлери бла кюрешмейди – ала бла джууукъ болур муратын тас этмегенди.   
Эл Советни тамадасы Зауур джашны атасын-анасын алгъышлай барыб, тойгъа да къошулгъанды. Къошуллукъ да болмаз эди, Мариямны анда эслемесе. Зауурну чамына-накъырдасына ол бюгюннге дери джылытыр джууаб бермегенди, сансыз этиб къойгъан болмаса. Бюгюн Зауурну андан бир ачыкъ джууаб алыр акъылы барды.
Абезекде тёгерек бурула, Зауур анга шош шыбырдады:
- Бизни тоюбуз а къачан боллукъду экен?
- Ёмюрде да.
- Кёлюнг бламы айтаса?
- Кёлюм бла.
- Махмуд айтхан кертимиди? Тауасны менден не игилиги барды?
- Джюрек сюйгенди ариу, джюрек сюйгенди иги.
- Мен сени къачырмай къоярыкъ тюлме.
- Кесинге да, меннге да бек табсыз иш этериксе. Ол затны эсинге да келтирме.
- Келтирген къой, хазыр болуб бошагъанма. Сени разылыгъынгы сора эдим да...
- Разылыгъым болмагъанын айтдым.
Бу кёзюуде тебсеу бошалды да, Зауур къызгъа бюсюреу этиб, айырыла айтды:
- Ушакъны Махмудну юсю бла бардырырбыз.

25

Зауур эл Советде масагъа (столгъа) къабланыб, кимни къаллай бир джери, къаллай бир малы болгъанына къарайды. Ожай хаджи бла, уллу ёзден Аскербийге джетгенлей, аланы къагъытларын бир джанына салыб, сагъышха батды.
«Тауас сау болуб, Мариям меннге къарамазлыгъы хакъды. Алай а, ол юйдегиге тиерге бусагъатда къарыуум джетерик тюлдю: Умар эсе уллу къуллукъда; Алий эсе – къызыл командир, энди къызыл милицияны тамадасы; Тауас бла Осман чек сакълагъан къарачай аскерни башчылары.
Аскербийге уа къалай тиейим – къызын къачырыргъа оноу эте турама сора».

Къайгъыдан, сагъышдан башы чачылады Зауурну. «Акъла келгенлеринде, мени ёлюмден къалдыргъан акъ джюзбашы Осман болмадымы? Тауасны сёзюне тынгылаб этди ол алай. Мен а, меннге игилик этгенлеге аманлыкъ этерге излейме. Огъай, иш мени игилигимде-аманлыгъымда тюлдю. Мен совет властны адамыма, большевик партия айтханны джанлаусуз толтурама. Тауас бла Осман а – бай Ожайны джашлары – совет властха тюз къарамайдыла. Аланы къызыл милициягъа башчыла этиб, къралгъа ариу кёргюзтюрге умут этеди Умар – тамада къарнашлары. Хоу, ол Москвада Сталин бла бирге ишлейди. Алай а, партияны, къралны башчылары Умар къаллай юйдегиден чыкъгъанын, къарнашлары кимле болгъанларын, не бла кюрешгенлерин билмейдиле. Ансы аталары бай Ожай болса, эм тамада къарнашлары Ислам – айтылгъан афенди – совет властха, партиягъа «иймансызла, ётюрюкчюле, экибетлиле» деб, кир къуюб турса, Осман эсе уа – акълагъа къошулуб, къызылланы къырыб тургъан акъ джюзбашы болса... сора, ВЧК былагъа къатылмай тургъаны сейир тюлмюдю? Быланы башларын джабыб тургъан Умарды.  Умарны аягъы тайгъанлай, была бары да тутуллукъдула. Болгъаныча джарашдырыб, ёрге джазаргъа керекди – билсинле была кимле болгъанларын».
Зауурну илгендире, эшикден Махмуд къараб, «джангы хапарны эшитгенмисе?» - деди.
- Не джангы хапарды ол?
- Къабарты аскер Къарачайгъа чабыуул этгенди, къошлада малчыланы да ёлтюрюб, малма дегенни сюрюб кетгенди. Тауас бла Осман башчылыкъ этген Къарачай аскер аланы ызларындан барады. Къаугъа тереннге кетмеге эди. Элде да бир бёлек джаш болушлукъгъа чыгъа тебрегендиле. Сени биринчи дуния къазауатда болгъанынгы эсге ала, «бизге башчы болмазмы?» деб, келиб сакълаб турадыла.
Зауур не айтыргъа да билмей, бираз тынгылады.
- Огъай, мен толу хапарлы болгъунчу, бу ишге къошулаллыкъ тюлме. Башына хапар билдириб, андан не буюрсала алай этейик. Кеси аллыбызгъа бир затла этиб тебремейик.

26

Кёб къарачай малчыны да ёлтюрюб, он мингнге джууукъ малны да сюрюб баргъан къабарты аскерни ызындан джууукълашды Къарачайны къуугъун аскери. Тауас бла Осман урушлада юреннгенлерича, аскер джорукъ бла элтедиле къарачай джашланы. Огъары элчи Мырзабек да, адамлары бла келиб къошулгъанды.
Алгъа угулуб кетген тахсачы къауум, кёргенлеринден хапар айтдыла:
- Кёзюлдреуюк бла къараб санагъаныбызгъа кёре, Къабарты атлы аскер бютеулей да 600 чакълыды. Бары да сауутланыбдыла – шкоклары, къылычлары. Малланы сюрюб баргъанланы санагъан да этмедик. Бу 600 джюз атлы Къой Къырылгъан Тюзде табыракъ джерге орунлашыб, бизни къырыр акъыллары барды.
- Къарачай ёмюрюн мал кютюб тургъан джерледиле былайлары. Ташына, чёбюне дери билебиз былайын. Биз была сакъламагъан джанындан да чыгъарбыз. Мырзабек, сен къалай кёресе, ючге юлешиниб, чабыуул этсек?- деди Тауас.
- Тюз оноу этесе. Шкокдан атаргъа усталаны бир бёлек этиб, ала бла атыша башласынла. Биринчи дуния къазауатдан къайытхан, къылычха уста джашланы барын манга берсенг, мен ол джюз бла Къуругъан Къол бла ётюб, Къабарты джанындан юслерине айланырма. Биз аланы туураб чыкъмасакъ, кёрюрсе. Гюнахсыз къарачай малчыланы ёлтюрюб къутулургъа излей эселе – джангылалла. Джангыз, биз аланы артха джолларын кесерча болгъунчу, эслерин бери бургъанлай туругъуз.
- Да сиз тёгерек айланыб аланы джолларын кесерча болгъунчу, ала тарх-турх этиб, кетиб къалырламы?
- Огъай, кетерик тюлдюле,- деб, Осман сёзге къошулду. – Урушха бек таб джерни сайлагъандыла. Алайдан чыкъсала, кеслерине табсыз этерикдиле. Аны себебли, былайда бизни къаушатыр акъыллары барды аланы.
- Ала алайда турмай чабыуул этселе уа къалай болур? Къазауатха усталадан джюзню алыб кетсенг, Мырзакъул, былайда иш къалай болур?
- Алай а, болгъа эди,- деди Осман,- бетджанларындан а бир чыкъгъа эдиле, бизге джетгинчи къырыб бошар эдик. Бир джюз къуру уучуладан, мараучуладан къуралыбды, билесе кесинг.
- Да болсун, ызыбыздан да келе тургъан къарачай джашла бардыла. Бютеу Къарачай къозгъалыбды.

27               

Шкок атылгъан тауушла къызыудан къызыу бола келиб, сериуюн болдула. Мийигирек джерден кёзюлдреуюк бла къараб тургъан Тауас, Мырзакъул бла джюзюн эследи. Аланы келгенлери джыйын джанлыча кёрюндю Тауасны кёзюне.
Атлада хазырлыкъда тургъан эки джюзюне белги бергенлей, ала да алгъа угулдула. Талай сагъатдан Къой Къырылгъан Тюзге – Душманла Къырылгъан Тюз дерча болду.  Къызгъанлары бла, сюрюлюб баргъан малланы ызларындан джетиб, артха бурдула. Мал сюргенледен да кишини сау къоймадыла. Аны бла тохтаб къалмай, къабарты эллеге кириб кетдиле. Сюрюлген он минг малгъа да аллай бирни къошуб, артха айландырдыла.
- Къарачай байракъны Нальчикге такъмай артха къайытыу джокъду деб,- алгъа силкиндиле къарачай джюзле.
Тауасны, Османны буйрукъларына бойсунмай тебредиле.
- Тейри быланы бир талайыны баш токъмакъларын чортлатмасакъ, была тохтарыкъ тюлдюле,- деди Мырзабек.
Мырзабек ышаныб тургъанладан да чыкъдыла терс ауазла:
- Ёмюр-ёмюрде бизге къылыч кёлтюрмезча, акъыл джыйдырыргъа керекди чыгырлагъа! Малларыбызны къайтаргъан бла къалмай, джерлерибизни да къайтарыргъа керекбиз!
- Телигизге къутурмагъыз. Дерт да джетдирдигиз, малланы да къайтардыгъыз. Болду!- деб, къычырды Тауас.
Алай а, анга тынгылагъан къуру биринчи дуния къазауатдан къайытханла эдиле. Къалгъанла алгъа юрюлдюле.
- «Ай кеслерин къырдырыргъа башлагъандыла» деб, амалсыздан Мырзабек да, Тауас да, Осман да алгъа чыгъыб, кюрешиб, аскер мизамгъа джыйыб, Къабартыны теренине кирдиле. Талай джерде аланы тыяргъа излеген къабарты миличаланы туураб, баралгъанларыча алгъа барадыла. «Къарачай байракъны Нальчикге тагъаргъа» - бу акъылларын кючлеген джашланы тохтатхан, къобхан сууну аллын тыйгъанча бир иш болду.
Тыйгъан кюч а чыкъды. Къабартыны башчыларыны хахайы бла Къызыл Аскер айланды юслерине. Тобла, пулеметла къарачайлылагъа терк эс джыйдырдыла. Тауасха тынгыламай келгенле, терк огъуна «не этебиз?» деб, тохтадыла.
Тауас да, Мырзабек да, Осман да бек ариу биле эдиле – паникадан аман зат болмагъанын. Артха ыхдырылгъан алгъа баргъандан да къыйынды. Аскер мизам бузулса, джау чачыу-къучуу этиб къояды. Аны себебли, джууукъ къысылгъан къызыл бёлеклени шкокладан ата да тохтата, кеслерине къоранч джетдирмегенлей келиб турдула. Кече къарангысы кючлегенинде уа - арый-тала билмеген къарачай тукъумлу атла тангнга дери джашланы Къарачайгъа джыйдыла. Алай бошалды Къарачай-Къабарты къазауат дегенлери. Алай а, ол къаугъаны къыйынлыгъындан Къарачайда дуния бла бир адам ачыды, Ожайны юйдегиси да аланы ичинде.

28

Орта элге тамада болуб тургъан тёбен элчи Зауур, Къызыл Аскерни сафында къазауат этиб, сакъатлыкъ табхан Алий, халкъны насыбына бу кёзюуде былайда болгъан Умар Къызыл аскерни башчыларына тюбедиле. Умар къаугъа нек башланнганын, Къабарты бла Къарачайны арасында чек айырылмай, джарашмай болмазлыгъын билдирди. Бир кёзюуге дери, эки джаны бла да келишиб, чеклени джарашдырдыла. Ёзге Къарачайны иги кесек джери Къабартыда къалды.
- Хата джокъду, джерибизни Къабартыгъа тюл, Малкъаргъа къоябыз. Къабарты алайларын Малкъардан сыйыра башласа, тёзюб къоймазбыз,- деб, Умар халкъны кёлюн басды.
Къабартыны башчыларыны тарыгъыулары-хахайлары бла,  Къарачайны тюб этерге деб келген Къызыл Аскер, Умарны кючю бла Къарачайгъа кирмей тохтады. Умарны иги шохлары – Орджоникидзе, Киров Умарны айтханына къараб, Къызыл Аскерни башчыларына айтханларын этдирдиле. Алай а, иш аны бла бошалыб къалмады.

29

Августну 20-сы, 1920 джыл. 9-чу Къызыл Аскерни Инкъыйлаб-Аскер Кенгеши бла Баталпашинск бёлюмню Инкъыйлаб Комитети келечи этген эмда уллу эркинликле берген Карамухин 100 къызыл аскерчиси бла Орта элге келди. Халкъны джыйыб, орус мыжыкълагъа сёлешгенча сёлеше тебреди:
«Совет власт сизге кеси салыб келгенинде, эшеклеча тебджилдеб тургъан болмаса, аны бла бола билмейсиз. Бандитледен къоркъуб, къоянлача, юйлеригизге къысылыб турасыз. Георгиевско-Осетинское дегенча тегей эл, Къарданик дегенча къазакъ станселе бандит уяла болуб турадыла.  Аланы кюйдюрюрге керекди. Къазакъ станселени бандитледен тазаласакъ, аланы джерлерин сизге берликбиз. Алай этер ючюн, сиз меннге болушургъа керексиз. Кеслерини атлары, сауут-сабалары бла 400 джигитни аскериме къошасыз. Алай болмаса...»

Сёзюн андан ары айтмай тохтады Карамухин.
- Тегей элни къырыргъа керек тюлдю. Бандитле джокъдула анда. Бандитле элде турмайдыла. Къачхандыла. Биз экибиз анга шагъатлыкъ этерге боллукъбуз,- деб, эки къонакъ тегейли, сёлешир акъылда Карамухиннге джууукълашдыла. Карамухинни кёлюне не келди эсе да, герохун тартыб алыб, экисин да уруб сирелди.
- Къонакъларымы сойдуруб къойдум да,- деб, бир саубитген таулу алгъа силкинди. Аны тутуб, джибермедиле. Алай ол, къаллайла эсе да къолун бошатыб, къамасын атыб джиберди. Бир къызыл аскерчи Карамухинни аллына чынгады да, къама аны тюз богъурдагъына тийди. Карамухинни тёгерегин къызыл аскерчиле къуршаладыла.
Карамухиннге тылмачлыкъ этиб тургъан Зауур, ауазын иги огъуна кёлтюртюб, айтды:
- Аланла, къан джаудурдугъуз.  Энди бу къызыласкерчини къанын къалай джууарыкъбыз? Тейри, бу ачыуланыб кетсе, аскерни алыб келиб элни къурутурукъду.
- Да берейик Карамухинни аскерине адамла. Бир джюз адам. Ол айтхан тёртджюз аскерчи табылмаз бизде,- деди къайсы эсе да.
Бу сёзлени Зауур Карамухиннге кёчюрдю. Тёбен элни тамадасы Нанак да, андан киши джукъ излемесе да, «Тёбен эл да берир аллай бир аскерчи» деб, орусча, Карамухин ангыларча айтды.
Къызыл аскерчини къаны чартлаб къызартхан юсю да бютюн къоркъунчлу кёрюне, Карамухин тилине келгенни келме къойду:
- Аналарыгъызны алай этдигим къарачайлыла, Къабарты бла къазауат этерге тебресегиз сизден мингле бла саналгъан аскер къуралады не да Акъ аскерге къуллукъ этерге сизден тюз аскерчиле къой, башчыла да табылыб къаладыла, меннге уа 400 джигитни бералмайсыз. Беригиз къаллай бир берлик эсегиз да,- деб, аманыча келме къоюб, бошады сёзюн.
Зауур Карамухинни аман сёзлерин кёчюрмегенликге, ангылагъанла чыкъдыла. Халкъны къаны бузулду. Алай болса да, зорну кеминде, джюз таулуну да алыб, экинчи кюн эртден бла эртде Карамухин энгишге айланды. Къызыл аскерчи – таулу – къызыл аскерчи – таулу – былай аралашыб барадыла.

30

Уллу ёзден Аскербий Ожай хаджилеге келгенинде, алагъа джыйылыб тургъан элни сыйлы къартларын кёрдю. Саламлашды. Джылына кёре ёрге ётдюрдюле.
- Бек джангылыч иш этгенбиз. Къазагъына, тегейине да бизни къолубуз джетсе ёмюрде унутулмаз.
- Кёб турмай джашла бек къыйын болумгъа тюшерикдиле: не къазакъланы, тегейлилени къанларын тёгерикдиле, не...
Андан ары оюмун айтмады Хаджибий. Аны сёзюн Мусса джетдирди ахырына:
- Не буйрукъну толтурлукъ тюлдюле да, кеслерин къырдырлыкъдыла.
- Тейри быланы ызларындан джетиб, ол Ибилисни къолундан джашланы алыргъа керекди,- деди Аючюк.
- Энди ариулукъ бла Карамухин аланы берге эди. Ол сёз ангыларыкъ адам тюлдю. Оллахий шайтан джангылтды, кеси къолубуз бла джашланы терс джолгъа джибердик.
Юйню иесин чакъырдыла да, ол бираздан Алий бла кирди. Алий бары бла саламлашыб, эшик артында олтурду. Бары да анга бурулдула, не айтады дегенча.
- Мен башха ёзенден келе турама. Бандитлени къурутур ючюн, джашла кесибизге да керекдиле. Аланы Карамухиннге бергенигиз джангылыч оноу болгъанды. Къарнаш халкъла бла уа арабызны джау этерге джарамаз. Мен Къызыл Аскерде джюзбашы болуб, джангы власт ючюн къанымы-джанымы аямай айланнганма. Не юйю къуругъанды, мени сёзюме тынгыларыкъ болур. Ызындан джетейим да джашланы артха къайтарайым.
- Ала алкъын Тёбен Элден чыкъгъан болмазла. Биргенге нёгеринг болсун,- деб, Ожай хаджи сансыз сёлешди. Тау намыс деген къыйынлыкъгъа бойсуна, къалгъанла Алийни ашыра чыкъгъанларында да, ол орнундан тебмеди.

31

Тёбен Элни эл Советини мекямында табды Карамухинни Алий.
- Джолдаш Къарамухин, джашланы бошлагъыз. Ала бизге былайда бек керекдиле – узакъдан-джууукъдан да къачхынчыла, бандитле – бары бизни чегетледе, таулада джашыннгандыла. Ол бир джанындан. Экинчи джанындан а – тегейлиле, къазакълыла да хоншуларыбыздыла. Ала бла къазауат этген келиширик тюлдю – халкъла бир-бирине болуб къаллыкъдыла.
- Биз халкъны къырмайбыз, совет властны джауларын къурутабыз. Къарданик совет властха къаршчы тургъанды. Аны кюйдюрмесек боллукъ тюлдю. Къазакълыланы къырыб, джерлерин сизге берсек, олмуду къарныгъызны аурутхан?
- Джер бла ара айырыла барыр. Джашланы уа башларына бош эт.
- Сен ким бла сёлешгенинги билемисе? Мен 9-чу Къызыл Аскерни эмда Баталпашинск бёлюмню революцион комитетини особоуполномоченныйыма – уллу эркинликлери болгъан келечисиме. Мени аллыма сюелген – совет властны аллына сюеледи. Совет власт ючюн бир кишини аярыкъ тюлме. Сени да.
Карамухин тартыб герохун чыгъарыб, Алий таба бурду. Зауурну, Нанакны «сабыр болугъуз» дегенлерине да къарамай, сампалдан басды. Кёб къыйын урушдан сау чыгъа келген Алий, терк джан берди – окъ тюз джюрегинден тийген эди.
Карамухин Нанакга бурулуб, «джюзюгюзню хазыр этиб туругъуз, мен хапар бергинчи сакълагъыз. Заман джокъду, биз кетдик» деб, джолгъа атлады.
- Сен,- деди Зауургъа Карамухин,- бизни ашыр.
Зауур тартыб герохун чыгъарыб, «мурдар, сен Къызыл Аскерде джюзбашы болуб айланнган адамны ёлтюрдюнг. Энди мен сеннге душманнгача къарарыкъма. Думп бол кёзюмден»,- деди. Нанак арагъа кирди.
Карамухин джолгъа ашыкъды.

32

Шкок атылгъан тауушдан эсе терк джайылды Карамухинни къара иши. Ол кюн Тауас, Осман, Мырзабек алларында, джюз атлы да ызларындан энгишге атылыб баргъанларын кёрмеген адам ийнанмаз эди: ол тау джолда  тик энгишге баргъанлары – кёкден джерге мыллык атхан къушлагъа ушай эдиле.
Ёзенни кенгине чыкъгъан джерде, атлыла джюрюшлерин сериуюн этдиле. Тауас кёзюлдреуюк бла къарады: Карамухин узайыб бара эди.
- Ол бир ёзен бла келгенибизча къымылдасакъ, бир сагъатдан алларына чыгъарыкъбыз.
Кёзюлдреуюк бла Осман да, Мырзабек да къарадыла.
- Ашыгъайыкъ. Ала Кёмеуюлден ётген джерде мычырыкъдыла. Биз а алагъа Орман аягъында, ала сакъламагъан джерде тюберге керекбиз,- деди Мырзабек.
Бир сагъатдан мурат этгенлери джерге джетдиле. Атланы ёзен ичинде къоюб, къабыргъа бла ёрге илиниб, чегет ичинде бетджан салдыла.
- Къызыл аскерчи – таулу – къызыл аскерчи – таулу – бу халда келедиле. Хар биригиз бирер къызыл аскерчини ышаннга алыгъыз. Мен белги бергинчи атмагъыз. Эслегиз, джангыз бир таулу ачымазгъа керекди.
Джолну тизилиб келедиле: къызыл аскерчи – таулу – къызыласкерчи – таулу.
- Мырзабек, Карамухин эм аллында келеди. Аны джаны саулай туталмазбызмы?
- Да итни тутабыз деб, джибериб къоймайыкъ. Аты да къарыусуз атха ушамайды.
- Осман, алда келгенни атын ур. Сен къара атаргъа аман болмаучан эдинг. Итни къыйнаб ёлтюрюрге излейме.
- Тауас,- деди Мырзабек,- къыйнаргъа керек тюлдю. Башын чартлатсанг болду. Сёзюме тынгыла, мен сенден тамадаракъма.
Тауас джукъ да айтмады.
- Эм таб заман. Буйрукъ бер, башлайыкъ,- деди Мырзабек.
- Атыгъыз,- деб къычырды Тауас.
Къысха заманны ичинде джолда къуру джюз таулу къалды ат юсюнде.
- Осман, мен алдагъыны атын ур деген эдим да сеннге.
- Мен атны ургъунчу юсюндеги тёнгереб тюшдю.
- Мырзабек, Карамухинни сенми уруб къойдунг?
- Огъай. Мен экинчи къызылны къаблагъанма.
- Сора ол сауду. Харамлыкъгъа кеси атдан тёнгереб тюшгенди.
Атланы келтирирге да адамла ийиб, Тауас, Осман, Мырзабек къабыргъаны энгишге эниб тередиле. Бу кёзюуде Карамухин секириб атына миниб, атына къамчини тёшеди. Онглу ат алгъа тебинди. Аны къачханын кёргенлей, бир-эки таулу да ызындан сюрдюле. Таулуланы урабыз деб къоркъгъандан, не Тауас, не Осман, не Мырзабек шкокдан атарча болмадыла. Тауас бети агъарыб, чабыб джолгъа тюшюб, бир атха чынгаб миниб, къамчини тёшеди. Ол кёзюуге Карамухин узакъ айырылгъан эди. Алай болса да, шкокдан атарча эди. Ёзге Карамухинни ызындан къысха тюшген бир таулу энтда чырмау болду. Тауас атха аямай къамчини тёшеди, алай а ол къарыулу зат тюл эди. «Ай кесими атым болса эди, ол менден къутулмаз эди» деб келди кёлюне. «Ол таулуну аты да иги атха ушайды. Джете кетгенди Карамухинни. Нек атмайды, саууту джокъмуду муну» деб чамланады Тауас. Атхан а Карамухин этди. Таулу атындан тёнгереди. Аны къатына джетиб, атындан скекириб тюшдю Тауас. Кёкюрегинден уруб келген къанны, кёлегин джыртыб, джула этиб тыяргъа кюрешди. «Ай бир аскер дохтурубуз болса эди, къутхарыргъа боллукъ эди» деб келди кёлюне.
- Хомух болма, хатанг джокъду,- деб кёл этди.
Алай а, джашны кёзлери мутхуз бола баргъанын джаратмады. Джан бере тургъан джаш адамны къоюб кеталмады. «Ла илаха илляллах, мухамадун расулуллах» дегенден ары, башха болушлукъ да эталмады.
Карамухин а адам джеталмазча узайгъан эди.
«Я Аллах, ол кяфырны баш токъмагъын чартлатхынчы манга ёлюмюнгю ийме»,- деди ичинден Тауас. 

33

«Хы, энди Къызыл Аскер кире эсе, Къарачайгъа да къазакъ станселеге этиучюсюн этерикди. Эллени кюйдюрлюкдю, къарт-джаш деб къарамай, халкъны къырлыкъды, тиширыулагъа артыкълыкъ этерикди». Бу къоркъуу бютеу халкъны кючледи, бютеу халкъны ёрге тургъузду. Кърымдан да барон Врангель ийген келечиле – ногъай генерал Къылыч-Гирей, къарачай генерал Мырзакъул джетдиле. Къобан тюзледе, Армавир бёлгеде совет властха къаршчы кюрешген генерал Хвостиковдан да келди болушлукъ. Къарачай таулагъа, чегетлеге бютеу Кавказдан коммунист совет джорукъгъа къаршчы къауумла басындыла.
Юч айны баргъан къазауат къарачай халкъгъа бек уллу къыйынлыкъла келтирди. Къарачай халкъ бютеулей таулагъа, чегетлеге кёчдю. Джангыз бир эл къалды ёрге турмай, восстаниеге къошулмай – Ташкёпюр эл. Къызыл аскер анда салды кесини къошун-штабын. Алай а, Къарачайны амалсыз этген эм уллу джау – къыш эди. Ёргеледен къыш, тёбенледен Къызыл Аскер къуршоугъа алды Къарачайны. Къызыл Аскер бла Къарачайны арасында келечилик джюрютюб тургъан Зауур халкъны къырдырмаз джанындан кёб иш этди.
«Къарачайгъа бек ауур тиерик эсе да, Къызыл Аскер бла Договоргъа-Келишиуге Къарачай къол салмай мадар джокъду. Алайсыз, Къызыл аскерни огъундан-тобундан, къышны да сууугъундан халкъ бютеу къырыллыкъды»-деб, Къарачайны Къоруулау Баш Тёресин-Советин къол салдырырча этди.
Совет власт бла Къарачайны арасында ма ол Договор-Келишиу. Совет властны атындан Келишиуге къол салгъан 9-чу Къызыл Аскерни башчы къаууму (Левандовский). Ол Келишиуню экинчи параграфы – Къызыл Аскерни буйругъу-ультиматуму:
1.Къарачайлыла Баш Муслиман Тёрени (Кенгешни) юсю бла болджал салмай урушларын тохтатадыла. Бойсунмагъан закондан, динден да чыкъгъаннга тергеледи.
2.Къарачай Аскер чачылады.
3.Джети кюнню ичинде къарачайлыла джуртларын бизге къаршчы аманлыкъчы къауумладан-бандаладан тазаларгъа борчланадыла; аманлыкъчыланы тутуб, совет властха бередиле.
4.Къарачай къозгъалыуну-восстаниени отун джандыргъан генералла Кърымшамхал улу бла Султан Къылыч-Гирей штаблары бла къралны джаууна тергеледиле, Къарачай джуртда кёрюннгенлей, тутулуб, совет властха бериледиле. Грузия (Гюрджю) бла не тюрлю байламлылыкъны тохтатадыла къарачайлыла.
5.Тау Республика къуралгъынчы, Къарачай кесини келечилерин джибереди Баталпашинск эмда Терк Инкъыйлаб комитетлеге.
6.Керти рахатлыкъ бола эсе,   Къызыл аскерле къарачай элледе къаладыла.
7.Аманлыкъчыла бла кюреширге, Къарачайны 150 адамдан къуралгъан сауутлу-сабалы аскер бёлеги болургъа боллукъду. Бизде эсебге алыннган, бизни разылыгъыбыз бла къуралгъан ол бёлекден башхала, бютеу сауутларын-сабалырын бир ыйыкъны ичинде эл Советлеге табдырыргъа борчланадыла. Ол ыйыкъдан сора, саууту-сабасы табылгъан адам, совет властны джаууна тергелликди эмда тутуллукъду.
8.Джети кюнден аскер-граждан комиссия Къарачайгъа келиб, Келишиуню къалай толтургъанларына къарарыкъды эмда совет властны къурарыкъды.
9.Совет властны келечилерини, къуллукъчуларыны къоркъуусузлукъларына бютеу элле джууаблыдыла.
10.Къарачайны тазалар ючюн, тахсачы органла бла байламлылыкъ тохташдырылады.
11.Совет власт къарачайлыланы бюгюннге дери этген ишлерин кечеди.
 
 «Кавказ фронтну Инкъыйлабчы Аскер Тёреси-Совети бу келишиуню мюкюл этгени себебли, къарачайлыла бла къазауат тохтайды.
Аны бла биргелей, Россияны миллетлеге къарагъан Комиссариаты (башчысы Сталин) Шимал Кавказны халкъларына къарагъан бёлюмню башчысын – Умарны – Къарачайда совет властны тамырландырыргъа борч салыб, бек уллу эркинликле да бериб, ашырады.
Умар 1920 джыл ноябрны 11-де Орта Элде бютеу къарачай халкъны съездин бардырады».

Тарихде джазылгъан бла джашауда болгъан затла бир-биринден узакъ да болуучандыла. Алай болса да, бу джол Умарны сёзюне бойсунду халкъ, ол айтханны барына да разы болуб бармаса да. Умар а, большевик ауаз берирге юреннген, халкъгъа да, совет властха да джарарча сёлешди:
«Контрреволюцияны къара кючлери, Врангель бла гюрджю меньшевиклени башчылыкълары бла, зор бла, алдауукъ бла  къара халкъны башын палахха сукъгъандыла. Эки-юч айны ичинде Къарачайда ала халкъны тонагъандан сора неге джарадыла? Къабарты бла Къарачайны да бир-бирине этдиле, кеслери уа эки джанындан да мингле бла джылкъыланы, мал сюрюулени сыйырыб, меньшевик Гюрджюстаннга сюрдюле. Ма ол аманлыкъчы джыйыннга, Врангельни агентлери Къылыч-Гирей бла Мырзакъул башчылыкъ этгендиле. Халкъны малын сюрюб Аскер-Согъум джол бла Гюрджюге аудурдула, ауушланы къар джабхынчы, кеслери да ашыкъдыла ары. Ала къачдыла да къутулдула, тоналгъан джарлы Къарачай а, совет властха да эрши кёрюнюб къалды. Алай болса да совет власт халкъны терслемейди, джангылгъанланы барын кечеди. Мындан ары, совет властны оноуларына сыйыныб, рахат джашаргъа керексиз. Тау республиканы къурауну хакъындан Владикавказда Шимал Кавказны халкъларыны джыйылыулары боллукъду, бизден да ары 11 келечи-делегат айырыб иерге мадарыбыз барды».
Сталинни башчылыгъы бла ётген ол съездде Тау республика къуралды. Аны къурагъан округла: Чечен, Ингуш, Тегей, Къабарты, Къарачай, Малкъар.
Умар анга Москва салгъан борчну ажымсыз тындырды – Нарсана шахарда аралыгъы блы Къарачай округну къурады, совет властны орнатыр джанындан кёб иш этди. Округну инкъыйлаб комитетин къураб, анга башчылыкъ этиб, Къарачайны рахат джашаугъа къайтара башлады. Алай а, тыйгъычла кёб эдиле.

34

Бир джанындан Тау республиканы Владикавказда орналгъан аралыгъы Къарачайгъа кереклисича болушлукъ этмей эди. Экинчи джанындан, алгъын Къарачай болгъан Баталпашинск бёлюм, Къарачайны кёб ишине тыйгъыч бола эди. Ол затланы айтыб, Москвада сёзюн ётдюрюб кюрешген Умарны Къарачай округдан къурутургъа излегенле Къарачайны кесинде да бар эдиле. Тохтаусуз Сталиннге, ВЧК-гъа къагъытла джазыла эдиле: «Умар бай Ожай хаджини джашыды, гитче къарнашлары Тауас, Осман Черемухинни аскерин къыргъан бандитледиле, тамада къарнашы Ислам афендиди. Умар Къарачайны башчысы болгъан къадарда аланы тутаргъа мадар джокъду – ол аланы, дагъыда алагъа ушаш кёб къарачайлыны джакъчысыды. Аллайладан ол къарачай аскер къураб турады. Аллайла амалтын Къабарты тау джайлыкълагъа мал сюрюулерин чыгъарыргъа базмайды...». Былагъа ушаш къагъытла тохтаусуз Москвагъа джазыла эдиле.
Быллай къагъытланы джазгъанладан бири Зауур эди. Къабартыны тамадасы Калмыков да Умарны кёрюб болмай эди – Сталинни тюбюнден-башындан кириб, Умарны къурутдурургъа кюреше эди. Джер дауда Сталин Калмыковну айтханына къарай эди. Умар мадарсыз болгъанында, Сталинни башы бла атлаб, Лениннге тюбеб, Къарачайгъа джараулу оноу чыгъартхан эди. Алай а, арт кёзюуде Ленин ауруб, бютеу оноу Сталинни къолуна кёче бара эди. Калмыковну къанатланыб айланнганы андан эди.
Калмыков Сталинни юсю бла Тау республикадан Къабартыны айырыб чыгъарды. Къабарты кеси чыкъгъан бла къалмай, Малкъарны да кесине къошдурду. Алай башланды Тау республиканы чачылыуу. Малкъар а баш эркинлигин тас этди – аны бла бирге малкъар (къарачай-малкъар) джерлеге Къабарты ие болуб башлады.
Къабартыны зараны Къарачайгъа да джетди. Къабарты Тау республикадан айырылгъанында, Къарачай Тау республикадан кесилиб къалды. Мадарсыз болгъанында, Тау республикадан Къарачай да чыгъаргъа керек болду.

35

Нарсанада Умаргъа Баталпашинск бёлюмде джашагъан къабартылыладан бир делегация келди. Аланы айтханлары:
- Биз къабартылылабыз. Алай а, кетген ёмюрде патчах аскер бизни сюрюб келиб, сизни джерлеге орнатханды. Къабарты бла бизни байламлылыгъыбыз джокъду. Кесибиз энчи къабарты округ болур мадарыбыз да джокъду – бир Къабарты округ бола тургъанлай, экинчини бизге ким берликди. Аны себебли оноу этгенбиз да, биз кесибизге «черкес» деб айтсакъ – бизни да кесигизге къошуб, Къарачай-Черкес област къураталмазмысыз?
- Да халкъыгъыз кесине «къабартылыма» демей, черкес дерге унарыкъмыды? Къагъытлада барыгъыз да къабартылы деб джазыла эсегиз?
- Унар. Алайсыз биз саннга къошулмай къаллыкъбыз. Къралдан энтда бир област юзерге мадар болгъан сагъатда, сизден болушлукъ излейбиз. Сизни кючюгюз бла Къарачай-Черкес област деб алай бир айтылса, артда бир-бирден айырылсакъ да, черкес ат бла област болуб къаллыкъ эдик.
- Мен ангылагъандан, сиз черкес атлы болур ючюн, кесигизге бир област къуратыр ючюн, къошулургъа излейсиз бизге?
- Огъай, джашаялсакъ бирге джашарбыз. Сиз излегенча болур артда. Сизсиз бизни бусагъатда энчи област этерик тюлдюле. Къабарты бла Малкъарча бириксек биз да...
- Да Къабарты бла Малкъар бирикгинчи да кеслери энчи округла болуб алай кирген эдиле Тау республикагъа. Сизни аллай кёзюуюгюз болмагъанды. Кесигиз айтханлай, эки Къабарты округ болургъа да мадар джокъду.
- Да ма аны ючюн келгенбиз джалбара сизге. Бизни Черкес ат бла кесигизге къошугъуз да, Къабарты-Малкъар областча, Къарачай-Черкес област къуратыгъыз Сталиннге. Калмыков да сёлеширикди аны хакъындан Сталин бла. Игилигигизни ёмюрде унутмазбыз.

Ма былай бла къачхынчы къабартылыла кеслерине «черкес» ат атаб, Къарачайгъа къошулуб, Къарачай-Черкес област болдула. Област бегигенден сора уа, «черкес» башчыланы ишлери Къарачай бла кюрешиу болуб къалды.
«Аман къозуну айтнытсанг, эрнинги-бурнунгу май этер; аман адамны айтнытсанг, эрнинги-бурнунгу къан этер» деб, ачыуланды Умар. Башха мадар табмай, 1926 джыл бирикген област экиге юлешинди: Къарачай бла Черкесге. Ма алай, Къарачайны кючю бла, Къарачайны джеринде Черкес аты бла экинчи къабарты област къуралды. Алай а, аны ючюн Умаргъа сау бол деген черкесли джокъду энди.

36

Лениннге, Сталиннге да сёзюн ётдюралгъан Умарны, Киров бла, Орджоникидзе бла шохлукъ джюрютген Умарны, Къарачай округну, Къарачай-Черкес областны, артхаракъда энчи Къарачай областны къуратхан Умарны Къарачайда ишлерге къоймадыла – Къабартыдан Калмыков, кесибизден Зауур тохтаусуз кюрешиб, башына джазыб, айтыб, Умарны джуртундан тышына кетерча этдиле. Совет-партия тамада къуллукъладан кетгенлей, Умарны джууукъларына да къыйынлыкъ джете тебреди.

37

Зауур биягъынлай Орта Элге тамадалыкъ этеди. Совет власт эм бек ышаннган адам олду. Тауас да алкъын экинчи тамадагъа саналады. Ёзге Зауур анга оноу сормазгъа кюрешеди. Алай а, бюгюн Тауас бла аралары бек аманнга кетериги белгилиди. Не ючюн десенг, тюнене областха чакъырыб, «элигизден продразверсткагъа къаллай бир мал бераллыкъсыз – ыйыкъны аягъына эсеблеринги келтир. Россияны уллу шахарлары ачдан къырыла турадыла» деб ашыргъандыла.
- Тауас, джангыдан мал джыйыу башланнганды. Эки кере бералгъаныбызны берген эдик. Алай а, Орта Эресейни ишчилери ачлыкъдан джунчуб турадыла – алагъа энтда болушлукъ керекди дейдиле. Огъай дер къарыуубуз джокъду.
- Бизни халкъны да къолу джукъа болгъанды. Бир акъла тонадыла халкъны, бир къызылла. Андан сора да эки кере «продовольственная разверстка» деб, халкъны малсыз этдиле. Малы болгъан джокъду.
- Да нек джокъду? Сени атанг бир ийнек бла беш-алты къой бергенликге, ачдан къырылыб къалмазсыз.
- Атамы джюз ийнегинден, минг къоюндан къалгъаны – эки ийнек, он къойдула. Аны да джарымын  берсек, кесибиз къалай джашарыкъбыз? Аланы сата, кесе, мюрзеуге ауушдура алай кечинебиз. Эл бары да алайды. Халкъда мал джокъду. Айтыб, аны англатыргъа керекди. Ачлыкъ бизде да башланыргъа боллукъду. Ол заманда бизге ким болушур? Къолдан келгенни эки кере да этгенбиз. Таба баргъан чаба баргъанлыкъгъа, халкъда энди къарыу къалмагъанды.
 - Бизге буюрулгъанды, аны тындырыргъа керекбиз. Мен сёз бергенме, иги кесек мал джыярбыз деб.
- Да сени берирге къотур эчкинг да джокъду. Халкъны союб, аны бла совет властдан аперимлик алыргъа излей эсенг – бек осал иш этериксе. Алай болса да, болгъанладан бирер-экишер къой джыялырбыз.
- Огъай, сизден, айтханымча, бир ийнек бла беш къой, уллу ёзден Аскербий да ёзденлигин кёргюзтсюн – андан да аллай бир мал, Шахымдан да аллай бир...
- Зауур, халкъны тюб этергеми излейсе? Халкъ тёзмез, кёлтюрюлюр – ахыры иги бла бошалмаз.
- Мен кимни къаллай бир малы болгъанын бек ариу билеме.
- Сен биле болурса, алай а джюз ийнегибизден, минг къоюбуздан эки ийнек бла он къой къалгъанын айтдым. Элде эм байгъа тергелген бизбиз да, бизде да не болгъанын кёресе.
- Мен айтханча мал джыйылса джыйылады, алай болмаса, мен башына билдирирге керек боллукъма. Ол заманда азыкъ аскер келир, арбазыгъызда уллу, гитче аякълы къоймай барын алыб кетер. Алай болурун излемей эсенг а – эл бла сёлеш, сени сёзюнге тынгларыкъдыла.
- Огъай, иги джаш, кесинг сёлеш. Сен айтханнга халкъны не дерин кёрюрсе.
- Джый халкъны, мен айта, англата билирме.

38

Орта Элни джамагъаты эл Советни аллына джыйылгъанды. Къангагъа бир къызыу джабыу джайылыб, анга бираз къабланаракъ, Зауур сёзюн башлайды:
- Салам алейкум, сыйлы джамагъат! Заманыгъызны алмаз ючюн, бирсикюн областда этилген оноуну сизге билдирирге излейме. Къралда болум къыйынды. Граждан къазауат уллу шахарлада джашагъанлагъа ачлыкъ келтиргенди. Москвада огъуна адамла ачдан къырыладыла. Аны себебли алагъа болушургъа бизни элден да энтда мал джыяргъа буюрулады. Кимни къаллай бир малы болгъаны менде бары джазылыбды. Малы кёбден кёбюрек, малы аздан азыракъ джыярыкъбыз. Юйдегиде ненча адам болгъаны да къарарыкъбыз. Сёз ючюн, Ожай хаджини эки ийнеги, он къою барды. Малларыны джарымын аллыкъбыз андан. Не ючюн десенг, ол юйюрде аз адам джашайды – Ожай хаджи бла юй бийчеси, сора эки джашлары – Тауас бла Осман.  Таукъанны эки ийнеги, беш къою барды – бир ийнегин берликди ол да. Парисбийни къуру бир ийнеги барды – анга тиерик тюлбюз. Алай бла элден танг кесек мал джыйыб, ашырыргъа боллукъбуз.
- Ненча кере мал джыйыб ашырыргъа боллукъду? Бир ийнек бла беш къойгъа таяныб къалгъан юйдеги къалай джашау этер? Кесинг бек ариу билесе, бизни малдан башха байлыгъыбыз джокъду. Бу не къыйынлыкъды, акъла бизни аллай бир тонамагъанла, совет власт тонагъанча. Керекмиди бизге быллай власт?- къарт Джюсюб, ауазы къалтырай Зауургъа эрши къарады.
- Да мен айтама да, Граждан къазауатны къыйынлыгъыды бу бары. Совет властда, большевикледе да терслик джокъду.
- Ала терс тюл эселе кимди да терс? Орус къралны башы тюбюне этиб, халкъны къауумлагъа юлешиб, бир-бирине юсдюрюб, бир-бирин кесдириб...Иги джаш, сени совет властынг, большевиклеринг къатышдыргъандыла болгъанны. Граждан къазауат дегенинги да ала чыгъаргъандыла. Эки кере мал болуб джукъ къоймай къурутхансыз, энди мал берсек а – ачдан къырыллыкъ кесибизбиз. Айт, ангылат аны башында,- деди уллу ёзден Аскербий.
Зауур сюйген къызыны атасына къаты джууаб этерге излемеди, аны башы бла халкъгъа къараб айтды:
- Къралны къолгъа алыб тургъан совет властха къаршчы туруб, талай айны къазауат этдигиз. Не табдыгъыз? Сиз бусагъатда меннге душманнгача къарайсыз, алай мен болмасам, эки къылычны – Къызыл Аскер бла Къыяма Къышны – арасында къалыб, гимигиб къалыр эдигиз.
Ожай хаджи кёлюндегин айтмай чыдаялмады:
- Биз Совет властха къаршчы кюрешмегенбиз. Совет власт башлагъанды бизге къаршчы ишлерин. Огъары элни къартларын – дин ахлу адамларын – тюрмеге джыйыб, кесиб къоймадымы? Аны бла тохтамай, келиб бийчелени тутуб, арбалагъа атыб тюрмеге алыб баргъаны уа? Бир тукъум бир терслиги болмагъанлай, сау бир эл – Огъары Эл – совет властны къыйынлыгъы бла тюб болмадымы? Мени джашымы, совет власт ючюн джанын аямай айланнган джашымы ёлтюрюб къойгъан Карамухин да совет властма дей  шой эди? Бизни джашланы алыб барыб хоншу халкъланы эллерин кюйдюрюрге излегени уа?
- Ожай хаджи, совет властха алай да хыршыланма, совет властны башчыларындан бири сени джашынгды, Умаргъа айтама. Алий да, джандетли болсун, совет власт ючюн къан тёгюб айланнган – ол да сени джашынгды. Юч гитче джашынг да Москвада совет властны махтай, институтлада окъуйдула. Башха джанындан а, совет властдан къаныгъызны алыр ючюн да къалмагъансыз – Тауас бла Осман Карамухинни бёлегин къыргъанларын билебиз. Аланы ол ишлерин да кечгенди совет власт. Юч ай къазауатыгъызны да кечгенди совет власт. Энди мал бермейбиз десегиз, азыкъ аскер келир да, зор бла сыйырыр малларыгъызны. Андан эсе, мен айтханча бир мал джыяйыкъ да, тынч болайыкъ. Сёз береме, энди сизден бир мал да алдырмазгъа.
Дагъыда бир къошарым. Ол да башында этилген оноуду: сауут-саба берген юйню малына тийиллик тюлдю.
- Шкок, герох къоймай, болгъанны берген шой эдик,- деген тауушла чыкъдыла.
- Сизде сауут-саба алкъын барды. Берсегиз – джаныгъызгъа, малыгъызгъа да къоркъуу болмаз.
Халкъ сюймесе да, этер мадары джокъ – ачыулана, гюрюлдей, чачылды. Ёзге сауут-саба берген чыкъмады: къачан да таулугъа эм багъалы сыйыды. Сыйын а, ёмюрлени узагъына ол сауут-сабасы бла сакълай келгенди.
Шахарлагъа азыкъ джыйыу Къарачайны да суу бла джуугъанча этди. «Дуния былай турмаз» деб, кёб къыйынлыкъ кёрген халкъ дагъыда джашау этерге кюрешеди.

39

Зауурну областны тамадалары чакъырдыла. Не ючюн чакъыргъанларын билмесе да, уллу къайгъылы болмай атланды.
- Зауур джолдаш, биз умут этгенден эсе, эки къат аслам мал джыйгъансыз. Кёб адам сизни кючюгюз бла ач азабдан къутуллукъду. Областха джангы тамада салыр акъылыбыз да барды. Талай кандидатдан сен бирисе. Совет власт сеннге ишекли болур бир иш этмегенсе. Мындан ары да былай деменгили ишлерсе деб ышанабыз. Алай а, совет власт кёб терс ишни кечсе да, бир джукъну да унутуб а къоярыкъ тюлдю. Бизге Карамухинни аскерин къыргъанланы тукъумлары керекди.
- Да аланы барын совет власт кечеди деб, алай бла джыйгъанбыз элге адамланы.
- Алайды. Ёзге ала бизге шох боллукълары джокъду. Совет власт джауларын къурутмаса, ала совет властны къурутурукъдула.
- Карамухин кесин таб джюрютмей эди, биринчи да адам ёлтюрюб кеси башлагъанды. Къызыл командирни Алийни мен къараб тургъанлай уруб къойгъан эди.
- Билебиз. Алай а, сен совет властны, партияны джумушун тындыраллыкъмыса, огъесе башха адаммы излерге керекди бизге?
- Совет власт мени властымды, коммунист партия мени партиямды. Ала ючюн ёлюрге да хазырма,- деб, ант этгенча, айтды Зауур.
- Алай эсе, иги джолгъа. Ол джумушну не къадар дженгил тындырсанг, о къадар иги. Андан сора, сеннге алайда турургъа да къоркъуулу болур, сеннге башында бир къуллукъ табарбыз. Алай а, бу ишни кишиге билдирмей, ташатын бардырыргъа керексе.

40

Област ВЧК-ны тамадасы, коммунист партияны област бёлюмюню тамадасы, област Советни башчысы биргелей оноу этиб, Зауурну джангыдан чакъырдыла.
- Къарачайны совет властха къаршчы къобханы Карамухинни оюмсузлугъундан чыкъгъанды. Кеси да бир тукъум бир чурум болмагъанлай, эки тегейлини, къызыл джюзбашы Алийни ёлтюргенди. Энди ыйыкъны аягъында анга сюд этилликди. Карамухинни аскерин къыргъанла – бары да – сюдге чакъырыладыла. Алагъа да соруула берилликдиле. Келтираллыкъмыса аланы Пашинскеге?
- Келликле да болурла, келмезликле да болурла. Башчылыкъ этгенле бек сакъдыла – ала ийнанмазла Карамухиннге сюд этиллигине. Аланы келтираллыкъ тюлме. Ишекли боллукъдула. Элде бардырсагъыз эди сюдню...
- Элде огъуна бардырырбыз. Бир сёз бар шойду «Тау Магометге келмесе, Магомет барады таугъа» деб. Джангыз, бир джюз элли адам сыйынырча мекям къайдан табайыкъ сизни элде.
- Элни къыйырында Байчораны ат орунларын джарашдыргъанбыз да, элге Джарыкълыкъ Юй этиб турабыз. Эл джыйылыуланы да аны ичинде бардырыучанбыз. Эки джюз адам олтурурча орунла бардыла. Сюелгенле бла бир бешджюз адам огъуна сыйыныб къалыргъа боллукъду.
- Аламат. Ичине къуру Карамухинни аскерин къыргъанланы, шагъатланы эмда айтыры болгъанланы джиберирге керекди. Сен элчилеге ангылатырса: саууту-сабасы болгъан кёрсек – тутарыкъбыз. «Разоружиться этгенбиз. Элчиледе сауут-саба къалмагъанды» дегенлери эсибиздеди. Биз бир джюз атлы бла барлыкъбыз. Алайда, ол сен джарашдыргъан къагъытдагъыланы барын тутарыкъбыз. Аланы олтуртуб, алыб кетерге бир онбеш-джыйырма арбаны хазыр этиб тур. Сюд баргъан кёзюуде, ким болса да Карамухинни герохдан атаргъа керекди. Табаллыкъмыса аллай адам?
- Да Карамухин ёлтюрген Алийни къарнашлары Тауас бла Алий аны ол кюн къутулуб кетгенине къара кийиб турадыла.
- Бек аламат. Ала  бла къалай сёлеширге кереклисин кесинг билесе. Ала Карамухинни герохдан атханлай, алайдагъыланы барын да тутуб, арбалагъа атыб, алыб кетерикбиз. Алай а, бизни бу планыбыздан бир джан билмезге керекди.
- Джангыз, ала Карамухинни ёлтюрюб къояргъа боллукъдула.
- Бек аламат. Бизге кереклиси да олду. Карамухин тутулуб турады – бир башха мурдарлыгъы ючюн. Алай алайсыз да, аны иши битгенди. Биз аны хазырларыкъбыз. Ол биз айтханча сёлеширикди – ёлюмден, тутмакъдан къутулур ючюн. Къутуллукъ а тюлдю. Ёле эсе, совет властха джарай ёлсюн.
- Дагъыда бир айтырым: мен кесим уруб къоярмы эдим аны? Ол заманда халкъда атым да иги бла айтыллыкъды, областха тамада этсегиз да, халкъгъа сёзюм ётерикди.
- Огъай. Къарнашла ёлтюрсюнле аны. Ала ол затны этмеселе, сора урурса. Бизге алайда къалабалыкъ керекди. Карамухинни джюзюн къыргъанланы барын тутуб кетерча.

41

Эл Советде Зауур Тауасха джангылыкъны айтханында, ол не айтыргъа да билмей, иги кесекни джукъ айтмай турду.
- Мен ангыламагъан: тынглаб туруб, энди бусагъатда Карамухиннге сюд этерге совет властны эсине нек тющдю? Экинчи англамагъаным: терс-тюз эте эсе да, совет власт ючюн отха-суугъа кириб айланнган адамын, власт аллыбызгъа алыб келиб, нек сюд этерге излейди?
- Тауас, «ташны ата билмеген башына урур» деб, Карамухинни этген джангылычлары бютеу къарачай халкъны совет властха къаршчы тургъузгъанды. Совет власт а, халкъны кесине бурургъа излейди. Ол биринчиси. Экинчиси да, совет власт ючюн джанын аямай айланнган Алийни ёлтюрген да Карамухинди. Ючюнчюсю: сюд не бла бошаллыгъы белгили тюлдю. Не ючюн десенг, Карамухин эки тегейли бла сени къарнашынгы ёлтюрген эсе, гюнахы болмагъан джюз къызыл аскерчини ёлтюргенсиз сиз. Аны айтыб, Карамухинни башына бош этиб къоярыкъ эселе да, билмейбиз. Тёртюнчюсю да: областны тамадаларына айтханлай тургъанма – къызыл джюзбашыны ёлтюрген мурдаргъа сюд этилмесе, халкъ совет властны тюз власт болгъанына ийнанныкъ тюлдю деб. Кёзюмден кетмейди, Карамухин герохун чыгъарыб Алийни уруб къойгъаны. Алай да мен да герохуму чыгъаргъан эдим, Нанак арагъа кириб тыйгъан эди. Алай болса да, ол мени бетимде тамгъады, ким биледи, аскер тёре бюгюн Карамухиннге ёлюмге сюд этмесе, мен кесим къагъыб къояргъа да болурма аны.
- Огъай, ол затны эсинге да келтирме. Бир кере сенден, менден да къутулгъанды ол. Бу джол къутулмаз.    


42

- Тейри, мен чёб чакълы бир ийнанмайма бу властха. Карамухинни алыб келиб бизни аллыбызда сюд этерик эселе, аны да бир питналыкъгъа этедиле,- деди Ожай хаджи. – Ол джыйылыугъа бармай къалгъандан игиси болмаз. Мурдарны бетине къараб олтургъан да – къыйынлыкъды.
- Уруб къоярмы эдик, таблыкъ тюшгени бла. Алай этмесек, кесибизден да чыгъар кёлюбюз, эл ичинде да сыйыбыз къалмаз,- деди Тауас.
- Огъай,- ауазын кёлтюртюб айтды Ожай хаджи,- ала излеген да ол болур. Сени да, Османны да тутарла, таб къалгъанланы да чёблеб кетерле. Оллахий, кяпырла игиликге этмейдиле ол сюдню. Ол джыйылыугъа бармай къалгъаныгъыздан игиси джокъду.
- Да бармай къалай къалайыкъ, бизге да соруула сорлукъдула. Алагъа джууаб этерге керекди.
Тынгылаб тургъан уллу къарнашлары да къошулду ушакъгъа:
- Оллахий, мен да Хаджича оюм этеме. Джыйылыугъа баргъан къой, ол кюн элден джанлаб кетгенигиз иги огъуна болур.
- «Ол кюн» дерча заман къалмагъанды. Тамбла башланныкъды сюд. Эшда, эки кюнню барлыкъ болур. Осман джанласын. Мен а, бармай къалаллыкъ тюлме,- деб тохтады Тауас.
- Алай эсе,- деди Хаджи,- Осман Мырзабекге атлансын. Ким биледи, быланы не этериклерин. Сюд этген сылтау бла, юсюбюзню аскер басыб, джангыдан адамланы тутуб башламагъа эдиле. Не эсе да, кёлюм тынгысызды. Огъары элни тюб этди, сауут-сабабызны сыйырды, малларыбызны сыйырды, энди уа не этерге излейди экен бу власт?
   
43

Адамланы къайгъыларына айыб этгенча, «не джетмейди, насыбсызла, сизге» дегенча, джаз джашнайды: терекле чакъгъандыла, кырдык джетгенди. Алай а, бюгюн джазгъа эс бёлген джокъду: халкъ, тёгерекде кырдыкны да теблеб, къара халек этиб, Джарыкълыкъ Юйге басыннганды. Игид да басынады, ёмюрде болмагъан иш бола тебрегенди: Карамухинни аскерин къыргъанлагъа тюл, Карамухинни кесине сюд этедиле.
Тауас талай джаш бла алгъаракъ барыб, Джарыкълыкъ Юйге бурулгъан Байчораны ат орунларыны къатында тохтады. Къызыл аскерчилени санады, 150 атлы этди. Бары сауутлу-сабалы. Пулеметлары джарашыб тургъан эки тачанканы да эследи. «Да была къазауат этерге келмеген эселе, быллай бир нек джыйылгъандыла бери» деб келди кёлюне. Кёлюне келген бла къалмай, Зауургъа соргъан огъуна этди.
- Да къоркъа болурла, Карамухинни аскерин къыргъанча, бир иш болуб къалмасын деб. Кеслери да, Карамухин эки адамын ёлтюрген тегей элни юсю бла ётюб келгендиле.
- Тейри, не эсе да, мен бу халны джаратмайма. Алай болса да, боллукъну кёрюрбюз.
- Тауас, сен нёгерлеринг бла ал сафха олтуругъуз. Сизге соруула берирча. Къалгъанла бош орунлагъа. Аскерчи джашла да кирликдиле ичкери. Къонакъланыча, аланы сизни ызыгъыздан джиберейик. Аладан сора, сени джюзюнг. Аралаш олтурсунла, джаулача экиге бёлюнмей.   Аладан сора, элчиле бары. 
Эки къызыл аскерчи эшиклени сакълаб, Зауур «ийигиз» дегенлени иедиле ичкери. Эм алгъа Тауас бла нёгерлери кириб, ал сафлагъа олтурдула. Аладан сора къызыл джюз чачылыб олтурду. Къарачай джюз да, бош орунлагъа ала бла аралаш олтурдула.
Сюд башланды. Арт эшик бла киргизтиб, Карамухинни олтуртдула. Бугъоулары джокъ – адамланы бирича. Эшта, боллукъдан аны хапары болмаз эди. Кърал терслеучю сёзюн башлады:
- Тутмакъ Карамухин, Сен Орта Элде къарачайлылада къонакъда тургъан эки гюнахсыз тегейлини ёлтюргенсе. Ол мурдарлыкъны бойнунга аламыса?
- Ала гюнахсыз тегейлиле тюл эдиле. Уру-гуду бла кюрешген адамла эдиле ала. Ол къыйын кёзюуде аллайланы ура бармасакъ – бандитизмни хорлаяллыкъ тюл эдик.
- Аланы бандитле болгъанын ким айтхан эди сеннге?
- Тахсачы къауумну башчысы Пестерев.  Алай а, бандитлени къолундан ёлгенди ол да.
- Алдагъан этеди,- деб, залдан таууш чыкъды. – Тегейлиле тюз адамла эдиле, меннге къонакъгъа келиб тура эдиле.
- Къычырмагъыз, сизге да берилликди сёз,- деди кърал терслеучю.
- Карамухин, къызылджюзбашы Алийни уа не терслиги болуб герохдан атхан эдигиз?
- Мен аскериме къошуб, алыб баргъан таулу джюзню бошлагъыз,- деб тохтагъан эди. Аны ёлтюрмесем, ол ишибизге чырмау боллукъ эди.
- Аны ёлтюргенинг болмадымы ишигизге бютюн да чырмау?
- Аны ёлтюрмесем да иш алай боллукъ болур эди – бандитле бизни ташада сакълаб тургъандыла.
- Джетген джерингде махкемесиз адамланы уруб барыргъа сизге ким эркинлик берген эди?
- 9-чу Къызыл Аскерни аскер-инкъыйлаб комитети эмда Баталпашинск бёлюмню ВЧК-сы совет властны джауларын сюдсюз-тёресиз къурутургъа меннге эркинлик берген эдиле.
- Бармыды ол къагъыт джанынгда.
- Огъай, ол аууздан этилген келишим эди.
- Биз сен айтхан къуллукъла бла байламлы болгъанбыз – аллай эркинлик бермегенбиз дейдиле ала.
- Ол къуллукъладан адам нек джокъду былайда? Келтиригиз аланы – бетден бетге сёлешейик.
- Сора сени терслигинг джокъду адамланы ёлтюргенингде да, джюзюнгю къырдыргъанынгда да? Тюз ангылайбызмы сени?
- Тюз ангылайсыз. Мен совет власт, коммунист партия, ВЧК, Къызыл Аскер меннге буюргъан борчланы тындырыб айланнганма. Мени терслигим джокъду.
- Совет властны бетинден кёрюннген сени оюмсуз сёзлеринг, ишлеринг бир халкъны совет властха къаршчы къобаргъанды. Алай бла сен бек улллу заран салгъанса совет властны ишине. Сени къыйынлыгъынг бла чыкъгъан къазауатда таулу халкъдан да, Къызыл аскерден да кёб адам ачыгъанды. Аны себебли, махкеме сени ёлюмге буюрурурун излейме.

Сёз кърал ёкюлге берилди.
- Мен джакъларыкъ адам – Карамухин – къаны-джаны бла партиягъа, совет властха къуллукъ этген адамды. Граждан къазауатны кёзюуюнде Карамухинча таукел адамла болмасала, биз хорлаяллыкъ тюл эдик. Бюгюн анга сюд этилгени тюз иш тюлдю. Сюд аны джюзюн къыргъанлагъа этилирге керекди.
- Джолдаш ёкюл, сёзню тюз бардырыгъыз. Карамухиннге терслеучю айтхан затлагъа дауугъуз бар эсе, аны юсюнден сёлешигиз.
- Болсун, багъалы махкеме тамадасы. Карамухин ол кёзюуге кёре тюз оноу этгенди – совет властха къаршчы тургъан къазакъ стансени кюйдюрюрге керек эди, ол ишни этер ючюн аскер кюч джетмей эди. Орта Элге да аскер джыя келгенди Карамухин. Анга аскер берирге унамагъандыла, джыйгъан кесегин да къойдурургъа излегендиле. Аны ючюн ёлтюрюлгенди Алий. Ол эки къонакъ тегейлиле дегенлери да, совет джорукъдан къачыб айланнган аманлыкъчыла болгъандыла. Тахса джыйыучула Карамухиннге алай билдиргендиле. Аны себебли, аланы уруб къойгъанында да Карамухинни терслиги джокъду. Карамухин керти большевикди, бюгюн биз анга ёлюмге сюд этсек, къалгъан къызыл аскерчиле, чекистле не айтырла? Ол затха да сагъыш этерге керекди. Мен Карамухинни терслигин кёрмейме. Мен айтырыкъ олду.

Тауасха берилди сёз.
- Кёб къуджур иш болгъанды. Алай а, халкъны терслиги джокъду. Совет власт халкъ ючюн джаратылгъан эсе, халкъны власты эсе – халкъ аны ангыларгъа, билирге, сюерге керекди. Халкъгъа мал сюрюугеча къараргъа джарамайды. Артыкъсыз да ёзден халкъгъа – эркинлигин, баш бошлугъун, сыйын-намысын джашауундан да багъалы кёрген халкъгъа. Совет властны аты бла келе келиб, совет властха халкъны къаршчы этгенле, бютеу къыйынлыкълада терс аладыла.
Огъары элни сыйлы къартларын – хаджилерин, афендилерин, шыйыхларын – барын тутуб кетиб, сюдсюз-махкемесиз тюрмеде ёлтюрюб къоймадыгъызмы? Аны ючюн кимни тартдыгъыз джууабха? Аны бла тохтамай, келиб, бийче тиширыуланы тутуб, арбалагъа атыб, къайры алыб бара эдигиз? Ахыры не бла бошалды аны? Бютеу халкъгъа совет властны эрши кёргюзтдюгюз. Огъары Элни да дуниядан тюб этдигиз. Ол сиз кесген къартланы джашлары да, аталары ючюн сизге дерт джетдирликлерин билемисиз?
- Тауас, былайда сюд совет властха тюл, Карамухиннге этиледи. Аны юсюнден айтырынг бармыды, огъесе...
  - Барды, махкеме тамада. – Карамухинчаладыла совет властны ишин бузуб айланнганла. Карамухин бизни халкъны тилин-адетин билгени джокъ, орус мыжыкъланы аналарын айтыб, къыджыраб сёлешгенча, бизни адамла бла да алай сёлеширге умут этгенди. Эки къонакъ тегейлини да уруб къойгъанды. Тегей элни, къазакъ стансени кюйдюрюрге бизден адам джыяргъа излегенди. Ол зат джангылыч иш боллугъун анга англатыргъа баргъан Алийни, мени къарнашымы, уруб къойгъанды. Зауур да, Нанак да шагъатлыкъ этерге боллукъдула. Бизден джыйгъан джюз джашны да ала барыб уруб къояр деген къоркъуу, халкъгъа джайылгъан эди. Анга ийнаныргъа да боллукъ эди – гюнахсыз эки тегейлини ёлтюрсе, къызыл джюзбашы болуб айланнган Алийни ёлтюрсе, тутмакъланыча, алыб баргъан таулуланы да къырыб къояргъа артха турмаз эди. Ахыры, Карамухин терсакъыллыгъы бла кесини джюзюн да къырдырды, бизни халкъгъа да къыйынлыкъ салды. Мен ангылагъандан, аны джашаргъа эркинлиги джокъду.
- Сени уа, сизни уа, бармыды джашаргъа эркинлигигиз? Мени аскерими къырыб, дагъыда мени терслергеми излейсиз? Махкемечи джолдашла, мен разыма не оноу этсегиз да. Алай а, къалай болады: мен талай адамны ёлтюрген эсем, была уа джюзле бла адамланы къыргъандыла, мени къызыл джюзюмю да ол санда. Была бары да тутулмай, ёлтюрюлмей – совет власт былайда ёмюрде да орналлыкъ тюлдю.
- Тохта, Карамухин, сен сёзюнгю айтханса. Тауас, сёзюнгю бошадынгмы?
- Хоу, халкъ бла ариу сёлешинсе, совет властны оноуларын рахат ангылатсала, Огъары Элни къурутмасагъыз, Карамухинлеча джинлилени келмеселе – бюгюн хал башха тюрлю боллукъ эди. Алай болса да, энтда кеч болмагъанды – совет власт бизни власт болгъанын ангыларча ишле этиллик болурла.
- Бу анасын алгъан хайуанны нек сёлешдире турасыз, бусагъат мен сени къарнашынгы ызындан иейим деб,- герохун тартыб чыгъарды Черемухин. Алай а, андан алгъа Зауур атды да, Черемухин тёнгереди. Алай а, тёнгереб бара, герохну сампалындан басаргъа къарыуу джетди – окъ махкеме тамаданы бутуна тийди. Залдан да къайсыла эселе да атдыла. Къалабалыкъ башланды. Талай заманны ичинде къычырыкъдан-хахайдан сора джукъ эшитилмей турду.
Къызыл аскерчилеча кийиннген чекистле тёгерекге туруб, таулу джашлагъа герохланы буруб тохтадыла. Тамадалары бютеу бары эшитирча къычырыб айтды:
- Былайдагъыла барыгъыз да тутуласыз. Барыгъызны да Пашинскеге элтиб, соруу этиб, терслиги болмагъанланы терк бошларыкъбыз. Тауас, джыйынынга ангылат, къаршчы тургъанланы урлукъбуз.
Тауас,  Осман Мырзабекге кетеригин да эсге тюшюрюб, айтды:
- Мен айтханны этигиз. Бугъоулай берсинле. Аллах бизни блады.
Тауасны ауазында бир бегимеклик, таукеллик болгъаны къалгъанлагъа эс табдырды. Ол айтханча бирем-бирем бугъоу салдырыб, юйден чыкъдыла. Алайда хазыр арбалагъа джюклеб, бир-бирине байлаб, таулу джашланы тутмакъ этдиле.
Орта Эл бушуугъа батды – залдан он ёлюкню чыгъардыла. Къызылланы джанындан да бар эдиле ёлгенле: герох окъладан ёлген экеулен, бешеулен да бычакъ джарадан. Карамухин бла эки махкемечи да аланы тышында. Аланы да арбалагъа джюклеб, Къызыл Аскер энгишге айланды. Аланы алларын кесерге умут этгенлени да, Ожай хаджи тыйды: «аярыкъ тюлдюле, ачытмагъыз кесигизни. Аллахдан бир себеб чыгъар тохтагъыз».

44

Махкемени тамадасы бутундан джаралы болгъаны себебли, Зауур аны Эл Советни юйюнде джарашдырды. Аскер дохтур къараб байлады, дарманла да къойду: хаталы тюлдю, окъ учхара тийиб ётгенди. Бир-эки кюнню джатсын, байлауланы ауушдурурсуз; бу дарман суу бла джууарсыз джарасын.
Бары да кетгенден сора, Зауур сорду:
- Сиз Карамухинни героху бла нек къойгъансыз? Олсагъат къалса, Тауасдан бошай эди.
- Тауасдан бошаргъа керек эди, сиз чырмау болдугъуз ансы. Алай болса да, энди аланы бири да артха къайытмаз. Сени уа халкъынг бек багъалатырыкъды энди – бары да кёргендиле Тауасны къутхаргъан сен болгъанынгы. Биз да кёргенбиз, сен совет властны бек ышаннгылы адамы болгъанынгы. Сени областха тамадагъа айыртырыкъма. Ары бир джыйыла эсем.
- Бир джукъгъа сагъыш этмегиз. Областха тамадагъа менден тыйыншлыракъла да табылырла, Умар зат дегенча.
- Огъай, Умар башха ишле бла кюрешсин. Аны эки къарнашы да – Тауас бла Османнга айтама – совет властны джаулары бола тургъанлай, энди ол уллу къуллукъгъа салынмаз. Сенден бек келишген джокъду.
- Хо да, кёре барырбыз. Тынчайыргъа кюрешигиз, джолдаш...
- Бесстрашный. Николай,- деб, кесин танытды чекист.
Алай а, ол да аны тюз аты болмагъанын ангылады Зауур.
- Ашхы, джолдаш Бесстрашный. Тынчайыгъыз. Мен халкъ бла бир кёрюшейим. Сизни, кесигиз айтхан эки чекист, мени джанымдан да эки милича сакълайдыла. Къайгъылы болмагъыз. Мен да келе-кете турлукъма.

45

Осман, джангыз Тауас бла анга белгили джаяу джолчукъ бла илине, Мырзабекни чегет къошуна келди. Мырзабек аны хапарына бек уллу эс бёлюб тынгылады да, къызыл аскерчиле къаллай бирдиле деб сорду.
- 150 чакълы бир атлы – сауутлу-сабалы. Пулеметлары бла эки тачанка.
- Сора, Тауас джюзюн да алыб, Байчораны Бауларына – Джарыкълыкъ Юй дерге юреналмай къалдым – къалай кирди барыб. ВЧК къургъан къабханды ол.
- Да атам да айтхан эди аны. Карамухинни кёрюрю келген болур эди. Не эсе да, алайды иш.
- Да алай эсе, заманны кеч этмей, джашланы къутхарыргъа керекди. Мен адамларымы экиге юлешиб, аланы алларын кесерча этейим. Биринчи къауумубуздан къутулсала да, экинчиде тутулурла.

46

- Была къызыл аскерчиле тюлдюле, барыб тохтагъан чекистледиле. Быланы джазыкъсыныу джокъду,- деди Мырзабек. - Асхат, ёлюкле ненча болдула?
- 135. 150 болмайдыла, киши къачыб къутулмагъанды, джетишмегенле джардан кетиб къалмагъан эселе.
- Бизникиледен а... къаллай бирибиз шейит болгъанды?
- Тутулуб келгенледен ёлгенлени да санаб – 30.
- Тауас не болду?
- Ёлюклени эл къабырлагъа ашырыргъа джарашдыра турады.
- Чекист мыллыкланы чынгылдан быргъадыгъызмы?
- Хоу, сауут-сабаларын алгъанбыз. Кеслерин Тюбсюз Чунгургъа атханбыз.
- Къараууллагъа энтда бир эслет: биз шейитлерибизни асраб, элден кетерча болгъунчу, элден энгишге чыпчыкъ да джибермесинле.

47

Орта Эл энтда таугъа, чегетге къачарча болду.
- Оллахий,- деди Ожай хаджи,- бу власт бизни джашаргъа къоярыкъ тюлдю. Джуртубузну да сыртыбызгъа кёлтюрюб къайры кетиб къалайыкъ?
- Да билмейме, энди бизге не этериклерин. Кесибизни къойлача сойдурмайыкъ да, чегетге джанлайыкъ: болмай эсе, Хож урушдача, къазауат эте къырылырбыз.
- Къайдам, Умар Ростовдады, анга хапар ийгенбиз. Ол бир затла этмесе, халкъ ачыргъа башлагъанды. Бюгюн-бюгече дегенча, ол келирге керекди. Алай а, Тёбен Тёппеде къарауулла аскер келиб кёргенлей, элден джанларгъа керекди. Ансы къызгъанлары бла келиб, болгъанны кёсеу этиб кетерикдиле.
- Да, Аллах джазыкъсын. Ийман бла джашадыкъ, иман бла кетерге да Аллах буюрсун.
Къабырладан къайыта, къартла чачылыб да кеталмай, Ожайланы арбазгъа джыйылыб оноулашадыла.

48

- Зауур, сен мени ёлюмден къалдыргъанса да, сеннге разылыгъымы да бир билдирейим, энди мындан ары не этеригибизге да бир оноу этейик,- деди Тауас.
- Махкемени тамадасы джаралы болуб, эл советни мекямындады. Аны бла биргелей оноу этерми эдик? Аны джаралы этген Карамухин эди. Энди ол начасдан къутулгъанбыз. Алай а, 135 къызыл аскерчи ёлген эсе, ол затны бизге кечерлеми-кечмезлеми?
- Да бизден да 40 адам ёлгенди.
- Къоркъма, ала ёрге башха тюрлю джазарла: джюз бла джарым къызыл аскерчи 400 бандитни да ёлтюргендиле, кеслери да ёлгендиле деб.
- Ала сюйгенлерича джазсынла, сен тюзюн джаз ансы. Аллындан башлаб да бу бир провокация болгъанды. Карамухиннге мында сюд этген кибик этиб, бизни барыбызны да тутар, къырыр акъыллары болур эди. Ансы, Карамухиннге джерленнген герох къайдан чыкъды?   
Алай, ала умут этгенча болмады иш. Энди, Зауур, элге оноу этерге керекди. Бу чекистлени  къыргъан биз тюлбюз. Таулада айлана тургъан адамладыла. Ала бир Гюрджюге ётедиле, бир бери къайытадыла. Ёзге аладан бизге заран огъай, хайыр барды. Ала болмасала, бизни да ала барыб, Огъары элни къартларын къыргъанча къырлыкъ эдиле. Башына джаз, ангылат – бизни джашаргъа къойсала, эл болгъанча боллукъбуз, джашарыкъбыз. Къоймасала, иги кесек джаш чегетге кетерикбиз. Келе да бизни джюрексиз эте тургъанларын къойсунла. «Совет власт» кечеди деб, былаймыды кечгени?

49

Умар бу хапарны эшитир-эшитмез, Джуртха ашыкъды. Келгени бла Ожай хаджи бла, Тауас бла да бираз ушакъ этиб, Эл советге – Зауургъа тебреди. Юй аллында тюртюлдю да анга, саламлашыб, нек келгенин айтды. Джаралы Николайны тынгысыз этмез ючюн, башха одагъа кирдиле.
- Зауур,- деди Умар, - экибиз да эм башына дери джетиб, халкъны къыйынлыкъдан къутхарыргъа керекбиз. Сен джарашдырыб, хар нени болгъаныча джазсанг, аны да алыб, Москвагъа барыб, къралны башчыларына, ВЧК-ны тамадасына тюбер эдим. ВЧК-ны джанындан бу провокацияла тохтамасала, халкъны къурутургъа башлагъандыла.
- Да таулада абрек джыйыннга не оноу? Бу джол да джюз бла джарым къызыл аскерчини къыргъан ала болгъандыла.
- Ала къырмай къойсала, джюз таулуну тюрмеге уруб, анда думп этериклерин да билебиз. Ала кимледиле? Совет власт тюб этген Огъары элни адамларыдыла. Аланы да боллукъ болур ариулукъ бла элге джыяргъа. Совет власт алагъа тиймезге сёз берсе, аланы элге къайтарыргъа мен сёз береме. Алай а, совет власт сёзюне керти болмай, рахат джашаугъа къайытыб тургъан Тауас бла джюзюн тутханча, аланы да тутаргъа кюрешсе – бютеу къыйыныбыз суугъа кетерикди. Карамухинни алыб келиб, сюд этерикбиз деб, таулу джюзню ары джыйыб, Карамухиннге сауут-саба бериб – неге ушагъан затды ол? Сен болмасанг, Тауасдан, къалгъанладан да бошарыкъ болур эдиле. Алай а, сен да тыялмагъанса аланы тутмакъ этген сагъатда.
- Аны оноуу меннге джетмей эди. Къарышабыз десек, пулеметлары бар, шкоклары, герохлары бар – къырыб къоярыкъ эдиле. Тауас аны ангылаб, «бойсунугъуз» деген эди.
- Тауасха джюзюн алыб юйге кирирге керек тюл эди. Талай адам бла кеси келсе болду – халкъны къырылгъанында аны да барды гюнахы. Энди къалай алай болду эсе да, тамблагъа сагъыш этерге керекбиз. Айтханымча, хар нени кёзюнг бла кёрген адамча, джарашдырыб бир къагъыт джаз. Бу джергили ВЧК-ны провокацияларын тохтатмасакъ, халкъдан бошарыкъдыла. Таулада-чегетледе джигитлеге да амнистия берилсе, ала да элге къайытырла. Рахатлыкъ эки джанына да керекди.
- Умар, ВЧК-ны не айтырын сен да, мен да билебиз. Ультиматум салыр: «Бир айны ичинде сауутун-сабасын да бериб, элге джарашхан абреклеге совет власт терс ишлерин кечеди». Алай этиб, сауутсуз-сабасыз этиб бошасала, бир талай замандан, тутуб, къурутуб башлайдыла. Тауас бла джюзюне этгенлери да алай тюлмюдю?
- Башындан алай болмазча этдирирге кюреширбиз. Башха не мадар? Совет властны аты бла къара ишле этген тамадала да бардыла. Совет властны керти джаулары аладыла. Тюзелир хар не да, заманы бла. Бу джол да халкъыбызны сакъларгъа бир кюрешейик.

50

Умар биягъынлай шохларына Кировгъа, Орджоникидзеге айтыб, Москвада ВЧК-ны тамадасына да тюбеб, аланы юслери бла Къарачайгъа къыйынлыкъ джетмезча мадарла къурады. Аны бла къалмай, къайытыб келиб, Мырзабек бла тюбеб, ол да джыйыны бла Огъары Элге джерлешиб, юй оджакъладан тютюн чыгъара башладыла. Адамлагъа бираз рахатлыкъ келди.
Зауур да, Умар къурагъан Къарачай-Черкес областха тамада болду. Къарачай къой, бютеу Эресей да эс джыя башлады. Халкъгъа ач азаб джетдириб, бютеу малларын, мюрзеулерин джыйыб кетиучю Азыкъ Аскер, халкъ бла къазауатын тохтатды. Продразверстканы продналогга ауушдурдула. Ол налог не ауур эсе да, къралгъа не берликлерин, кеслерине не къоярыкъларын халкъ эсеб этерча болду. Ленинни джангы экономика политикасы ачдан къырыла тургъан Эресейни тоюмлу болурча этди. Патчахны кёзюуюндеча, энчи джашау башланды. Къараб къарагъынчы энчи мюкле къуралдыла. Халкъ джашаугъа ычхынды. Башында тюз оноу этилсе, кърал тирилир ючюн кёб заман керек тюлдю. Талай джылгъа халкъны джашауу адам ийнанмазча тюрленди.

51

Джерле бир-бирине къошулуб, адам башындан юлешиндиле. Алай а, джан къайгъыдан къутулгъан адамла, джер ючюн къазауат этмедиле – этер къарыулары да къалмагъан эди.
Мырзабек бла нёгерлери да Огъары элни джангыдан Элге ушата башладыла. Алай а, джер къытлыкъдан къутулуб къалалмады халкъ. Огъары элде джашагъанлагъа джер бек аз джетди. Анда юйдегиси болуб джашагъан хазна адам джокъ эди. Мырзабек бла джыйыны джалан джашла эдиле.
Мырзабек Огъары Эл Советге тамада болуб, джумуш бла бир Нарсанагъа, бир Пашинскеге джюрюгенлей турады. «Джашау былай болуб къалса уа, тышына кетгенлени да ызына чакъырыргъа боллукъ эди» деб, сагъыш да этеди бир-бирде. Дагъыда «эй, кимге ийнанаса, къысха заманны ичинде совет власт ненча кере алдады; тамбла къалай боллугъун билмезсе» дейди. Тамбла къалай боллугъун билмегенлери себебли, юйдеги къураргъа да ашыкъмайдыла. Орта Элде тойлагъа джюрюучю болсала да.

52

Къарачай-Черкес областны тамадасын – Зауурну – край башчыла чакъыргъандыла. Партияны край комитетини башчысыны кабинетини аллында табджанда олтурады ол. Къагъытчы къыз Света бир телефон бла сёлешеди, бир нелени эсе да джазады – айтыргъа бир такъыйкъаны бош турмайды. Зауурну да унутмай, «шай иче туругъуз» деб, шай бла да, сёзю бла да сыйлайды. «Сёзю-башы, кёзю-къашы да адам сейирсинирчады» деб, къыздан кёзюн алалмайды Зауур. Аны эслеген къыз да, кесин не къадар ариу кёргюзтюр джанынданды.
Света ВЧК-ны бир джууаблы къуллукъчусуну къызы болгъанын, партияны буйругъун тындыра тургъанын къайдан билсин Зауур. Олсагъатда миллет къуллукъчуланы, башчыланы барын орус, чууут тиширыулагъа джалгъаргъа кюреше эдиле – алай бла миллет башчыланы ичлерин билиб туруча. Экинчи джанындан да халкъ аллында сюелген адамла, интернационал юйюр къураудан да къалгъанлагъа юлгю болургъа керек эдиле. Халкъланы къатышдырыу, ассимиле этиу, орус маталлы этиу – джамагъатны тюбюнден – юйюрледен башлана эди. Ассимиле этиуню амаллары кёб эдиле, интернационал юйюрле къурау да ол мадарланы бири эди. Аллай юйюрде туугъан, ёсген сабийле орус болуб кетген болмаса, миллет адамлары болмай эдиле.
- Кирирге боллукъсуз, сизни сакълайдыла,- деди Света, кабинетни эшигин ача.
Къызгъа да сау бол деб, силкиниб орнундан кёлтюрюлдю Зауур.

53

Биринчи секретарь Иван Васильевич аллына атлаб, Зауурнну къолун тутуб джылы саламлашды. Тынчлыкъ-эсенлик соруб, ишге кёчдю.
- Областны экинчи тамадасын нек тарыкъдырасыз? Черкеслилеге юлюш джетмейди деб джазады.
- Тарыкъгъандан сора ишлери болмай къалды. Бир Москвагъа джаз, бир сизге джаз. Къарачай-Черкес областда черкеслилеге къарачайлыладан кёб эс бёлюнеди. Алай а, «таба баргъан чаба барыр» деб бир сёз барды бизде...
-  Керти сёз,- деб, кюлдю биринчи секретар.
- Къарачай халкъ черкес халкъдан беш къатха кёбдю. Биз адам башындан къараб юлешебиз нени да. Черкес тамада  уа халкъ башындан юлешинсин дейди. Алай демек, беш къарачайлыгъа да бир юлюш, бир черкеслиге да бир юлюш джетерин излейди.
- Да ол а – терс оюмду. Мени адамларым билдирген да алайды.
- Бирге джашау болмай эсе, айырылыргъа керек болур. Ансы черкес тамадала хайда тарыкъ да джаз, хайда комиссияла кел – ишлерге мадар болмай къалгъанды.
- Да эм аллында бирге болайыкъ деб нек айтханегиз да?
- Биз тюл, ала излей эдиле бизни бла болургъа. Къарачайны ышыгъында област да болдула, халкъ да болдула...
- Сизге къошулгъунчу ала джукъ тюлмю эдиле да?
- Кесигиз билесиз, Тау республиканы къурагъан алты халкъ эди: Къарачай, Малкъар, Чечен, Юнгюш, Къабарты, Тегей.  Кёресиз, Черкес сагъынылмайды. Не ючюн десегиз, черкес деб халкъ джокъду. Бизде черкес дегенлери – къачхынчы къабартылыладыла. Къабарты област барды. Къабартыны бизде кесеги ючюн экинчи Къабарты област ким къурарыкъ эди. Аны себебли, къабартылыла дагъыда бир областлы болур ючюн, кеслерине черкес деб джаздырыб, кюрешгендиле. Абазалыланы да иги кесегин къошхандыла кеслерине. Дагъыда, Умаргъа джалбарыб, «бизни саныбыз да, джерибиз да азды, бизни киши област этерик тюлдю. Бизни кесигизге къошугъуз да, бирикген Къарачай-Черкес област болайыкъ» дейдиле. Ма алай бла къачхынчы къабартылыла черкес деб джазылгъандыла, Къарачайгъа къошулуб, област да болгъандыла.
- Зауур джолдаш, сеннге бираз окъургъа керекди, марксизмни-ленинизмни теренирек билирге. Талай замандан, коммунист ангылы бир совет халкъ къураллыкъды – чек, тил, дин, миллет энчилик, айрылыкъ боллукъ тюлдю. Аллай къралны, джамагъатны, джашауну къурауду бизни иннетибиз. Биз сени Москвада мийик партия окъуугъа хазырлаб турабыз. Бусагъат»,- деб, Иван Васильевич, аллында тиекден басды да, къагъытчы къыз кирди.
- Света, сен джолдашха къагъытларын кёргюзт.
- Зауур, бусагъат меннге адамла келликдиле. Мындан арысын сеннге Света ангылатыр. Ол да барлыкъды Москвагъа окъургъа, джангыз ол окъурукъ бёлюм сеникиден башхады. Ангылашынмагъан зат болса, айтырса,- деб, Иван Васильевич Зауурну къолун тутуб, эшиклеге дери ашырды.
- Света, башха мекямда олтуругъуз да, Зауурну бютеу документле бла шагъырей эт, кесин да иги сыйла, джолгъа ач чыкъмасын.

54

Окъургъа юч айдан кетериги себебли, Зауур ишлерин тамамлаб кюрешеди. Бютеу къуллукълагъа кесини адамларын сала барады. Алгъаракъдан башлагъан эди ол ишни – алай а, ашыкъмай эди. Энди ашыгъыргъа керекди: ол кетиб, былайда аны сюймегенле къалсала – болгъанны башы тюбюне этерикдиле. Крайкомну биринчи секретары Иван Васильевич ол айтханнга огъай демейди. Айтханды: «сизни халкъны сенден иги биз билаллыкъ тюлбюз. Ишге алгъан сагъатда, эм алгъа - адамны къаллай юйден чыкъгъанына, совет властха, партиягъа берилмеклигине, андан сора – болумуна, окъуууна-билимине, халкъ бла ишлей, келише билгенине къара. Билеме, сизде Орусдача сыныфла джокъдула. Алай эсе, оноугъа адамланы халкъны не къадар джарлысындан, тёбенинден алыргъа керекди. Алгъын мюлкю, джери болмагъанладан. «Нени да бизге совет власт берди» деб турлукъладан. Алагъа ийнаныргъа, ышаныргъа боллукъду. Къалгъанланы – совет власт мюлксюз, джерсиз этгенлени – джюреклери бизге тюз боллукъ тюлдю. Аны эсден кетерме».

Кетермейди аны эсден Зауур. Джууукъларын тартыргъа да кюрешеди къуллукълагъа. Былайын алай джарашдырыб кетсе, юч джылдан къайытса да, анга къууаныб тюберикдиле.

Барды дагъыда бир иши Зауурну. Энчи иши. Ол да – Мариямгъа юйленир иннети. Москвагъа окъургъа аны да алыб кетер иннети. Алай а, анга тюбер мадары джокъду – областны тамадасы болгъаны себебли, кесин элде заманындача, джюрютюрге болмайды. Къайда болса да, не айтса да, кёрюнюб, эшитилиниб къалады.
Аны себебли, бир кюн Огъары элни секретарын – Махмудну – кесине чакъырыб, айтды:
- Алан, къалайса, не этелле къартла? Кесинги ишинг-башынг а къалайды? Да игиди, тынч эсегиз. Нек чакъыргъанымы билемисе?
- Да, Тейри, кърал ишни юсюнден айтырынг болса, Тауасны чакъырлыкъ болур эдигиз. Мариямгъа айтдырлыкъ затыгъыз болурму?

Зауур кюлдю. Сора джелкесин да къашыб:
- Алан, къой, бу «сиз» деб сёлешгенни. Областны тамадасына адамланы къатында «сиз» деб сёлешсегиз да, келише болур. Кесибизни арабызда уа, кесибизча «сен», «мен» деб, сёлеше турайыкъ.
Огъай, чакъыргъаным – сени бери ишге алсам, къалай болур? Сени арабча, орусча да окъууунг барды. Сен гимназияны тауусхан адамса.
- Да мен не ишлерме? Окъуу-билим джанындан бёлюмде бир джукъгъа джараргъа да болурма, башха затладан а хапарым джокъду.
- Да мен да, алайда ишлесенг деб сагъыш этгенме. Разы болсанг, бюгюн огъуна къагъытларынгы джарашдырыб къояйым.
- Огъай, бир сагъыш да этейим, юйде да бир оноулашайым.
- Къалай десенг – алай. Хы, энди ол сен сезген ишге да кёчейик. Сен Мариямны, не да этиб, джюрегин меннге бурургъа керексе. Кёб турмай, окъургъа Москвагъа барлыкъма да -  аны биргеме ала кетерге излейме.
- Оллахий, айта-айта, эрикдирген огъуна этгенме – мени эслесе, джашыныб тебрейди энди. Тауасдан башхагъа бармазлыгъын билдиргенди.
- Айт. Энтда бир кере айт. Болмаса, къачырыргъа керек боллукъду. Сен, къысха джууугъу, биргесине болурса.
- Тейри, кесини разылыгъы болмай, аллай иш этсек – кърал джорукъ да, къызны адамлары да, Тауас да джашау бермезле.
- Алан, Махмуд, мен чёб башымамы сеннге? Огъесе областны тамадасымамы? Кючюбюз бир къызны къачырыргъа джетерик болур. Ол ишни тындыра эсек, сеннге да алайда къалыб боллукъ тюлдю – бери кёчесе.
- Тейри бир сагъыш этейим бу ишни къалай баджарыргъа боллугъуна. Бир иги акъыл башыма келгенлей, сеннге билдирирме.
- Созмазгъа кюреш марджа.

55

Махмуд кетгенден сора, Зауур ВЧК-да ишлеген джууугъун чакъырды.
- Джумакъул, къалайды ишинг? Къыйынмыды?
- Да аллында бираз татый эди, энди юреннгенме. Кесим да, билесе, Москвада таша курслада алты айны окъуб къайытдым. Бизни ёзеннге джууаблы менме. Хар адамгъа папка джарашдыргъанбыз. Хар нелерин да ары тюшюре барабыз. Элледе бизге ишлериклени табалмай бираз джунчудукъ. Энди аллай проблема да джокъду. Агентлерибизни къыйынларын табдырабыз. Биз билмей, халкъ энди бир атлам да эталлыкъ тюлдю.
- Да ол игиди. Ол мен айтхан адамны юсюнден не айталлыкъса?
- Да кесинг къара. Аны юсюнден папкады бу.

Зауур, ашыкъмай, къагъыт чапракъланы аудуруб, барады. Къачан туугъаны, ата-ана, эгеч-къарнаш – аланы юслеринден къысха билдириуле. Тауасны толу биографиясы. Арт кёзюуде кесин къалай джюрютгени, адамла бла не сёлешгени. Информаторну юч кюнню мындан алгъа билдириую: «Тюз элчиле К. Абугалий, З. Аскербий, Т. Ахмат, Б. Къасым эмда Советни секретары Махмуд. Бу адамла бла ушакъ эте келиб, Тауас былай айтханды: «Совет власт бизге джараулу власт тюлдю. Бизни динсиз этиб кюрешеди. Дин кетсе уа – халкъдан джукъ къаллыкъ тюлдю. Намыс кетерикди. Тиширыуларыбызны да, кёресиз, баш иелерине къаршчы этиб кюрешеди. Бу власт халкъны бай-джарлы, бий-къул деб, къауумлагъа юлешиб, халкъыбызны бирлигин къурутуб барады. Аны бла къалмай, юйюрлеге да длжетеди властны ууу – тиширыула эрлери айтханнга сыйынмай тебрегендиле энди. Алай болса да, бу джангы экономика политикасы бизге джараулуду. Кёресиз, алгъынча, халкъ тирилиб, баш тутуб тебрегенди. Алгъыннгы байладан хазна киши къалмагъан эсе да, джангы байла чыгъыб тебрегендиле. Тёбен элге огъуна къарагъыз – эки джылны ичине ненча адам маллы, мюлклю болуб къалды. Былай барыб турса джашау – властха джукъ айтыу джокъду. Эшта, Ленин дегенлери акъылсыз адам болмаз эди. Ёлюб къалгъаны амал болду ансы. Сталин дегенлери, ким биледи, къаллай боллугъун».

Зауур папканы Джумакъулгъа къайтара, айтды:
- Сора Тауас совет властны джаратмайды. Аны ол сёзлери ючюн тутаргъа боллукъмуду?
- Бусагъатда, къайдам. Бизни ишибиз – информация джыйыуду. Анга кёре артда бир оноу этиллик болур. Башындан айтсала, аны тюрмеге джыйгъан иш тюлдю.
- Огъай, ишлесин, джашасын. Мардадан чыгъа тебресе, анга кёре оноу этербиз. Сау бол. Джангы хапарынг болса, билдире тур – артыкъсыз да бу адамны юсюнден.

56

Махмуд эл Советни мекямында олтуруб, къагъытларына битиб турады. Къагъытчыны иши алайды. Башха кабинетде Эл тамаданы – Тауасны – ауазы чыгъады. Махмудну эсинден Зауур бла сёлешгени кетмейди. Бир джанындан областда ишлесе, кесине, юйдегисине да иги боллугъун биледи. Алай а, Зауурну джумушун тындырмаса – ол аны ары ишге алмазлыгъын да биледи. Экинчи джанындан а – Тауасха харамлыкъ, итлик этери келмейди – биледи аны Мариямгъа къалай къарагъанын.
«Кеси да тюз адамды. Халкъ да бек джаратады аны. Сайларгъа керекди: не Зауурну, не Тауасны. Тейри, шайтан джангылтыргъа башлагъанды. Дженгил бу джюкню юсюмден атаргъа керекме».
Махмудну сагъышларын сезгенча, эшикден Тауас кирди.
- Алан ауузланыр затынг джокъмуду? Юйге бара айланыргъа эриннген этеме.
- Болмай а, Уучу шохум, кийик учадан юлюш келтириб кетди. Бир да ажымсыз, сен аны джыйлаб келдинг болур,- деб кюлдю Махмуд.
Экиси да ауузлана, ашыкъмай ушакъны бардырадыла. Алай а, Махмуд, айтыр затын айталмай, къыйналады. Аны халын эслеген Тауас, «эй, шохум, айтчы, не джарсыуунг барды?»- деб тохтады. Махмуд да, таукеллигин джыйын, силдеди:
-  Тейри, Зауур Мариямны  къачырыр акъыл алыб айланады.
- Не-е? Алай деген? Ангылатыб айтчы, шохум.
- Ол бир кюн Зауур мени областха чакъыргъан эди. «Мариямны къачырыргъа болуш эмда биргесине барырча бол» деб, къадалгъанды.
- Сен не дединг да?
- Да Мариям Тауасдан башхагъа барлыкъ тюлдю,- дедим.
- Ол а?
- Разы болса, болмаса да къачырлыкъбыз. Областны тамадасы болуб, аллай бирге къарыуубуз джетерик болур,- деб, тохтады. «Да бир сагъыш этейим»,- деб, кетгенме.
- Энди не айтырыкъса да анга?
- Анга не айтырымы билмейме, сеннге уа айтырым: къачыр къызны. Болджал сала турмай. Ансы Зауурну акъылында не болгъанын билмезсе. Эки-юч айдан ол Москвагъа юч джылгъа окъургъа кетерикди, Мариямны да биргесине ала кетерге излейди.
- Сора, областны тамадасы, къызны зор бла къачырыргъа излейди. Кесин джарым патчахха санаб тура болурму?
- Неге санагъанын билмейме, болушлусун айтдым. Мен айтхан Зауургъа джетмесин. Ансы бир чурум табар да, тюрмеге-хаписге урур.
- Къайгъы этме. Хар нени да таб этербиз.

57

Экинчи кюн Зауур кеси келиб къалды эл Советге. «Тауасны мында болмагъаны не иги болду» деб келди Махмудну кёлюне.
- Къалайса, Махмуд, джумушну тындыраламыса?
- Тейри, къызгъа тюбедим. Алай а, бирден эки болмайды. Эси, кёзю да Тауасда- ды. Меннге да ачыуланыб, «быллай джумуш бла къатыма да келме» деб тохтагъанды.
- Биз табарбыз аны къарыусуз джерин. Адам тутуула болдула – Мариямны атасына тийдирмедим. Мал джыйыуда да алагъа артыкъ къатылмадым. Мариямны хатерин этгенден. Алай болса да, сен къызгъа кёз-къулакъ болгъанлай тур. Тауасха кетиб къалмасын. Не аз да джукъ эшитгенлей, меннге билдир.
- Аны уа, игит да билдиреме. Бусагъатда аллай хапар джюрюмейди, Тауасны да аллай къайгъысы болгъанча кёрюнмейди.
- Къоркъма, Махмуд, биз айтханча боллукъду иш. Тоюмда да тебсериксе, биргеме да ишлериксе. Да сау-саламат къал, сау иш эт.

58

Талай кюнден Мариямны атасы Аскербийни тутулгъан хапары терк джайылды. Махмудну «шаркъ» деб, эсине Зауур тюшдю. Дагъыда талай кюнден, биягъы Зауур чакъырыб, областха барды Махмуд. Тынчлыкъ-эсенлик соргъандан сора, не джангылыкъ деб сорду Зауур.
- Джангылыкъ, Аскербийни тутуб кетгендиле. Пашинскеде тюрмеде хапары чыгъады.
- Эшитгенме. Коммунист партиягъа, совет властха къаршчы сёлешгенди дейдиле. Политика-сиясет джаны бла тутулгъаннга эм азында он джыл тутмакъ азаб бериучендиле. Анга болушама десем, меннге да къынгыр къараб башларыкъдыла. Ненча кере айтханма, тилигизге сакъ болугъуз деб.
- Да къайдам, мен аны аллай терс затла айтыб да эшитмегенме. Халкъ джыйылгъан джерге хазна да джюрюмеучен эди. Болушалсагъыз а иги боллукъ эди – Мариям да, ким биледи, сеннге бираз джумшар эди.
- Махмуд, былай этейик. Аскербийни тюрмеден-хаписден чыгъарыргъа мен бойнума алайым, Мариям да меннге эрге чыгъаргъа сёз берсин. Алайсыз, бир атлам да этерик тюлме.
- Мариям «хо» десе, ажымсыз, башына бош эталлыкъмысыз Аскербийни?
- Ол «хо» дегенден сора, башларыкъма ол ишни. Атасын тюрмеден чыгъаралмасам, ишибиз болмаз да къалыр. Тюбе да айт анга.
- Кёрейим. Бу джол да бюгюлмесе, сора аны «хо» этдирлик джукъ болмаз.
- Сеннге, меннге да Аллах кюч берсин.

59

- Тауас, сеннге арабызда къаллыкъ бир сёзюм барды.
- Айт, Махмуд, сёз тышына чыкъмазына ийнан.
- Тюнене Зауур мени чакъырыб, иги кесек сёлешгенди. Иш бла чакъырмагъан эди. Къысхасы, мен ангылагъан, Аскербийни тутханлары Зауурну ууу джетиб болгъан болур. «Мариямгъа билдир, меннге эрге чыгъа эсе, атасын башына бош этдирейим» деб, меннге аманат этгенди. Ол затны анга айтырдан алгъа, сеннге айтама.
- Тохта, анга джукъ айтма. Мен бизни Умаргъа адам джибергенме, Аскербийни башына бош этерге аны къарыуу джетер деб турама.
- Мен Зауурну айтханын Мариямгъа билдирмей мадарым джокъду. Аны джууабын да Зауургъа билдирирге керекме. Алайсыз, ол дертли адам, мени джашаргъа къоймаз. Сен Аскербийни къутхарыр джанындан кюреше тургъанынгы Мариям билемиди?
- Биледи. Алай а, сен мен айтханны Зауургъа билдирме. Дагъыда бир чырмау чыгъармасын.

60

Махмуд Аскербийни юйюне келиб, Кемисханны кёлюн басыб сёлешеди:
- Аллах айтса, бюгюн-тамбла дегенча, Аскербий башына бош болур. Бир тукъум бир терслиги болмагъанлай, сау элден аны тутуб кетгенлери джангылычды не да кимни эсе да ууу джетгенди. Къалай-алай болса да, ол къайытырыкъды.
Хоншу къатынны тауушу келиб, Кемисхан арбазгъа чыкъгъанында, Махмуд Зауурну айтханын Мариямгъа айтды. Ол аны айтыр айтмаз, Мариямны бети тюрленди:
- Хы, энди ангыладым, атамы ким тутдургъанын. Атамы тутдуртуб, «атангы башына бош болурун излей эсенг, меннге эрге чыкъ» деген неге ушагъан затды? Аллай адам бла джашагъандан эсе, ёлгеним игиди.
- Болсун, айтханынгы тюрлендирмей Зауургъа айтырма. Тауас бла бир джанына болуб къалсагъыз, Зауур да сууур эди. Ансы кёресе, анга сюймеклик неле этдириб айланнганын.
- Да атам чыгъа эсе...
- Чыгъар. Чыртда анга мени ишегим джокъду.

61

Зауур Махмудну сёзюне, бёле-бёле, тынгылады.
- Сора, Мариям «ёлгеним игиди Зауургъа баргъандан эсе» дейди. Да атасын къутхарыргъа да излемегени сейир тюлмюдю. Да кёрейик, Аскербийге онджыллыкъ тутмакъ азаб салсала не айтырын. Ол заманда кеслери джалыныб келмеселе кёрюрсе.
- Да къызыны айтханына да къарамай, болушсанг, иги болмазмы?
- Огъай. Махкемени ишине къатышыб, кесиме да ёчюкдюрмейим ВЧК-ны. Терслиги джокъ эсе – башына бош болур.
- Зауур, «къызын алыр ючюн, атасын тутдургъанса» деб, келеди кёлюне Мариямны. Сен Аскербийни джибертсенг – эл ичинде да сеннге уллу сый берликдиле.
- Аскербийни мен тутдуртмагъанма, аны азатлар ючюн да кюреширик тюлме. Алай а, анасы, къызы, бютеу адамлары тилекчи болсала, къарыуну кёрюрме.
- Не этгенигизни кесигизден иги киши да билмез. Мен джумушугъузну тындыралмадым, айыб этмегиз.
- Биягъы сен, «сиз» деб, башлагъанса. Сени гюнахынг джокъду. Алай а, Мариямны унутуб къоярыкъ тюлме. Къачырмай къоймам, зор бла болса да.
- Къыз къурубму къалгъанды дунияда андан сора. Сюймеген бал-джау да ашамайды. Къоярменг кюрешмей?
- Огъай, ол Тауасны менден онглу не джери барды? Ол эл тамада эсе, мен областны тамадасыма. Огъесе, тукъумгъа къараб, баса болурму «огъайны».
- Огъай. Мариям джахил тюлдю, тукъум-зат айыра турурча. «Джюрек сюйгенди ариу» дей шойдула халкъда. Алайды аны иши.
- Бу сёзню къояйыкъ энди. Ишге бери кёчюуге сен деб тураса?
- Элде ишлей турайым алкъын. Сен окъууунгдан келсенг, бир оноу этербиз.
- Кесинги разылыгъынг болсун.

62

Зауур ВЧК-да ишлеген элчисине тюбеб, ачыулу сёлешеди.
- Джумакъул, къалай бош этиб къойдугъуз башына Аскербийни?
- Не амалыбыз барды, ВЧК-ны эм тамадасы Москвадан шыбыла таууш этсе.
- Сора сизге эм тамадагъызны сёлешдиртген ким болгъанды?
- Ол затха джангыз Умарны къарыуу джетерик эди.
- Хы, энди ангылашынды. Тауас Умаргъа билдиргенди, ол да ВЧК-ны тамадасына хапарны кесича джетдиргенди.
Зауур ачыуланыб кабинетде ары-бери джюрюб башлады.
- Бу Умардан къачан къутуллукъбуз экен?
- Да андан къутулургъа керекмиди? Кърал башчылагъа сёзюн ётдюрген адамыбыз олду джангыз.
- Тохта, Москвада юч джылны окъурукъма да, мен да керекли адамла бла танышырма. Умарсыз да бардырырбыз ишлени.
Джумакъул, энди къызны «хо» этдирир мадар къалмады. Энди къачырыргъа керекди.
- Къоярменг, сен уллу къуллукъчуса. Аллай иш бла джолунгу кесиб къоярса деб къоркъама. Тауасны сюйген къызын сюйресенг, Умар тынгылаб къоярмы? Анга да сагъыш эт.
- Да этейим сагъыш. Бир иги акъыл келсе башынга, билдирирсе.
Джумакъул кетгенден сора да, иги кесекни кеси кеси бла мурулдагъанлай турду Зауур.

63

Аскербий башына бош болгъандан сора, кёб турмай, къызын Тауасха бериб, уллу той этди. Тойгъа бютеу эл джыйылгъан эди. Мырзабек Тауасдан да бек къууана болур эди бу къууанчха. 
Зауурну да чакъыртды тойгъа Тауас. Махмуд андан къайыта келиб, толу хапар айтды:
- Оллахий, Зауур бу хапарны эшитгенлей, бети, ауазы да тюрлениб, бек ачыуланды. Мадар табса, сизни юйюрню бир да аярыкъ тюлдю. Кеси да, «энди мени мында тыйгъан зат къалмады. Москвагъа, окъууума атланама» дей эди.
- Да джаханимге огъуна атлансын, джангыз бизге заранын тийдирмесин ансы,- деди Тауас.
Алда не сакълагъанын билсе эди ол...
Сау Эл билсе эди алда не сакълагъанын...
Алай, билселе да, къадарларындан къайры къутуллукъ эдиле?!

БИРИНЧИ КИТАБНЫ БИРИНЧИ КЕСЕГИНИ АХЫРЫ



ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ

КЪАЗАУАТ
(тёрт китабдан къуралгъан роман)

КЪАЗАУАТ

ЭКИНЧИ КЕСЕГИ
Къарачай колхоз джашаугъа къалай кёчгенини юсюнден

1

Зауур Москвада Къызыл Профессураны Институтунда окъугъанлы джыл болуб келеди. Бу институт уллу совет, партия къуллукълада ишлериклени хазырлагъаны себебли, бери да бек ышаннгылы адамланы аладыла – кеслерин совет власт ючюн ишлери бла, кюрешлери бла кёргюзтген. Зауур аллай ышаннгылы адамды, ёзге аны иши бла къалмай, ичин да билиб турур ючюн, Светаны да анга юй бийче болургъа буюргъандыла. Буюргъан да Светаны атасыды – ВЧК-ны таша сиясет бёлюмюню офицери-субайы Тарас. Окъургъа кетерини аллы бла, Света атасы бла къатыракъ огъуна сёлешгенди, алай а, аны бирден эки эталмагъанды.
- Папа (атам), джаратмайма мен Зауурну. Анга юй бийчеге бир башха къыз излерми эдигиз?
- Огъай. Революцияны этер ючюн, керек болса ёлюмге барыб да тургъанбыз. Революцияны къоруулар ючюн хар ким къолдан келгенни этмесек – къалай болур? Партия, совет власт, ВЧК сеннге салгъан борч – номенклатур къуллукъчуну юй бийчеси болуб, аны хар бир атламындан хапарлы болуб турургъа керексе. Ол сен чарларча чырайсыз джаш да тюлдю.
- Чырайлыды, алай а, кесини миллетинден къызгъа юйленирге излей эди.
- Билеме, ол къызны атын огъуна айтайым – Мариям. Ол анга юйленир ючюн, къызны атасын хаписге атдыргъан эди. Андан да хапарлыбыз. Ёзге биз аны башына бош этенбиз. Ол да, тутмакъдан чыгъар чыкъмаз, къызын Тауас деб, эл тамада болуб ишлеген бир джигитге бергенди. Энди Зауурну кюйген джюрегине сен балхам болургъа керексе. Анга къарауул болгъандан сора да, джумушунг къаты боллукъду: таулу къызланы, тиширыуланы джамагъат длжашаугъа къошаргъа керексе. Тиширыуланы кесибизге буралсакъ, ала да сабийлерин бизге джараулу юретирикдиле. Совет халиде, партия ангыда бир тёлюню ёсдюралсакъ – ишни тыннганнга сана: ол тёлю ызындан келлик тёлюлени кесича этерикди.
Сен мени къызымса, алай а, биз – коммунист партияны адамларыбыз: ол айтханча джашаргъа керекбиз. Сени ишинг – окъууда да, джашауда да Зауур бла болууду. Бар, иги къызча окъууунгу да бардыр, ВЧК-ны буйругъун да тындыр.

2

Атасыны оноуун да, ВЧК-ны буйругъун да (ала экиси да бирдиле бусагъатда) кюрешеди тындырыргъа Света – Светлана Тарасовна. Алай а, ол умут этгенча иш тынч бармайды. Алай болса да...
Мында къуру политика, философия, экономика дерсле бла кюрешиб турмайдыла. Тебсеуден да боладыла дерсле. Аланы бардыргъан Евгения Николаевна кюле-кюле айтыучанды: уллу совет, партия къуллукъчула да билирге керекдиле тебсей. Не джаны бла да, не болумда да джунчумазгъа юретирикбиз сизни. Тартынмагъыз.
Зауур бла тебсеген къуру да Светады. Тау элде, тау намысда ёсген джашха аллында къызны кесине къысыб тебсеген – бир намыссыз иш этгенча да кёрюне эди. Энди юреннгенди. Алай болгъанлыкъгъа, тебсеуден башха заманда Зауур кесин бир да бошламайды. Джарыкълыкъ ингирле да болуучандыла – окъуучула уллу залда тебсиле джанында олтуруб ушакъ этедиле; ички да, ашарыкъ да эркинди. Ичкиге да бираз тюзелгенди Зауур. Бюгюн да аллай бир ингир болуб ётдю.
Тартханы да бираз башына чабыб, Светаны белинден къучакълаб, атлайды кечеги орамда Зауур. Кюле-сёлеше барадыла.
- Энчи джашауунгу къалай къурар акъылынг барды?-деб сорады Света.
- Окъууну бошай эсем, артха къайытыб, кесибизни элден эм ариу къызны аллыкъма.
- Менден ариула бармыдыла сизни элде?
- Огъай, сенича ариу болмаз. Алай а, айтханма да, башха миллетден къыз алыб, атамы-анамы мыдах этмем. Ала къарачай тилден башха тилни билмейдиле. Аланы тиллерин ангылагъан, алагъа къарарыкъ – аллай келин керекди алагъа.
- Сен коммунист, къуллукъчу, бир областны башчысы бир къарангы таулуча къалай сёлешесе? Миллет айырыргъа къалай болады? Коммунизмни къурарыкъ адам алай сёлешемиди? Андан сора да бир къарангы таулу къыз бла къалай джашарыкъса? Сен къонакъгъа да барырса, къонакъла да келирле сеннге – кесингчала, не сенден да мийигирек джерде ишлегенле. Юй бийченг ушакъ эте билмез, политикадан, джашаудан хапарлы болмаз – джунчурса. Анга да сагъыш эт.
- Хы, къысхасы, сенсе эм бек келишген. Сен къатымда болсанг, мен джунчурукъ тюлме. Алай кёлюнгеми келеди? Шахардан чыгъыб элге барсакъ а – сен кесинги тута билирмисе? Атам-анам бла не тилде сёлеширсе?  Сен да джунчурса, мен да джунчурма.
- Сизни тилге, адетге юреннген къыйын болмаз да.
- Иш юреннгенде тюлдю, ала къанынг-джанынг болургъа керекдиле. Аланы керти кёлюнг бла алыргъа керексе. Ол затны эталлыгъынга бираз ишеклиме.
- Сынармы эдик? Огъесе, аланы барын да мени кесингден сууутур ючюнмю айтаса? Сеннге башха къызны джууукъ иерик тюлме,- деб, Света Зауургъа бегирек къысылды.
Зауур аны кёлтюрюб, тёгерек бурду, сора джерге салмагъанлай атлады. Света да аны бойнундан къучакълаб, къууанчлы ышарады. Ол халда Светаны одасына джетдиле. Ол кечени Зауур аны бла ашырды – артда кюйдю, сокъуранды, алай а, не этерге билмей къалды.

3

Къарачай элле джангыдан тирилгендиле. Совет власт джангы кирген заманда, бай-бий-афенди къоймай тутуб, къырыб, халкъны да малсыз-мюлксюз этиб, тозуратхан эди. Ленинни джангы политикасы кюч алгъанлы, халкъ тирилиб башлагъанды.
Алгъын джарлыракъ джашагъан Тёбен элде энди анча маллы-мюлклю болгъанла бардыла – эки-юч джылгъа алай да къалай тирилгенле дерсе.
Аллах адамланы бирча джаратмагъанды – кючлерин, фахмуларын, акъылларын, болумларын. Аны себебли, бирле терк алгъа чыгъадыла, бирле да – кеслери мюлк къураргъа онглары болмагъанла – биринчилеге джалчы боладыла. Алай бола келгенди. Энди совет власт ол затны унамайды. Джарлыланы бир джерге джыйыб, бирикген мюлкле къуратады. Алагъа болушады кърал. Ёзге джангы политика джалчы тутаргъа да эркинлик береди, джангыз джалчы толу хакъын табаргъа керекди. Алай болмаса, Совет власт джангы байлагъа – нэпманлагъа – джол берлик тюлдю.
Бусагъатда не Огъары элде (тамадасы Мырзабек), не Орта элде (тамадасы Тауас), не Тёбен элде (тамадасы Нанак) совет властха аман айтхан джокъду. Тыш къраллагъа кетмей, джууугъуракъ джуртлагъа джанлагъан бий юйюрледен бир къаууму Огъары элге къайытханды.
«Совет власт алтын терек, аны къаты тутуу керек» деб бош айтмагъанды джырчы. «Джашасын бизни партия, Ленинни иши джашасын! Багъалы совет Армия дуния тынчлыгъын сакъласын!». Кёллери керти алай болуб, джазгъандыла бу тизгинлени.
Адамла, бурунча, туталгъанлары чакълы мал тутаргъа, сабан этерге мадар табхандыла – къарачайлыгъа андан сора не керекди? Алай а, совет власт «окъуй-джаза билмеген адам къалмазгъа керекди. Къарангы халкъ коммунизмни къураяллыкъ тюлдю» деб, уллугъа-гитчеге да къара танытыб кюрешеди. Тиширыулагъа да бермейди тынчлыкъ – ала да эркишиледен башха, тиширыу школлагъа джюрюйдюле. Эркишиле ол затха алай разы да тюлдюле, алай болса да, тёзедиле. Властны несине да тёзе барыргъа боллукъду – джангыз джанынга къоркъуу салмасын, мюлкюнге къатылмасын, рахат джашаргъа, ишлерге, байыныргъа къойсун ансы.
Джашау тюрлене барады. Къарачай тилде газет чыгъыб башлагъанды. Араб харифле бла басмаланнганы себебли, аны кёбле окъуяладыла – Къуран окъуй билген газетни да окъуялады. Къуллукъда ишлегенлени уа – бирин да къоймай – окъургъа джибередиле. Аладан да айырыб – партиягъа, совет властха берилмеликлерин кёргюзтгенлени – Москвада Къызыл Профессураны Институтуна джибередиле.
Аллайланы бири Нанакды. Бюгюн Тёбен элде джыйылыу болады – бир джанындан Нанакны окъургъа Москвагъа ашырадыла, экинчи джанындан элге джангы тамада тюшеди. Тюшеди десек да, аны элчиле кеслери сайларыкъдыла джыйылыуда.
Областдан, крайдан да бардыла джууаблы къуллукъчула. ГПУ-ну (ВЧК-ны энди аты алайды) адамлары да бардыла.
Нанак джыйылыуну ачыб, Зауур окъуудан къайытхынчы, аны орнунда ишлеген Темуркъагъа берди сёзню.
- Джолдашла! Ал кёзюуде ангылашынмагъан ишле болгъан эселе да, энди джашау джарашханды. Совет власт сизни властыгъыз болгъанына ишегигиз болмаз энди.
«Джокъду, джокъду» деген ауазла чыкъдыла.
-  Сабаныгъыз эркин, малыгъыз кёб, джашауугъуз рахат. Не керекди андан сора? Андан сора уа, андан да бек керек – окъуу-билимди. Окъуй-джаза билмеген болмазгъа керекди. Къарангылыкъдан, джахилликден къутулмай, джарлылыкъдан да, байдан-бийден да къутулаллыкъ тюлсюз. Окъуу-билим керек джерде бюгюн эски, патчахны заманындан къалгъан устала ишлейдиле. Алагъа ийнаныу, ышаныу азды. Къара халкъдан чыкъгъанла боллукъдула коммунизмни къурарыкъ. Аны себебли, джаш къауум школлада, уллайгъанла курслада амалсыз окъургъа, билим алыргъа керекдиле. Джангы интеллигенция, Совет интеллигенция къуралмай, коммунизмни чархын алгъа бураллыкъ тюлбюз. Сабаннга, малгъа къадалгъанча, окъуугъа да алай къадалыгъыз, марджа. Окъуулары-билимлери болгъанланы кёбюсю – байланы, бийлени сабийлеридиле. Талай джылдан ала керекли болмазча боллукъбуз. Аны ючюндю  окъуугъа партия былай эс бургъаны. Окъуугъа эм алгъа сизни элден – Тёбен элден ашыра турлукъбуз адамланы. Орта элден да кесибиз сайлаб, айырыб, тинтиб, бек ышаннганларыбызны институтлагъа джиберликбиз. Огъары элден джангыз бир адам уллу окъуугъа ашырыллыкъ тюлдю, уллу къуллукъда ишге салынныкъ да тюлдю. 
Бюгюн тамадагъызны Москвада Къызыл Профессураны институтуна ашырабыз. Нанак анда сау беш джылны окъурукъду. Биринчи эки джылы – хазырлагъан джылла, андан сора юч джыл а – баш усталыкъ алды. Биз анга иги джолгъа дейик. Андан къайытса, ким биледи, ёргеледе ишлерге да болур.
Харс къагъыуланы тыя, Темуркъа, сёзню андан ары бардырды.
-  Энди Нанак кесини орнуна Къанаматны къояргъа разыды. Алай а, сиз кесигиз кимге разы болсагъыз, аны сайларыкъсыз.
Джыйылгъанла бары Къанаматха разылыкъларын къол кёлтюрюб билдирдиле.
Джыйылыу аны бла бошалды.

4
   
Къызыл Профессураны Институтунда кёзюу-кёзюую бла келиб, белгили алимле, совет-партия къуллукъчула, ВЧК-ГПУ-ну адамлары лекцияла окъуучандыла. Бюгюн а – Шимал Кавказда миллет сорууну хакъындан лекция окъугъан Умарды. Зауур аны эшитгенинде джыйырылды, бети тюрленди: Умарны, ол кеси къуратхан Къарачай-Черкес областха башчы болуб ишлерге къоймагъанланы бири – Зауур эди. Къралны, партияны, ВЧК-ны тамадаларына Умарны сёгюб джазгъанын, ким унутса да, Зауур кеси къалай унутсун. Зауурну эмда Къабартыны башчысы Беталны джазгъанларына таяна, башында оноу этген эдиле Умарны Къарачай-Черкес областха тамада этмезге. Тышындан кесин тюз этгеннге санаб турса да, эркишини бетине келишмеген ишни этгенин биле эди Зауур. Экинчи джанындан а, энчи джашауу терсине айланнганын Умардан кёре эди: Мариямны атасын тутдуртуб, «атангы тюрмеден чыгъарайым, меннге эрге чыгъа эсенг» деб, Мариямны таргъа тыяр акъылы болуб тургъанлай, Умар болду Аскербийни башына бош этген. Ызы бла уа – Тауас бла Мариям юйлендиле. Зауур да, къаллайла джангылды эсе да, орус къызгъа – Светагъа юйленди.
Энди ма ол Умар бюгюн окъуучулагъа лекция окъурукъду, аланы сорууларына джууаб этерикди.
Трибунагъа чыгъыб бара, Умар Зауурну эследи да, араларында бир джукъ да болмагъанча, саламлашыб, ётдю.
- Джолдашла,-деб башлады кесини сёзюн Умар,- бюгюн биз миллет вопросну, миллет автономияланы хакъындан этерикбиз ушакъ. Бу вопросха-соруугъа Ленин бек уллу эс бёлгенди. Сталин а, алгъын миллет ишлеге къарагъан комиссариатны башчысы эди.  Большевик партияны 10-чу съездини оноуларында да айтылады аны юсюнден. Партия халкъланы джашарларына, миллет культуралары айнырларына къаллай бир эс бёлгени – миллет автономияла къуралгъаны да шагъатлыкъ этеди. Алай а, автономияла халкъланы бир-биринден айыргъан айрымканла тюлдюле. Коммунизм тенгиз кишини да джутмайды, аны бла бирге автономияла–айрымканла коммунизм тенгизни ичиндедиле. Барын да бирикдириб тургъан тенгизди. Ёзге, бир тенгизни ичинде болгъанлыкъгъа, айрымканлада джашау бирча болмазгъа боллукъду – ол хар халкъны энчилигине кёре болады.
Сёз ючюн, Къарачай-Черкес областда Къарачайны алыб къарайыкъ. Къарачайда революция болгъан сагъатда Орусдача ишчи класс, пролетариат джокъ эди. Кимге таяннганды большевик партия десегиз – джарлы-джалчы къауумгъа. Алай а, ала да Къарачайда кёб тюл эдиле. 15% чакълы бир. Ёзге, Орусдача джарлылыкъ джокъ эди алада да – ала да башларын джашатхан, маллары болгъан адамла эдиле. Бай, бий къауум андан да аз эди – 5% чакълы. Аланы да атлары бай болгъанлыкъгъа, Эресейдеча байлыгъы болгъан джокъ эди. Халкъны кёбюсю – 80% чакълысы – баш тутхан, эркин ёзден адамла эдиле.
Совет власт джангы келгенинде, миллет политикадан терен хапарлары болмагъан адамла, кёб джангылыч иш этгендиле. Халкъны 15%-не таяныб, къалгъанына эс бурмагъандыла, зорлукъ огъуна эте башлагъандыла. Ахыры не бла бошалды? Бютеукъарачай восстание бла. Терслик кимдеди? Ленинни миллет поликасындан хапарсыз адамлада.
Къарачайда совет власт халкъны къуру 15%-тине таяныб къалыргъа керек тюлдю. Кеси къыйыны бла джашагъан, эркин, ёзден халкъгъа да таяныргъа керекди – ол а, айтханымча, халкъны 80%-тиди. Бай, бий, афенди, эски интеллигенция, патчах аскерде къуллукъ этген абчарла-субайла – 5% боладыла. Ма алагъа сакъ болургъа керекди. Ала бла да кюрешиу джокъду – ишлесинле къалгъанлача. Кюрешиу – совет властха бойсунмагъанла блады. Аллайланы кими ёлтюрюлгенди, кими тутулгъанды, кими да тышына къачханды. Алай бла бюгюнлюкде Къарачайда совет власт бегигенди, анга къаршчы джокъду дерге боллукъбуз. Ленинни джангы экономика политикасы уа халкъны джашауун бай этгенди, кёлюн рахат этгенди.
Энди автономияланы юсюнден. Ала да халкъны излемине кёре тюрлене барадыла. Сёз ючюн, Шимал Кавказда чечен, юнгюш, къабарты, тегей, малкъар, къарачай халкъла Тау Республиканы къурагъан эдиле. Бюгюн ол республика джокъду. Аны къурагъан халкъла кеслерини автономияларын къурагъандыла. Ол да тюз болур. Халкъ кеси джаратхан, джашаууна келишген, аны айнырына себеб боллукъ къуралышда джашаргъа керекди. Алай бла, бюгюнлюкде патчахлыкъ унукъдуруб тургъан халкъла, большевик партияны кючю бла юйлю-кюнлю болгъандыла.
Сорууу болгъан, мени тохтатыб, сора барыргъа боллукъсуз.
- Умар Джашуевич, автономияла неге керекдиле, биз бир тинли, бир тилли коммунист джамагъат болургъа керек тюлбюзмю?
- Керекбиз. Ленин, Сталин аны юсюнден не айтханларына эс бёлюгюз. Эртде-кеч болса да, биз бир тинли, бир тилли коммунист джамагъат боллукъбуз. Анга ишек джокъду. Джангыз, ол затха хар халкъны миллет ангысы, эси, дараджасы джетерге керекди. Аны себебли, барыбыз да ол иннетни тутуб, ашыкъмай, эслеб, рахат ишлерге, кюреширге керекбиз.
- Миллет автономиялада орус не къадар кёб болсамы игиди, огъесе, кёбчюлюк автономияны къурагъан халкъдамы болургъа керекди?
- Бу джерде, бу автономияда къуру бир халкъ джашаргъа керекди деу – джангылычды. Автономия халкъны къалгъан дуниядан айыргъан чек, къуршоу тюлдю. Анда къайсы халкъны адамы да джашаргъа эркинди. Джангыз, автономия аны къурагъан халкъгъа тилин, культурасын айнытыргъа онг береди. Заман бла автономияла къурурукъдула, бусагъатда уа ала амалсыз керекдиле.
- Мен черкеслиме. Къарачай-Черкес областда черкеслиле юлюшлерин къарачайлыла бла тенг алмайдыла. Аны ючюн арт кёзюуде даула-дауурла чыкъгъаны да болуучанды. Таб черкеслиле кеслерини энчи автономияларын къураргъа да излейдиле. Сиз, Къарачай-Черкес областны къуратхан адам, бу соруугъа къалай къарайсыз?
- Мен билгенден, черкеслиле санларына кёре юлюшлерин аладыла. Алай а, «энчи автономиябыз болса, алай иги боллукъ эди» деб, кёлюгюзге алай келе эсе, сизге киши чырмау боллукъ тюлдю. Керти да халкъыгъыз айырылыргъа излеймиди, огъесе, къуллукъчу-оноучу къауумну къайгъысымыды бу? Былайда, окъуучуланы ичинде областны тамадасы да барды. Аны айтханына да тынгыларгъа боллукъду.
Зауур ёрге турду.
- Областны экинчи тамадасы черкеслиди. Къарачайлыладан беш къатха аз болгъанларына да къарамай, област къуллукъда ишлен черкеслилени саны таулула бла тенгди. Областны экиге юлешир чурум кёрмейме. Алай а, сюймеген бал, джау да ашамайды.
- Огъай, чурум кёбдю,- деди биягъы черкесли. – Областха тамада черкесли нек болмазгъа керекди? Къарачайлыладан небиз кемди?
- Энди тохтагъанынгъыз иги болур,- Зауур къыза тебреди. – Сен къабартылыса. Черкес деб халкъ джокъду. Партияны, совет властны да алдагъаныгъыз белгили болса, сизге автономия берген къой, джууабха да тартырла.
Умар дауурну тохтатды.
- Джолдашла, сабыр болугъуз. Быллай соруула былайда тыныб къаллыкъ тюлдюле. Миллет политика барыбыздан да сабырлыкъны, эслиликни излейди. Башха соруулары болгъан бармысыз? Алай эсе, лекциябызны экинчи джарымына кёчебиз.
Умар лекцияны бошаб, тынгылагъанлагъа разылыгъын билдирди, окъууларында джетишимле теджеди. Кетерге тебрегенлей, Зауур къонакъгъа чакъырды.
- Энчи сёлешир затыбыз да болур. Сен джунчутур адам джокъду. Келин бла да танышдырайым.
- Былай этейик. Ингирде, сагъат сегизде партияны баш къуллукъчулары тохтаучу къонакъ юйге келирсиз. Анда рахат ушакъ этербиз. Бусагъатда тюбер джерлерим бардыла. Ашхымы? Алай эсе ингирде, сагъат джетиде, сакълайма сени да, келинни да.

5

Айтылгъан кёзюуде къонакъ юйню аллында тюбеди къонакълагъа Умар. Зауур юй бийчеси бла танышдырыр умут этди, алай а, ала бир-бирин таныб, джылы саламлашдыла. Умар Светагъа сорду:
- Атанг – Тарас – тынч болур? Иван Васильевич а – крайкомну секретары?
Сорууларын да къоймагъанлай, Умар аланы да алыб, биринчи къатда рестораннга элтди. Умарны эртдеден таныгъан шапа, къараб къарагъынчы, тепсини ашарыкъдан толтурду. Бир тышкъраллы коньяк бла чагъыр шышаланы башларын ачыб, «кимге не къуяма» дегенча къарады. Разылыкъларына кёре, сауутланы ичкиден толтуруб, къатларындан джанлады.
Ашарыкъдан, ичкиден да бираз къарыу алгъандан сора, сёзге ачыла башладыла. Света къарачайча ангыламагъаны себебли, ушакъны орус тилде бардырадыла.  Алай а, Зауур ангыламагъанлыкъгъа, кёбню кёрген, большевик партияны, ГПУ-ну (алгъыннгы ВЧК-ны бюгюннгю аты) таша ишлеринден хапарлы Умар, Светаны ким болгъанын, Зауургъа да эрге нек чыкъгъанын ангылайды. Аны себебли бек эслеб сёлешеди.
- Умар, бу НЭП деген, джангы байланы джаратыб, кёбейтиб барады. Революцияны ишине ол къоркъуулу тюлмюдю?
- Зауур къарнаш, акъылман Ленин къоркъуулугъа санаса, джангы экономика политиканы чыгъаргъан да этмез эди. Бюгюннгю башчыбыз Сталин да, Ленинни ишин бардыра, НЭП-ни заранындан хайыры кёбдю дейди. Социализмге къоркъуулу бола тебресе, башчыларыбыз, Сталин тюз оноу этерикдиле. Анга кишини ишеги болмасын. Бизни ишибиз, борчубуз – партияны оноуларын джашауда тюз бардырыуду.
- Да, къайдам, Къарачайда огъуна аллай байла чыкъгъандыла, алгъыннгы бай-бий къауумну башы бла барадыла.
- Зауур, ала халкъны къайсы къауумундан чыкъгъандыла – алгъыннгыламы тирилгендиле, огъесе...
- Кёбюсю Тёбен элдендиле, Орта элде да джетишедиле байыннганла. Огъары элде джангыдан бай болургъа, маллы-мюлклю болургъа излеген джокъду. Байлыкълары ючюн не къыйынлыкъ сынагъанларын унутала болмазла.
- Зауур, сора не къоркъуу барды, къара халкъ байына эсе – аламат. Совет власт излеген да олду. Совет властха, Лениннге, Сталиннге аны ючюн алгъыш, джыр этеди уруннган халкъ.
- Къайдам. Патчахны заманындача болуб башлагъанды хал: халкъ байгъа-джарлыгъа юлешиниб тебрегенди. Алай болса, тенглик-тюзлюк къайда? Алгъа – коммунизмге тюл, артха – капитализмге ыхдырыла баргъаннга ушайбыз.
- Къоркъма, Зауур, завод-фабрик бары пролетариатны къолундады, джер – джерге уруннганланыкъыды. Коммунист партия, совет кърал не бола тургъанын кёредиле, биледиле – алай эсе, къайгъылы болур зат джокъду. Граждан урушдан, ачлыкъдан-джаланнгачлыкъдан халкъ кесине бир келиб бошасын – андан сора политика да башхаракъ тюрлю болургъа да болур.
- Хоу, ол алай болсун. Черкеслилеге не этебиз? «Хаман дау чыгъарыб, ишлерге къоймайдыла» деб, тарыгъады Темуркъа, бусагъатда Къарачай-Черкес областны тамадасыны орнунда ишлеген.
- Ол проблеманы билеме. Таба баргъан чаба барыр дегенчады аланы этгенлери. Биз Тау республиканы къурагъан да этиб, аны тизиминде болгъан сагъатда къайда эдиле черкеслиле? Бар-джокъ эселе да белгили тюл эдиле. Кеслери да къабарты деб, джазыла эдиле олсагъатда. Аланы да черкес ат бла кесибизге къошуб, автоном област этгенибизде, энди бизге оноу этергеми излейдиле? «Аман къозуну айнытсанг...» деб, нарт сёзюбюз бар шойду. Аллайын бола турады иш. Джашаялмай эселе бизни бла – айырылсынла. Барсынла да Къабартыларына къошулсунла. Ансы, джерибизде да джашасала, дагъыда бизге оноу этерге излеселе – не айтыргъа боллукъду? Бу сорууну джууабын мен бойнума алама. Сталин бла да, къралны башха башчылары бла да сёлеширге деб турама. Сен да ызынга бир къайыт, ансы сени орнунгда ишлеген Темуркъа асры къарыусузлукъ этеди. Сёзюбюзню тюрлендирейикчи, ансы Светлана Тарасовна эриге башлагъанды.
- Огъай,- деди Света,- мен сейирсиниб тынгылаб турама. Эрими иши, джашауу – мени да ишим, джашауум боллукъду энди. Мен да сиз айтхан джумушну тындырыргъа аз-кёб болса да, бир джукъ бла джараялырма деб умут этеме. Атамы юсю бла да, крайны биринчи секретары Иван Васильевични юсю бла да.
- Сау бол, Света. «Гитче бармакъ да асыуду» дейдиле. Сен а, энди гитче бармакъ да тюлсе. Зауур башды, сен а аны бойну болгъанса энди. Башны ары-бери бурургъа боллукъса,- Умар кюлдю.
Света да кюлдю. Зауур, сёзню таша магъанасын ангыламаса да, ышарды.
Умар бла Зауурну аралары бираз джумушады. Ол затха экиси да ичлеринден разы бола, айырылдыла.      
      
      6

1925-чы джылны джайы. Зауур окъууун битдириб, ызына, Къарачай-Черкес областха къайытды. Ол кетерге, Къызыл профессураны институтуна беш джылгъа окъургъа Нанак келди. 1937 джылладан сора Къарачай областха тамадалыкъгъа ол тюшерикди.
Зауур кесини кабинетинде къагъытлагъа къарайды. Ол окъууда болгъан сагъатда, аны орнуна ишлеген Темуркъа, анга къаршчы олтуруб, Зауурну сорууларына джууаб береди.
- Къарачай элледе ишленирге керекли мекямланы кёбюсю ишленмегенди. Мен кете тебрегенимде, къагъытлагъа къол салыб кетген эдим.
- Ачха джетмейди. Ачханы джарымы черкес эллеге кетеди.
- Ачханы джарымы? Алай деген? Сора нек кетерге керекди джарымы алагъа?
- Къайдам, черкес тамадаланы айтханлары: хар неде да паритет, тенглик болургъа керекди. Аллай келишиу бла къуралгъанды Къарачай-Черкес област дейдиле.
- Да сен ол затха къалай «хоу» деб баргъанса? Къарачайлыла черкеслиледен беш къатха кёб болгъанларын билмеймисе? Беш къарачайлыгъа да бир юлюш, бир черкеслиге да бир юлюш. Ол къаллай тенгликди? Ол Къарачайны юлюшюн ашауду. Сен аны айтыб англаталмагъанмыса?
- Айтханма, алай а, ангыларгъа унамайдыла.
- Англаргъа унамайдыла деб, черкеслиле айтханны этиб, Къарачайны юлюшюн алагъа ашатыб тургъанса сора... Сёзюнгю алагъа ангылаталмай эсенг, крайны тамадасына нек бармагъанса?
Темуркъа джелкесин къашый олтурады. Зауур анга къарагъаны сайын, кёзлерин энгишге ийиб тургъан болмаса, Зауургъа къарамайды, джууаб да этмейди. Зауур а, кесин тыялмайды:
- Биз бир элчилебиз. Тёбен элден. Мен башында айтыб, кесими орнума сени алай салдыргъан эдим. Энди халкъгъа не айтырыкъбыз? «Ай, ол Тёбен элчиледен адаммы чыгъарыкъды?» деселе не айтырыкъбыз? Тейри, халкъны юлюшюн черкеслилеге ашатыб, къалай джашар акъылынг барды? Черкеслилени кесибизге бий этиб... Къул демей не дерикдиле бизге...
Не деди, не демеди Зауур. Дагъыда не айтыр эди – сёзюн телефон бёлмесе. Сёлешген черкес тамада эди. Къаны къызыб тургъаны бла, анга да къысха джууаб этди.
- Джумушунг бар эсе, мени чакъырма да, кесинг кел бери.
Черкес тамада киргенинде, Зауур сюелген джеринден тебген да этмеди. Темуркъа уа, орнундан секириб туруб, аны къолун эки къолу бла тутду.
- Да сеннге уа, къан джаууб турады да,- деди Зауур, къарачайча.
Сора, Ахмедни (черкес тамаданы аты) олтуртду да, «не джумушунг барды?»-деди.
Ахмед айтырын айтыб бошагъанында, Зауур бек рахат ауаз бла айтды:
- Энди бу ётюрюкню тохтатыргъа керекди. «Къарачайлыла черкеслилеге джашау бермейдиле» деген ётюрюкню. Къарачайны кючю бла сиз да област болгъансыз. Къарачай кеси Тау республиканы тизиминде округ болуб болуб тургъан сагъатда, сиз ким эдигиз, къайда эдигиз? Къачхынчы къабартылылача белгили эдигиз. Сизни джангы атыгъыз бла, черкес атыгъыз бла кесибизге къошуб, Къарачай-Черкес област къурагъан эсек – олмуду къарныгъызны аурутхан? Игиликни ангыламагъан къаллай адамласыз сиз? Бизни бла джашаялмай эсегиз, тарыгъыб айланмагъыз да, айырылыгъыз да къурагъыз кесигизни областыгъызны. Биз огъай дерик тюлбюз.
Бир черкеслини беш къарачайлыгъа тенг этиуню, алай бла Къарачайны юлюшюн ашатыуну тохтатырыкъбыз. Мындан ары хар неге да адам башындан къараллыкъды. Ангы разы тюл эсегиз – айырылабыз. Хар кимни джери, чеги белгилиди.
- Хайыр, алай эсе,- деб, башын чайкъай чыгъыб кетди Ахмед.

7

Сталин барыны да къолларын тутуб, эркин кабинетинде олтуртду. Къарачайлыла Умар, Зауур эмда эки черкесли – Ахмед бла Хизир. Къарачай-Черкес областны экиге бёлюуню юсюнден джолдашланы оюмларын эшитирге излегенин билдирди Сталин.
- Мен Калинин джолдаш бла да сёлешгенме. Бютеу джазгъан къагъытларыгъыз бла да шагъырей болгъанма. Умар джолдаш, сизни бирге ишлеген заманыбыздан таныйма. 1921 джыл мен Нальчикде санаторийде тургъан сагъатымда эсимдеди сизни келгенигиз, Къарачай-Черкес областны къураргъа кереклисин билдиргенигиз. Ол сагъатда биригирге керек болуб, энди чачылыргъа керек нек болду? Алай къуралгъан Къабарты-Малкъар област бир къайгъысыз джашаб тура шойду? Иш къарачай, черкес халкълада болмазмы, иш башчылада болурму? Къабарты бла Малкъар джашаяладыла да бирге, Къарачай бла Черкес нек джашаялмайдыла? «Тау республика болсун» дедигиз – къурадыкъ. «Анда бизге джашау джокъду, бизни джерибизни юлеширге кюрешедиле бары да» деди да Бетал, Къабартыны Тау республикадан чыкъма къойдукъ. Малкъарны да къошдукъ анга. Сиз да ол халда къурадыгъыз Къарачай-Черкес областны. Тау республиканы тизиминде Черкес округ болмаса да. Энди миллет республикаланы, областланы къураб, чачыб тургъандан сора да, иш джокъмуду? 
- Джолдаш Сталин, миллет соруулагъа сизни бек уллу эс бёлгенигизни барыбыз да билебиз. «Халкъланы халкълыкъларын сакълар ючюн, аланы тиллерин, культураларын не къадар иги айнытыр ючюн къураладыла автономияла» дегенигиз эсибиздеди. Тёрт джылны бирге джашаб кёрдюк – сынадыкъ, тюшюндюк: къарачай бла черкес халкъланы тиллери башхача, дуниягъа къарамлары да башхады – эки тюрлю халкъбыз биз. Башха-башха автономияла болуб джашасакъ, эки халкъгъа да алай игиди – шохлугъубузну сакъларгъа да, тилибизни, культурабызны, экономикабызны айнытыргъа да.
- Черкес тамадала да айырылыугъа разымыдыла?- Сталин Ахмед бла Хизир таба къарады.
- Къарачай-Черкес областда бизге, черкеслилеге, джашау джокъду. Къарачайлыла кёб болгъанлары бла хайырлана, хар нени да кеслери таба аудуруб барадыла,- деди Хизир
- Сёз ючюн, нени аудурадыла? – Сталин юллесин да тарта, Хизирге джити къарады.
- Сёз ючюн, къуллукъда орунла да, ачха да халкъланы адам санына кёре юлешинирге керекди дейдиле къарачайлыла. Биз а – адам башындан тюл – халкъ башындан юлешинирге керекди дейбиз.
- Тюз ангылай эсем, кърал сизни областха 100 сом бере эсе, аны джарымы Къарачайгъа, джарымы да Черкесге берилирге керекди. Сизни бла джашагъан халкъланы сагъынмай къойсакъ да. Алай юлешинсе, сизден беш къатха кёб Къарачай къалай джашаргъа керекди? Не да къуллукъда ишлегенле да аладан беш къатха кёб болмай мадар джокъду – ала сизден беш къатха кёбдюле. Къарачайны областха къошхан къыйыны да беш къатха кёбдю сизден.
- Да ма аны ючюн айырылыргъа излейбиз Къарачайдан. Бизни, черкес халкъны, энчи автономиябыз болса, кишиге дауубуз боллукъ тюлдю.
- Ангыладым, Хизир джолдаш. Алай а, къарачайлылагъа сиз тюз къарамайсыз. Мен бютеу документле бла шагъырейме. Тау республиканы тизиминде алты халкъ бар эди: Къабарты, Къарачай, Малкъар, Чечен, Юнгюш, Тегей. Сиз джокъ эдигиз. Не ючюнмю? Бютеу документледе сиз къабартылы деб джазыласыз. Сиз къачхынчы къабартылыланы туудукъларысыз. Къабарты округ болгъаны себебли, экинчи Къабарты округ бераллыкъ тюл эдик сизге. Алай а, сиз, хыйлалыкъ этиб, кесигизге къабарты деб тюл, черкес деб джаздырыб, джангы халкъ да болуб, Черкес аты бла экинчи къабарты област къуратасыз. Ол затны Умар да менден джашырыб, сизни Къарачайгъа къошуб, Къарачай-Черкес област къуратады. Сиз да разы боласыз анга. Энди уа – энчи Черкес област болургъа излейсиз. Алай демек – экинчи Къабарты област. Алай болса да, сизде бир кесек бесленейчи болгъанын да эсге ала, абаза къауумну да иги кесегин черкес деб джаздыргъанынгъызны эсге ала, черкес халкъ барды деб къояйыкъ. Тюзю алай болмаса да.
Сталин юллесин тютюнлете, юйню узунуна-кенгине талай кере барды. Шошлукъну бузаргъа киши да базмады. Эм ахырында Сталин, ушакъны бошалгъанын да билдире, айтды: «бу джол да сизни тилегигизни разы этерге кюреширбиз. Алай а, бу джолдан сора къошулуу-чачылыу деген соруу чыкъмасын». Сора, «биз, кавказлыла къыйын адамлабыз» деб ышарды да, къолларын тутуб, «иги джолгъа» деди.

8

Эки джыл озду Къарачай кеси энчи област болгъанлы. Черкес бла болгъан сагъатда тёрт джылгъа этилмеген ишле этилдиле. Мал бла кюрешген халкъгъа къыйынын табарча, сют, джау, бышлакъ заводла, джюн фабрикала ачылдыла. Промышленность предприятиеле да ишлене башладыла. Къарачай шахар къуралды.
Культура джаны бла адам ийнанмазча тюрлениуле болдула. Газет, китаб, дерс китабла – тохтаусуз чыгъадыла. Къара халкъда огъуна, окъуй-джаза билмеген джокъну орнундады. Эки тюрлю алфавит бла хайырланадыла – араб эмда орус (кириллица). Араб элибле бла халкъ Къарачайгъа муслиман дин киргенли хайырлана эди. Аны себебли, араб харифле бла чыкъгъан газетге, китаблагъа халкъ дженгил тюзелгенди. Къуранны окъурча болургъа тырмашхандан да, окъуугъа мыллык атханды халкъ.
Алай а, былтыр, халкъ артыкъ огъурамагъан иш башланды. Сталин Умарны кесине чакъырыб, иги кесек заманны ушакъ этди.
- Къалайды, Умар джолдаш, халынг? Джангы къуралгъан Къарачай областны джюрюшю къалайды?
- Кюрешебиз областны алгъа чыгъарыргъа. Сиз айтханлай, таулуну эм уллу джауу – къарангылыкъды, джахилликди; андан къутулур ючюн окъууну-билимни джайыб кюрешебиз. Алайсыз, эски-чирик адетледен, муслиман динни ууундан халкъны айыргъан къыйынды.
- Иги болду аны сагъыннганынг. Джолдашла бла кенгешгенбиз да, бир акъылгъа келгенбиз. Сен да аны тюзге санасанг, ол ишни баджарыргъа сеннге буюрлукъбуз.
Сталин юллесин къабындырыб, кабинетинде ары-бери атлай тебреди.
- Партияны оноуун тындырыу – мени борчумду. Къолумдан келгенни аямам,- деди Умар.
- Анга мени чырт да ишегим джокъду. Умар джолдаш, сен муслиман динден, араб тилден да терен хапары болгъан адамса. Биз сагъыш этгенден, араб графикадан джанламасакъ, муслиман халкъла динден, Къурандан дженгил айырыллыкъ тюлдюле. Къралда муслиман халкъланы кёбюсю тюрк халкъладыла. Тюрк кърал огъуна латин харифлеге кёче айланады. Къарангы муслиман тюрк халкъны динден айырыр ючюн этеди алай Кемал-паша. Биз да кёрюрмю эдик аллай бир эксперимент этиб?
- Ангыладым. Тюрк миллетле анга огъай дерик болмазла, артыкъсыз да Кавказда. Шимал Кавказда халкъла арасы тил ёмюрлени узагъына тюрк тил бола келгенди. Бусагъатда да алайыракъды. Орус тилни билмегенле бары тюрк тилде ангылайдыла бир-бирин. Халкъла орус империализден кёб къыйынлыкъ кёргендиле да, аны себебли орус тилде сёлеширге да артыкъ сюймейдиле. Бир кёзюуге дери Шимал Кавказда халкъла арасы тил, ортакъ тил этиб, тюрк тилни джюрюме къоярмы эдик? Алай этсек, араб харифледен латиницагъа кёчюуню да халкъ тюз ангыларыкъды. Таб тюрк тилден устазланы да келтирейик Тюркден. Алай болса, «динибизден, Къурандан айырыр ючюн кёчюредиле араб элибледен латин харифлеге» деб да айтмазла халкъда.
- Умар джолдаш, бизге пантюркизмден эсе, панисламизм къоркъуулуду. Аны себебли, бир кёзюуге дери сен айтханча этсек, социализмни ишине тюзюрек, табыракъ болур. Социализмни иннетине артыкъ келишмесе да, Ленинни НЭПи бла хайырлана барабыз. Кърал бираз эс джыйгъанлай, аны да тохтатыр акъылыбыз барды. Орусдан сора, къралда тюрк тилли халкъла экинчи орундадыла. Аланы муслиман динден айырыуну, Къуранны харифлеринден айырыудан башларгъа керекди. Тюрк къралда джюрюген латиницагъа кёчейик десегиз – терилирле. Тюрк тил да, НЭП-ча, бир кёзюуге дери халкъла арасы тилча джюрюсюн къралда. Артда кёре барырбыз. Бир къралда кърал тил да, халкъла арасы тил да бир тил болургъа керекди – эм кёб санлы халкъны тили – орус тил. Алай а, бусагъатда, сен айтханны тюзге санайма. Бардыр бу ишни – араб графика бла хайырланнган халкъланы латиницагъа кёчюрюу ишни. Бизден не болушлукъ керек эсе да – табарыкъса.

9

Бу ишни къысха заманны ичинде ажымсыз тындырды Умар. Бакуда тюркология съездни къурады. «Латиницагъа кёчюу – тюрк миллетлени барын бирикдириудю. Шимал Кавказда уа – тюрк тил, бола келгенича, халкъла арасы тил болгъанлай къаллыкъды». Тюрк алимле харс къагъыб тюбедиле Умарны сёзюне.
Алай бла, алфавитни тюрлендириуден башланды муслиман динни къурутуу Совет къралда. Къарачай да латиницагъа кёчдю. Араб графикадан латиницагъа кёчюу тамада тёлюге ауур тийди, къартыракъла юреналмай да къалдыла. Алай болса да, он джыл чакълыны халкъ латин харифле бла хайырланды. Андан сора уа... Муслиманлыкъны къурутуу араб харифледен латиницагъа кёчюу бла башланнган эсе, тюркчюлюкню къурутуу да латин харифледен орус харифлеге (кирилицагъа) кёчюу бла башланды 1938-чи джыллада. Ары дери уа...

10

Умар ишини юсю бла, Къарачайда дерс китабла бла школлада къалай хайырланнганларына, окъуу, культура ишле къалай баргъанларына къарай, бютеу эллеге айланады. Огъары элде Мырзабекге тюбеди. Ол школгъа келтирди Умарны
- Мекям болмагъаны себебли, Шамхал бийни юйюн школ этиб турабыз. Къарабашланы Азаматгерийни юйюн да Джарыкълыкъ юй этгенбиз. Андан-мындан къайытхан талай бий юйюр барды. Къалгъанла юйленмеген джаш адамладыла. Школда окъугъан джыйырма сабий барды. Уллула да аллай бир боладыла. Кюрешебиз. Окъутханла кесибизбиз. Азербайджандан къайытхан Джагъафар афенди бла Гюрджюден къайытхан устаз Абдуллах бардырадыла дерслени.
- Боллукъ эсе, дерсге бир кирейик,- деди Умар.
Джети джашчыкъ ёрге туруб сирелдиле. Устаз Абдуллах Умар бла Мырзабекни саламларын алыб, сабийлени да олтуртду. Умар аланы алларында латин харифле бла басмаланнган «Ана тил» китабны кёрдю. Окъутуб да тынгылады. Къууанды.
- Аламат. Аллах айтса, халкъыбызгъа джарар окъуулу-билимли адамла болурла. Джангыз, къуру джашчыкъламы джюрюйдюле школгъа?
- Огъай,- деди Абдуллах,- къызчыкъла да джюрюйдюле, джангыз ала башха окъуйдула.
- Бирге окъутургъа керекди. Башында этилген оноу алайды.
- Билебиз, айтханбыз, амма, атала-анала унамайдыла. Бирге окъутурукъбуз дегенибизде, къызчыкъланы школгъа джибермей тебредиле. Аны себебли, былай окъута бир барайыкъ да, окъуулу-билимли болсала, джашаугъа къарамлары тюрленир.
Умар джукъ да айтмай, «сау иш этигиз» деб, тышына атлады.
Эл советни мекямына киргенлеринде, тепси къурулуб тура эди. Умар узун, къатангы джашны къолун тутуб, саламлашды.
- Бу Астарханды, бек тири, бек джигит джашларыбыздан бири. Кеси да мени къагъытчымды,- деди Мырзабек.
Джаш, уллуланы ушакъларын бёлмез дыгаласда:
- Айыб этмегиз, мен тышында турайым, келгеннге-кетгеннге къарай, сизни да джокълай турурма,- деб, тышына атлады.
- Тейри, бизни халкъны ич культурасы бек мийикдеди. Тюрленмей алай бир сакъланса,- деди Умар.
- Аллай къоркъуу бармыды да?- деб сорду Мырзабек.
- Ай, сорсанг да, кесинг билесе, джашау бизни алгъынча джашаргъа къоймазлыгъын. Кърал школла ачаргъа, халкъны окъутургъа нек мыллык атханды деб тураса? Ич-тыш дуниябызны да тюрлендириб, бир тинли, бир тилли коммунист совет джамагъат къурар ючюн. Къарачайлылыгъыбызны сакълаяллыкъбызмы-тюлбюзмю, огъесе башхаланы ичинде эриб, тас болубму кетербиз, ким биледи. Бусагъатдача барса, хата джокъду. Тамбла къалай болурун ким биледи ансы.
- 1920-чы джылла, сыныф-тукъум айрылыкъла, тутуула боллукъ болмазла энди?
Умар Мырзабекге джити къарады. Эшиклеге да кёз джетдире айтды:
- Оллахий, Мырзабек, 1920-чы джылланы унутдурлукъ заманла келирле деб къоркъама. Сталин къаты адамды. Мен ангылагъандан, Ленинни джангы экономика политикасын кёб бармай тунчукъдурлукъду ол. Ленин «адамланы, халкъланы ангылары джетгинчи коммунизмни къураяллыкъ тюлбюз» деучен эди. Сталин а, кюч бла, зор бла джыяргъа излейди коммунизмге адамланы, халкъланы. Коммунизмге барыргъа унамагъан адамланы, халкъланы уа – ол ангыларгъа, аяргъа излерик тюлдю. Мен аны къылыгъын билеме – огъурсуз, къутсуз, дертли адамды. Андан башха тюрлю оюму болгъаннга кесини энчи джауунача къарайды. Арабызда къаллыкъ зат болсун – Ленинни письмосу барды – ёлюрюню аллы бла партияны съездине джазгъан. Анда ол ачыкъ айтады – къралгъа, партиягъа башчыгъа Сталинден башхаракъ адам керекди деб: андан тёзюмлюрек, джумшагъыракъ, эслирек. Сталин партияны, къралны башчысы болгъанлай къалса, ишибизге уллу заран, къоркъуу тюшюрюрге боллукъду дейди.
Энди бу затланы мен айтмадым, сен эшитмединг. Алай а, сакъ бол: къоркъуу болгъанлай, тенглеринги да алыб, биягъы таулагъа джанла. Ёлсегиз да, эркинликде сермеше ёлюрсюз. Джууукъ джуртладан юйдегилери бла бери къайытханла – джангылгъандыла: алагъа да айт – кетсинле былайдан, ызларын киши да тюзеталмазча.
Ёзге бу оюмланы менден эшитгенинги эм ышаннган тенгинге да айтма. Мен сеннге ышаныб айтдым – къалай сакъ болургъа кереклигизни ангылай болурса. Сизни орнугъузда болсам, тёбенден келген джолну элге кирген джеринде кече-кюн да къарауул турурча этерик эдим. ГПУ-ну аскери кече салыб келсе да, къутулурча таша мадарла этиб туругъуз. Мен айтырыкъ олду. Сен элни тамадасыса, областха джюрюмей болмайса, алай а, бир кюн бир, ары чакъыргъан кибик этиб, анда тутуб къояргъа да болурла сени. Айтырым: бек сакъ болугъуз.

11

Огъары элден чыкъгъаны бла Умар Орта элге келди.               
Былайда элни тамадасы Тауас эди – Умарны къарнашы.
Алгъа Умар юйлерине барыб, атасыны, анасыны къолларын тутду. Анда-мында айлана келиб бир тюбемесе, кёб заманны кёрмей туруучанды джууукъларын Умар. Атасы Ожай-хаджи, анасы Халимат да сау-эсен болгъанлыкъгъа, къартайгъандыла. Джыллары келиб тюл, сабийлерине къоркъгъандан. Халимат а, Алий ёлгенли, артыкъ да бек къайгъылыды барына.
- Джаш,- деди Умаргъа Ожай-хаджи,- къалай кёресе, кърал къайры бара турады? Сеннге тынгылаб, хазна мал да къурамай, турабыз. Османны къууанчын эте эсек, къуру джуртха къарарыкъбыз. Бир кесек мал къурармы эдик?
- Огъай, мал адамгъа къыйынлыкъгъа джаратылгъанды. Энди Осман бла сизге аз мал да джетер. Османны да бир джанына этсегиз, сизге не мал керекди. Биз саулукъда бир джукъдан керекли боллукъ тюлсюз.
- Къайдам, бай Ожай атым юсюмден кетиб, джарлы Ожай дерча болубму къалдым деб да айтыучанма. Джашладан да къатымда энди джангыз Османды. Тауас да да эл къайгъысындан бошамай джюрюйдю. Гитчелени да кёрмейме – къуллукъчула болгъандыла деб эшитген болмаса.
- Джокъду аланы хаталары. Мусса областны тамадасыны онг къолуду – областны экономикасына джууаблыды; Исса адам дохтурду, Биджиланы Асхат бла бирге ишлейди; Джашар илму-излем интститут да экинчи тамадады. Джокъду бир хаталары.
Сёзню бир джанына бура, «Тауас а къайдады?» деб сорду Умар.
- Да аны юйю энди Эл Советди. Анда болуучанды кёбюсюне.
Умар ары атланды. Джолда тюбеген элчилери бла саламлаша, сорууларына джууаб бере, эл Советни мекямына талай сагъатдан джыйылды. Эртдеден танышы къагъытчы Махмуд аллына чыгъыб, ышарыб саламлашды. Алайда болгъан талай адам да тёгерегин алдыла. Тауас да чыкъды кабинетинден. Умар аны къолун сансыз тутуб, элчиле бла бираз ушакъ этди. Эм ахырында Тауас бла аны кабинетине кирдиле.
- Махмуд,- деди Тауас, бизге кишини джиберме. Келген болса, кесинг джумушуна къара да, ашыр.
Кеслери къалгъанларында, ачыкъ сёлеше башладыла.
- Умар,- деди Тауас,- мен иги ангылаяла болмам, ёзге бу не политикады? Кесинг билесе, халкъны 80% Орта элде джашайды. Совпартшколалагъа уа бизден хазна адам алмайдыла. Баш билим берген интситутланы къояйыкъ, ары да бек аз адам киралады бизден, таб орта усталыкъ берген окъуу заведениелеге да, бизден эсе, Тёбен элден аслам адам аладыла. Къалай болады алай – окъургъа да, къуллукъгъа да халкъны 15%-ден сайлайдыла адамланы. Халкъны 80%-ти уа бир джанында къалады.
- Тауас, совет власт джарлыланы властыды. Огъары элден совет-партия къуллукъчуланы хазырлагъан окъуулагъа бир адамны да алмайдыла – бай-бий къауумгъа ышанмайды совет власт. Орта элден да аллай окъуулагъа адамны джети атасына дери къараб, тинтиб алай аладыла. Анга не сейирсиниу – оноуда джарлы-джалчы къауумдан чыкъгъанла ишлерге керекдиле.
- Да алай болуб турса, бизни халкъ къалай айныр?
- Къалаймы? Элде школгъа джюрюмеген бир сабий къалмазгъа керекди. Уллулада да окъуй-джаза билмеген болмазгъа керекди. Совет-партия окъуулагъа алмай эселе, башха окъуулагъа джол ачаргъа кюрешейик – медицинагъа, экономикагъа, эл мюлкге, техникагъа усталаны хазырлагъан окъуулагъа. Дуния былай турмаз, эртде-кеч болса да, окъууу-билими, усталыгъы болгъан алгъа чыкъмай къалмаз. Ма ол кюннге ишлейик.
Халкъгъа айт, ангылат – бай болургъа кюрешиб турмасынла. Сабанлары, маллары да сыйырыллыкъды – НЭП ахырына келе турады.
- Да къалай айтайым, ангылатайым аны? Тил этерик бир чыгъар – «ётюрюкню джайыб, къралны эрши кёргюзтюрге излейди халкъгъа» деб, джууабха тартарла.
- Аллах сакъласын алай болгъандан. Аны айта билирге керекди, ансы ГПУ ызынгдан тюшер. Меннге, кесинге да ишек этдирмей, таб айта билирсе. Не, кёбмюдюле джангы байла? Мыколайдан къалгъан байланы артына чыкъгъан совет власт, джангы байлагъа да этериги алайды. Аны ангылаялмаймыдыла хадауусла?

12

Экинчи кюн Умар Тёбен Элни джокълады. Эл своветни тамадасы Къанаматха тюбеб, аны кабинетинде олтуруб, ушакъ эте башладыла. Кёлюнде къууанчын джашырмай тёгеди Къанамат:
- Оллахий, джашасын бу Совет власт. Тёбен элни джашауу алай тюрленнгенди – элни атына Бай эл деб атаргъа боллукъду. Не джашырыу, совет власт келгинчи да ачдан ёле турмай эдик. Джер къытлыкъ бар эди, хоу. Андан къутулгъанлы уа, халкъ къутуруб къалгъанды. Арбазында 100 ууакъ аякълысы, 9-10 ийнеги болмагъан джокъду. Къарыусузуракъла ара мюлкле къурагъандыла – алагъа район, област джанындан болушлукъ этилгенлей турады. Бир хатабыз джокъду. Къралны болушлугъу бла аламат мекямла ишленнгендиле – школ, Джарыкълыкъ юй дегенча. Таб джашчыкъланы тутушха юретирча таблыкъла къурагъанбыз – Тутуш юйюбюз барды. Талай джылдан бизни элни гёджеблерин хорларыкъ табылмай да къалыр. Зауур окъуудан къайытыб, областха биягъынлай башчылыкъ этиб тебрегенли, бизни чырт да унутмайды. Джер-джерге окъургъа джашланы, таб къызланы да ашырады. Бир-бирле окъууларын битдириб къайытыб, элде устаз болуб турадыла.
- Сора тарыгъыр затыгъыз джокъду.
- Къайры, айтама да, адамла къутуруб айланадыла. «Сени аллай бир малынг, мени быллай бирим» деб, бир-бирине эришиб, малларын мингле бла санаб тебрегендиле.
Умар башын къымылдатды, ичинден адамланы джазыкъсынды. Тышындан а:
- Аллах берекет этсин. Алай болса да, дуния мал келе-кете тургъан затды, андан эсе окъуугъа-билимге мыллык атсынла.
Умар элден айырылгъандан сора да, иги кесекни къыйналгъанлай барды – байлыкъгъа мыллык атхан къара халкъны ахыры не бла бошаллыгъын кёзюне кёргюзтдю да.

13

Сталин кесини джууукъ кърал дачасында джангыз кесиди бюгюн. Эм уллу джауун Троцкийни къралдан тышына къыстагъанлыкъгъа, рахат болуб къалалмайды. Къоркъууу кетиб бошамагъанды, дерти уа боркъулдаб къайнайды. «Огъай, ол ёлмей тынчлыкъ боллукъ тюлдю. Алай а, аны оноуу артхаракъ этилир. Аны бла къалмай, Ленинни эски гвардиясын – барын да – къурутургъа керекди. Алгъа – меннге къаршчыланы, артда – мени джанлы болгъанланы да...».
Сталин юллесин кючлюрек тартыб ийиб, джётел да этди. Сагъышлары уа тохтамайдыла. «Ленин а, Ленин... Къаллай бир игилик этген эдим мен анга. Тыш къралда ол инджилмей, сырадан да тарта, инкъыйлаб-философия теорияларын джазар ючюн, мен мында джанымы харам этиб, адамланы  ёлтюрюб, банкланы тонаб, ачхама дегенни анга ийиб. Ол а, ол... Ёлюрюню аллы бла партияны съездине письмо хазырлаб, мени башчы орундан чыгъартыргъа излеб. Огъай, джолдаш Ленин, мен аны сеннге кечаллыкъ тюл эдим. Сени гвардиянгы да сени ызынгдан иймесем – мен да Сталин тюлме, сора...
Энди сени джангы экономика политикангы да къурутур заман джетгенди. Мен аны къурутмасам, ол коммунизмни къурутурукъду. Элчи халкъ кеси тойгъан-къутургъан бла къалмай, бютеу къралны да тойдургъанды. Алай а, бизге промышленность, индустрия керекди. Кёб, бек кёб завод, фабрика керекди. Аланы ишлерге, алада ишлерге минг-минг адам керекди. Шахарлада аллай бир адам джокъду. Россия-СССР алкъын элчи къралды, халкъны асламы элде джашайды. Элде уа джашау игиди бусагъатда. Иги джашауун, малын-мюлкюн-джерин къоюб, кеси разылыгъы бла пролетарий болургъа ким излерикди?! Бир киши да. Алай эсе...
Алай эсе, элчини малын-мюлкюн-джерин сыйырыргъа керекди. Халкъны джери, мюлкю – бары къралны къолунда болурча. Ол заманда не бир будай бюртюк, не бир мал эсебленмей къаллыкъ тюлдю. Элчилени да пролетарийле этерге керекбиз – джашагъан тыгъырыкъларындан башха джукълары болмазча. Ачлыкъ-къыйынлыкъ джете тебрерча. Ол заманда халкъ совет властха къаршчы къозгъалыр. Бизге кереги уа – олду. Мингле бла, миллионла бла адамланы тутмакъ этиб, хакъсыз, аяусуз индустрия предприятиелени къурдурурбуз. Минг-минг элчи да, элде ачдан ёлгенден эсе, элден кетиб, ол предприятиеледе ишлер. Алай бла, къысха заманны ичинде, промышленносту, индустриясы болгъан къралгъа бурулурбуз. Ленин айтханча, коммунизмни акъырын, рахат къура турургъа заман джокъду – тёгерегибиз джау империалист къралладыла – ала къазауат ачсала, промышленностубуз, индустриябыз болмаса, къалай къорууларыкъбыз кесибизни? Бир он джылны ичине элни колхозлагъа уруб, шахарланы да кючлю промышленность, индустрия аралыкъла этмесек – коммунизмден къол джууаргъа боллукъду.
Халкъ къозгъалыб бирден ёрге турса уа? Аны тыяргъа кючюбюз джетмей къалса уа? Огъай, халкъ къозгъалыб бирден ёрге тураллылкъ тюлдю – алай этер ючюн бир башчылыкъ этген таша кюч керекди. Алай кюч а джокъду. Бар эсе уа?
Халкъны къозгъагъан, аякъ юсюне тургъузгъан бизни адамла болургъа керекдиле. ОГПУ бютеу къозгъалыу ишни контрольда туталлыкъды».
Ингир ала болуб келе эди. Энди Сталин эм ышаннган адамларын джыйыб, коллективизация бла индустриализацияны хакъындан ауаз берирге керекди. Ол акъыл бла Кремлге атланды – тангнга дери партияны, къралны башчылары бла кенгеширикди. Кенгеширикди десек да, ол сёлеширикди, къалгъанла анга харс урлукъдула. Андан сора аны дачасына барыб, гюрджю чагъырдан ашхы ичерикдиле, къарачай къозуну этин балсытыб, ауурланнгынчы ашарыкъдыла. Андан сора уа... Къарачайда, бютеу къралда да халкъны къурутуу джангыдан башланныкъды.

14

Районланы, эллени тамадалары Микоян шахаргъа келгендиле. Советлени джангы аламат юйюне джыйылгъандыла бары. Джыйылыуну шахар тамада ачыб, сёзню Къарачай областны башчысына – Зауургъа береди.
- Джолдашла! Совет властны кючю бла къуралгъан Къарачай областда, Совет властны кючю бла ишленнген, белгили инкъыйлабчыны – Микоянны – атын джюрютген ара шахарыбызда, совет властны кючю бла ишленнген Советле Юйюнде бюгюн бек уллу ишге къарарыкъбыз. Мындан ары къалай джашарыгъыбызгъа къралны башчылары оноу этиб бошагъандыла. Ленин кёргюзтген джолда бара, аны теориясын байындыра, джашаугъа кийире, Сталин джолдаш мындан ары къалай джашарыгъыбызны ачыкъ кёргюзтгенди.
Ленинни джангы экономика политикасы кесини борчун тындырды. Биринчи дуния къазауатдан, граждан урушдан сора артха кетген экономикабыз тирилди, ачлыкъ-джаланнгачлыкъ тас болду. Орус патчахла джюз джылгъа эталмагъан ишни, большевикле он джылгъа эталдыла. Къара халкъ эркин болду, къарангылыкъдан къутулду, къара таныды, джерге, заводлагъа, фабриклеге ие болду. Алай а, бир-бирле дуния малгъа мыллык атыб, социализмни джолундан чыгъыб тебрегендиле. Алгъын заманладача джалчы тутхан байла да бардыла. «Артха, капитализмге кетиб башлагъанбыз» деб къайгъылы болгъанла кёбден кёб бола барадыла.
Сталинни башчылыгъы бла Политбюро, партияны Ара Комитети , уруннганланы кёллерин рахат эте, колхозла къурауну юсюнден оноу этгенди. Бизни област партияны ол оноуун не къадар дженгил тындырыб, махтаугъа тыйыншлы болур деб ышанама.
Колхоз неди? Коллектив мюлк демекди ол. Адамланы джерлери да, мюлклери да, маллары да бирлеширге керекдиле. Энчилик-менчилик боллукъ тюлдю энди. Партияны, къралны башчылары, Сталин джолдаш бизге бек базыб, колхозла къурауну бизни крайдан башларгъа дегендиле. Алай бла, биз бютеу къралгъа юлгю болургъа керекбиз. Колхозланы къалай къураргъа кереклиси бу брошюролада джазылыбды. Район, эл башчыла джыйылыудан сора, быладан ала барырсыз. Элледе колхозланы къураугъа област, район партия-совет органла башчылыкъ этерикдиле, керек болса ОГПУ да болушурукъду. Сорлугъу болгъан тартынмагъыз. Былайда крайкомну биринчи секретары Иван Васильевич да барды. Мен джууаб эталмазлыкъ соруулагъа ол джууаб этер.
- Мен Тёбен Элни тамадасы Къанаматма. Тюз ангылай эсем, энчи мал, мюлк, джер къаллыкъ тюлдю – барысы арагъа, ортагъа тюшерикди. Адамла бирча джашамайдыла. Кимни малы аз, кимини кёб; кимини сабаны уллуракъ, кимини гитчерек. Адамла бу колхоз къураугъа разы болмазла деб къоркъама.
- Адамлагъа ангылатыргъа керекди. Колхозсуз элде социализм боллукъ тюлдю. Бай-джарлы айрылыкъ теренден тереннге кетиб барлыкъды. Тюзлюк, тенглик да боллукъ тюлдю. Талай джылгъа байла-кулакла чырмауукъ хансча джайылгъандыла. Энтда бир он джылны былай барса, революциядан не магъана къалыр? Аны ючюн айтханды Ленин «джангы экономика политикабыз бир кёзюуге дериди» деб. Энди ол кёзюу джетгенди – аны Ленинни эм иги сохтасы, партиябызны башчысы Сталин айтханды. Эл башчыланы борчлары – джамагъатха партияны оноуун тюз ангылатыу. Ол борчну тындыралмазлыкъ, элни кесине тынгылаталмазлыкъ оноудан кетерге керекди. Энди къонакъланы да арытмайыкъ, хар элни кесинде оноу эте барырбыз.
- Джангыз бир сорууум барды. Адамланы мюлклерин, джерлерин, малларын арагъа саллыкъбыз. Адамланы арбазларында энчи джукъ къаллыкъмыды – ийнек, къой дегенча, огъесе чырт джукъ къалмазгъамы керекди?
Бу соруугъа крайны партия башчысы джууаб этди:
- Арбазда мал неге керекди? Кереклигизни колхоздан табарыкъсыз. Юй тёгерегинде джети сотухха дери бачхагъыз болургъа боллукъду. Алай а, айтама да, не кереклигизни да колхоздан табарыкъсыз. Колхозда ишлериксиз, къыйыныгъызны колхоздан табарыкъсыз. Ууакъ-тюек вопросланы-сорууланы колхозчула кесигиз тындыра барлыкъсыз. Джангыз, колхозла къуралмай мадар джокъду. Колхоз джашауну сынаб кёрген – андан ёмюрде да кетмез. Хар не да сизни кесигизни къолугъуздады.
Джыйылгъан эл башчыла, юслерине сууукъ суу къуюлгъанча болуб, чачылдыла.

15

Алгъаракъда Умар келиб кетгенден сора, Мырзабек элде адамла бла сёлеше-сёлеше турду, алай а, элден кетерге излеген чыкъмады.
- Энди бу власт хаман бизни къырыбмы турлукъду? Хаман къачыб къалай айланайыкъ?- деди Таугерий, алты сабийни атасы.
- Боллукъну кёрюрбюз, джазыудан джукъгъа кетеринг джокъду,- деди башха юйдегини башы Динислам.
- Къалай ангыламайсыз, башха джерледе джашасагъыз тутулмазсыз, джаныгъыз, юйюрюгюз да сау къалыр. Биз, джалан джашла, биягъынлай таугъа, чегетге кетербиз, ёлсек да сермеше ёлюрбюз. Сиз а, ууакъ сабийлеригиз бла джунчурсуз,- деб да кёрдю Мырзабек. Ангылаталмады. «Джау чабарыкъ элни къулагъы бек» деб аны ючюн айтхан болурла.
Бюгюн а, колхоз къурауну юсюнден Огъары элде джыйылыу башланды. Джыйылыугъа районну башчысы Къулчара, ОГПУ-ну район бёлюмюню тамадасы Джумакъул да келдиле.
Мырзабек джыйылыуну ачыб, сёзню Къулчарагъа берди.
- Джамагъат, салам алейкум. Биринчи колхоз бизни областда сизде къуралыргъа башлагъанды. Аны магъанасы уллуду. Сизни эл байла-бийле джашагъан эл эди. Власт джангы кирген сагъатда сизге кёб къыйынлыкъ джетдиргенди. Эки джанындан да болгъандыла джангылычла. Андан бери сиз рахат джашайсыз, власт сизге къаршчы тюлдю, сиз да властха къаршчы тюлсюз. Энди кърал, партия, Сталин этген оноулагъа кертилигигизни кёргюзтюрге керексиз.
Бюгюнледен башлаб, энчилик джашау тохтайды. Кимни неси бар эсе да арагъа салыб, коллектив мюлк къураргъа борчлусуз. Алай демек, алгъыннгы къош нёгерлеча бир затды колхоз. Джангыз бир адамны энчи малы, энчи мюлкю боллукъ тюлдю. Сабан да, мюлк да, мал да – бары арада боллукъду. Биргелей къарарыкъсыз анга. Ишлеген къыйынын табарыкъды, айлыкъ аллыкъды. Юйюгюз, бачхагъыз кесигизникиди. Андан къалгъан затыгъызны барын ара мюлкге берликсиз.
- Къулчара джолдаш, арбазда бир гылджа, беш къой тутаргъа боллукъсуз дей эдиле да, энди аласыз къалай джашарыкъбыз?
- Кереклигизни барын колхоздан аллыкъсыз дедим да.
- Тауукъланы уа къалай этерикбиз, аланы да берликбизми колхозгъа?
Кюлген таушла чыкъдыла. Алай а, Къулчара кюлмеди.
- Тауукъ фермала къурарыкъбыз. Ол заманда тауукъларыгъыз да ары тюшерикдиле.
- Да элни малын бир джерге джыяр ючюн, мекямла, уллу, джангы мал, къой орунла ишлерге керекди. Аны кибик, сабан агъач, къаладжюк – джер ишлеге керекли затланы тутаргъа да мекям керекди.
- Ангыладым. Билеме, ийнеклеге, къойлагъа, ёгюзлеге, атлагъа – айтыргъа барына башха-башха орунла керекдиле. Кърал не джаны бла да болушлукъ этерикди. Не къадар дженгил тергеб, эсеблеб, колхозну къурар ючюн быллай бир иш, быллай бир джоюм керекди деб, белгилесегиз, анга кёре кърал джанындан болушлукъ табарыкъсыз. Мырзабек, бу ишлени не заманнга тындыралырсыз?
- Джылны аягъына тындырыргъа кюреширбиз.
- Огъай. Джыл джангы башланнганды. Юч айны ичинде колхоз къуралыргъа керекди. Юч айдан арбазында малы болгъан табылса, ол совет властха, колхоз къураугъа къаршчы болгъаннга саналлыкъды. Ол юйдегиси бла узакъ джерлеге кёчюрюллюкдю. Иги сагъыш этигиз.
Мырзабек, биз кете барайыкъ. Башха эллеге да тюберге керекбиз. Джыйылгъаныгъыз бла колхоз къурагъыз, ат да атагъыз, башчы да сайлагъыз. Бир айдан биз къарай келликбиз – ол заманнга иш тынмаса, арабыз аманнга кетер. Айтханымча, болгъанны эсебле да, тамбла, бирсикюн дегенча, бизге тюбе. Болушлукъ табарыкъса. Заманны кечикдирме, ишни джарсытма. Болджал – бир ай. Бир айдан комиссия келликди. Хайда, ишигизден къууаныгъыз.
Район башчыла кетиб, халкъ кеси къалгъанында, адамла чамлана башладыла. Ёзге аланы Мырзабек дженгил тохтатды.
- Мубарекле, бир кере джеригиз, малыгъыз да сыйырылгъанды. Энди сизни кёзюгюз къарарча мюлкюгюз, малыгъыз джокъду. Андан сора да, былайда бир-биригизни танымагъан, багъалатмагъан, къралдан къыйынлыкъ кёрмеген ким барды? Къралгъа къаршчы барыб, не эталлыкъсыз? Кърал айтханча бир эте барайыкъ. Бу къралны къурагъан биз тюлбюз, чачарыкъ да биз тюлбюз. Бойсунайыкъ. Колхоз эсе, колхоз. Атына да Сталин атлы колхоз дейик. Тамадагъа да бир тирирек, алай а, окъуй-джаза билген, бир эслирек джашны – сёз ючюн, Таубийни сайлайыкъ.
Адамла Мырзабекге кеслеринден эсе бек ийнаннганлары себебли, болсун алай дедиле. Астархан да джыйылыуну протоколун джарашдырыб джазды: «Огъары элчиле уллу джюрек разылыкълары бла, бир аууздан къабыл этиб, Сталин атлы колхоз къурадыла. Тамадагъа да Таубийни сайладыла».
Ол кюнден башлаб, Эл советни тамадасы Мырзабек, колхозну тамадасы Таубий, къагъытчы Астархан элчиледе бютеу малны эсебге алдыла. Къойлагъа, ийнеклеге, ёгюзлеге, атлагъа – айтыргъа, мал болгъанны барына бау, орун хазырлаугъа кёчдюле. Эсеблени алыб барыб, районну башчысы Къулчарагъа бердиле.
«Къарачайда къой, бютеу крайда да биринчи колхозну къурагъан Огъары элди. Ёмюрден бери бай-бий джашаб келген Огъары эл, къалгъан эллеге юлгю кёргюзеди. Совет власт киргенли он джылгъа байланы-бийлени ангылары тюрленнгенди – совет власт тюзлюкню власты болгъаны, халкъгъа игилик излегени ангылашыннганды. Къалгъан элле да Огъары элден артха къалмазгъа керекдиле!». Былай джаза эди «Таулу джарлыла» деген къарачай газет.

16

Тёбен элде колхоз къурауну хакъындан джыйылыугъа областны башчысы Зауур кеси да келди. Джарыкълыкъ Юйге акъыл-балыкъ болгъан элчиле бары джыйылгъандыла. Эл советни тамадасы джыйылыуну ачыб, Зауургъа сёз берди.
- Салам алейкум, багъалы къарнашларым, эгечлерим. Бюгюн сизни (бизни!!!) элде колхоз къураргъа джыйылгъанбыз да, колхозну магъанасын бир ангылатайым.
Октябрь революция, ленинчи большевик партия, совет власт сизге нени да берди – джерли, мюлклю болдугъуз. Граждан къазауатны джылларында къралда аскер коммунизмни сиясети-политикасы бара эди. Азыкъ аскерле эллеге джайылыб, халкъны малын, мюрзеуюн алыб кете эдиле. Алай бла шахарда джашагъанланы ачлыкъдан къутхара эдиле. Элледе уа ачлыкъ башланнган эди. Аны себебли бютеу Россияда элчиле къозгъалыб, совет властха къаршчы тура тебреген эдиле. Ленин аны эслеб, джангы экономика политиканы башлайды: кърал налог-верги системагъа кёчеди. Алай демек, аллындан белгили болады адам хайырындан къралгъа къаллай бир тёлериги. Ол заманда халкъ кесине къаллай бир къаллыгъын биледи. Аны бла къалмай, Ленин халкъны энчи джашаугъа бошлайды – элледе, шахарлада да джангы байла чыгъыб тебрейдиле. Кесигиз кёресиз, Тёбен элде да джашау къалай тюрленнгенин.
- Кёребиз, кёре. Элде джарлы къалмагъанды – халкъ бары джерли, маллы болгъанды. Джашасын ленинчи партия бизни быллай джашаугъа чыгъаргъан,- деген ауазла чыкъдыла.
- Хы, Ленин бек тюз этген эди НЭП-ни киргизтгенин. Алай а, Ленин бу сиясетин тебрей, айтхан эди: «биринчи дуния къазауат, ызы бла граждан уруш салгъан палахладан къутулур ючюн башлайбыз болджаллы джангы экономика политикабызны» деб. Энди ол болджал тауусулгъанын айтханды Сталин джолдаш. Революция адамланы тенглик джашаугъа келтиргенди. Алай а, НЭП болгъанлы, джангы байла чыкъгъандыла, халкъ джарлыгъа, байгъа юлешине, айрылыкъ чыгъа башлагъанды. Ол бир джанындан. Экинчи джанындан а – гитче энчи мюлкле уллу хайыр бермейдиле, уллу ара мюлкле, коллектив мюлкле керекдиле – техниканы хайырландырырча. Элде аллай мюлкле колхозла боллукъдула. Аны себебли, бютеу энчи джерле, энчи мюлкле бир-бирине къошуладыла. Ара сабаннга, малгъа, мюлкге – барына да биргелей къарарыкъсыз. Бай-джарлы боллукъ тюлдю – барыгъыз да бирча джашарыкъсыз.
Зауурну сёзюн бёлдюле элчиле.
- Алай деген къалай болады. Ма мени – Азнауурну – бешджюз къоюм барды. Мени хоншуму уа – элли къою. Сора аланы бир-бирине къошарыкъбыз да, тенг боллукъбуз. Алаймыды?
- Мени джерим минг къойну асратырчады. Энди аны кенгине-узунуна джюз атлам джери болгъаннга къошуб, бизни тенг этергеми излейсиз?
- Бизни не терслигибиз барды? Совет власт джерлени байладан-бийледен сыйырыб, бизге тенг юлешген эди. Хар ким акъылына, кючюне, болумуна кёре ишледи. Ишлегенлерине кёре, байлыкъ келди адамлагъа. Къарыусузла, кеслери энчи мюлк джюрюталмагъанла биригиб, ара мюлк къураб, кърал да алагъа болуша, джашай барадыла. Энди бу иги джашауну, тюзлюк джашауну не ючюн бузаргъа керекбиз?
- Аланла, бери бир тынгылагъыз,- деди Зауур,- бу барыудан барса, биягъынлай бай-джарлы айрылыкъ тереннге кетерикди. Сора, тенглик джашау боллукъ тюлдю. Джангыдан революция этерге тюшер. «Джерим» деб турурча, бу джер сизге къайдан чыкъгъанды? Совет власт алгъыннгы энчиледен, байладан сыйырыб, алай бергенди сизге. Энди сиз да энчи-менчи джашаугъа кёчюб тебрегенсиз. Ма аллай айрылыкъ болмаз ючюн, совет кърал бютеу джерни кесине алады. Огъай, алай да тюл – совет власт бютеу джерни бютеу халкъгъа береди, кишини энчи джери, энчи мюлкю боллукъ тюлдю. Сабанла, мюлкле да, къышлыкъла, джайлыкъла да – бары арада боллукъдула.
- Колхозгъа – ара мюлкге кирирге унамагъанлагъа уа не боллукъду?
- Сталинни оноууна сыйыныргъа унамагъанлагъа не боллугъун ангыламагъанча этмегиз. Эм алгъа энчи мюлкчюге уллу налог-верги салынныкъды – аны тёлей-тёлей байлыгъы тауусулур. Тёлемейме десе уа – кърал джууабха тартыр, тутар, элден кёчюрюр. Къралны джоругъуна, башында алыннган оноулагъа сыйынмай тебресегиз – игилик кёрмезсиз.
- Огъай, былай къалай болады: Ленин бергенни Сталин ызынамы къусдурады? Бизге НЭП-ден башха политика керек тюлдю. Бютеу къралда ачлыкъны-джаланнгачлыкъны кетерген НЭП-ден нек айырылыргъа керекбиз? Керек тюлдю бизге калхоз-малхоз джашау.
- Тохтагъыз. Эслеб сёлешигиз, марджа. Энди ма былайда джыйылгъан джамагъатдан бир адам да колхоз къураргъа излемеймиди?- сорду Зауур.
- Мен излейме,- деген таууш чыкъды. – Бютеу малымы да арагъа салама, колхозгъа береме.
Адамла кюлдюле. Къайсы эсе да, сорду:
- Джарлы, сени къаллай бир малынг барды?
- Меними? Мени малым джокъду. Бусагъатда бещджыллыкъ джалым тауусулады. Сюрюуню иеси Къамгъут, аллында келишгенибизча, эки ийнек бла джюз къой берлик болур.
Зауур сейирге къалды. Сорду:
- Джалда болгъанла, къолларыгъызны ёрге бир тутугъуз.
Онбеш адам санады Зауур.
- Джамагъат, сизге не болгъанды? Къул тутаргъа термилибми тура эдигиз? Чамландырмагъыз совет властны. Джалчы тутханла сокъуранныкъдыла. Айта-айта тургъанма. Ангыламайсыз.
- Да биз НЭП-ге сыйыныб тутабыз джалчы. Джорукъгъа сыйынмагъан иш этмейбиз.
- Айтама да, НЭП бошалды. Энчи джер, энчи мюлк боллукъ тюлдю энди. Бютеу кърал колхоз джашаугъа кёчеди
Зауур башын чайкъады. Дагъыда сорду:
- Колхоз къураргъа излегенле къолларыгъызны бир кёлтюрюгюз.
- Биягъы онбеш джалчы къолларын кёлтюрдюле.
- Хы, элни ондан бири излейди колхоз къураргъа. Алай эсе, Къанамат, бу адамла бла башлайыкъ колхозну,- деди Зауур. Сора элчилерине айланыб:
- Бу адамланы джалларын толусу бла табдырыгъыз. Бюгюнден огъуна башларына бош этигиз. Была колхоз джашауну башлайдыла, былагъа не джаны бла да совет власт болушурукъду. Бу онбеш адамдан къалгъанла башыгъызгъа бошсуз.
Къалгъанла кетиб, кеслери къалгъанларында, колхоз къурадыла. Тамадагъа Джарлыны айырдыла. Колхозну атына Ленин дедиле. Ленин атлы колхоз.
Зауур бек сагъышлы болуб айырылды элинден. Тамбла Орта элде боллукъду джыйылыу. Ала уа не айтырыкъдыла экен?

17

Орта Эл, халкъны 80% джашагъан эм уллу эл болгъаны себебли, бу элни джыйылыууна Зауур Умарны да алыб келди. Умардан сора да ОГПУ-ну област бёлюмюню тамадасы Запорожный, ОГПУ-ну район бёлюмюню тамадасы Джумакъул бар эдиле. Къагъытчы Махмуд масаны(столну) къыйырында джазаргъа хазырланды. Тауас, адетдеча, джыйылыуну ачыб, Зауургъа берди сёзню.
- Салам алейкум, джамагъат. Колхоз къурауну кёзюую бюгюн сизге джетгенди. Сизге дери быллай джыйылыуланы Огъары элде, Тёбен элде да бардыргъанбыз. Огъары эл бир аууздан колхоз къурауну къабыл этгенди, колхозларына да Сталинни атын атагъандыла. Тёбен элде Ленин атлы колхоз онбеш джалчыдан къуралгъанды. Кърал не джаны бла да алагъа болушлукъ этерикди, колхоз джашауну хайырын эслеселе, къалгъанла да къошула барлыкъ болурла. Кърал артыкъ бек ышанмагъан бай-бий къауумну эли, Огъары элге айтама, къралны оноууна сыйыныб, колхоз джашауну бирча къабыл этгенди. Тёбен элни джамагъаты уа, политика ангысы тёбен болгъанын кёргюзгенди. Бютеу кърал колхоз джашаугъа кёче тургъанын, кёчмей киши да къалмазлыгъын ангыламагъанлары мени бираз джарсытханды. Кеслерине аман этедиле.
Колхоз не болгъанын Тауас сизге билдиргенме дейди. Алай эсе, мен къошар зат джокъду. Бу джыйылыуда огъуна колхозугъузну къурагъыз, ат атагъыз, тамада айырыгъыз. Ёзге ангылашынмагъан зат бар эсе, соругъуз.
- Барды,- деб, бир токъ санлы таулу ёрге турду. – Мен малымы, мюлкюмю, джерими да арагъа салыргъа излемейме. Мен кеси къыйыным бла джашагъан бир таулума. Революциягъа дери да джарлы тюл эдим, революциядан сора да бай болмагъанма. Тургъанымча турама. Мен колхозчу болургъа излемейме. Меничала кёбдюле элде. Бютеу эл «бизге колхоз» керек тюлдю деб тохтарыкъ эсе да, билмейме. Бизлеге не оноу?
- Сёлешген тукъумун, атын айта барыгъыз, марджа. Махмуд сёлешиннгени, ким не айтханын къагъытха тюшюре барады,- деди да Зауур, соруугъа джууаб бериуге кёчдю.
- Революция не ючюн этилгенди? Тенглик болур ючюн. Бий-къул, бай-джарлы болмаз ючюн. НЭП-ни Ленин мадарсыз болуб, бир кёзюуге дери джарашдыргъанды. Энди аны тюрлендирир заман джетгенди. Не ючюнмю? Джангыдан байла, джарлыла, джалчыла чыгъыб тебрегендиле. Ол затны тохтатмасакъ – эски джашау ызына къайытырыкъды. Къайытыб да келеди. Элигизде кемсиз байыннган бар, малына къараргъа кесини кючю джетмей, джалчы тутхан бар. Ма ол затны къурутур ючюн Сталин бла тёгереги оноу этгендиле: энчи джер, энчи мюлк болмазгъа керекди. Бий-къул, бай-джарлы энчиликден чыгъады. Аны себебли, бютеу джеригиз, мюлкюгюз арагъа салынады, колхоз къуралады. Бири биригизден бай джашарыкъ тюлсюз. Бири биригизни джалчы этерик тюлсюз. Тенглик джашау боллукъду. Колхоз джашау деген олду.
- Алла хакъына, манга бир ангылатыгъыз,- къарт Астакку таягъына таяна ёрге къобду. – Эки адамны къалай тенг этерге излейсиз? Хар бир адамны кючю, саулугъу, акъылы, болуму, окъууу, билими башха тюрлюдю. Бир адамны болуму джер юй ишлерге джетеди, бир адамны уа къала ишлерге. Мен къаты да ишлеб, аламат да джашаргъа излей эсем – мени факъырача джашатыргъа нек излейсиз? Къарыусузгъа, ислам динибиз да буюрады, болуша барырбыз. Бютеу джер, сабан байлыкъны кърал къолуна алыб, бизни садакъачыча джашатыргъа нек излейди? Мени энчи джерим, энчи мюлкюм болмай, кесими адамгъа тергеяллыкъ тюлме. Кърал болгъанны ууучуна джыяд да, сора кимге не берлигин оноу этеди. Ол къаллай тюзлюкдю? Мени мюлкюмю, малымы, джерими сыйырад да, колхоз этеди. Мен да анда ишлейме да, сабаннга, малгъа къарайма да, бир бурху зат болады джалым. Алай бла, кърал барыбызны да кесине джалчы этеди, биз анга ишлерге керекбиз. Ол да бизге, биз ашдан ёлмезча, бирер джукъ тутдурады. Ачыуланса, аны да бермей къояр. Огъай, мен кеси кесиме, джериме, мюлкюме ие болургъа излейме. Хар затымы къралгъа бериб, анга джалчы болургъа неге керекме, бир ангылатыгъыз.
- Тауас,- деди Зауур,- сени сёзюнгю иги ангылар эселе уа, бир ангылат былагъа.
- Акъсакъал,- деди Тауас,- сени айтханынг тюз огъуна болур, алай а, мен бир зат айтайым да, анга джууаб табаллыкъ бар эсе, айтыр.
Колхозла къурауну оноуу бизге джетмейди. Аны оноуу башында этилиб бошагъанды. Къаршчы баргъан къой, ол оноугъа разы болмагъанла огъуна къыйын болумгъа тюшедиле. Къралны джер-джеринде тутуула огъуна башланнгандыла. Башында этилген оноугъа биз джукъ эталлыкъ тюлбюз. Аны ангылаб, малыбыз, мюлкюбюз кете эсе да, джаныбыз сау къалсын дерге керекди. Малыгъыз, мюлкюгюз да узакъгъа кетмейди – алагъа къарарыкъ да кесигизсиз. Колхоз джашау иги кёре эдим деб къоярыкъ эсегиз да, ким биледи. Аны себебли бир джанына тартмайыкъ да, бир кёрейик. Келишмесе, оноучула джангылычларын тюзетирле. Ансы бизге тынгыларакъ джокъду бусагъатда.
- Да бизге сормай, бизни колхозгъа-джаханимге джыяргъа къалай болады?- деб къычырды къайсы эсе да.
Тауас да ауазын кёлтюртерек айтды:
- Да бизге соруб не зат этиледи?
Ишни терсее тебрегенча кёрюб, Умар сёлеширге эркинлик алды.
- Джамагъат, сизни киши да къысмайды. Сюйген колхозгъа киригиз, сюйген алгъынча джашагъыз. Алай а, кърал къуру колхозлагъа – ара мюлклеге болушурукъду. Уллу джери, мюлкю болмагъаннга колхоз джандетча кёрюннюкдю. Энчи мюлк джюрютюрге излегенле къралгъа уллу налог-верги тёлериксиз. Мен ангылагъандан, талай замандан тёлеялмазча боллукъсуз. Сора, къралгъа да кесигизни эрши кёргюзтюб, бир джанына тартыб турургъа керекмиди? Мени сартын, сёзню, ишни да созуб бармай, разы болгъанла бла колхоз къурайыкъ. Соругъуз да, разыла къалсынла. Огъары элде, Тёбен элде этгенигизча, былайда да алай бардырыгъыз ишни.
Зауур да разылыгъын билдиргенинде, Тауас айтды:
- Джамагъат, колхозгъа кирирге, колхоз къураргъа излегенле былайда къалыгъыз, къалгъанла башыгъызгъа бошсуз.
Талай джюз юйдеги джашагъан мазаллы элден колхоз къураргъа разы болгъанла джыйырма адам болдула – джыйырма юйдеги. Ала да колхозларына Калининни атын атадыла. Башчыгъа Сапарны сайладыла.

18

Бюгюн крайда област, район башчыланы джыйылыулары барады. Партияны край комитетини биринчи секретары, край Советни тамадасы, крайда ОГПУ-ну башчысы къызыл къумач бла джабылгъан масаны узунуна тизилиб олтурадыла. Сёлешген Иван Васильевичди:
- Багъалы джолдашла! Областланы, районланы башчылары! Коммунист партия, аны башчысы Сталин бизге бек уллу ышанадыла – бизни край, къралда биринчи болуб, колхоз къурауну башлагъанды. Джылны аягъына аны тамамлаб, къууанч хапарны Москвагъа билдирирбиз деб умутум бар эди. Алай а, къарайма да, иш къарыусуз барады. Артыкъсыз да, Къарачай областда. Колхоз къурау ишни тындырмасакъ, тындыралмасакъ, менден башлаб, ишибизден кетерге керекбиз. Кетген бла къаллыкъ да болмазбыз – партиядан да къысталырбыз, тутулургъа да болурбуз. Аяу боллукъ тюлдю.
Аны себебли айтама – партияны оноуун тындырмай мадар джокъду. Юч айны ичинде край толусу бла колхозланмаса – барыбыз да игилик кёрлюк тюлбюз. Муну ангыламагъан бармыды? Къулчара джолдаш, сени кёлюнге къалай келеди? Къалай барады сизни районда колхозланыу?
Къулчара, джюреги сескекли ура, ёрге турду:
- Тюзюн айтыргъа керекди – бек къарыусуз барады. Джангыз бир эл – Огъары эл – бары бирден къабыл этиб, Сталин атлы колхоз къурагъандыла. Тёбен элде къуру онбеш юйдеги киргенди колхозгъа, Орта элде да джыйырма юйдеги. Къалгъанла бирден эки болмайдыла – малларына, мюлклерине, джерлерине къадалыб турадыла.
- Да къалай этер акъылынг барды да? Тюрлендиралллыкъмыса халны?
Крайны башчысыны ауазы шош, бек шош чыкъды. Аллай шошлукъ кёк кюкюрерни, элия чартларны аллында болуучанды. Къулчара сезди – «огъай» дегенлей орнундан чыгъарлыкъларын, таб тутаргъа да боллукъларын.
- Тюрлендираллыкъма. НЭП-ни кёзюуюнде кемсиз байыныб, энди къайсы сыныфдан чыкъгъанларын да  унутханла бардыла. Кулакла дерге боллукъду алагъа. Аллайланы тизимин джарашдыргъанма. Аладыла болгъанны бузуб тургъан. Аланы къурутмай, колхозланыу джюрюш аллыкъ тюлдю. Ала тутулгъанлай, байлыкъларын да колхозгъа бериб, юйдегилерин да узакъ джерлеге кёчюргенлей, къалгъанла шош боллукъдула, чабханлай кирликдиле колхозгъа.
Юлгюге Огъары элни келтирирге боллукъду. Ол элде къуру бай-бий къауум джашай эди революциягъа дери. 1920 джыллада совет кърал аланы ашхы ууатханында, кёбюсю кау-куу болуб тыш къраллагъа къачдыла, къалгъанла уа алай тынч болгъандыла... Колхоз да бир айтылгъаны бла къураб, малларын, мюлклерин, джерлерин да къошуб, джарагъан колхозчула болуб турадыла.
Кулакланы да абызырата башласакъ, къалгъанла да тынч боллукъдула. Ансы революция джерли, мюлклю этген джарлыла къутуруб, бай болуб, джалчы тутуб турадыла. Колхоз дегенни эшитирге да унамайдыла. Патчахны кёзюуюнден къалгъан байланы къурутхан эдик. Энди совет властны кёзюуюнде бай болгъан джарлыладыла эм уллу джаулары колхозланы. Сталин тюз айтады, кулакны – аман хансны – тамыры бла къурутмасакъ, социализмни бачхасын кючлеб къоярыкъды ол.
Джыйылгъанла Къулчараны сёзюне харс огъуна урдула. Къалгъанла да алайыракъ сёлешдиле. Иван Васильевич джыйылыуну джаба, айтды:
- Юч айдан край толусу бла колхозланыб тынаргъа керекди. Алай болмаса, бир-бирибизге тюбемей къалыргъа да болурбуз. Ёзге, эсен кёрюшюрбюз деб, умут этеме. Эсен кёрюшейик.

19

Юч Эл районда ОГПУ-ну тамадасы Джумакъул район Советни башчысы Къулчара бла кабинетинде олтуруб ушакъ этгенли талай сагъат болады. Къулчара Тёбен эл бла Орта элде байланы-кулакланы списогун-тизимин келтиргенди да, анга къарайдыла. Къулчара ангылатады:
- Бу тюблери юч кере сызылгъан тукъумла 1920-чы джылладан башлаб да совет властха къаршчылыкълары бла белгилиди. Алай а, Къарачай бла Къызыл Аскерни арасында Джарашыудан сора, рахат джашагъандыла. Ёзге былагъа ышаныу джокъду. Колхозгъа кирирге унамагъанланы башлары быладыла.
Тюблери эки сыз бла сызылгъан тукъумланы совет власт бла аралары табсыз болмагъанды. Бек джарлыла болуб, НЭП-ни кёзюуюнде эсирик бай болуб кетгендиле. Хар бирини ненча джалчысы болгъаны кёргюзтюлюнеди.
Тюблери бир сыз бла сызылгъан тукъумла джалчы тутмагъандыла, алай а, юйюрлеринде адам къоллары аслам болгъаны себебли, бай болгъандыла, уллу рысхылары барды.
Мен айтырыкъ – быланы къалгъан халкъдан айырмай, колхозландырыу иш алгъа теберик тюлдю бизни районда.
Джумакъул къаламын алыб, таза къагъытда эсеблеб тебреди. Сора Къулчарагъа айланды:
- Алан, Тёбен элни ючден бирин, Орта элни тюз джарымын кулакла этиб къойгъанса да. Былай бла уа, биз колхоз къурауда биринчи оруннга чыкъгъан бла къалмай, адам тутууда да биринчи оруннга чыгъаргъа башлагъанбыз. Иги сагъыш этгенмисе?
- Да мен партияны край комитетини айтханын джанлаусуз тындырама. Кулаклагъа аяу болмазгъа керекди.
- Къулчара, Зауургъа кёргюзтгенмисе бу къагъытны?
- Хоу, бир экземпляр андады.
- Алай эсе, ол бусагъат меннге келирге керекди. Аны да не айтырын бир эшитейик. «Сагъынылгъан – босагъа тюбюнде» дегенлей, ма кеси да.
Эшик ачылыб, Къарачай областны тамадасы Зауур кирди. Саламлашды. Джарашыб олтургъандан сора, ишге кёчдюле.
- Джашла,- деди Зауур,- мен бу къагъытла бла шагъырей болгъанма. Къууаныр зат джокъду. Халкъны джарымын кулакла деб къурутсакъ, къалай болур? Къулчара, сеннге бу къагъытланы эл башчыламы джарашдырыб бергендиле?
- Огъай. Орта элни тамадасы Тауасды. Мен анга айтханымда, «бизде «бай, кулак» дерча адам джокъду» деб къойгъанды. Аны кибик айтханды Тёбен элни тамадасы Къанамат да.
- Да, сора, сеннге быланы кимле джарашдырыб бердиле да?
- Колхоз тамадала.
- Хы, энди ангыладым. Колхоз тамадала баш тутхан адамланы барын къурутуб, аланы джерлерин, мюлклерин-рысхыларын колхозгъа алыргъа излейдиле. Ол терс оюмду.
- Да колхозгъа кирирге унамагъанлагъа башха тюрлю акъыл къалай джыйдырлыкъса? «Кулак сыныфны къурутургъа керекди» деб Сталинни айтханы да алайды. Партияны край комитетини биринчи секретары да ол кюн джыйылыуда «юч айны ичинде халкъны толусу бла колхозлагъа джыймасакъ – эл, район, област, край башчыла барыбыз да чалдышха джыйыллыкъбыз» дегенди.
- Чалдышха да джыйылмазбыз, халкъны да къоймазбыз колхозгъа киргизтмей. Халкъ бла ишлерге керекди. Ангылатыу ишни бардырсакъ – адамла тели тюлдюле – колхозчу болурла.
- Да кулакла колхозгъа кирирле, джангыз не акъыл бла? Колхозну ояр акъыл бла. Колхозгъа да энди тинтиб алыргъа керекди адамланы.
- Хоу, анга сёз джокъду, партия, Сталин айтхан да олду. Алай а, халкъны джарымын кулак атха чыгъарсакъ – аны ахыры не бла бошаллыгъын билемисе? Ачыкъ айтылыб турады Сталинни сёзюнде – «ликвидация кулачества как класса» («кулак сыныфны къурутуу») деб. Халкъны джарымы кулак болургъа амал джокъду. Къырдырмайыкъ халкъны. Айлан эллеге, ангылат халкъгъа: колхозгъа кирмеген – тюрмеге-хаписге кирликди де.
- Мен айтыр керекли къалмагъанма. Алай а, гюнахдан чыкъ дей эсенг, энтда элледе халкъны джыйыб, колхозгъа кирмегенни не сакълагъанын эсгертейим.
- Эт, марджа, халкъны сойдурмайыкъ. Кертиси бла да, бизде, бюгюнлюкде, кулакъ дерча бай да джокъду, къралгъа душман да джокъду. Алай а, къыйналыб, мыллык атыб джыйгъан рысхысын, арагъа атаргъа излеген чыкъмаз. Ёзге, башха мадар болмагъанын ангылатыргъа керекбиз. Колхоз тамадалагъа да айт, элни «кулакла» деб кёбюсюн тутдурсала, кеслерине да таб болмаз.
- Хайыр, мен тамбла бла бирсикюн эки элде да адамланы джыйдырыб, сёз ангылатала эсем кёрейим. Кете барайым, сизни да башха ишлеригиз болур,- деб, Къулчара, экисини да къолларын тутуб, юйден тышына атлады.

20

Экиси къалгъанларында, Зауур ачыкъ сорду:
- Джумакъул къарнаш, тюзюн бир айтчы, иш къайры бара турады?
- Да аны уа, юй бийченг менден да иги айталлыкъды санга – аны атасы Тарас ОГПУ-ну край бёлюмюню тамадасы болгъанлы бир ай. Кёб болмай, мени да кесине чакъырыб, иги кесек заманны ушакъ этгенди.
- Нени юсюнден?- Зауур сескекли къарады.
- Да бола тургъан ишлени юсюнден. Крайда хазна адам колхозгъа кирирге излемейди. Таб къозгъалыула болургъа боллукъду дейди.
- Мени къайгъылы этген Къарачайды. Халкъны сакъларгъа керекбиз.
Джумакъул иги кесекни ауузундан сёз чыгъармай турду. Къыйналды тюзюн айтыргъа бла къалыргъа билмей. Дагъыда таукел болду:
- Зауур, экибиз да Тёбен элден болгъан бла къалмай, къысха джууукълабыз. ОГПУ-ну тахсасын ачаргъа мени чыртда эркинлигим джокъду – билинсе, чалдышдан къаратырыкъдыла.
- Сен чырт да анга къоркъма. Халкъны къутхарыргъа амал бола тургъанлай, джукъ этмей къойсакъ – артда къыйналырбыз. Айт, джукъ биле эсенг, айтхан сёзюнг арада къалыр.
- Зауур, иш халкъда тюлдю, иш андады,- Джумакъул бармагъын ёрге тутду. – Ленинни джангы экономика политикасындан иги зат болургъа мадар джокъду – аны джашау кёргюздю. Дуния къазауатдан, граждан урушдан сора, чачылгъан, абызырагъан кърал, талай джылгъа аякъ юсюне къалай турду? НЭП–ни кючюнден. Энди аны не ючюн тохтатыргъа керек болду? Керти да, революциягъа къоркъууму салады ол? Огъай, бютеу кюч къралны къолундады. Сора, неге керек болду бу ара мюлклени – коллектив мюлклени къурау?
Иш – индустрия къураргъа адам кюч джетмегениндеди. Къралда халкъны кёбю элледе джашайды. Хар юйюрню энчи джери, мюлкю барды. Кесин да тойдурады, къралны да тойдурады. Ким къурсун джангы фабриклени, заводланы? Ким ишлесин алада? Акъырын-акъырын ишлене барлыкъ болур эди не да, алай а, индустриализацияны Сталин талай джылгъа этерге излейди. Промышленностну беш джылгъа къурар ючюн, бек уллу адам кюч керекди. Ол кючню элден башха алыр джер джокъду. Элчиле уа кеси разылыкълары бла юйлерин, мюлклерин атыб, пролетариат болургъа излемейдиле. Алай эсе, аланы элден кеслери къачарча болум къураргъа керекбиз. Джерлерин, мюлклерин, рысхыларын сыйырыб, арагъа атсакъ – колхозла къурасакъ – ала да шахарчы пролетариатча боладыла: энчи затлары джокъ – колхозда не да совхозда ишлейдиле, ёлмез-къалмаз бир хакъ аладыла. Элде аланы тыйгъан зат боллукъ тюлдю – джерсиз, мюлксюз этсенг, адамгъа не барды элде? Завод, фабрик къурууда не да заводда, фабрикада ишлеб кёбюрек ачха алырча болсала – кетдиле эллерин къойдула да. Колхозландырыу политиканы магъанасы буду – индустриягъа, промышленностха адам кюч къурау. Эл тюб боллугъу кишини къулагъына кирмейди – бусагъатда, бек дженгил промышленность къуралыргъа керекди, ансы империалист къралла чабсала, ала бла къазауат этерге техникабыз джокъду.
- Джумакъул, бу сен айтханда меннге джангылыкъ джокъду – аны мен билеме.
- Зауур, узакъдан келтиргеними магъанасы: элчи адам кеси разылыгъы бла джаланбыдыр болургъа унарыкъ тюлдю. Берлик тюлдю кесини энчи джер хуртдагысын, алай къыйналыб джыйгъан рысхысын, мюлкюн. Кюч бла сыйырыргъа керек боллукъду. Къаршчы тургъанланы тутуу, лагерлеге атыу башланныкъды. Ол заманда уа халкъ къозгъалмай, аякъ юсюне турмай къалырмы?
Бизни – ОГПУ-ну – борчубуз: ол къозгъалыуланы къурау, алагъа башчылыкъ этиу. Ызы бла уа халкъны башсыз этиу. Алай бла къралда минг-минг адамны тутарыкъбыз – ала боллукъдула индустрияны, промышленностну хакъсыз къурарыкъ тутмакъ кюч. Кёзюу-кёзюую бла аллай тутууланы бардыра турлукъбуз. Тутулмагъанла да, башха мадар табмай, шахарлагъа къачыб, пролетариатха къошуллукъла, алай бла башларын сакъларыкъла кёб боллукъдула. Эл тюб бола эсе да, къысха заманны ичинде къралда промышленность, индустрия къураллыкъды.
- Джумакъул, ангыладым. Къарачайгъа не оноу?
- Къарачайгъамы? Бизни агентлерибиз халкъны арасында ишни бардырадыла. «Бютеу къралда халкъ колхозлагъа къаршчы тургъанды. Биз да восстание этмесек, чегетге, таугъа чыкъмасакъ, кёресиз – власт тутуб, къурутуб башлагъанды. Джерибизни, мюлкюбюзню, малыбызны сыйырыб бошагъанлай, биз садакъачыла боллукъбуз. Аны бла да тохтарыкъ тюлдю иш – джашагъан юйлерибизни да сыйырыб, мазаллы юйле ишлерикдиле, шахарладача. Борсукъ тешикледеча, общежитиеледе, фатарлада джашатырыкъдыла. Тиширыу, эркиши айырыллыкъ тюлдю, сый-намыс къаллыкъ тюлдю». Былагъа ушаш ушакъла бардырадыла агентлерибиз. Ахыры не бла бошаллыгъын айтайым. Халкъгъа восстание этдирликбиз, ызы бла уа мингле бла адамланы тутуб, лагерлеге ашырлыкъбыз. Къалгъанла бары колхоз джашаугъа кёчерикдиле. Бютеу къралда болгъан боллукъду Къарачайда да.
- Халкъ кесин къырдырмай, колхозлагъа кирсе уа? Ол заманда кимни тутарыкъсыз?
- Халкъ джеринден, мюлкюнден сен умут этгенча айырыллыкъ тюлдю. Таб алай болса да, бизни областдан къаллай бир адам тутуллугъун башында бегитиб бошагъандыла. Сюйсенг колхозгъа кир, сюйсенг кирме – хар элден къаллай бир адам тутуллугъу белгилиди. Къазауат этеми къырылсын халкъ, къойчамы кесдирсин кесин – къайсы иги боллугъун да билген къыйынды.
Зауур эшитгенине ийнаныры келмей,  Джумакъулгъа къарады.
- Къой, туура сен айтханча болмаз иш.
- Сени къайын атанг мени бла нени юсюнден сёлешгенди деб тураса? Айтдырмай къоймай эсенг, ичинги къатынынга да ачма – сен айтханны ол да атасына айтыр, иш табсыз болур. Сен эслеб къара: сени да, мени да, Парисбийни да, Нанакны да, Алхазны да, Асхатны да – къуллукъда ишлегенлени барыбызны да – юй бийчелерибиз орус тиширыула къалай болуб къалдыла? ВЧК-ны – ОГПУ-ну политикасыды ол да. Сюймекликни сагъынмайыкъ да къояйыкъ.
Зауур ачыулана башлаб, кесин тыйды. Кертиси бла да, Джумакъулну сёзлеринде бир тюзлюк бар эди. Джумакъул а, кесин тыялмагъанча бардырады:
- Ма бусагъатда Къулчара халкъны джыйыб сёлеширге кетди деб тураса. Ол а, бизни алгъаракъладан агентибизди. Ол халкъны сакълар джанындан тюл, башында этилген оноуну тындырыр джанындан кюреширикди. Башха тюрлю этеме десе, гюнахлары ачыллыкъды. «Бир кере абыннган – минг кере сюрюнюр» дегенлейди иш. Мен кесим да не этерге билмей турама: халкъны къалай сакъларгъа билмейме. Айт, бир оноу тюзет.
- Башына джазаргъа керекди. Халкъны джаулары халкъдан бошаргъа башлагъандыла.
- Кимге джазаргъа излейсе? Сталиннгеми? Кимден кимге тарыгъыргъа излейсе? Джыланны къуйругъундан башынамы тарыгъайыкъ? Керти ленинчилени, бирер чурум бла къурутуб баргъанларын кёребиз да. Керти да, бютеу халкъ бирден ёрге турса бир зат боллукъ эди, ёзге аны да къолгъа алгъанды ОГПУ.
- Сора, халкъгъа не оноу?
- Билмейме. Огъары эл бир аууздан колхоз къурагъанды. Аны ючюн къарамай, барын тутарыкъдыла – чурум табарыкъдыла, эски гюнахларын-затны эсгертирикдиле. Сталин бла тёгереги индустриализация планларын тындырыр ючюн, миллионланы тутмакъ этиб ишлетирикдиле, минг-минг къаршчы тургъан адамны да къурутурукъдула. Иш алайгъа бара турады. Сени бурху къарачайынг бир тамчыды – бюгюн бар, тамбла джокъ. Коммунизмни тирменинде тартылмазлыкъ халкъ джокъду. Ол тирменнге тюшмез амал да джокъду.
- Джумакъул, сау бол былай ачыкъ сёлешгенинг ючюн. Алай а, халкъ кесин къырдырмай колхозлагъа кирсе, табыракъ болур. Мен кесим эллеге барыб, адамла колхозгъа кирирча этерге кюреширикме.
- Аллах болушсун. Джукъ этмегенден эсе, бир джукъ этген игиди. Ким биледи, сен айтхан тюзюрек эсе да. Мен а не этерге билмей турама. Эт да, тиш да кюймезча, кърал да, халкъ да абчымазча къалай этсин адам.
   
21

Зауур кеси Тёбен элге барыргъа, Къанамат халкъны джыйыб, сакълаб тура эди.
- Салам алейкум, багъалы элчилерим,- деб башлады сёзюн Зауур. – Мен сизге бюгюн джангы хапар бла келмегенме. Колхозгъа кирирге унамайсыз кёбюгюз деб эшитгенме. Не ючюн унамагъаныгъызны билеме. Алай а, колхоз джашаугъа кёчмей, къралда бир эл къаллыкъ тюлдю. Къралны джоругъуна къалай сыйынмаз акъылыгъыз барды? Башында оноу этилиб битгенди. Оноугъа сыйынмагъан аяллыкъ тюлдю. Къралны башха джерлеринде кулакланы-байланы тутуб, юйдегилерин да башха джерлеге кёчюрюб барадыла. Керекмиди аллай къыйынлыкъ сизге? Мен сизге къарнашларымача джан аурутуб сёлешеме. Сиз меннге тынгылагъыз, мен айтханны этигиз. Джер-мюлк-рысхы деб къадалыб турмагъыз. Дуния мал келе-кете тургъан затды. Джаныгъыз сау болса, къалгъан зат табыла барыр. Киригиз колхозгъа, ара мюлк къурагъыз. Бу къыйын заманда малыгъызны, мюлкюгюзню тюл, джаныгъызны, башыгъызны сакъларгъа кюрешигиз.
- Къралда колхозгъа киши да кирирге унамайды дейдиле да. Бютеу халкъ унамай тохтаса – колхоз къурау тохтарыкъ болур,- деди джылы келген, бир саубитген киши.
- Добай, сенмисе, кючден таныдым. Ким айтады аллай къуджур хапарланы? Ол провокацияды. Ленинчи партия Сталинни башчылыгъы бла колхозландырыу политиканы джорукъ этиб бегитгенди. Колхозгъа кирмеген джашаяллыкъ тюлдю. Къалай джашарыкъды – аны джери, мюлкю сыйырылса? Къаягъа башыгъызны уруб, къаянымы чачарсыз, башыгъызнымы чачарсыз? Адам айтханны этигиз. Мен башында туруб, халны сизден игирек биле болурма. «Сокъур тутханын бек тутар» деб, кесигиз айтханнга къадалыб турмагъыз.
Тёбен элде Ленин атлы колхозну тамадасы Джарлы ёрге турду.
- Ол кулак къауумну бизни колхозгъа кереги джокъду. Ала ишни бузгъан болмаса, бизни бла джарашырыкъ да тюлдюле. Бизге аланы кеслери тюл, джерлери, мюлклери керекди. Ала революцияны эм биринчи джоругъуна къатылгъандыла – бизни джалчы этиб тургъандыла кеслерине. Биз аллайланы колхозубузгъа аллыкъ тюлбюз. Болмай эсе, ала кеслери башха колхоз къурасынла – атына да «Кулак колхоз» десинле да.
Халкъ кюлдю, Зауурну уа джылары огъуна келди.
- Ай насыбсызла, сиз нелени сёлешесиз былайда. Джалчы болгъан эсегиз, къыйыныгъызны табхансыз. НЭП джалчы тутаргъа эркинлик бере эди. Ала кърал джорукъну бузмагъандыла. Совет власт келгенинде, патчахны заманындан къалгъан байланы къурутду, джерлени тенг юлешди. Барыгъызгъа да бирча тенг мадар берилген эди. Сиз нек болдугъуз джарлы-джалчы, ала нек болдула бай? Ма анга да сагъыш этигиз. Мазаллы элде сиз 15 юйюрсюз, сиз «кулак» дегенле талай джюздюле. Аны ангылаймысыз? Ала да, сизнича джарлыла эдиле совет власт келгенде. Совет власт берген эркинликле бла хайырлана, ала бай болдула. Алагъа не дау? Къралны джоругъундан чыкъмагъандыла ала.
Энди уа – хал башха тюрлюдю. Кърал колхоз джашаугъа кёчюгюз дейди. Кърал айтханны этерге унамагъан къралны джаууна саналлыкъды. Алайын иги ангылагъыз. Кърал бла ойнамагъыз.
- Да биз кърал айтханнга бойсунайыкъ, джангыз, кърал биз айтханнга нек тынгыламайды?
- Джюсюб, кърал башчыла сизге не иги боллугъун сизден иги биледиле. Колхозгъа киригиз да джашаб бир кёрюгюз. Бютеу къралда да иш аллына бармаса, партия джангы оноу этер. Мен айтханнга тынгылагъыз – малыгъызгъа, мюлкюгюзге къадалыб, сойдурмагъыз, джойдурмагъыз кесигизни. Нек тынгылайсыз? Бусагъатда былай къарышыб турсагъыз, артда кеч болур. Сокъуранырсыз. Оллахий сокъуранырсыз.
Халкъ тынгылагъанлай чачылды. Зауур да ичинден элчилерине чамлана, айырылды элинден.

22

Орта элни джыйылыууна, Зауур Умарны да биргесине алыб келди. Алгъаракъ  келди, эл Советни тамадасы Тауас бла, колхозну башчысы Сапар бла энчи сёлешир ючюн.
Эл Советни мекямында тёртюсю да олтуруб, энчи ушакъны бардырадыла. Тауас элде халны ачыкълады.
- Колхозгъа джангы он юйдеги къошулгъанды. Беш юйюр колхоздан чыкъгъанды. Тейри, не къарыуну салыб кюрешгенликге, халкъ малындан, мюлкюнден, джеринден айырылыргъа таукел болмайды.
- Тауас,- деди Зауур,- къралда политика хауа тюрленнгенди. Колхозгъа кирмегенле ачырыкъдыла, тутуллукъдула, юйюрле узакъ джерлеге сюрюллюкдюле. Къралны джер-джеринде алай бола келеди. Бизге да джетеди къыяма джел. Халкъгъа аны ангылаталсакъ –  иги, ангылаталмасакъ – халкъдан бошарыкъбыз.
- Бир талай адам барды халкъны къанын бузуб тургъан. Ётюрюк хапарланы джаядыла – «Къарачайдан къалгъан джерледе киши да колхозгъа кирмейди, къаугъала-восстаниеле барадыла, биз да хомух болмазгъа керекбиз» дегенча. Ючеуленни тутдургъан огъуна этген эдим – башындан айтыб ийдириб къойгъандыла.
- Сора мен нек билмейме да джукъ?- Зауур сейирсиниб къарады.
- Да мен а, сиз ийдиргенсиз деб тургъанма,- Тауас андан да бек сейирсинди.

Эшикден къагъытчы Махмуд кириб, эл джыйылгъанын билдирди.
Джыйылыуну Тауас ачыб, Зауургъа сёз берди.
- Салам алейкум, джамагъат. Бюгюн биз барыбыз да уллу сайлауну аллындабыз: колхоз джашаугъа кёчебизми, кёчмейбизми? Тюзюн айтсам – сайлау джокъду. Не колхозгъа киресиз, не кулаклагъа тергелесиз да, кърал сизни кесини джаууна тергейди. Алайгъа джетиб турабыз. Энди быллай джыйылыула бардыра турургъа да заман къалмагъанды. Мен айтырыкъ: барыгъыз да, биринг къалмайын, колхозгъа киригиз. Кирмегенлеге къыйынлыкъ джетерикди. Юйюр тамадала тутуллукъдула, юйдегиле узакъ джерлеге сюрюллюкдюле. Керекмиди ол зат сизге?
- Бизге ол зат керек тюлдю. Алай а, бизге колхоз джашау да керек тюлдю. Хайуан сюрюуге бурулургъа излемейбиз. Хар кимни энчи джери, мюлкю сакъланыргъа керекди. Кърал айтханны айтыб турмай, ары, башына, ангылатыргъа болмаймыды, халкъ колхоз джашауну излемейди деб?
- Акъсакъал,- деди Зауур,- къралны башында бизден акъыллыракъ адамла олтурадыла. Алагъа биз акъыл юреталмазбыз. Къралда не бола тургъанын ала бек ариу биледиле. Биле да тургъанлай, колхоз джашауну тыйыншлыгъа санайдыла. Аны себебли, башында этилген оноуну тюбюнден тюрлендирир къарыуубуз джокъду. Ол себебден, къралны джоругъуна сыйынмай, башыгъызгъа палах алмагъыз. Киригиз колхозгъа, къоркъуулу кёзюуде башыгъызны сакълагъыз. Артда да Аллах айтхан бола барыр. Сизни элчигиз, Ленинни, Сталинни да уста таныгъан, Умар къарнашыгъызгъа да бир тынгылагъыз.
- Салам алейкум, сыйлы джамагъат! Зауур мен айтырыкъны айтыб бошагъанды. Колхоз джашаудан быллай бир нек къоркъасыз? Билеме, малын-мюлкюн-джерин арагъа салгъан къыйын болгъанын. Алай а, башха амал джокъду.
- Нек джокъду башха амал,- деб къычырды къайсы эсе да,- кирмейме колхозгъа, къралгъа налог тёлерге керек эсе, тёлейим.
- Дженгил, таныдым сени, таныдым. Бери тынгыла. Колхоз джандетди деб айтмайма, алай а, ары кирмесенг – джашауунг джаханимге буруллукъду. Кърал салгъан джасакъ алай уллу боллукъду, тёлеб къарыуунгдан келлик тюлдю. Андан да аманы, сени кесинги байгъа-кулакга тергеб, тутуб, юйдегинги да узакъ джерлеге сюрселе – не эталлыкъса? Барыгъызгъа да айтама муну.
Кърал бла ойнамагъыз. Кючюгюз джетерик тюлдю къарышыргъа. 1828-чи джыл Хасаукада патчах аскерни хорлаялдыгъызмы? 1920-чы джыл совет властны хорлаялдыгъызмы? Къралны кючюн, джоругъун сизден аман билмейме. Мал-мюлк-джер-рысхы – бары да колхознукъу боллукъдула. Колхоз а – сизсиз. Алай бла, джугъугуъуз джукъгъа кетмейди.
- Умар, сабийле джокъдула былайда. Аякъ тюбюбюзден джер кетсе, къолубуздан мюлк-рысхы кетсе – садакъачы деген олду. Кърал бизни садакъачы эте турады.
- Таулу, мен халны ангылатыргъа кюрешеме. Алгъын заманла кетгендиле. Энди кишиге сёз ангылатхан къыйынды. Башында этилген оноугъа джукъ айтханлай – халкъны, къралны джауу  болуб къаласа. Бир адам джау болгъан бла къалса – ол да бир иш. Бютеу халкъ джауча кёрюнсе уа – не боллугъун билемисиз? Бизнича аз халкъ тюб болуб къалыргъа боллукъду. Аны себебли сабыр болугъуз, колхозгъа киригиз. Джаныгъыз сау болса – къалгъан затха бир оноу болур.
- Сен Лениннге тюбеб сёлешиб тургъан адам, бу колхоз деген джангылыч болгъанын Сталиннге нек айтмайса? Керек тюлдю бизге колхоз джашау.
- Джамагъат, нек къысасыз мени? Ма былайгъа келиб, Зауур да, мен да сизни бла ачыкъ сёлешгенибизни да башында терс ангыларыкъла чыгъарыкъдыла. Башха мадар табмай, айта турабыз сизге игисин. Ахыр айтырым: Сталин айтханча, колхозгъа киригиз. Провокаторлагъа тынгылаб, къаршчы турмагъыз. 1920-чы джылладача кърал бла арагъызны джарашдырыргъа кючюбюз джетерик тюлдю. Къобанны ёрге ким джюзеди, артыкъсыз да къобуб келген заманда? Акъыллы болугъуз, сабыр болугъуз, кесигизни сакълагъыз. Узун сёзню къысхасы – колхозлагъа киригиз. Мен айтырыкъ олду.
Халкъ, Тёбен элдеча, айтылгъаннга хош болмагъанлай, чачылды. Алай болса да,  акгыллы бола тебреди, экинчи кюн колхозгъа кирирге къагъыт джазгъанла чыкъдыла.

23

Иш тюзеллик болур эди, ОГПУ тутууланы башлаб къоймаса. Джангыз бир кечеге Тёбен элден оноулан, Орта элден джыйырма адам (Тауас да ол санда) тутулду. Огъары элден да, колхозгъа кириб тургъанларына да къарамай, Мырзабекни, дагъыда бешеуленни тутдула. Къулчара джарашдыргъан списокну (тутуллукъ адамланы тизимини)  аллы эди ол. Тутуула аны бла тохтаб къалмадыла. Халкъны къаны бузулду.
Бир ыйыкъдан джангы адамланы тутуб баргъан ОГПУ-ну аскерчигинден адамларын къутхарабыз деб, джолну кесген сауутсуз-сабасыз таулуланы къырыб кетди ОГПУ-ну бёлеги. Бу затла болдула халкъны тебдирген. Къарачай элледе къозгъалыу-восстание башланды. Анга башчылыкъ этерик адамла табылдыла. Аланы кёбюсю ОГПУ-ну агентлери эдиле. Ол къара ишлери ючюн, чын, саугъа да бериб, кърал бек багъалатырыкъды аланы. Артда уа, кърал аланы барын да тутуб, къурутурукъду. Ары дери уа...

24

Бир ыйыкъны ичине, элле къой, район аралыкъла, областны баш шахары Микоян-шахар да къозгъалгъан халкъны къолуна кёчдюле. ОГПУ-ну къуллукъчусу болуб къолгъа тюшгенни бирин да аямадыла. Микоян шахарда болгъан тутмакъланы башларына бош этдиле – аланы ичинде Мырзабек бла Тауасны да.
Микоян-шахарда къарачай халкъны келечилерини джыйылыуу болду. Аны бардыргъан Къулчарады.
- Джамагъат, мен Юч Эл районну башчысы эдим. Бюгюннге дери. Сиз мени таныйсыз. Быллай къатышхан кёзюуде, башымы алыб, бир къауум тамада къуллукъчуча, мен да къайры болса да кетерге боллукъ эдим. Алай а, мен сизни бла болургъа излегенме. Сизге не болса – меннге да ол болур.
Джыйылгъан джамагъат харс къакъды. «Аперим», «машалла» деген ауазла чыкъдыла.
- Энди мен не айтыргъа излейме. Бютеу къралда да болум биздечады. Крайда да аякъ юсюне турмагъан эл джокъду. Аланы кёбюсю, сиз айтханны айтадыла: «НЭП –ни къайтарыгъыз артха, колхоз джашау бизге керек тюлдю». Кърал башчыладан излегенлери буду.
Энди сиз, эллени, районланы, шахарланы келечилери, Къарачайгъа – кесигизге – джангы тамада сайлагъыз. Мен а – тёбеннге кетиб – былайда не бола тургъанын, къозгъалыу не ючюн, кимни терслиги бла башланнганын край тамадалагъа билдирейим. ОГПУ халкъны тутуб тебремесе, адамланы ёлтюрмесе – иш былайгъа джетерик тюл эди. Барын башында айтыб ангылатмасакъ – кърал аскер иер, аскер бла къазауат этер къарыу къайда? Разы болсагъыз, мен бу иш бла кюрешейим крайгъа барайым да. Зауур бла Умарны табала эсем да кёрейим.
Халкъ разылыгъын берди. Къулчара кетерден алгъа, «бу къатышхан къыйын кёзюуде кимни башчы этейик» дей тебредиле да, къайсы эсе да:
- Мырзабек бла Тауас тургъанлай, не тамада излейбиз,- деди.
Олсагъатлай халкъ гюрюлдеб, экисин да сахнагъа чыгъардыла. Къарачай областны ара шахарында Советле Юйюнде халкъны келечилери къабыл этиб, Мырзабекни биринчи тамадагъа, Тауасны да экинчи тамадагъа сайладыла. Алайда джарашдырыб (джазаргъа устала табылдыла) халкъны излемин къагъытха тюшюрдюле. Мырзабек бла Тауас къол салыб, ол къагъытны Къулчараны къолуна тутдурдула.

25

ОГПУ-ну край бёлюмюню башчысы Тарас эркин кабинетинде джыйылгъанла бла ушакъны бардырады. ОГПУ-ну Къарачай област бёлюмюню тамадасы Запорожный, Юч Эл район Советни башчысы Къулчара, ОГПУ-ну Юч Эл район бёлюмюню тамадасы Джумакъул, Къарачай област Советни тамадасы Зауур чакъырылгъандыла бу гитче джыйылыугъа.
Къарачай областда бола тургъан ишледен къысха хапар айтды Запорожный:
- Биз къурагъан сценарий бла барады хар зат. Бютеулей да Къарачай областдан 200 адам тутхан эдик. Аладан областдан тышына чыгъарылгъан 150 адамдан онусу Тройканы-Ючеуню Оноуу бла ёлтюрюлгенди, къалгъан джюз къыркъы крайны хапислеринде-тюрмелериндеди. Юч Эл райондан тутулгъан адамладан отузун иш этиб Микоян шахарны тюрмесинде къойгъан эдик – аланы арасында джыйырманчы джылладан белгили адамла – Мырзабек бла Тауас. Халкъ къозгъалыб, аланы бошласа, ала восстаниеге башчылыкъ этерле деген акъылда.
Тутмакъланы алыб баргъан ОГПУ-ну бёлегини джолун кесген эдиле элчиле. Сауут-сабадан атаргъа керек болгъанды – джыйырма адам ёлгенди, аллай бир да джаралы болгъанды. Андан сора башланнганды восстание Къарачайда. Восстание къалай баргъанын, не халда болгъанын Къулчара айтыр – ол къозгъалгъан халкъны келечисиди кеси да.
- Къозгъалгъан халкъ бютеу областны къолгъа алгъанды. ОГПУ-ну къуллукъчуларындан он адамны ёлтюргенди, милициядан да онбеш адамны. Мен болуб, Микоян шахарда бютеухалкъ джыйылыу башчыла айырды: Мырзабек бла Тауасны – Огъары эл бла Орта элни тамадаларын. Мени да келечи этиб ийгендиле – крайны, къралны да башчыларына тюз хапар айт деб.
- Тюз хапар? Не сакълайды къралдан, къралны джоругъуна, кърал башчыланы оноуларына сыйынмагъан халкъ?- Тарас сейирсинирек сорду.
- Джазгъанлары буду. Рахат окъурсуз. Мен, джангыз, ахырын – узун сёзню къысхасын – окъуюм:
«Биз, таулула, совет властха къаршчы тюлбюз, алай а – колхозла къурау оноуну джангылычха санайбыз. Ёзге, ол оноугъа да къаршчы турмагъанбыз. Анга шагъат – Огъары элни джамагъаты бир аууздан къабыл этиб, колхоз къурагъанды. Анга да къарамай, ОГПУ-ну аскери келиб, элни тамадасы Мырзабекни, дагъыда бешеуленни тутуб кетгенди. Тёбен элден оноуланны, Орта элден джыйырмауланны тутхандыла. Алай-алай, бютеу областда тутулгъанланы саны эки джюзден атлагъанды. Аны бла къалмай, ОГПУ-ну бёлеги джолгъа чыкъгъан сауутсуз-сабасыз адамланы – тутулгъанланы джуууукъларын – къырыб кетгенди. Тёрени-сюдню оноуу болмагъанлай, ОГПУ-ну аскери келиб, онла бла, джюзле бла гюнахсыз адамланы тутханы – халкъны тебдиргенди.
Областны, крайны, къралны башчыларындан биз излеген:
1.ОГПУ тутуб кетген адамларыбызны хаписледен бошлатыгъыз. 2.Адамланы ёлтюрген, джаралы этген ОГПУ-ну къуллукъчуларын тутаргъа эмда сюд этерге керекди. 3.Колхозгъа адамла кеси разылыкълары бла кирирге керекдиле; колхозгъа кирмегенлеге душманнгача къарау, ауур джасакъ салыу – терс ишди. Аланы тутуу а – терсликди, зулмуду, аманлыкъды. 4.Патчах аскерде не да акъ аскерде къуллукъ этгенлери ючюн, не да 1920-чы джыллада ишлери ючюн адамланы тутмазгъа совет кърал бир кере сёз бергенди – Инкъыйлаб Аскер Кенгеш бла Къарачайны арасында Келишиуге къарагъыз.
Къалгъан айтханыбызны къабыл этсегиз, колхоз джашаугъа кёчюуню юсюнден сёлеширге, келиширге боллукъбуз».
- Сейир тюлмюдю, бир бурху халкъ къралгъа ультиматум салгъаны,- Тарас башчын чайкъады.
Зауур кесин тыялмады.
- Джолдаш Тарас, Запорожный айтхан керти эсе, зауаллы халкъны къозгъагъан, восстание этдирген кесигизсиз. Аны къалай ангыларгъа боллукъду? Аллай иннетигиз болгъанын меннге – областны башчысына – нек билдирмегенсиз?
- Зауур, ОГПУ быллай ишлени башындан келген буйрукъгъа кёре, ташатын бардырады. Аны себебли сени кёлюнг къалмазгъа керекди. Ол бир айтханынга да джууаб этейим.
Колхозланы къурамазгъа не да акъырын къурай турургъа мадар джокъду. СССР-ни империалист къралла къуршалаб турадыла. Социалист къралыбызны рахат джашаргъа къоярыкъ тюлдюле ала. Аланы тыяр, тохтатыр ючюн – кючлю промышленностубуз, бюгюннгю илму-техникагъа кёре сауутланнган аскерибиз болургъа керекди. Граждан къазауатдан, ачлыкъдан сора къралда пролетариат бек аз болгъанды. Революцияны этген да пролетариат эди, совет властны тутуругъу да олду. Пролетариатны санын дженгил ёсдюрмесек, социалист кърал таяныр кюч болмай къаллыкъды, промышленностда ишлерге адам да джетишмейди. НЭП да социализмге къоркъуулу белгиге джетгенди: энчи мюлкле, бай-джарлы айрылыкъ къралны капитализмге къайтарыб тебрегендиле. Джерни, мюлкню арагъа атыб, энчиликни къурутмасакъ – социалист кърал тюб болургъа боллукъду. Заман джокъду тюрлениулени рахат бардыра турургъа.
Элчи халкъ джеринден, рысхысындан кеси разылыгъы бла айырылыргъа унарыкъ тюлдю. Къралны джер-джеринде восстаниеле шагъатдыла анга. Ол восстаниелени кесибиз къозгъагъан да этиб, кесибиз тунчукъдурмасакъ – хал контрольдан чыгъыб кетерге боллукъду.  Къарачайда да къалгъан джерледе этгенибизни этебиз: халкъны кёзюу-кёзюую бла тазалай турмасакъ къалай болур? Сабанны аман хансдан артханча бир затды биз этген.
- Джюзле бла гюнахсыз адамланы тутаргъа, джояргъа къалай болады,- деди Зауур.
- Джюзле бла тюл, мингле бла, миллионла бла тутуллукъдула адамла. Алагъа ишлетирикбиз промышленность предприятиелени – хакъсыз, аяусуз. Къысха заманны ичинде – беш джыл болджал салгъанды Сталин – къралда индустриализация план тамамланыргъа керекди. Эл а – быйыл огъуна – колхоз джашаугъа кёчмей мадар джокъду. Бу ашыгъышлыкъ – къайтарыб айтама – биз империалист къуршоуда тургъаныбызданды. Бюгюн-тамбла дегенча къазауат, башланыб къалыргъа боллукъду. Быллай болумда кишини аяу боллукъ тюлдю, артыкъсыз да энчи мюлклеринден, джерлеринден айырылыргъа, колхоз джашаугъа кёчерге унамагъанладан.
- Сора, халкъны къырыб, тутуб, социализмни алай ишлерге къалай болады?
- Башха мадар джокъду. Халкъны ондан бири къырылса да, келлик тёлюле социализмде керпеслениб джашарыкъдыла. Мен къралны, партияны башчылары айтханны этеме, айтама. Зауур джолдаш, сен Сталин айтханнга разы тюлмюсе?
Зауур шашханла тургъан юйде тургъанча болду.
- Мен халкъны къырмагъанлай, тутмагъанлай колхозла къураргъа боллукъду дейме. Мен Къарачайны эки-юч ыйыкъгъа колхозлаб чыгъаргъа боллукъма. Алай этерге деб да тура эдим. Ол муратымы бузуб къойдугъуз сиз. Алай а, сиз колхоздагъыланы да тутуб барасыз. Ол а неге ушагъан затды?
- Огъары элчилеге айта болурса. Зауур, сизни областдан талай минг адам тутулургъа керекди. Алай бла, бютеу къралдан талай миллион тутмакъ джыйсакъ – аланы къоллары бла индустрия къурауну эм ауур, къара ишлеринден къутуллукъбуз.
- Огъай, Тарас джолдаш, мен сау болуб, Къарачайдан талай минг адам тутдуртурукъ тюлме. Мен Сталиннге тюбеб, сёлеширге керекме.
- Огъай, Зауур, сени биз солуу юйге ашырайыкъ, ансы ишибизге чырмау болургъа тебрегенсе.
Тарас столунда-масасында бир тиекни басды да, эки мазаллы сауутлу джаш кириб, Зауурну эки билегинден тутуб, тышына чыгъардыла. Тарас да ызларындан чыгъыб, алагъа буюрду:
- Башындан бир тюгю тюшмесин. Мени таша кабинетиме элтигиз да, рахат къоюгъуз. Ашына-суууна да къарагъыз. Бир-эки сагъатдан келликме.   
Сора Зауургъа айланды да:
- Кюеу, бетден-бетге сени бла бир сабыр ушакъ этмесек боллукъ тюлдю. Айыб этме. Мен келгинчи, юй бийченг бла сёлеше турурса, мен Света сеннге терк тюберча этейим ,- деди.
Зауур джукъ да айтмады. Тарас ызына, кабинетине кириб, бёлюннген ушакъны джангыртды.
 
26

- Джолдашла, кёресиз, Къарачай областны башчысы огъуна партия бла хюкюметни оноуларын тюз ангыламайды, къабыл этмейди. Аллай адам мындан ары уллу джууаблы къуллукъда ишлемезге болур.
Къулчара, ОГПУ-ну атындан сеннге разылыгъыбызны билдиреме. Къозгъалгъан халкъ бла бизни арабызда байламлылыкъ джюрютюрге сенден бек келишген джокъду. Ол къыйын джумушну сени бойнунга салабыз. Восстаниени тунчукъдура эсек, областха башчыгъа сени салдырыргъа кюреширикме.
Къулчара секириб ёрге турду:
- Бек сау болугъуз, меннге алай ышаннганыгъыз ючюн. Восстаниени тохтатыуда къолдан келгенни аярыкъ тюлме.
Тарас Джумакъулгъа бурулду:
- Сен а къалай къарайса бола тургъан ишлеге.
- Мен ОГПУ-ну къуллукъчусума. Башындан къаллай буйрукъ болса, аны тындырама. Мен ангылагъан – бусагъатда бизге не да этиб, социалист къралыбызны кючлю этерге керекбиз, ол кесин джауладан джакълаялырча. Къралны аякъ юсюне салыр ючюн минг-минг адам джанын къурман этерге керек эсе, ол санда ёлюрге мен да хазырма.
- Огъай, Джумакъул джолдаш, сенича, Къулчарача адамла бизге сау-эсен керексиз. Биргелей биз кёб иш этерикбиз алкъын. Олтур, марджа.
- Запорожный, восстаниени къабышдырыудан оюмларынг  бармыдыла?
- Бардыла. Алай а, кесигизге энчими айтайым, огъесе...
- Былайда адамладан джашырыр затыбыз джокъду. Къарачай областда хар не ишибизни да Къулчара бла Джумакъулгъа таяна бардырлыкъбыз. Ол себебден айта бер.
- Мени оюмума кёре, узакъ соза турмай, аскер бёлеклени киргизтирге керекди. 1920-чы джылладача, халкъ таугъа, чегетге кёчсе, къачхы сууукъла айланыб, чегетле джалан болгъунчу, ала бла кюрешген къыйын боллукъду. Беш-алты айны ала партизан къазауатны бардырырла. Ол бизге керекмиди?
- Бизни джанлы боллукъ элле бармыдыла, огъесе бары да бизге къаршчымыдыла?
- Совет властха эм бек къууаныб тюбеген Тёбен эл болгъанды. «Эркинликни, джерни да совет власт берди» деб джырлай эдиле алгъын. НЭП-ни кёзюуюнде байыннганла кёбдюле. Энди уа, «совет власт берген затын ызына сыйырады – эркинликни, джерни да» деб чамланадыла. Аны айтханым – Тёбен эл огъуна алай хыршылана эсе, Орта, Огъары элледе хал къалай болгъанын бил. Андан сора да, «колхозгъа кирсенг, кирмесенг да боллугъу бирди. Колхозчу Огъары элни адамларын да тутдула» дейдиле.
- Мен тюз ангылай эсем, къарачай халкъ саулай ёрге къобханды,- Къулчара бла Джумакъулгъа къарады Тарас.
- Мырзабек бла Тауас – сауут-сабагъа да уста, окъуулары-билимлери да болгъан, оюмлу-эсли джашладыла. Джолланы кесгендиле, къарауулла салгъандыла. ОГПУ-ну адамлары болуб, джангыз бирин сау къоймагъандыла – къачыб къутулгъанла болмасала. Керек эсе, барыб, агентлерибизге да тюбеб, болумну ачыкълаб къайытыргъа боллукъма. Ёзге, къайыталмай къалыргъа да болурма, Тауасны, Мырзабекни къолларына тюшсем.
- Огъай, бара-келе турургъа кеслери айыргъан келечи барды – Къулчара. Оноу этербиз да, Къулчараны иербиз. Эм джууаблы ишни баджараллыкъ олду энди.

27

ОГПУ-ну край бёлюмюню таша кабинетинде олтурады Зауур. Кёлюне кёб зат келеди. «Была мени тюрмеге-хаписге атсала, андан чыгъарым ётюрюкдю. Андан эсе, Къарачайгъа ычхыныб, Тауасха, Мырзабекге къошулуб къалырмы эдим. Халкъны къутхарыу да мени къолумдан келлик зат тюлдю. Алай эсе, халкъым бла бирге болгъан тюзюрек болур». Зауурну сагъышларын эшикден кирген Света бёлдю.
- Сени былайгъа джыярча, атама не къыйынлыкъ салгъанса?
Зауур джарашдырыб, болгъаныча хапар айтды. Света тынгылаб туруб, айтды:
- Башындан келген оноуну къабыл этгенден ары кимни да не къарыуу барды? Атам да джукъ эталлыкъ тюлдю. «Огъай» дегенлей, думп этерикдиле.
- Да аллай терсликге «хоу» деб барсакъ, биз къаллай коммунистлебиз сора?
- Сеннге бир джангылыгъым барды, бусагъатда айтайыммы-айтмайыммы ансы?
- Да менден джукъну джашырмаучан шой эдинг да?
- Билемисе, сабийибиз боллукъду бизни.
Света келиб Зауурну къучакълады. Зауур не айтыргъа да билмей къалды.
- Энди сен къуру къарачай халкъынга, къуру меннге тюл, сабийинге да сагъыш этерге керексе. Тарасха айтайым, ол бизге башха джерде иш табар – кетейик былайдан. Сен да халкъынгы гюнахына кирмезсе, бир джанында къалырса. Былайда къалыб, халкъынгы джакълаялырча болсанг – ол да бир иш. Сени сёзюнг чапракъдан да ётерик тюлдю, Сталиннге да джетерик тюлдю. Джетсе да, ол сени сёзюнге къарары джокъду – сени къурутур къайгъыгъа кирген болмаса.
- Да Тарас мени бек хыны тюрсюн алыб, джыйдыргъанды былайгъа.
- Зауур, сен къалай ангыламайса, алайда атам алай этерге керек эди. Ким кимни агенти болгъанын сен билмейсе. Запорожный къуллугъу бла атама бойсуннганлыгъына, дагъыда башха джерге да ишлей болур. Джумакъулунгу, Къулчарангы да къайры тил этиучюлерин сен, мен къой, Тарас да билмейди. Аланы къатларында алай этмесе, атама ишекли болур эдиле. Ол себебден атам сени, кесин да къутхара тургъанды. Тюз ангыла.
Зауур Светагъа ангарылыб къарады. «Тюз огъуна айта болур» деб келди кёлюне.
Эшикден Тарас кирди да, къызы бла да саламлашыб, Зауурну кёзюне битди.
- Кюеу, ол адамланы къатында сени алай сёлешгенинг оюмсузлукъду. Сен да, мен да – къаллай къуллукълада ишлесек да – эм алгъа партияны адамларыбыз. Башында этилген оноуну тындырыу – бизге борчду. Къралда, партияда да бола тургъан ишлени бек ариу билесе. Энди сен айтхан сёзлерингден артха къайытырыкъ тюл эсенг – сени тутдурмай мени башха мадарым джокъду. Областны башчысы бола тургъан восстание ючюн джууаблыды.
- Атам, алай къалай айтаса. Сеннге да айтмай турама, сен къарт ата болургъа хазырмыса?
Тарас къызына сескекли къарады:
- Табдынг сен да чам этер заман.
- Чам этмейме – кертисин айтама. Сен Зауурну да, мени да бир рахатыракъ джерге, ишге кёчюрт. Былайы шош болса, къайытырбыз.
- Огъай, алай боллукъ тюлдю. Мен эркиши бетиме уялмай, былайдан баш алыб кеталлыкъ тюлме. Областха къайытыб, къозгъалгъан халкъны тюшюндюрюрге излейме. Провокаторла «бютеу къралда халкъ ёрге тургъанды, колхоз джашау боллукъ тюлдю; биз да «хайт» дейик» деб, джаргъа тебериб кюрешедиле халкъны. Ол затны тохтатыргъа керекди.
- Восстаниени джукълаталлыкъ энди аскерди джангыз. Сен халкъны къайгъысын къой да, башынгы къайгъысын кёр, тууарыкъ сабийинге сагъыш эт. Сени областха иерге боллукъ тюлдю. Сен план бла бара тургъан ишибизни бузаргъа боллукъса. Эки джол сеннге: бири тюрмеге, бири да – Света бла бирге къралны бир башха джерине, бир башха джерге. Ёзге ол зат мени къолумдан келмей къалыргъа да болур. Сени дараджангда къуллукъчуланы оноуларын партияны Ара Комитети этеди. Разы болсанг, танышла бла кёрюрге боллукъду.
Зауурну башына бир акъыл келди. «Тышына чыкъсам не Къарачайгъа кетерме, не Умарны табыб, аны бла бирге бир оноу этерме». Тышындан а айтды:
- Бир-эки кюнню сагъыш этерге боллукъмуду? Света бла да энчи-энчи бир кенгешейик.
Тарас анга ишекли къарады, таб, не сагъыш этгенин сезген огъуна этди:
- Эки кюнню былайда сагъыш эт дерге да боллукъма, алай а, гюнахынга кирмейим да, джашаугъа не ёлюмге джолну кесинге сайлама бир къояйым. Эркинсе башынга.

28

Зауур алайдан чыкъгъаны бла Умарны къайда болгъанын тюзетиб, Светагъа огъуна билдирмей, Ростовха атланды. Умарны фатарына кирир кирмез, ишни болушлусун айтды. Кёб затны Умар кеси да биле эди.
- Москвада Орджоникидзеге, Ленинградда да Кировгъа тюбеб, тюнене къайытханма. Иш бек осалды. Сталин бла аралары алай таб тюлдю. Экиси да Сталин Ленинни джолундан джанлагъанын айтадыла. Ленинни джангы экономика политикасыны орнуна колхозла къурау – бек уллу джангылычыды Сталинни. Алай а, этер мадар джокъду – Сталин кишиге тынгылагъанны къойгъанды. Джангыз Лениннге тынгылаучан эди, энди уа кесим айтхан деб турады, дейдиле.
Не да болсун, Къарачай областны юсюнден партияны Шимал-Кавказ край комитетини биринчи секретарына – Иван Васильевичге – телефон этиб, къаты айтдыла: аз санлы къарачай халкъда тутууланы азыракъ этерге, восстание этген халкъны аскерни ийиб къырдырмай, сёлешиуле бла восстаниелерин тохтатдырыргъа.
Тамбла Иван Васильевич бла тюберге келишгенбиз, таб болду сени болгъанынг – биргелей барырбыз анга. Сени проблемаларынгы да айтырбыз. Ансы Къарачай областны башчысын сормай-ормай алай тутаргъа къалай болады. Алай а, тутхан да этмеген шойла – къайын атангы кабинетинде бираз олтургъанса. Чам этсем да – адам ышарыр зат джокъду. ОГПУ-дан нени да сакъларгъа боллукъду. Бойнумат, сени ызлаб, къараб турмай эселе.
- Мени къайгъылы этген дагъыда эки адам барды: Джумакъул бла Къулчара. Джумакъул ОГПУ-ну Юч Эл район бёлюмюню тамадасыды, башындан не айтсала аны этиб барады. Къулчара уа – районну башчысы, ОГПУ-ну таша къуллукъчусу – бютеу халкъны къозгъаб, восстание этдиртген – олду эмда анга бойсуннган агентледиле. Халкъ анга алай ийнанады, эки арада – Совет кърал бла Къарачайны арасында – келечилик ишни бардырыргъа анга ышаннганды. Ол а – барыб тургъан провокаторду, сатлыкъды.
- Да аны ким болгъанын Тауасха билдирирге керекди,- деди Умар. – Иван Васильевичге бир тюбейик да тамбла, анга кёре бир оноу этербиз. Энди джолоучуса, бираз тынчай.
- Сау бол, бираз таянайым, сен да солу,- деди Зауур.

29

ВКП(б)-ни Шимал-Кавказ край комитетини биринчи секретары Иван Васильевич экисине да эски шохларынача джарыкъ тюбеб, таша бёлмесине киргизтиб, тёгерек тепсини къатына олтуртду. Секретарына «къонакъла джолдандыла; дженгил ауузланырча бир затла джетдир» деб, ушакъгъа кёчдю.
- Меннге Орджоникидзе, Киров да тилегендиле Къарачай областха джумшагъыракъ болурубузну. Айхай, сауут-саба алыб ёрге къобхан халкъны аскер кючсюз къалай джорукъгъа джыйгъын? Мен билеме, халкъ не ючюн къозгъалгъанын. Уллу къралда бир област джокъду рахат тургъан. Бютеу къралда не бола тура эсе, Къарачайда да ол бола турады. Джангыз, аскер кириб къыра тебресе, бурху къарачай халкъдан не къалыр?
- Да бизни сизге келтирген да ол къоркъууду,- деди Умар.
- Алай а, мен къалай этерге да билмейме. Иш тереннге кетгенди. Меннге билдиргенлерине кёре, къозгъалгъан халкъ ОГПУ-ну къолгъа тюшген адамларын барын ёлтюргенди, совет-партия къуллукъда ишлегенлени да иги кесегин думп этгенди. Ол затла боллукъ тюл эдиле, ОГПУ-ну къуллукъчулары гюнахсыз адамланы тутуб тебремеселе. Аны бла къалмай, биринчи къан тёкген да ОГПУ-ну аскерчиги болгъанды. Колхозгъа киргенлени, колхозгъа къаршчыланы да айырмай тутуб барыу –  тюз тюлдю, ёзге иш алай болгъанды.
Къыйынлыкъ недеди десегиз, сиз билген затны айтама, сизни областдан талай минг адам тутулургъа керекди. «Къралгъа быллай бир мал берилирге керекди» деб, план болгъанча, сизни област да быллай бир тутмакъ берирге керекди деб, башында бегитилиб келген къагъыт барды. Ма андады къыйынлыкъ.
Не этеригизни кесигиз сайлагъыз. Халкъгъа айтханыгъызны этдираллыкъ эсегиз: 1.сауут-сабаларын да органлагъа бериб, бары да джашагъан джерлерине къайытсынла; 2.бары да, джерлерин, мюлклерин да арагъа салыб, колхозгъа кирсинле; 3.кулакланы-байланы, совет властха къаршчы элементлени тутхан, кёчюрген сагъатда, къозгъалмасынла, къаршчы турмасынла.
- Сизге келген буйрукъгъа-бегимге кёре, ненча минг адам тутулургъа керекди – талай минг деген къаллай бирди?- деб сорду Зауур.
- Быллай информация бек ташада турургъа керекди, сизге айтайым – тышына уа джайылмасын. Къарачай областдан юч минг адам тутуллукъду, бир минг юйдеги да Сибирьге, Орта Азиягъа кёчюрюллюкдю.
Умар бла Зауур бир-бирине къарадыла.
- Халкъгъа бу затны ангылатхан бек къыйын боллукъду. Бир минг юйдеги – алты-джети минг адам болуб кетерикди. Анга да тутуллукъ юч минг адамны къошсакъ – да ол сан областда джашагъанланы ондан бири болуб кетеди.
- Сиз иги сагъыш этерге керексиз, алай а терк. Халкъны ондан бирин тас этиб, къалгъанын сакълагъаныгъызмы игиди, огъесе, аскер кириб, халкъны къыргъан, тутхан да этиб, эллени да кюйдюрюб, бютеу миллетни кау-куу этиб къойсамы игиди?
Мени къолумдан келлик – сиз мен айтхан затланы тындырыргъа бойнугъузгъа ала эсегиз, мен Къарачайгъа аскер кирмезча этерге кюрешейим.
- Сталинни кесине тюбеб, бир джукъ ангылаталмазбызмы?- Зауур, Умаргъа да кёз джетдире, биринчи секретаргъа къарады.
- Кесигизге аман этген болмаса, джукъ тюрлендираллыкъ тюлсюз. Анга айтыб кёргенле болгъандыла – аланы кёбюсю тутулуб турады. Заманны тас этмегиз да, барыгъыз да халкъ бла сёлешигиз. ОГПУ-ну тамадасы Тарас бла да сёлешейим. Алай а, ол да меннге тюл – кесини Москвада тамадасына бойсунады.
- Да анга мен айтыргъа кюрешген эдим, алай а...,- Зауур андан ары къалай айтыргъа билмей мычыды.
- Мен хапарлыма болгъан ишден.  Тарас бла мен бек иги шохлабыз. Юй бийчелерибиз да эгечледиле. Джангыз, халкъ бла келишиб, ол мен айтхан затланы этдирирге борчлана эсегиз – Тарасны да чакъырайым да, сизни Къарачайгъа атландырайыкъ.
Умар Зауургъа да къарай, кёлюндегин айтды:
- Барайыкъ да, халкъгъа болушлусун айтайыкъ. Халкъ кеси сайласын джолун. Он бармагъындан бир бармагъын кесдириб, башын сакъларгъа унай эсе – алай. «Огъай, бармагъымы къой, тырнагъымы да кесдирлик тюлме. Къала эсек – он бармагъыбыз бла, ёле эсек – бирден» деб тохтаса, аны да эшитирбиз. Ёзге, халкъны «хоу» этдирирбиз деб, кёлюме келеди.
Иван Васильевич Тарасны чакъырды. Ол эшикден кирир кирмез, Зауур бла Умарны эследи да, сёз нени юсюнден баргъанын ангылады. Къысхасы бла болгъан ушакъны айтыб чыкъды Иван Васильевич.
- Мени огъайым джокъду. Алай а, бек дженгил этерге керекди бу ишни. Къарачай областда восстаниени хапары Сталиннге дери джетгенди. Энди аны джумшатыб айтырча тюлдю. Ашыгъыгъыз, аскер джолгъа чыкъгъынчы. Аскерни тебретмей, талай кюнню тыяллыкъ болурбуз, не, Иван Васильевич?
- Тюз айтаса, Тарас. Джашла, иги джолгъа. Керекли затыгъызны айтыгъыз – адам, улоу – не керек эсе да.
Алагъа да, «сау болугъуз» деб, Умар бла Зауур тышына чыкъдыла. Алай а, эслерине келмеген иш болду: мекямны арбазында тургъан талай машинадан саубитген джашла чыгъыб, экисини да къолларын бугъоулаб, алыб кетдиле. Умарны Бештау шахарны таша хаписине, Зауурну да Ростов шахарда ОГПУ-ну хаписине атдыла.

30

ОГПУ-ну Шимал-Кавказ край бёлюмюню тамадасы Тарас ОГПУ-ну тамадасына – Межинскийге – бола тургъан ишледен телефон бла толу хапар айтды. «Къарачай областха аскерни киргизтебизми, огъесе, 1920-чы джылдача, келишиу бла тохтатабызмы ишни» деб да, сорду.
- Сен не келишиу хапар айтаса? Келишиу этер ючюнмю къозгъагъанбыз халкъны? Къралгъа къаршчы тургъанланы джер бла тенг этерге керекди. Ол кесек халкъны ОГПУ-ну къаза бёлеклери да бир кюннге къырыб чыгъарыкъ болурла.
- Къайдам, ала кийиклеча, таугъа, чегетге кириб кетселе, иш созулургъа боллукъду.
- Созулмазча эт. Башын кёлтюргенни башын кесмесек – биз революцияны къаллай къылычыбыз сора? Кесинги да ишге бери, Москвагъа келтирирге деб турама, ол джумушну дженгилирек бир джанына эт. Ишни къалай баргъанын къысха-къысха билдире тур. Бу ишни баджарлыкълагъа салам да айт, разылыгъымы да билдир,- деб, телефон чолпуну салды Межинский.

31

Тарас акъыллы адам эди. Къарачай областда восстаниени къуратырдан алгъа, къарачай халкъны тарихин, бюгюннгю болумун, джашау турмушун, культурасын, инсанлыкъ шартларын тинтиб чыкъгъан эди. Биле эди, къарачай халкъ эркинликни, тюзлюкню сюйген, артыкълыкъгъа тёзмеген, тёрт санын тюйюб, халал къыйыны бла джашагъан миллет болгъанын. Аны бла бирге, политикадан уллу хапары болмагъан, джукъгъа дженгил ийнаныб къалыучусун да биле эди Къарачайны.
«Кийикле къыйналыб джюрюген джерледе ёмюрлени узагъына кишиге да бойсунмай, джашау эталгъан халкъ къарысуз тюлдю. Бек бёгек, ётгюр халкъды. Межинский Москвадан къараб «вперед» дегенликге, бир кюннге къой, бир айгъа да тынч эталгъа эдик ачыуланнган халкъны. Огъай, аскерни киргизтирден алгъа, халкъны эллерине орунлашдырыргъа керекди не ётюрюкню да айтыб. Андан сора, эллени аскер бла къуршалаб, не эталгъаныбызны этерге керекди. Алай болса, бизни джаныбыздан адам да ачымаз, салыннган борчну да тындырырбыз». Быллай сагъышладан башы къазан къайнай, Тарас биягъы Джумакъул бла Къулчараны кесине чакъырды.
- Межинский джолдаш экигизге да уллу салам айтады, разылыгъын билдиреди. Къралгъа къаршчы тургъан кулак-бандит къауумну аяу джокъду.
Къулчара, къозгъалыуну башчыларына крайны тамадаларыны атындан, бу затланы айтыргъа керекди: юч кюнню ичинде аякъ юсюне тургъан халкъ, рахатланыб, джашагъан эллерине чачылсын. Бютеу сауут-сабаларын органлагъа берсинле. Кърал халкъ бла кюреширик тюлдю.
- Да мени къуру сёзлериме ийнанмазла. Крайны тамадалары къол салыб, аллай къагъыт бла барсам, ол заманда джумушну тындыраллыкъ болурма. Восстаниени башчылары къол салгъан къагъытны мен сизге берген эдим – ма анга  кёре джарашдырсагъыз джууабны, тюбюнде да крайны башчылары къол салыб – меннге, ишге да таб болур.
- Аллай къагъытны хазырлагъанма. Эс ийиб окъугъуз. Къошар-къоратыр затыгъыз бар эсе, айтыгъыз – тюзетирге кеч тюлдю алкъын.
Къулчара да, Джумакъул да къагъытха битдиле. Ол документге край Советни тамадасы, коммунист партияны край комитетини биринчи секретары, ОГПУ-ну край комитетини башчысы къол салгъан эдиле. Анда айтылгъан:
«Бир къауум провокаторну сёзюне ийнаныб, восстаниеге къошулгъан халкъ! Джангылгъансыз. Эллеригизге къайытыгъыз. Джарсытмагъыз кесигизни. Совет власт сизни зор бла колхозгъа джыярыкъ тюлдю. 1920-чы джыллада бир кере кечген адамларына да совет власт джангыдан азаб джетдирлик тюлдю. Тутулгъан адамларыгъызны барына да махкеме къараб, терслиги болмагъанланы башларына бош этерикди. ОГПУ-ну джанындан, сизни джанынгъыздан да болгъандыла терсликле. Ёлгенле эки джанындан да болгъандыла. Аны себебли, эки джанындан да терсликлери болгъанла джууабха тартыллыкъдыла. Юч кюнню ичинде сауутун-сабасын да органлагъа бериб, элине джарашмагъан – совет властны джаууна саналлыкъды. Аланы ОГПУ-ну къаза аскери тутхан джеринде уруб къояргъа эркинди. Совет властны сизге бу ахыр сёзюдю. Айтылгъаннга бой салыб, эллеригизге джарашмасагъыз – юч кюнден ОГПУ-ну эмда Къызыл аскерни бёлеклери областны джерине кирликдиле. Ол заманда кишини аяу боллукъ тюлдю. Тюз оюм этерсиз деб ышанабыз».
- Тарас джолдаш, сизге ачыкъ бир сорайым,- деди Джумакъул. – Халкъны эллерине къайтарыб, тынчыракъ къурутур ючюн айтылгъан сёзмюдю бу, огъесе, керти да къагъытда джазылгъанча боллукъмуду?
- Сени кёлюнге къалай келеди?- соруугъа соруу бла джууаб этди Тарас. – Туура къагъытда джазылгъанча болмаса да, бютеу халкъ къазауат этеме деб, кесин къырдыргъандан не хайыр. Халкъны тюз джарымы тутулуб-джоюлуб кетсе да, джарымы къалыр. Алай болмаса, халкъыгъыздан джукъ да къалмаз.
- Тюз айтаса,- деб сёзге къошулду Къулчара. – Бизни борчубуз – халкъны эллерине къайтарыуду. Андан ары да не борч салынса да, тындыра барырбыз.
- Алай эсе, партияны, къралны аллында борчугъузну тындырыргъа ашыгъыгъыз. Этген ишигиз унутуллукъ тюлдю – Межинскийге, Сталиннге да белгили боллукъду. Иги джолгъа. Иги хапарла сакълайма.

32

Микоян шахаргъа джетгинчи, эки чекистни да Мырзабек бла Тауас салгъан къарауулла талай кере тохтатдыла. Шахарда уа аскер мизамны къатылыгъына сейирсинди Джумакъул. Советле Юйюне кирген сагъатда, экисин да тинтиб, сауут-сабаларын алыб, тюбюнде сакълатдыла. Бираздан кетген аскерчи келиб, экисин да башына элтди. Эркин кабинетде Мырзабек бла Тауас, дагъыда была танымагъан бир джаш олтура эдиле. Ёрге туруб, быланы саламларын алыб, кеслерине къаршчы олтуртдула. Сёзню узакъгъа созмаз ючюн, Къулчара Тарас берген къагъытны-документни Мырзабекге узатды. Ол аны башдан аякъ тышындан окъуб чыгъыб, Тауасха берди.
- Мени бир сорлугъум барды: областны башчысы Зауур нек тас болуб турады, кесин бизге кёргюзтмей? Къарнашым Умардан да хапар джокъду. Быллай кюнде джашыныб къалырча аллай адамла тюлдюле ала. Аладан хапарыгъыз бармыды?
Къулчара тынгылады, Джумакъул джууаб этди:
- Умардан хапарыбыз джокъду. Зауурну уа, джыйылыуда огъуна тутдургъан эди къайын атасы.
- Не джыйылыу эди ол?
Джумакъул болгъаныча айтды. Джангыз, Къарачайдан къаллай бир адам тутуллугъун джашырды.
Мырзабек экисине да рахат къараб сорду:
- Тюзюн бир айтыгъыз, сиз кимни джанындасыз: халкънымы, огъесе ОГПУ-нуму? Керти да халкъны къутхарыргъамы излейсиз, огъесе тюб этергеми?
Къулчара кеси кесин тебдирди:
- Керт да дегеннге, сен бизденми бек сюе болурса Къарачайны? Эки арада ары бла бери джюрюб, анда, мында да мен эшитмеген не къалды.
- Халкъны сауутсуз-сабасыз да этиб, не мурат бла джыяргъа излейсиз эллерине?
- Крайны башчылары джазгъан къагъытда анга джууаб барды.
- Мен сени оюмунгу билирге излейме.
- Восстание этген халкъ, кърал ауузланнганы бла кеси тохтамаса, аскер кириб тохтатыр.
- Халкъны къозгъаб, аякъ юсюне тургъузтхан, восстание этдиртген а кимди?
Къулчараны «шаркъ» деб, джюреги чанчды. Алай а, тышындан сабыр айтды:
- Аны билмеген ким барды? Совет властны, ОГПУ-ну джангылычларыдыла халкъны къозгъагъан.
- Хоу, аны тюз айтаса. Алай а, халкъны къыздырыб, ёрге тургъузгъан талай провокаторну тутханбыз да, ала «Къулчараны айтханын эте эдик» дейдиле.
Къулчараны бети да, ауазы да тюрленди.
- Бир кёргюзт ол провокаторланы. Мен да бир таныйым аланы.
- Ашыкъма. Ала тутулуб, тёрени оноуун сакълаб турадыла. Сени да алагъа къошарыкъбыз.
Къулчара туруб къачарча болду. «Ай медет, тутулдум» деб келди кёлюне.
Мырзабек масада тиеклени биринден басханлай, эки сакълауул кириб сын къатдыла. Мырзабекни буйругъу бла Къулчараны, Джумакъулну да бугъоуладыла.
- Бу хакъсызлыкъды,- дей башлады Джумакъул.
Мырзабек анга джийиргениб къарады.
- Сен ОГПУ-ну адамыса. Халкъгъа тюл, таша органлагъа къуллукъ этесе. Къулчара да сизни агентигизди. Экигиз да ОГПУ-ну айтханын эте, халкъны тентиретиб айланасыз. Шагъатлыкъмы керекди? Ма шагъатлыкъ. Зауурну тюрмеден джазгъан къагъытын келтиргендиле. Сиз ОГПУ-ну буйругъун тындыра, халкъны ёрелетгенсиз. Энтда биягъы ОГПУ-ну буйругъу бла, халкъны тынчыракъ къырдырыр, тутдурур мурат бла келгенсиз. Сизге чырт да ышаныргъа болмазлыгъын айтады Зауур. Сиз бек ариу билесиз, халкъны юч минг адамы тутуллугъун, бир минг юйдеги да Сибирьге, Орта Азиягъа сюрюллюгюн. Алай а, ол таша информацияны джашырасыз бизден.
Аны себебли, сизни да башха сатлыкълагъа къошуб, тёреге беребиз. Тёре айтхан болур. Энди сизге тынгылай турур заман джокъду.
Сакълауулла эки сатлыкъны къоратхандан сора, Мырзабек бла Тауас болумну сюзерге Уллу Кенгешни джыйдыла. Уллу Кенгешге хар элден экишер келечи, къарачай аскерни башчылары, Тёрени тамадалары эмда Восстаниени-Къозгъалыуну бютеухалкъ джыйылыу айыргъан тамадалары кире эдиле.

33

Уллу Кенгешни джыйылыуун Мырзабек къысха сёз бла ачды.
- Салам алейкум Сыйлы Кенгеш!
Арт кюнледе бизге келген джангылыкъла, къууандырырча тюлдюле. Аланы сизге да билдириб, биргелей оноу этерге керекди.
Биз алгъаракъда джазгъан къагъытха, совет властны атындан Шимал-Кавказ республиканы башчылары къол салыб, джууаб ийгендиле. Аны бизге келтиргенле сиз иги таныгъан Къулчара бла Джумакъулдула. Ала бусагъатда тутулуб турадыла, аланы юслеринден кечирек айтырбыз.
Крайны башчылары бизден не излейдиле: юч кюнню ичинде, сауут-сабабызны да кърал органлагъа бериб, джашагъан джерибизге – эллерибизге – джарашыргъа керекбиз. Колхозгъа кюч бла джыярыкъ тюлдюле, 1920-чы джыллада болгъан ишле ючюн кишини да джууабха тартарыкъ тюлдюле. Бу къозгъалыуда къан тёкгенлеге – ОГПУ-ну джанындан, бизни джаныбыздан да  болсун – махкеме къарарыкъды. Тутулгъан адамларыбызны тинтиб, терсликлери болмагъанланы бошларыкъдыла.
Юч кюнню ичинде элине, юйюне джыйылмагъан, сауутун-сабасын бермеген – совет властны джаууна саналлыкъды. Аллайланы ОГПУ-ну къаза аскери тёресиз-махкемесиз къурутурукъду. Юч кюнню ичинде айтылгъан этилмесе, Къарачайгъа аскер кирликди. Джазыуугъузгъа джууаблы кесигизсиз». Джазылгъан къагъытны магъанасы былайды, къарачайчагъа кёчюрсек.
Экинчи джангылыкъ: бу къагъытны-джууабны бизге келтирген адамла – Джумакъул бла Къулчара – сатлыкъладыла, провокаторладыла. Аны джазгъан Зауурду. Ол кеси тутулуб турады, Ростовда хаписдеди-тюрмедеди. Зауурну айтыуундан, бу восстаниени этдиртген ОГПУ-ду, артда ёрге тургъан халкъны аскер ийиб, къырдырырча, тутдурурча. Халкъны восстаниеге тургъузтханла уа – Джумакъул бла Къулчарадыла; ала ОГПУ-ну айтханындан чыкъмагъан адамладыла. Зауур башха затны да билдиреди: Къарачайдан юч минг адам тутулургъа керекди, минг юйдеги да кёчюрюлюрге. Ол планны Москвада ОГПУ башчылары бегитгендиле, къралны тамадалары уа къабыл этгендиле.
Бу затны Умардан келген адам да билдиреди. Умар кеси Бештау шахарда хаписдеди. Анда башына бош бола тургъан танышына тюбеб къалыб, бу затны Къарачайда бир билдир деб тилегенди.  Ол джаш да Умарны аманатын тындыргъанды.
Умар бла Зауур 1920-чы джыллада да халкъны къутхаргъан эдиле. Бу джолда Къарачайгъа аскер киргизтмез джанындан болгъандыла – алай а, крайны башчылары аланы тутдуруб, тюрмеге ашыргъандыла.
Энди биз сайлауну аллындабыз: кърал айтханны этиб, юч кюнню ичинеде юйлерибизге джарашабыз да юч минг адамыбызны тутулурун, минг юйдегини да башха джуртлагъа сюрюлюрюн сакълайбыз. Кимле тутуллукъла, кимле сюрюллюкле – белгисизди. Не да, кърал айтханнга бойсунмайбыз да – аскер бла къазауат этебиз. Къазауатыбыз да партизан къазауат боллукъду. Къачхы сууукълагъа дери чегетде, тауда кечинирбиз, андан сора уа не боллугъуна кесигиз сагъыш этигиз.
Кенгеш не оноу чыгъарса – барыбыз да анга бойсуннукъбуз. Биз айтырыкъ олду.

34

Кенгеш бир оноугъа келалмай, кёб заманны барды. Эм ахырында Тёрени бир юеси Шыйых, айтылгъанланы да сюзе, деди:
- Уллу сайлау джокъду бизге. Мен ангылагъандан, «сауут-сабагъызны беригиз; эллеригизге джарашыгъыз. Ол заманда аскер кирлик тюлдю Къарачайгъа» деу – алдауукъду. Аскер кирликди – башха аскер болмаса да – ОГПУ-ну къаза аскери. Баугъа урулгъан къойланыча, тутарыкъла, кесерикле бизни. Халкъны онглу онглусун къурутурукъдула; не сюйселе аны эте, къалгъанланы да зулму тюбюнде тутарыкъдыла.
Да сора кесибизни алай къырдыргъандан эсе, кесибизге аллай учузлукъ джетдиргенден эсе – сермеше ёлгенибиз иги болурму? Джаудан джалыныб къалмазса. Къачха дери чыдарыкъбыз. Беш-алты айдан Сталин да бютеу къралда халкъны разы болмагъанын кёрюб, политикасын тюрлендирир эсе уа. Алай болмаса да, бу къызыу тутуула сериуюн болурла.
- Шыйых, эркишиле къазауат этерле, ташда, чегетде айланырла. Тиширыулагъа, уууакъ сабийлеге не оноу? Аланы элледе къоюб кетсек, бизге джукъ эталмагъан орус аскер аланы аямаз. Къартла, сабийле, тиширыула – алагъа не оноу?
- Шыйых, мюлкю, малы болмагъан джокъ. Ала ючюн кирирге унамай эдик колхозгъа да. Къазауат этебиз десек, тиширыуладан, сабийледен да бошарбыз, малыбыздын да къуру къалырбыз.
Шыйых Кенгешчилеге не айтыргъа билмей къарады.
- Мен кёлюме келгенни айтдым. Адам да, мал да ачымазча къалай этерге боллугъун билген бар эсе – айтыгъыз. Билеме, кёб къыйналлыкъбыз. Алай а, мен сермеше ёлюрге разыма, тутулуб Сталинни зинданында ёлгенден эсе. Ичигизде бармыды айталлыкъ «мен тутуллукъ тюлме» деб, «мени юйдегими джуртдан кери сюрлюк тюлдюле» деб. Джокъду. Алай эсе, кесибизни алдатмайыкъ. Андан сора да, кърал бусагъатда бизге уллу аскер иерча тюлдю – бютеу къралда да барадыла биздеча къозгъалыула. Айтама да, талай айны чыдасакъ, къралда болум тюрленир деб этеме умут.
Кенгеш эки къауумгъа юлешинди. Бир къауум «элледе тиширыуланы, сабийлени, къартланы къоюб, эркишиле партизан къазаут этерге керекбиз» деди. Экинчи къауум айтды: «Сабийлени, тиширыуланы кимге ышаныб къоярыкъбыз? Аланы джазыкъсынырла, аярламы дейсиз? Къалсакъ барыбыз да къаллыкъбыз, къалмасакъ – барыбыз да таулагъа, чегетлеге кёчерикбиз. Артда боллукъну кёре барырбыз».
Кенгеш бир оюмгъа келалмай башлады. Тауас ёрге турду.
- Джамагъат! Мен крайны башчылары къол салгъан къагъытха ийнанмайма. Ала керти да джазгъанларын-айтханларын этерик болсала, Зауур бла Умарны тутмаз эдиле. Аланы – совет властны да сюйген, халкъларын да сюйген адамланы тутадыла да, сатлыкъланы ашырадыла бизге. Умар бютеу Шимал Кавказда совет властны орнатыб айланнган адамды – Ленин да билген, Сталин бла уа бирге ишлеген адам. Зауур эсе уа – кърал къуллукъчуланы хазырлагъан Къызыл профессураны институтун айырмагъа бошаб къайытхан адамды. Умар бла Зауурну 1920-чы джыллада Совет кърал бла Къарачайны арасын джарашдырыргъа болумлары джетген эди. Къарачай областны къуратхан да аладыла. Энди аланы тутхан совет властха къалай ышанайыкъ? Ала «Къарачайда восстаниени тохтатайыкъ, бютеу элчиле колхозгъа кирирча этейик» дегендиле крайны башчыларына. «Ай марджа, этигиз алай» деб, къол тутуб ашырыб, ала партияны край комитетини мекямындан чыгъар чыкъмаз а – ОГПУ-ну адамлары аланы тутуб тюрмеге ургъандыла. Алай демек – крайны башчылары Къарачайда восстаниени кеслери къурагъандыла, аны джукъланырын да излемейдиле. Ала аскер киргизтиб, къыралгъанларын къырыб, туталгъанларын тутуб, халкъны ёмюр ёмюрде баш кёлтюрмезча этерге излейдиле. Быллай болумда аланы кёзбау къагъытларына ийнанырча тюлдю. Мени сартын – къазауатдан башха джол джокъду – кёбден кёб ёлюр, аздан аз ёлюр.
Бусагъат Кенгеш Тауас айтханны къабыл этерге боллугъун ангылады Мырзабек.      
- Багъалы къарнашларым, эгечлерим,- деб башлады сёзюн ол. Терс айтхан джангыз биригиз джокъсуз. Къайсы джолну барсакъ да бу къызыл сарыубекден къутулурча тюлбюз. Тауас тюз айтады – крайны башчылары бизге джазгъан къагъыт алдауукъду – халкъны юч минг адамын тутарыкъларын, минг юйдегини да кёчюрлюклери джазылмайды анда. Алай а, бютеу халкъ – тиширыула, сабийле, къартла, саусузла – бирден кёлтюрюлюб, таугъа, чегетге кириб, кечиналлыкълары джокъду. Аны себебли, эллеге къайытайыкъ, крайны башчылары айтханнга бойсуннганча этейик. Кеслерине къоркъгъанла, ажымсыз тутуллукъларын-джоюллукъларын билгенле – бизни бла къалыгъыз. Биз Къарачай бла чекде джолланы сакълайыкъ. Бизни къагъытлары бла алдаб, аскерни ийселе – къазауат этербиз. Алай болмай, комиссия ийселе – айландырырбыз элледе. Ким биледи, къралда политика хауа тюрленсе, иш тюзелиб да кетер. Умар бла Зауур тутулгъанлы, башында бизни джакъларыкъ, ёргелеге сёзюн ётдюраллыкъ адамыбыз да джокъду. Колхозла да къурайыкъ, джерибиз, малыбыз, мюлкюбюз да кетсин къолубуздан – джаныбыз сау болса, бир амал эте барырбыз дагъыда.
- Да сиз, Огъары эл, барыгъыз да колхозчула болгъан эдигиз – анга да къарамай, ненча адамыгъызны тутдула. Иш колхозда да болмаз. Иш – къралны политикасы терсине айланнганда болур. Алай а, ол политиканы тюзюне айландырыр кюч къайда.
Тёбен элни келечиси андан ары сёзюн айтмай мычыды. Сакълауул Мырзабекни бир джанына алыб неле эсе да айтды. Мырзабек чыгъыб кетиб, дженгил къайытды да, сёлешгенлени тохтатды.
- Джамагъат, энди бизни сёзюбюзден магъана къалмады. Крайны башчылары джазгъан къагъыт кёзбаулукъгъа джазылгъаны ачыкъ болду. Аскер келе тургъанын билдиредиле къарауулла. Энди алгъын джыйылыуда джаращдыргъан планыбызча бардырайыкъ ишни. Хар ким не этерин биледи. Барыбыз да аскер мизамгъа кёчебиз. Джыйылыуну джабама. Ким не этерин билесиз. Хайдагъыз, къадарыбызгъа тыйыншлы болайыкъ.

35

ОГПУ-ну аскери Къарачайны чегине джетер джерде, аны аллына акъ байракълары бла эки атлы чыкъды. Ала Мырзабек ийген адамла эдиле.
Аскер тохтады да, эки таулуну бёлекни башчысына элтдиле.
- Бизни Къарачай областны халкъ сайлагъан башчысы Мырзабек ийгенди. Крайны башчылары къол салгъан къагъытда айтылгъаннга бойсуннганыбызны билдиребиз. Берилген болджалгъа къагъытда айтылгъан затланы тындырлыкъбыз толусу бла. Аны себебли, Къарачайны джерине аскерни ияллыкъ тюлбюз. Юч кюнден край комиссия келсин, къарасын. Анга кёре къурарбыз ишибизни.
Бёлекни башчысы крайны башчылары эмда ОГПУ-ну край бёлюмюню тамадасы къол салгъан къагъытха къарады.
- Сиз билгенден биз кесилигибиз бламы келе турабыз? Бизни ийген да аладыла. Аны себебли бизни тыяргъа умут этмегиз. Сиз барыгъыз да къралгъа, совет властха къаршчы тургъансыз. Биз джангыдан совет властны орнатыргъа келе турабыз. Къайытыгъыз да, сизни ийгеннге билдиригиз – аз да бизге тыйгъыч болса, ачытырыкъбыз. Восстаниеге башчылыкъ этгенле бла кесибиз тюбеб араны айырырбыз. Биз къазауат этерге келмейбиз  - чегетде, тауда джашыныб айланнган бандитлени тутаргъа келебиз.
- Сиз чекден ётмегиз. Былайда сакълагъыз. Биз Къарачайны тамадасыны джууабын келтирирбиз сизге.
Кюлкю къабынды.
- Саша, Саша, бери бир тынгыла, была керти да кеслерин бир къралгъа санаб тура кёреме. «Былайда сакълагъыз, биз Къарачайны тамадасыны джууабын келтирирбиз сизге» деб. Кеслерин бизге тенг этиб сёлешиулерине къара...Тамадагъызны да, сизни да,- ауузу от чагъа тургъанлай, герохун сермеб алыб, эки келечи таулуну юслерине джандырды. Атла шын туруб, артха бурулдула. Аланы да ызларындан атыб урдула да, атла да, юслеринде джаралы таулула да чынгылдан энгишге къуюлдула.
ОГПУ-ну къаза аскери Къарачайны чегинден ётюб, тау джол бла ёрге айланды.

36

Узакъда къая башында ёсген чырпыланы ичинден кёзюлдреуюк бла къараб тургъан къарауул, Мырзабек ийген келечилени ОГПУ-ну субайы-абчары бла аскерлери къалай ёлтюргенлерине шагъат болду. Къуугъун атлы Мырзабек бла Тауасха бу ачы хапарны джетдиргенинде, Мырзабек башын чайкъады: «Келечиге ёлюм джокъ» дегенден хапарлары болмагъан сыйсызла. Ол гюнахсыз джашланы къанлары джерде къалмаз».
ОГПУ-ну кючлю сауутланнган аскери, тоблары, пулеметлары бар, тыйгъычсыз биринчи, экинчи тардан да ётдю. Ючюнючю таргъа джетерге, юслерине аллай бир окъ джауду – не алгъа баралмай, не артха кеталмай, къатышдыла. Мараб атылгъан биринчи окъла чынлылагъа тийдиле. Башчылыкъ этерге адам чыкъгъынчы, тау тар джолда аскерни болуру болду. Азы башын алыб ызына къачды. Экинчи тардан чыгъыб, биринчиге джетерге, аладан да бошадыла.
Бютеулей да 500 ёлюк санадыла. Барын да тюбсюз чынгылдан быргъаб, таулу джюзле аскер мизам бла  уллу Тюзде тизилдиле. Онбашла джюзбашлагъа онларындан къысха хапар айтдыла.
Джюзбашла да – Абрек, Асланбек, Барсбий, Бёрюкъан, Гына, Гунулу, Къанамат, Къазий, Таубатыр, Темиркъан – бирем-бирем келиб, Мырзабек бла Тауасха сый бериб, джюзледе къоранч болмагъанын билдирдиле. Мырзабек къысха сёз айтды:
- Къарнашларым, бюгюн да излемей эдик биз къан тёгерге. Биягъы чекистле болдула биринчи къан тёкген – биз ийген келечилени ёлтюрген. ОГПУ-ну къаза аскери сауутсуз-сабасыз адамланы тута, ёлтюре юреннгенликге, керти урушха джетсе, джунчуб, къатышыб, не этерге билмей къалгъанын кёрдюк. Энди бир да ОГПУ-ну аскерлери бурунларын былайгъа сукъмазла. Энди керти аскер, Къызыл аскер келлигине ишек болмасын. Алай а, биз джуртубуздабыз, бизге таш-агъач да болушадыла. Алай а, эм уллу болушлукъ Аллахданды. Аллах бизни блады. Джолубуз анданды, ангады. Бизге ёлюм джокъду. Аллаху акбар!
«Аллаху акбар» деб, минг аскерчи бир аууздан къычыргъанларында, ол тауушну къаяла, ызы бла таула, аланы башында Кёкле да къатлаб айтханча эшитилинди.
Къарауулланы кючлю этиб, ОГПУ-ну аскеринден къалгъан сауут-сабаны къоратхандан сора, Мырзабек бла Тауас джюзбашланы тыйыб, ала бла кенгеш къурдула.

37

Аскер кесин сакълатмады. Хасаука урушну заманындача, талай къауумгъа юлешиниб, бир къауум тёбенден, Пашинскеден, бир къаууму Бийчесын бла аууб, бир къаууму да Тау артындын ауушла бла Къарачайгъа айландыла. Алай а, аланы келир джолларын барын да биле эдиле Мырзабек бла адамлары. Талай кюнню аланы эллеге иймей алларын тыйыб турду таулу джюзле. Болушургъа излегенча, алай кючлю джауумла айландыла – орус аскер мычыды. Ёзге, адамын аямагъан аскер башчыла, аскерни алгъа сюрдюле. Къызыл аскер тау эллеге киргенинде, не адам, не мал кёрмеди: халкъ бары таулада, чегетледе джашыннган эди.
Къызыл аскер 19-чу ёмюрде патчах генерал Ермолов этиучюча, эллени кюйдюрюб тебреди. Алай а, къарачай джюзлени партизан чабыууллары не кюндюз, не кече тынгы бермей, аскерни джашауу азабха бурулду.
Аскер бёлекни тамадасы генерал Ивановну Къызыл аскерни тамадаларына джазгъан къагъытындан: «Биз кимни тутаргъа, кимни къырыргъа билмейбиз. Къарачайлыла уа таш артындан, агъач ичинден от ачыб, бизни аскерге уллу халеклик джетдиредиле. Тюнене таугъа илиниб, аланы бир базаларын кюйдюрдюк, алай а, бизни джаныбыздан элли адам ёлгенди, тохсан адам да джаралы болгъанды. Кетген айны ичинде бизни къоранчыбыз: ёлгенле – 1250 аскерчи, элли абчар: джаралыла – эки мингден атлайдыла. Аланы джанындан да къырылгъан кёбдю – алай а, санын айталлыкъ тюлбюз: ала ёлгенлерин атыб къачмайдыла. Бизден джесирге тюшгенле да бардыла – джюз адам чакълы. Аладан джесирге тюшген джокъду, бир-бирде ёлюклери тюшедиле бизни къолубузгъа. Ол заманда ала джесирге тюшген аскерчилерибизни къайтарадыла, биз да ёлюклерин беребиз. Алай барады бу тюрлю къазауат.
Къач келгинчи, алкъын юч ай барды. Бу барыудан барса, юч айны ичине бизни аскерден бек уллу къоранч боллукъду. Эртде-кеч болса да биз быланы артларын этерик болурбуз, алай а, аладан бир адам ёле эсе, бизден он адам ёледи. Аллай къоранч керекмиди бизге? Мени оюмум – аскер кетерге керекди былайдан. Къач ала, къышха джууугъуракъ келсек – быланы тынч хорларыкъбыз. Къыш къыямада была таулада тураллыкъ тюлдюле. Адамы, малы да ёзенлеге саркъарыкъдыла. Ма ол заманда, сюйселе-сюймеселе да, была хорланныкъдыла...».
Генерал айтханнга тынгылар орнуна, аны орнундан чыгъарыб, башха бир генералны – Черкизовну – тамадагъа салдыла. Бир айдан джангы тамада иерге керек болдула – уучу Къасымны огъу аны тюз мангылайындан тийген эди.
Къарачайда дженгил тохтамагъан восстаниеге хоншу халкъладан да адамла къошула, урушла кёбейе, хал амандан аманнга кете башлады. Гюрджю джанындан да кёб адам къошулду. Адам санлары таркъая баргъан таулу джюзле джангыдан тирилдиле, таб таулу аскерни саны алгъындан эсе бир бла джарымгъа аслам болду.
Шимал Кавказ крайны башчылары болумну Сталиннге тюзюн айтмай болмадыла. «Гюрджю бла чекде тау халкъла – чечени, юнгюшю, къарачайы, малкъары – алагъа да энди гюрджюле да къошула,  уллу бирикген кюч болургъа тебрегендиле. Ол бек къоркъуулуду – бирикген Кавказны хорлагъан тынч болмагъаны тарихден да белгилиди.
Бютеу аскер кючню Кавказгъа иерча болмагъанын да ангылайбыз: къралны башха джерлеринде да барадыла восстаниеле».
Сталинни эсине Умар тюшдю.
- 1920-чы джылда Къарачайда восстаниени джукълатхан, тохтатхан башчыла къайдадыла?
- Умар бла Зауургъа айта болурсуз, ала тутулубдула.
- Экисин да башларына бош этигиз. Сиз тохтаталмагъан восстаниени ала тохтатырла. Аланы тутулгъанлары джангылыч болгъанын айтыгъыз. Не кереклерине да къарагъыз. Халкъ орнуна, эллерине джарашыргъа керекди. 
- Эллени кюйдюргенбиз.
- Бек аламат. Колхозла къурасынла, колхозчулагъа юй ишлерге болушлукъ этигиз. Къысхасы, Умар бла Зауур, колхоз джорукъгъа халкъларын келишдирирле. Алай а, экисин да не къадар дженгил меннге бир келтирчигиз.

38

Сталин кабинетинде юллесин тарта, ара-бери джюрюйдю. Телефон зынгырдады. «Келтиригиз» деди. Талай такъыйкъадан сакълауул Умар бла Зауурну Сталинни кабинетине киргизтиб, Сталин башын аз къымылдатханлай, аланы къоюб, эшиклени тышындан джабды.
Сталин алгъа атлаб, экиси бла да джарыкъ саламлашды.
- Эски танышым Умар джолдаш, къалайды халынг? Зауур, сени да унутмагъанма. Къалайды халыгъыз? Сизни тутулуб тургъан хапарыгъыз меннге джетгенинде, ачыуланнган да этиб, сизни башыгъызгъа бош этдиргенме. Сизге терслик этгенле джуууабха тартылмай къаллыкъ тюлдюле. Энди ишге кёчейик.
Эсингде эсе, Умар джолдаш, сен айтхан затлагъа мен эс бёлмей къоймагъанма. Къарачай округну, артхаракъ Къарачай-Черкес областны хакъындан сени оюмларынгы тюзге санаб, аланы къуралыуларына себеб болгъан эдим. Артда «Къарачай башха, Черкес да башха болсунла» дегенингде, аны да къабыл этдирген эдим. Быланы сагъыннганым, миллет соруугъа ленинчи партия, совет власт уллу эс бёлгенлерин айтханлыгъымды. Мен а, Умар джолдаш, сени бирге ишлеген заманыбыздан бери иги таныгъаным себебли, сен айтханны бир кере да сансыз этмегенме.
Зауур, сени да бетден бетге бир кере кёргенлигиме, ишингден хапарлыма.
1920-чы джыл Къарачайда восстаниени сиз джукълатхан эдигиз. Бюгюнлюкде да халкъыгъыз башдан аякъ аякъ юсюне турубду. «Халкъ колхозла къурургъа, колхозлагъа кирирге унамайды» деб билдиредиле меннге. Партия-совет къуллукъчуланы бир къаууму бизни политиканы халкъгъа ангылата билмейди да, сора халкъны терслейди. Огъесе, халкъ керти да унай болмазмы колхоз джашауну? Сизни кёлюгюзге къалай келеди? Тыяллыкъмысыз восстаниени, джыяллыкъмысыз халкъны эллеге, бураллыкъмысыз аны колхоз джашаугъа?
Сталин Умарны кёзлерине битди – алай а, Умар къарамын джанлатмады. Кёзюн да къакъмады.
- Джолдаш Сталин, бизге тюз къарагъаныгъыз ючюн, башыбызгъа да бош этегингиз ючюн, бек сау болугъуз. Шимал-Кавказ республикада, Къарачай областда артыкъсыз да, не бола тургъанын къагъытха тюшюрюб ала келгенбиз,- деб, Умар джан хурджунундан чыгъарыб, эки бюкленнген уллу конвертни узатды.
Сталин конвертден ууакъ джазылгъан къагъытланы алыб, аудуруб-аудуруб къарады да, айтды:
- Рахат окъурма. Болумну кесигизни ауузугъуздан да бир эшитейим.   
- Кёлюме келгенни айтайым,- деди Умар,- Къарачайны юсюнден.
Сиз тюз айтасыз, партияны, къралны политикасы сабыр, рахат ангылатылса, халкъ къозгъаллыкъ тюлдю. Мен бла Зауур партияны Шимал-Кавказ край комитетини биринчи секретарына барыб, ОГПУ-ну край бёлюмюню башчысы да алайда эди, оюмубузну айтыб келишген эдик: къозгъалыуну да тыяйыкъ, халкъ колхозлагъа кирирча да этейик деб.
Алайдан чыкъгъанлайыбызгъа, бизни тутуб тюрмеге атдыла.
Мен ангылагъандан, халкъны колхоз джашаугъа къаршчы удугъан, аякъ юсюне тургъузтхан кючле бардыла. Аллай кючле болгъандыла бизни тутдургъан, бизге халкъны восстаниеден тыяргъа, колхозлагъа киргизтирге да къоймагъан.
Халкъны къанын бузгъан – ётюрюк хапарны джайгъан къуллукъчула болгъандыла. «Халкъ колхозгъа кирсе, кирмесе да – юч минг адам тутуллукъду, минг юйдеги да джуртдан тыш джерлеге сюрюллюкдю-кёчюрюллюкдю» деб. Колхоз джашауну бир аууздан къабыл этиб, толусу бла колхозгъа кирген элни да ачыуландыргъандыла – ОГПУ-ну аскер бёлеги бара-барыб ол элни тамадасын, дагъыда талай адамны тутуб кетгенди. Башха элде да гюнахсыз адамланы тутханларында, не ючюн тутханларын билирге излеген халкъны джыйырма адамын ёлтюрюб, элли адамын да джаралы этгендиле ОГПУ-ну аскерлери.
Халкъны къанын бузгъан, аякъ юсюне тургъузгъан – ётюрюк хапарланы джайылгъаныды. Зауур бла мен халкъ бла сёлешсек, восстаниени бусагъатда да тохтаталлыкъ болурбуз деб турама. Аны башланнганы да провокаторланы палахларындан болгъанды. Ма аланы керекди тутаргъа, халкъдан айырыргъа да.
- Мени джанымдан не болушлукъ керекди сиз восстаниени тохтатыр ючюн?
- Джолдаш Сталин, биз сиз салгъан борчну ажымсыз тындырлыкъбыз. Джангыз, 1920-чы джылладан къалгъан сынамыма таяна, бир талай затны айтыргъа излейме. Сиз ол затланы къабыл этсегиз, восстаниени бир ыйыкъны ичинде тохтатыргъа боллукъбуз.
Биринчиси: аскер Къарачайдан чыгъаргъа керекди. Экинчиси: эки джанындан да ачыгъанла кёбдюле. Этерге кереклиси: восстаниеге башчылыкъ этгенлени да, восстаниеге къошулгъан халкъны да кечерге; бай, джарлы деб къарамай, колхозгъа кирирге унагъанладан кишини тутмазгъа; бир болджал салыб, ол кёзюуге колхозгъа кирмегенлени барын – элден-джуртдан кёчюрюрге.
Сталин талай кере юйню узунуна ары-бери барды. Сора тохтаб, къысха айтды: сиз айтханнга огъайым джокъду. Халкъны джангылтханла, аякъ юсюне тургъузтханла керекдиле тутулургъа джангыз. Колхозгъа кирмегенлени да кёчюрюб барыу тюз болмаз. Къалгъан айтханыгъызны къабыл этеме.
Аскер областны джеринден чыгъарча этерме. Аскер да, къозгъалгъан халкъ да бир-бирине халеклик салыр керекли къалмагъандыла. Мындан ары къан тёгюлмез ючюн, Совет кърал эки джанын да кечерикди, махкемеге киши да тартыллыкъ тюлдю. «План барды – областдан анча минг адамны тутаргъа, мынча мингни да кёчюрюрге» дегеча ётюрюклени джайгъанлагъа кечим боллукъ тюлдю.
Алай а, энди халкъ да кесин алдатмасын. Джангы восстаниеле бола тебреселе, кишини да аярыкъ тюлбюз – аны да ангылатагъыз халкъгъа. Игилигибизни – къарыусузлукъча ангыламасын киши да.
Сизге бу джарашыу-келишиу ишни бардырыр ючюн, уллу эркинликле беребиз. Бюгюн огъуна аллай документле къолугъузгъа тюшерикдиле. Зауур, сиз биягъынлай областха башчылыкъ этериксиз.
Сталин сёзюн кесиб, къолун узатды. Умар да, Зауур да «сау къалды» айтыб, тышына чыкъдыла. Экиси да иги кесекни тынгылагъанлай бардыла – «бусагъат, бир джанларындан чекистле чыгъыб, джангыдан тутуб кетерле да» деген акъыл бар эди башларында. Алай болса да, къоркъгъан къоркъууларына джолукъмудула. Сталин сёзюне керти болду.

39

Умар бла Зауур талай кюнден джыйылдыла Къарачайгъа. Ары дери ала Москвада Сталинни айтханы бла СССР-ни Сауутлу Кючлерини башчысына, ОГПУ-ну тамадасына тюбеб, тынгылы ушакъ этдиле. Умар да, Зауур да тургъанлай, ала алагъа къарагъан аскер бёлеклени башчыларына «Болджал салмай, аскерлени Къарачай областны джеринден чыгъарыгъыз» деб буйрукъ бердиле.
Умар бла Зауур, биргелерине да ОГПУ берген талай сакълауул, Юч Эл ёзенни ёрге айландыла. Тёбен элде талай юйден къалгъанла бары кюйдюрюлюб, къара кёсеу болуб тура эдиле. Адам эслемедиле. Орта эл да ол халда. Огъары элде да юч-тёрт юй тургъанларыча тура, къалгъанланы тюб ташларындан сора джукълары джокъ.
Умар да, Зауур да бек къыйналдыла. Не палахха да чыдаб, талай ёмюрню сюелген юйле бар эдиле. Къайда энди ала?!
Микоян-шахаргъа келгенлеринде, не сейир эсе да, тюрленнген зат эслемедиле. Советлени Юйюню аллында тёгерекге къарай тургъанлай, бир джамчылы атлыны была таба келе тургъанын кёрдюле. Ол джууукъ келиб, атдан секириб тюшдю да:
- Сизмисиз, Умар, Зауур,- деб, джылы саламлашды. – Биз а, тюрмедесиз деб эшитгеникде, сизден къол джуугъан эдик. Ары тюшгенледен хазна адам ызына къайытмайды. Аскер да тюнене бизни джуртладан чыгъыб кетгенди да, не айтыргъа билмей турабыз. Энди сиз бир джукъ ангылатырыкъ болурсуз.
- Айыб этме, мубарек, сизни таныялмай къарайма джити-джити,- деди Умар.
- Да мени къайдан танырыкъса, мен бир тюз элчи. Орта элденме, Ислам улу Баракъма.
- Хы, эсиме тюшюрдюм. Миллет тутушдан биринчи орунну алгъан эдинг къарачай област къуралгъан кюн,- деди Зауур.
- Баракъ, иги хапарларыбыз барды, халкъны джыярча мадар бармыды экен?
- Халкъны бюгюн джыялмазбыз – чегет къошлададыла бары. Къарачай Аскерни алчы бёлеклери уа – джууукъдадыла. Орус аскер кете баргъаны сайын, биз да эне-эне келгенбиз. Биз сизни кёз туурабыздан ычхындырмай тургъанбыз – Юч Эл ёзенде да, былайгъа келе тургъан сагъатыгъызда да. Энди барыб Мырзабек бла Тауасха билдирейим да, «сюйюмчю» деб, сабий заманымы эсге бир тюшюрейим.

40

Зауур, Умар, Тауас, Мырзабек тангнга дери кёз къысмай, сёлешгенлей чыкъдыла.
- Багъалы къарнашларым Умар, Зауур,- деб бардырады сёзюн Мырзабек. – Мен бек ариу ангылайма, Сталин сизни тюрмеден нек чыгъартханын. Ол бек ариу биледи халкъ сизни сёзюгюзге тынгыларын. Алай а, халкъ ёрге туруб ачы къазауат этмесе, бизге да Тауну эки джанында да хоншула къошула тебремеселе – сизни Сталин ёмюрде да сагъынмаз эди. Аны сиз да ангылайсыз, биз да ангылайбыз. Не этейик, Сталинни ийманы джокъ, бизни амалыбыз джокъ. Джокъду мадар эллерибизге джарашмай – айтайыкъ, ангылатайыкъ. Аскер кетгенича, ызына айланыб да келир. Къыш келсе – халкъны барыр джери джокъду: къыш къыямада къайры барлыкъса?
Энди къар джаугъунчу бирер мекям кибик этиб, ичине киралсакъ – ол да насыб. Аллах айтыб, аскер ызына къайытмай къалса – къалгъан палахлагъа чыдарбыз. Ол колхоз деген джаханимге да кирир халкъ. Ёзге тутуула башлансала, не этербиз? Анга джууаб бармыды?
- Къайдам, Сталин провокаторлагъа, колхозгъа къаршчы тургъанлагъа аяу болмазлыгъын айтханды. Къалгъан халкъгъа тийдирмезге сёз бергенди. Биз Москвада болуб огъуна эшитгенбиз – крайны тамадаларын, ОГПУ-ну край бёлюмюню башчысын да орунларындан чыгъаргъандыла. Зауур алгъынча областха башчылыкъ этерикди. Кёрейик, мындан ары иш тюзелиб кетер эсе уа.
Мен айтырыкъ: халкъ джерин, мюлкюн, малын – колхозгъа берсин. Джанын сакъларгъа кюрешсин. Чыдаргъа керекди. Дуния былай турмаз. Дженгиллик этиб, кесибизни къырдырыб къоймайыкъ. Зауур да бютеу район тамадаланы, эл башчыланы – барын тинтиб, къараб, джангыз халкъыбызны джакъларыкъланы къояргъа деб турады къуллукъда. Кеслерин хомухча не да сатлыкъча кёргюзтгенлени орунларындан чыгъарлыкъды. Халкъ сайлагъанла боллукъдула тамада.
Зауур да айтды:
- Сталин сёз бергенди – восстание ючюн киши тутуллукъ тюлдю. ОГПУ-ну агентлерин а – халкъны джаргъа тюртген къауумну – аланы мен кесим огъуна тутдурлукъма. Колхозгъа кирирге унамагъанла – башха джуртлагъа кёчюрюллюкдюле. Энди кърал бла кюрешир къарыуубуз джокъду.
«Терслик балтада, сабда да» дейди Сталин – восстание этген халкъны да, халкъны ол болумгъа джетдирген башчыланы да терслей. Бу восстаниени да, 1920-чы джылда болгъаныча, кърал кечеди. Алай а, энди восстание болса, кишини не кечиу, не аяу боллукъ тюлдю дегенди Сталин джолдаш.
- Тутулама деб къоркъгъан къачар чегетге, абрек болур. Къалгъанла эллерине къайытыб, къышха хазырланыргъа кюрешсинле,- деди Умар, ахсыннган да этиб.

41

Къарачайда 1930-чу джылны восстаниеси къачха тохтады. Къарачай толусу бла колхоз джашаугъа кёчюб башлады – башха мадар джокъ эди. Башында бегитилген пландача, Къарачайда юч минг адам адам тутулмады, джуртдан да минг юйдеги сюрюлмеди. Бютеулей да тутулгъанланы саны 1930-1931 джыллада алты джюз адам болады, кёчюрюлген юйдегилени саны да – эки джюз. Бурху Къарачайгъа ол да бек кёбдю. Къызыл аскер бла къазауат эте ёлгенлени саны уа белгисизди.
Зауаллы Къарачай, бютеу Совет къралны халкъларыча, факъыра болду – джерсиз, мюлксюз, малсыз къалды. Колхоз джашау башланды Къарачайда. Алда уа...

БИРИНЧИ КИТАБНЫ ЭКИНЧИ КЕСЕГИНИ АХЫРЫ   
               

ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ

КЪАЗАУАТ
(тёрт китабдан къуралгъан роман)

КЪАЗАУАТ

БИРИНЧИ КИТАБНЫ ЮЧЮНЧЮ КЕСЕГИ
Къарачайны 1930-1943 джыллада джашауу

1

Сейирди адам дегенинг. Джюреги джарылыб ёлюб къалмаса, неге да юренеди. Колхоз джашаугъа да юрене башлагъанды халкъ. Къызыл аскер кюйдюрген элле ызына тириле башлагъандыла. 1933-чи джылны джазы эртдерек келгенди. Къыяма сууукъ къыш да къурушдуралмайды джашауну чархын. Кюнбетлеге ургъан гяхиникге къарай, Ожай хоншусу къарт Джюсюб бла сёлешеди:
- Уллу аман къышха ушаш юч къыйын къышдан къутулдукъ. Тейри, бизни халкъ таджалды. Къач ала, бир айны ичине, бир-бирине болуша, юйле ишлеб, къыш юшюмезча болгъан эдиле адамла 1930-1931 джыллада. Гяхиникге ушайды халкъыбыз. Аман къышдан къутулуб, джашау этиб тебрегенди.
- Ожай, не джашау хапар айтаса. Минг къоюм бар эди. Хар бирин, кесин кёрмегенлей, мангырагъанындан билиб къоюучан эдим. Энди нем барды мени? Бир ийнек бла беш-алты къойдан сора нем барды? Джашла да, колхоз маллагъа къарайдыла энди. Минг къойгъа, джюз ийнекге биченлиги джетерча джерим бар эди. Къайда ол джер энди? Ол да колхознукъу болду. Ара мюлк деб, кърал болгъаныбызны сыйырыб алыб, факъыра джашаугъа таяндырыб къойду да.
- Джюсюб шохум, Аллахны чамландырма. Малынг-мюлкюнг кетди эсе да, джаныгъыз сауду. Сизни юйюрде тутулгъан, джоюлгъан джокъду. Чыдайыкъ. Дуния былай турмаз. Айтыулагъа кёре, къралда ачлыкъдан къырылыб баргъан джерле бардыла. Алайладан келиб, бизде садакъа тилеб айланнганланы кёресе кесинг да.
- Тейри, областны тамадасы Зауур Къарачайны чегинден иймей, талай минг адамны тыйыб турады дейдиле. Элледен болушлукъ джыйдырыб – ашарыкъ, кийим да – алагъа бердиреди. Ёзге областны джерине уа иймейди. «Была Къарачайгъа бир орналсала, ызына чыгъаралмазбыз. Аланы юлгюлери бла, аланы ызларындан мыллыкларын бери атханланы да тыялмазбыз. Ит иесин танымазча болуб къалыр. Андан эсе, джыйыб, болушлукъ ие турайыкъ» деб, ол политиканы бардырады дейдиле.
Акъылы, ётю да болгъан адамды Зауур. Сизни Умар бла Зауур болмасала, бек ачыргъа боллукъ эдик. Тюзюн айтыргъа керекди, халкъыбызны эки кере ёлюмден сакъладыла, къутхардыла ала – 1920-чы джыл эмда 1930 джыл.
- Тейри, Аллах буюрмаса, ала джукъ да эталлыкъ тюл эдиле. Энтда умут Аллахданды. Бу къралгъа чырт ышаныу къалмагъанды.
- Ышаныу джокъ эсе да, сен джашларынгы юйлендириб бараса. Мен аллай джигитлик да эталмадым заманында. Энди уа, аланы айыбларындан чыгъарча малым да къалмады арбазымда.
- Эй, Джюсюб, тынчы бла эт да бар. Билесе, Мусса, Исса, Джашар деб, башларын алыб айланнган бир джаш кибикле бардыла бизде да. Бурунча, джети элни чакъырыб, той этер къарыу джокъду. Мен да, заманнга, мадаргъа кёре бир затла этерикме.
- Ожай, сен къайнайса, сени джашларынг эл аллында айланнган, кърал таныгъан  адамладыла, окъуулары-билимлери бла да башларын джашатырла. Меникилени уа малдан башха усталыкълары джокъду. Малларыбызны уа сыйыргъандыла...
- Малгъа къыйналыб турма. Совет къралгъа садакъа бергеннге сана да къой. Башыгъыз сау эсе – Аллахха шукур эт.

Была былай сёлеше тургъанлай, арлакъда атындан тюшюб, была таба колхоз тамада Сапар келиб саламлашды.
- Не оноу этесиз, акъсакъалла?
- Да не оноу этерикбиз, бу дуниядан эсе ол бир дуниягъа сагъыш этер заманыбыз джетгенди,- деди Джюсюб.
- Огъай, огъай, алкъын бизден эсе сиз къарыулусуз. Алай болса да, сёзюгюзню бёлмейим. Джюсюб, неме, не айтыргъа излеген эдим. Хы, джашынг Аскер колхоз малгъа уста къарагъанладан бириди. Алай а, сиз колхозгъа берген маллагъа кёбюрек эс бёлгенча кёреме. Энди ала колхоз малладыла. Къалгъанладан айырыргъа керек тюлдю аланы. Ол затны терсине сюргенле бардыла: «Джюсюб улу алкъын колхозла чачылырла деб умут этиб турады. Аны себебли малладан айырыб, кесиникилиге игирек къараргъа кюрешеди» дегенча. Кесигиз билесиз, заманла къыйындыла. Джашха айтхан эт. Бош затны юсю бла керексиз сёз чыгъыб, табсызла болмасын.
- Сау бол, Сапар, айтханынг ючюн. Келе эсе, бек къаты сёлеширме. Малланы не гюнахлары барды, бары да иелеринден айырылгъан джазыкъла. Барына да бирча къараргъа керекди. Аллах чамланыр алай болмаса.
- Эй, Джюсюб, Аллах ангылагъан да этер, кечген да этер, ГПУ ангылагъан да этмез, кечген да этмез. Сакълыкъ керекди. Сау къалыгъыз,- деб, Сапар, атын да адежге тартханлай, орамны энгишге айланды.
Сагъайгъан Джюсюб да, мындан ары сёлешири келмей, Ожайдан айырылды. Ожай да, нёгерини кёлюн басар талай сёз айтыб, юйлери таба бурулду.

2

Къарачайны башчысы Зауур областны тамада экономистин Муссаны чакъырды.
- Къалайды, тинтиулени битдираламысыз, комиссияны башчысы сен шойса да?
- Битдиргенбиз. Бир айдан басмалаб, аллынга келтирликбиз. Ары дери къарайма десенг – алыб келгенме,- деб, Зауурну столуна-масасына бир базыкъ къагъыт къалауну салды.
- Джарашдырыб бошасагъыз къарарма, ары дери къысхасы бла айтчы.
- Тау этеклери алай тургъанлай магъадан гёзендиле. Алтындан башлаб ташкёмюрге дери бизде болмагъан байлыкъ джокъду. Ол байлыкъны алыр ючюн заводла къурургъа керекди. Бизни областха да, бютеу къралгъа да бек уллу хайыр тюшерикди. Къалайда не болгъанын, къагъытха тюшюргенбиз. Андан сора, юй ишлерге керекли материалла джетишедиле. Талай кырпыч завод ишлерге керекди. Ала да къалайла да ишленселе табыракъ боллугъун кёргюзтгенбиз. Патчахны кёзюуюнде къоргъашын чыгъаргъан «Ташчыны» джангыдан джарашдырсакъ, ол да уллу хайыр берликди.
- Промышленность предприятиелеге артхаракъ къарарбыз. Эл мюлкге кёчейик. Бусагъатда Къарачайны мал байлыгъы къаллай бирди?- деди Зауур.
- Совет власт келгинчи Къарачайда атланы саны – 33.758 эди, бусагъатда – 9.263; тууар мал – 125.027 бола эди, энди – 98.9364; ууакъ аякълыла – 497.471, энди 258.515;
- Мал былай аз болгъаныны чуруму неди, аны кёбейтир мадар неди?
- Аз болгъаныны чуруму – граждан къазауат, продразверстка, восстаниеле, колхоз джашаугъа кёчюу. Экинчи чуруму – мал кютер, бичен ишлер джерлени азлыгъы: Къарачайны кёб джерин Къабарты кючлеб, бермей турады; Нарсана тёгерегинде да къалгъанды джерибиз. Къралны башчылары Орусха бла Къабартыгъа джан басханлары себебли, ол джерлени ызына алалмайбыз, ансы, кесигиз билесиз, Умар кёб кюрешген эди ол джерлени да къайтарыргъа, Нарсананы да Къарачай областха ара шахар этерге.
- Ол къайгъыланы сагъынмай къояйыкъ, алагъа да бир заман келир. Малланы кёбейтир мадар бармыды?
- Барды. Аш проблемадан къутулурча болсакъ, мал саны терк ёсюб тебрерикди. Алайсыз, билмейме.
- Мал ашны хакъындан крайны башчылары бла келишгенме. Хар районда сют-бышлакъ заводла къурур ючюн, сен тергеулерингде кёргюзтген чакълы бир ачха берирге айтхандыла Москвада. Умарны сёзю бу ишде да джарады.
- Алай эсе, ишибиз аллынады. Асхат да больницала-хастанеле амалсыз ишлетирге кереклисин билдиреди. Эллени барында фельдшер пунктла, район аралыкълада уа хастенеле ишленмеселе, къалай болур? Халкъ къуру Микоян-Шахаргъа джюрюучю болуб да къалай турсун? Бюджетде ачха аз болгъанын айтханымда, халкъны кесинден джыяргъа да кюрешейик, башха мадар джокъ эсе,- дейди. Быйыл Гитче Къарачайда хастенени битдиралсакъ, ол да бек иги иш боллукъду. Анга да ачханы башхаладан юзюб, кючден джыйышдыргъанбыз.
- Сени туугъан элингде уа бармыды медицина пукнкт?
- Барды. Огъары эл бла Тёбен эл да ары джюрюучендиле. Тёбен элчилени сеннге кёлкъалдыларын да эшитгенме: «областны тамадасы бола тургъанлай, элине къайгъырмайды» дейдиле.
Зауур кюлдю:
- Заманы бла хар элде да боллукъду фельдшер пуктла. Эм алгъа уллу эллени бир баджарайыкъ да. Окъуу заведениелеге мекям ишлеу а къалайды?
- Бек къолайсызды. Окъулланы кёбюсю байладан сыйырылгъан мекямладыла. Алай болса да, тарыкъгъан джокъду – адамла кеслери амал этерге кюреше барадыла.
- Билеме. Кереклиси чакълы ачха бермейдиле башындан. Алай болса да, аллыбызда эки-юч джылда хал тюрленир деб турама. Кёрейик. Культураны, школланы, башха окъуу заведениелени хакъындан Керим бла – джууаблы къуллукъчу бла –  сёлеширге деб турама. Келе болур,- деб, сагъатына кёз джетдирди Зауур.
Сора къагъыт къалауну башындан къагъа:
– Былагъа къараб бошагъанлай, сеннге билдирирме,- деди, ёрге тура. Мусса аны къолун тутуб, кабинетден чыкъды.

3

- Керим шохум, къалайды, халкъыбыз джахилликден къутулаламыды?- Зауур анга къаршчы олтуруб тургъан, областда культура бла окъуу ишлеге къарагъан бирэлчисине джитирек къарады.
- Джахилликден къутулуб бошагъан эди – уллу да, гитче  да араб харифле бла къарачай газетни окъуб тура эдиле. Тутдула да афавитни тюрлендирдиле – латин харифлеге кёчдюк. Джашыракъла анга да тюзеле барадыла, джыллары келгенлеге уа къыйынды. Латиннге кёчюу – джангылыч иш болгъанды.
- Алай сагъыш эте эсенг да, тышынгдан джукъ айтма. Сабийле къуру латин харифле бла окъурча болсала, элибледен айырылсала – Къуранны окъуялмазча боллукъдула. Аланы динден айырыуда – ол биринчи атламды. Ол себебден – джангылыч иш болмагъанды, партия джангылмайды, билесе. Сабийлени окъуулары къалайды?   
- Сабийле бары да ал башланнган школну битдирирге борчлудула. Джылы джетиб, окъумагъан сабий джокъду. Алай а, тыйгъычла да бардыла. Школ мекямла джетишмейдиле. Тутулуб, сюрюлюб кетген байланы юйлеринде окъуу бардыргъан таб тюлдю. «Джохар бийни юйюнде окъуйбуз» деб, Огъары элни сабийлери, «Келемет байны юйюнде окъуйбуз» деб Орта элни сохталары, Зауур кулакны юйюнде окъуйбуз деб, Тёбен элчиле. Ол сёзледен къутулур ючюн огъуна, сабийлеге джангы школ мекямла керекдиле. Уллула да ырыслайдыла дерсле джоюлуб кетген адамланы юйлеринде баргъанларына.
- Мадаргъа кёре джангы мекямла ишлей барлыкъбыз. Бу проблеманы билеме. Андан сора?
- Экинчи тыйгъыч окъуу ишде – джаш, къыз сабийлени бирге окъургъа болмагъаны. Аны себебли, бир школну орнуна эки школ керек болады.  Бирге окъутабыз дегеникде – сабийлерин школгъа иймей тебредиле адамла. Дагъыда бир проблема – къыз сабийлеге джаулукъларын тешдиралмайбыз. Аталагъа-аналагъа сагъынсакъ, отдан кёлек киедиле. Биз айтыу бла джукъ тюрленмейди. Къралны аты бла сиз къыссагъыз тынгыларыкъ эселе да. Крайдан комиссия келгенинде, бизге бек чамланнганды.
-  Край комиссия бизни халкъны халисин къайдан ангыласын. Алай болса да, бир сагъыш этербиз. Башха тыйгъычла бармыдыла?
- Дерс китабла эмда устазла джетишмейдиле.
- Алай деген? Алимле, джазыучула не ишлеб турадыла да? Устазла хазырлагъан баш школубуз да бар шойду? Мен аланы барын бир джерге джыйыб, ашхы кереклерин берейим. Устазла бла дерс китабланы мен бойнума алама. Бу кемликни дженгилде тюзетирикбиз. Культура джаны бла уа къалай барадыла ишле?
- Тебсеу-джырлау ансамбль къурагъанбыз. Колхозчулагъа кёзюу-кёзюую бла концертле кёргюзедиле. Театр къауумубуз да барды. Аллах айтса къарачай театр къуралырчады. Талай джашны, къызны сахна усталыкъ алыргъа Москвагъа джибергенбиз, билесиз. Джарыкълыкъ юйле джетишмейдиле. Театр мекямыбыз джокъду. Алай болса да, «къош да бара-бара» дегенлей, хар небиз да болур. Бусагъатда уа, мадаргъа кёре, къымылдайбыз.
- Бираз къарыусуз къымылдайсыз. Мен да иги болушлукъ эталмайма сизге. Ёзге, джылны аягъына, хоншу областланы озаргъа керекбиз. Сен айтхан джарсыуланы тюзете барлыкъбыз. Башха проблема джокъ эсе...
- Джокъду,- дей,- Керим ёрге турду. Зауур аны ашырыб, эшик юсюнде сакълаб тургъан адамланы ичкери чакъырды.

4

Орта элни Советини тамадасы Тауас бла колхозну председатели (башчысы) Сапар ушакъ этгенли иги кесек заман болады. Бир-бирде ауазларын кёлтюртюб сёлешгенлерин башха одада къагъытчы Махмуд эшитиб, бираз къайгъылы да болады. Алай болса да, келгенлени ишлерине къараб, артха къайтарады. Тауас бла Сапар а айырылыргъа ашыкъмайдыла.
- Сапар, адамла къаллай бир энчи мал тутадыла – ол сени ишинг тюлдю. Сен колхоз малланы къайгъысын кёр.
- Къалай тюлдю мени ишим? Элчиле колхозчуладыла бары. Аны себебли, мен колхоз тамада, колхозчуларымы юсюнден сёлешеме. Кимни арбазында къаллай бир малы болгъанын ажымсыз билеме. Белгиленнген мардадан артыкъ малланы сыйырыб, колхоз малгъа къошаргъа керекди.
Тауас къыза башлады:
- Сапар, сен бу халкъдан болмагъан адамча нек сёлешесе? Адамла кюндюз колхозда ишлеб, солур заманларында уа юй къатында бачхачыкъларына, малчыкъларына къараргъа кюрешедиле. Ала аллай дыгаласда джашау этедиле, сен да «эки-юч къой артыкъ тутадыла» деб, алагъа илинесе.
- Кърал джорукъгъа кёре, бир ийнек, беш къой тутаргъа эркинлик барды. Андан бир къой артыкъ тутханны да – кесин тутаргъа, юйюн, мюлкюн, сыйырыргъа борчлубуз.
- Тюлсе борчлу. Сени борчунг – колхоз малны ёсдюрюрге, сакъларгъа, хайырлы этерге.
- Колхоз малны кёб этер ючюн излейме сыйырыргъа джорукъдан аслам мал тутханланы артыкъ малларын.
- Мен айтырыкъ: халкъны аягъындан алма, кесинги да халкъгъа эрши кёргюзтме.
- Мен халкъ айтханча тюл, совет власт, коммунист партия айтханча атларыкъма. Артыкъ мал тутханланы джакълай эсенг – сора къралны, партияны оноуларына къаршчыса сен да. Мен бу ушагъыбызны ОГПУ-ну област бёлюмюне да, партияны област комитетине да билдирирге борчлума.
- Тил этиуню кесинге борчхамы санайса? Бу къыйын заманлада халкъынгы тарбыууннга тыйма. «Тауукъ тёбени къазды да, кеси бойнуна къылыч чыгъарды» деб, халкъдан, кесингден да бошатма. Халкъны джашама къой, кеси ёлюмюнг бла ёлюрге излей эсенг.
- Къоркъутургъамы излейсе?

Бу кёзюуде къагъытчыны ауазы эшитилди: «мындады, колхоз тамада бла сёлеше турады». Сора, Махмуд эшикден къараб, «парткомну секретары излейди сизни» деди.
Тауас тышына атлаб, Баширни  алыб кирди ызына.
Баширни кёргенлей, Сапаргъа джан кирди:
- Иги болду сени келиб къалгъанынг. Ансы, Тауас бла бир-бири тилибизни ангыламай тебрегенбиз. Эл советни тамадасы бла колхоз тамаданы араларын партияны комитетини секретары бир айырсын.
Сапар даулашыу неден чыкъгъанын айтханында, Баширни бетинден ышарыуу кетди.
- Айюнге, бу затны къалай айталаса? Кючден сериуюн болуб тургъан тутууланы джангыдан башлатыргъамы излейсе? Бир-эки къой артыкъ тутмагъан элде киши да болмаз, алайсыз, кёб башлы юйдегиледе ачлыкъ башланыр, Украинадача.
- Сора партком да Тауасны шохуду. Экигиз да партияны оноуларына, къралны джорукъларына сыйынмайсыз. Элчилени артыкъ мал тутханларын джашырыргъа излейсиз. Алай эсе, Тауасха да айтханма, араны областны башчылары, ОГПУ-ну тамадалары айырсынла. Хар нени болушлусуча джазыб берейим да алагъа, къарасынла. Сизни тюзге санасала бир кёрейим.
- Сапар,- деди рахат ауазы бла Башир,- атанг да тута болур бир талай артыкъ къой. Анга уа къалай этериксе.
- Тутады. Артыкъ малны сыйырыуну андан башларыкъма.
- Мен сени атангы таныйма. Ол колхозгъа да эм артда киргенледенди, артыкъ малчыгъын да алай тынч бериб къоймаз.
- Унамаса, саламы Салабкадан келир.
Башир бла Тауас бир-бирине къарадыла. Сапар а, сёзюн андан ары бардырады:
- Элде кимни къаллай бир малы болгъанын мен къагъытха тюшюргенме. Меннге эки милиционер керекди. Ала бла бирге айланыб, адамлагъа айтхан этерикме: ыйыкъны аягъына – юч кюн болджал – артыкъ малларыгъызны колхоз сюрюулеге къошмасагъыз – сюдлюк-джоллукъ боллукъсуз деб. Сиз – партияны, совет властны бетисиз былайда. Сиз айтханнга халкъ тынгыламай мадары джокъду. Юй-юйге айланыргъа эрине эсегиз, халкъны джыйыгъыз да, меннге сёз беригиз: кесими, сизни атыгъыздан да айтсам – неди амаллары – артыкъ малларын мен айтхан болджалгъа колхоз сюрюуге къошуб башларла. Унамагъанлагъа уа этерибиз къысхады: бютеу малчыкъларын, юйлерин да сыйырыб, кулакланы джолу бла узакъ тюзлеге ашырабыз.
- Сапар,- деди Башир,- кесинги авантюранга бизни къошма. Сен колхоз башчыса. Колхозчуларынгы джый да, хайда сёлеш. «Не айтырларын эшитирсе. ОГПУ-гъа, партияны област комитетине айтырыкъма» деб а, бизни да, халкъны да къоркъуталмазса. Атхан ташынг тёгерек айланыб келиб, башынгдан тиймесин, эсле.
Сапар эшиклени «занг» деб уруб, чыгъыб кетди.

5

Иш была айтханча болмады. Айны аягъында Къарачай област Советни тамадасы чакъырыб, Микоян шахарда Советле юйюне келдиле Тауас да, Башир да. Зауур алагъа ышармай тюбеди, сууукъ саламлашыб узун столну-масаны джанына олтуртду.
- Муну рахат окъугъуз да, сора ушакъ этербиз,- деб, Зауур аланы алларына папкадан чыгъарыб, бир-бирине тигилген талай чапракълы джазыуну узатды. – Сагъат джарымдан келликме деб, кабинетинден чыгъыб кетди кеси да.
Бу къол джазма аланы элде колхоз тамаданы – Сапарны – мектубу эди. Джазылгъаннга ийнанмагъанча, джангыдан къайтарыб окъудула. Орус тилде халатлары бла джазылгъан хыйны.

«Орта элде Калинин атлы колхозну председатели
Бектутарланы Сапар

Къарачай област Советни тамадасына,
Коммунист партияны област бёлюмюню биринчи секретарына,
ОГПУ-ну област бёлюмюню башчысына

Багъалы джолдашла!
Мен – коммунист, партиягъа толу берилген адам, Сизге бизни элде бола тургъан ишледен тюз хапар айтмай болалмайма.
Бизни колхоз областда эм уллу, эм иги колхозгъа саналады. Алай а, ол андан да онглу боллукъ эди, эл Советни тамадасы Тауас, партия комитетни секретары Башир колхоз ишге къайгъырсала. Колхозчула бири къалмай бары энчи мал да тутадыла. Анда хата джокъду, хата – ала джорукъдан аслам мал тутадыла. Арбазында эки-юч артыкъ къою болмагъан джокъду. Аланы артыкъ малларын барын сыйырыб, колхоз сюрюулеге къошаргъа керекди. Ёзге, бу ишде меннге болушур орнуна, Тауас бла Башир заран боладыла. Адамланы артыкъ мал тутханларын кёрмегенча этиб, сизден джашырыб турадыла. Аладан кёл табыб, элчиле артыкъ малларын колхозгъа берирге унамайдыла. Бир-эки адам тутулмаса, ала ийман джыярыкъ тюлдюле. Бир колхозчу уа – Джюсюбню джашы Аскер – колхозгъа къошхан малларына артыкъ эс бёлюрге кюрешеди. «Колхоз чачылыр, малыбыз арбазыбызгъа къайытыр» деб умут этгенине не сёз. Андан сора да бардыла аллайла. Бу затла бары да боллукъ тюл эдиле, Тауас бла Башир ишлерин тыйыншлы бардырсала. Ала энчиликге тартханланы къысмайдыла, къоркъутмайдыла. Ол зат колхоз джашаугъа заран болады. Тауас бла Башир энчиликге тартханлагъа кёл бериб тургъаннга ушатама. Алай демек – ала да колхоз джашауну таша джаулары болурла деб турама.  «Ачыкъ джауладан эсе, таша джауладыла социализмге къоркъуулу» деб, Сталин тюз айтханды. Сиз бу эки адамны орунларындан чыгъарырсыз, джууабха тартарсыз, элчилени артыкъ малларын колхозгъа къошдуртурсуз деб, умут этеме. Алай болмаса, Сталинни кесине мектуб джазаргъа керек боллукъма.
Бектутарланы Сапар».

- Не аман телиди, чий телиди бу,- деди Тауас.
- Огъай, ол тели тюлдю, итди. Бу къыйын заманлада бу джазылгъан къагъыт озуб джетерикди, экибизни да хаписге-тюрмеге сугъаргъа. Зауур да, джазылгъаннга эс бурмай къояргъа, кесине къоркъарыкъды. Къагъыт къуру анга джазылыб къалмагъанды, ОГПУ-ну област бёлюмюне, партияны област комитетине да баргъанды. Энди чёбню да кёб этиб, болмагъан джерде процесс этиб атаргъа боллукъдула.
- Зауурну не айтырын да бир эшитейик,- деди Тауас.

Айтханыча, сагъат джарымдан къайытды Зауур.
- Шагъырей болдугъузму? Не дейсиз джазылгъаннга?
- Зауур, джазылгъаннга ийнанамыса сен?
- Соруугъа соруу бламы джууаб этесе?- Зауур Тауасха къарады.
- Огъай. Айтыргъа излегеним – биз бир-бирибизни билмеген адамла тюлбюз.
- Да мен сизни билмесем, джазылгъаннга ийнаныб къалсам, сизни бери чакъырыб, Сапарны мектубу бла танышдырамы турлукъ эдим? Бу Сапар деген иннети тюз адам тюлдю. Иннети тюз болса, джер-джерге къагъытла джазыб айланмай, мени кесиме келиб, кёлюне келгенни айтыр эди. Энди уа, ОГПУ да, партияны обкому да билген затны тохтатыр къарыуум джокъду. Не, элчиледе кёбмюдю артыкъ мал? Сиз да аны джашырыб, кёрмегенча этибми турасыз?
Башир рахат, ашыкъмай, сёзюню хар тауушун ачыкъ чыгъара, айтды:
- Элчиле артыкъ малчыкъ тутханлары тюздю. Алай а, кёб башлы юйдегиле къуру бир ийнек бла беш къойгъа таяныб къалсала, къалай джашарыкъдыла? Кёребиз, билебиз талай къойну артыкъ тутханларын – алай а, колхозгъа къаршчы келген зат джокъду алайда. Кесигиз билесиз, сабанла да, биченликле да – бютеу джер къралны, колхозну къолундады. Колхозда ишлемеген адам джокъду. Эл малны къурутсакъ – халкъгъа ачлыкъ джетерикди, колхозну иши да джарсырыкъды. Аны ангылатыргъа кюрешгенбиз Сапаргъа. Ол а – элчилени арбазларына айланыб, артыкъ малларын сыйырыб, аладан дагъыда бир колхоз сюрюу къураргъа излейди. «Телини эшигин махтагъан джабар» деб, аягъы басханны кёзю кёрмей башлагъанды. Артыкъ малын колхозгъа бермесе, атасын Салабкагъа ашырлыгъын да айтханды. «Тели эл бузар» деб тюз айтхандыла.
- Сен айтханны мен бек ариу билеме. Алай а, сизни терслеб джазылгъан къагъытха башхала не айтханларын билемисе? Башхала деб, партияны област комитетини биринчи секретары Косминскийге, ОГПУ-ну област бёлюмюню тамадасы Дзыбагъа айтама. Ала комиссия къураб, элни тинтиб чыгъаргъа излейдиле. Сапар айтхан керти болуб, хар арбазда артыкъ мал табылса – экигиз да орунларыгъыздан чыгъарылгъан бла къалмай, ишигиз махкемеге да тюшерге болур. Ангылаймысыз аны? Сизни башыгъызны алыргъа мени къарыуум джетерик тюлдю. Кърал буюргъан бир ийнек бла беш къойдан артыкъ мал тутхан – законну, джорукъну бузады. Ол джорукъну мен тюрлендираллыкъ тюлме.
- Эсиме бир зат тюшгенди. Юч кюнден къурман башланады. Адамла артыкъ малларын къурманнга кесиб къойсала,- Тауас Зауургъа къарады.
- Да къурманнга мал кесдирмей тыялмазбыз,- деб къошду Башир да.
- Ай джарлы Къарачай,- кюйюб баргъанын кюлкю бла джабаргъа кюрешди Зауур. – Да биягъы тели айландырыр да джазар «Тауас бла Башир динни тыймайдыла, артыкъ малларын къурманда кесиб къойгъандыла элчиле» деб. Алай болса да, комиссия къурмандан сора келирча этерме. Сора тинтген сагъатда, артыкъ мал табылмаса, тынч болурла. Алай а, артыкъ мал тутхан сокъураныргъа боллукъду. Хапар сизден чыкъмасын, башхала джайсынла. Комиссия келсе, «биз билиб артыкъ мал тутхан джокъду, ким эсе да ётюрюк хапарны джаяды» дерсиз.

6

Колхоз тамада Сапар «артыкъ малларыгъызны колхозгъа сыйырлыкъбыз, берирге унамагъанла махкемеге тартыллыкъдыла, андан ары не болуучусун кесигиз билесиз» дегенли, элчиле малларын кесе тебрегендиле. Ёзге кёбюсю къурманны сакълаб турады. «Комиссия келликди, тинтиуле боллукъдула» деген хапар джайылгъанлы уа, адамла эл Советге келиучю болгъандыла. Ала бла сёлешиучю Махмудду. «Да къурмандан сора артыкъ малыгъыз къаллыкъ болмаз да» деб, ашырыучанды аланы къагъытчы.
Къурман байрам озгъандан сора бир ыйыкъдан элге областдан совет-партия къуллукъчула, ОГПУ-ну адамлары уллу джыйын болуб келдиле. Алагъа да элни, колхозну башчылары, коммунист-комсомол къауум къошулдула. Талай кюнню элде энчи малланы тинтиу барды. Юч артыкъ къою болгъан адам Сапарны атасы эди. Зауаллы, къурманнга мал кесгенликге, юч къою артыкъ эди. Дагъыда, аныча юч адам табылды элде. Ол кюн огъуна аланы артыкъ малларын – 9-10 къойну – сыйырыб, колхоз сюрюулеге къошдула.
Эл джыйылыугъа областны башчылары да келдиле. Элни тамадасы Тауас джыйылыуну ачыб, сёзню Зауургъа берди. Халкъны кёбюсю орусча ангыламагъаны себебли, ол къарачайча сёлешеди. Тауас аны сёлешгенин орусчагъа кёчюрюб барады.
- Джамагъат, салам алейкум! Къурманыгъыз да къабыл болсун! Келир къурманнга да къууанч бла джетейик. Къууанч бла джетер ючюн а, къралны джоругъуна, партияны оноуларына тюз турургъа керексиз. Колхоз джашаугъа да юрене башлагъансыз. Арбазларыгъызда чырт мал тутмай къойсагъыз да, колхоз сизни ачдан ёлтюрлюк тюлдю. Алай а, кърал сизге энчи мал тутаргъа да эркинлик бергенди – джангыз мардадан артыкъ тутмагъыз. Колхоз тамаданы атасы огъуна юч къойну артыкъ тутуб тургъанды. Сора къалгъанлагъа не айтыу. Кёбюгюз джорукъдан чыкъмай, керти, ангылы гражданла, колхозчула болгъаныгъызны танытхансыз. Комиссия не бек тинтди эсе да, артыкъ малы болгъан къуру 3-4 адам табылгъанды. Ол юч-тёрт адамны оноуун махкеме этерикди. Сизден тилерим: энчи мал тутаргъа кюрешмегиз да, колхозугъузну бай этерге кюрешигиз. Колхозугъуз бай болса, сиз джарлы боллукъ тюлсюз. Ара мюлкге сакъ болугъуз, партиягъа, къралгъа тюз туругъуз. Мен айтырыкъ буду. Ишигизден къууаныгъыз.
Колхоз тамада Сапар «меннге сёз беригиз» деб къычырды.
Тауас анга джукъ айтмай, сёзню партияны област комитетини биринчи секретары Косминскийге берди. Алай а, ол «алгъа колхоз тамада сёлешсин» деб, Сапарны трибунагъа чакъырды.

- Багъалы къонакъла, областны, районну башчылары!
Мени джазгъанымы сансыз этиб къоймай, Сиз комиссия къураб, келиб ишибизге, джашауубузгъа къарагъаныгъыз ючюн сау болугъуз. Бусагъатда област советни тамадасы Зауур джолдаш сёлешди. Алай а, аны сёлешгенин ангылагъан къыйынды.
Ол коммунист адам, уллу къуллукъчу халкъны къурман байрам бла алгъышлады. Неге ушагъан затды ол? Биз динни уууундан джамагъатны къутхаралмай кюрешебиз, Зауур а дин байрам бла алгъышлайды элни. Экинчи джанындан а, комиссия да, Зауур да къалай кёралмайдыла – халкъ артыкъ малын колхозгъа бермез ючюн, къурман кюнледе кесиб къойгъанды. Алгъын бир къой кесиучюле, бу джол экишер-ючюшер къой кесгендиле. Былайда партияны, къралны политикасына келишмеген эки-юч иш болгъанды: 1.Къарачайда совет власт болмагъанча, халкъ дин байрамны – къурманны мал кесиб белгилегенди; 2.Колхозгъа бермез ючюн, артыкъ малларын барын кесиб къойгъанды. 3.Алай бла, артыкъ мал тутмайбыз деб, комиссияны да джангылтханды.
Мени кёлюме келген бла быллай осал ишле боллукъ тюл эдиле, эл Советни тамадасы Тауас, парткомну секретары Башир кърал, партия салгъан борчларын тындырсала. Быланы орунларындан чыгъарыб, джангы адамла – керти коммунистле салыргъа керекди. Област Советни тамадасы Зауур да быланы терс ишлерин джабаргъа излегенча кёреме.
Мындан ары джангыз бир дин байрам болмазгъа керекди. Дин тутханла да, дин байрамланы бардыргъанла да, артыкъ мал тутханла да, бу затлагъа себеб болгъанла да – джууабха тартылыргъа керекдиле. Совет къралгъа, ленинчи-сталинчи партиягъа къаршчы бара эсе – туугъан атамы да аярыкъ тюлме. Алайсыз, биз социализм къураяллыкъ тюлбюз. Кёлюмдегин айтдым – сау болугъуз.

Косминский таууш этдириб къызыу харс къакъды, анга Дзыба къошулду, президиумда олтургъан дагъыда талай адам харс урдула. Джыйылгъан халкъдан харс ургъан болмады. Къара халкъны къаралыб тургъан Кёкге ушатды Косминский. Сора ёрге туруб, Сапарны къолун тутду, къатына олтуртду. Тауасха айланыб:
- Халкъда сёлеширге излеген бар эсе уа энтда. Халкъгъа бир тынгылайыкъ,- деди.
Бир деменгили къарт ёрге туруб, кесича деменгили гулоч таягъына таяна, ашыкъмай сахнагъа чыкъды.
- Сыйлы джамагъат, салам алейкум!
Таныдыгъыз болур, мен Тулпарма – бу Аллах ургъанны атасы,- къарт таягъыны бурну бла Сапар таба кёргюздю. – Оллахий, джетмиш джыл джашайма дунияда, ёзге бюгюнча къызарыргъа тюшмегенди. Бу аман мени джерге кирлик этди.
«Джыларыкъ сабий атасыны сакъалы бла ойнар» дейдиле. Анга тёзер эдим, сизни бетигиз бла – бютеу халкъны бети бла ойнамаса. Барындан да бек чамландыргъан мени – диннге, Аллахха къаршчы баргъаныды.
Джамагъат, сиз мени билесиз – акъыл-балыкъ болгъанлы намазымы, оразамы къоймагъанма. Кишиге терс иннетим болмагъанды. Игибизге къууаннганма, аманыбызгъа къыйналгъанма. Бу аманны да тюз ёсдюрюрге кюрешген эдим. Ибилисни джанына къалай кёчюб къалгъанын да билмейме. Энди мен этер буду джангыз.
- Хайуан,- деди, джашы таба айланыб. Былай къатыма келчи.
Сапар туруб къатына келди. Тулпар ауазын кёлтюртюб:
- Тобукъланыб, Аллахдан, халкъдан да кечмеклик тиле,- деди.
Сапар энгишге ийилмеди, неле эсе да айтды атасына.
- Ай кяфыр а!
Къартны къаты агъачдан гулош таягъы шыбыла таууш этиб, Сапарны гымых джюлюнюб тургъан бёрксюз башына тийди. Къарт къаллай кюч бла ургъанына шагъат – харбузча эки джарылгъан башы Сапарны. Зауур, Тауас, Башир джетиб къартны тутдула, андан сора урургъа къоймадыла. Алай а, болур болгъан эди: Сапаргъа болушурча тюл эди. Тулпар, халкъгъа эшитдире къычырды дагъыда:
- Джамагъат, бу итге къабырлада орун джокъду, джаназы къылыу да джокъду. Разы болугъуз меннге. Сау-саламат къалыгъыз.
Миличала джан-джанындан тутуб, къартны алыб кетдиле. Джыйылыу бошалды.

7

Зауур, иш табсыз бошалыргъа боллугъун ангылаб, Шимал-Кавказ крайны партия комитетини биринчи секретарына сёлешиб, ишни ангылатыргъа умут этди. Алай а, ол аны сёзюн бёлюб, айтды: «Меннге айтхандыла. Сен Тауасны, Баширни да ал да, не къадар дженгил джет меннге».
Экинчи кюн Борис Петрович ючюсюн да кабинетинде олтуртуб, тынгылы ушакъны башлады.
- Джолдашла, элчиле артыкъ мал тутадыла, сиз а аны кёрмегенча этиб турасыз. Ол ёлтюрюлген Сапар, колхозну тамадасы, сизге бола тургъан ишни айтыр керекли къалмагъанды. Заманында аны айтханына эс бурмагъансыз. Энди ючюгюз да ачыргъа боллукъсуз.
- Джолдаш Шеболдаев,- деб башлады сёзюн Зауур,- Къарачай областда колхоз джашау къалай къуралгъанын кёргюзтген къагъытланы ала келгенме. 1930-чу джыл восстаниеден сора, хакъ сюйсе-сюймесе да, толусу бла колхоз джашаугъа кёчгенди. Джангыз бир эл джокъду колхозу болмагъан, джангыз бир адам къалмагъанды колхозгъа кирмеген. Крайда къой, сау къралда да, бизден алгъа эмда бизнича бютеу колхозланнган област джокъду. Кесигиз билесиз, алгъышлагъан, саугъалагъан да этген эдигиз, Орта элни Калинин атлы колхозу джетишимлери бла крайда биринчи оруннга чыкъгъанды. Ол затда, бир да ажымсыз, Тауас бла Баширни къыйынлары уллуду. Сапар къыйынлы уа, адамла бла келише, ишлей билмей эди. Не да болсун, энчи малчыкъланы сыйырыб, колхозну алай бла айнытыргъа излей эди. Энчи малчыкъла дегенлей, бир ийнек бла беш къой ол азды. Бизде юйюрле, орта тергеу бла, 9-10 башлы болуучандыла. Сёз ючюн, орус элледе юйюрле биздеча кёб башлы тюлдюле. Эки-юч сабийи болгъан юйдеги да бир ийнек, беш къой, он сабийи болгъан юйюр да – бир ийнек, беш къой тутадыла. Бу тюзлюк тюлдю. Бизде бир эки ийнек, бир джыйырма къой тутаргъа эркин этерге керекди.
- Къралда джорукъ бирди. Эресейде элчиле бары да бирча мал тутаргъа борчлудула.
Тауас да сёзге къошулду.
- Джолдаш Шеболдаев, мен ангыламагъан бир зат барды. Тау артында гюрджю халкъ джашайды. Колхоз къурау анда башха тюрлю барады – бек акъырын. Колхозчуланы, бизнича тау элледе джашагъан эбзелени, къаллай бир мал тутаргъа эркинликлери болгъанларын билемисиз? Энчи малны юсюнден айтама. 10 ийнек, 100 къой, 1 ат. Бир къралда джашай эсек къалай болады алай?
- Биринчиси. Гюрджюстан Эресей тюлдю. Сталинни джуртунда не бола тургъанын мен билмейме. Мен билген – Эресейде колхозчула сизден иги джашамайдыла. Эресей джумхуриетни джорукълары бла джашаргъа керексиз сиз да.
Башир да кесин тыялмады.
- Колхозчула арбазларында асламыракъ мал тутханлыкъгъа не боллукъду?
Шеболдаев сейирсинирек болуб къарады таулулагъа.
- Джолдашла, ол сорууну сиз кесигизни тилчилеригизге соругъуз – «аны эки-юч атлам артыкъ джери джери барды, муну уа эки-юч артыкъ малы барды» деб, хаман башына джазыб тургъанлагъа. Сталиннге да соругъуз – не айтырын эшитирсиз.
«Къралгъа мюрзеу алыу планны эки къатха азыракъ этигиз, алайсыз халкъгъа ачлыкъ джетерикди» деб, мен былтыр Сталинни кесине баргъанымы билемисиз? Бирден эки эталмадым. Халкъда уа къаллай бир адам ачдан къырылды.
Мен сизге былай ачыкъ сёлеширик тюл эдим, сизни ким болгъаныгъызны билмесем. Умар бла мен тенглебиз. Тауас бла Башир, энди мен айтырыкъ сизге – соруугъа чакъырсала, «элчиле артыкъ мал тутханлыкъгъа не боллукъду» деген сёзлени къоюгъуз. «Сталинни – Совет властны – Коммунист партияны политикасын бардырабыз. Бизни колхоз бютеу крайда да эм маджалланы бириди. Джорукъдан аслам энчи мал тутхан джокъду. Комиссия да къарагъанды: ишибизде кемлик табмагъанды. Атасы ёлтюрген колхоз тамада уа ётюрюклени джазгъанды. Не ючюнмю? Партияны обкомуну кёзюне илинирге излегенди – тамадала мени эслерле, ёрге тартарла деген умутда. Аны себебли бир  кертиге токъсан тогъуз ётюрюкню къошуб, джазгъанды. Артыкъ малы болгъан бютеу элни ичинде – кесини атасы бла, дагъыда анга джууукъ джетген юч адам болгъандыла. Бюгюн ала тутулубдула». Айтырыгъыз буду.
Алай а, джазылгъан къалыб кетеди. Керек кюн, аны ОГПУ-ну архивинден чыгъарыб, сизни терслеб да сирелирле. Келир джылны аллында партияны съезди боллукъду – кёрейик не тюрлениуле боллугъун. НЭП-ден социализм тамаллы джашаугъа кёчюб бошагъанбыз. Душманла-джаула кимле боллукъдула энди – билмейме. Алай болса да, сакъ болургъа керекди. Социализмни джауу кёбдю. Туру джауларындан киши къалмагъан эсе да, таша джаулары бардыла алкъын. Аланы да излеб, табыб, къурутургъа керекди. Сталин сакълыкъгъа чакъырады. Мен да чакъырама сизни сакълыкъгъа.

Шеболдаев  ушакъны бошалгъанын билдире ёрге турду. «Сен бир кесекге мычы»,- деб, Зауурну тыйды.
- Зауур, сени Умар шохум бек багъалатады. «Зауурча, къара халкъны къорууларгъа кюрешген башчыла аздыла» деученди тюбешген кёзюулерибизде. Аны себебли, бош зат бла орнунгдан чыгъарылсанг – халкъынга да болушалмай къаллыкъса. Сен къурман байрам бла джамагъатны алгъышламай къойгъанлыгъынга, бир джукъ да болмаз эди. Энди уа, сен диннге иги кёзден къарайса дейдиле. Сен Аллахха эм кючлю ийнаннган адам эсенг да, аны киши билмесин. Диннге эм уллу джауунача къарайды партия. Аны унутургъа джарамаз.
- Да мен халкъны къурман бла алгъышлагъаным – ийнаннгандан тюлю. Бизде ол адетди. Ёзге, тюз айтасыз, эслерге кюреширбиз.
- Мен былайда тургъан сагъатда, сеннге тийдирмем, алай а, мени да тайдырыб, былайгъа Сапарча биреулен тюшсе, кесинг ангыла, иш къалай боллугъун. Халкъынгы сакълар ючюн, кесинги сакъларгъа керексе. Сени орнунга да бир аман тюшсе, бютеу халкъыгъызгъа къыйынлыкъ джетерге боллукъду. Кёрдюнг, ол Сапар деген бютеу элчилеригизни, эл тамадаланы да терслеб сирелгенин. Атасы аны алай башын джарыб къоймаса, ол тохтарыкъ адам тюл эди. Бютеу элигизге къыйынлыкъ джетдирирге боллукъ эди. Заманла тюрленнгендиле. Ленин джокъду, Ленинни НЭП-и джокъду, Сталинден башха тюрлю оюму болгъан – партияны, къралны джаууна саналыб тебрейди. Ма аны себебли, бу къыйын кёзюуледе бурху халкъынгы сакъларгъа излей эсенг – бек сакъ бол. Къралны, партияны башчыларындан бири болаллыкъ Умарны, кёресе, уллу къуллукъгъа джибермейдиле. Мени орнумда менден эсе иги ишлеяллыкъ эди ол. Сен да, бу къуллугъунгдан кетсенг, сизни халкъны джакъларыкъ адам болмай къаллыкъды. Тюзюрек адамланы тёгерегинге джыяргъа кюреш. Орнунга да, «мен кетсем да, бу джарар» дегенлерингден бир талай джолдашны хазырлаб тур. Башха айтырым джокъду. Хайда, иги джолгъа.

8

1934-чю джылны биринчи айы ахырына джууукълашады. Большевиклени бютеусоюз коммунист партиясыны 17-чи съездине делегатланы элтген поездде Зауур бла Умар бир купеде барадыла. Партияны Азов-Черномор край комитетини биринчи секретары Шеболдаев джолдашны купеси да аланы къатларындады. Вагон-ресторанда бирге ауузланыб чыгъыб, айырыла башлагъанлай, Борис Петрович Умарны, Зауурну да кесине чакъырды. Бош затланы юсюнден бир-эки сёлешгенден сора, Шеболдаев керекли ушакъгъа кёчдю.
- Умар, сен Кировгъа, Орджоникидзеге да тюбеген хапарынгы эшитгенме. Не дейдиле?
Умар ангылады нени юсюнден соргъанын биринчи секретар. Сора къыйдыра турмай, болгъаныча айтды.
- Борис шохум, Киров таукел болмайды. Аны нек таукел болмагъанын Орджоникидзе джашырмай айтханды.
- Не дейди Орджоникидзе?
- Сталин джаны сау болуб, баш властны кишиге берлик тюлдю. Алай а, Киров партиягъа башчы болургъа кандидатурасын салса, Орджоникидзе адамлары бла анга чёб атарыкъды.
- Кировгъа тюбедингми? Киров не дейди?
- Киров Ленинни ахыр письмосун азбар айтады. Сталинни партиягъа, къралгъа башчылыкъдан кетерирге кереклисине ишеги джокъду. Джангыз аны орнуна кимни теджерге билмейди. Кеси уа башчы болургъа излемейди. «Хорласакъ – бир иш; хорламасакъ а – Сталин бирибизни да сау къоймаз» дейди.
- Бош экили болады. Киров ахыр шансыбызды. Таукел болса – хорларыкъбыз. Тышларындан Сталиннге махтау бергенле да, ичлеринден аны сюймейдиле. Таша чёб атыугъа джетгенлей, кёрюрсе – халкъны кёбю Кировгъа разы болмаса. Сталин кеси да бек ариу биледи – бу джол орнунда бир къалалса, артда анга киши къарыу эталмазлыгъын. Биз да билебиз аны. Ленинчи гвардиядан бошаса, аны бла кюрешир адам да табыллыкъ тюлдю. Бу съезд ахыр мадарыбызды, аны Киров къалай ангыламайды? Кандидатурасын салса, Киров хорларыкъды.
- Сен бла Орджоникидзе салгъан аманатны толтура, иш этиб Ленинградха барыб, Киров бла тюбешгенме. Таукел болмады. Кесигиз тюбей эсегиз, къатыракъ айтыб кёрюрсюз.
- Да кёрейик. Алай а, ишни башлаб, ахырына джетдирмей къойсакъ, башларыбыз чартларыгъына не сёз. Ёзге, алайсыз да чартлайдыла башла. Сталин башы болгъанны къоймазгъа ант этгенди. Хо да, боллукъ боллукъду. Тынчайыгъыз, шохларым. Москвада тынчайыргъа да къоярламы, къайдам.

9

Зауур бла Умар бир купеге иш этиб тюшгендиле рахат ушакъ этер барырча.
- Алай дженгил да тюбеялмайбыз. Къалайды хал Къарачайда,- деб сорду Умар.
- Да халны уа менден аман билмейсе, алай болса да айтайым. Бу колхоз джашаугъа разы болгъан бизде бек аз адам болур. Сталин халкъны джерин, малын, мюлкюн кюч бла сыдырыб алыб, «колхоз джашау джандетди» дегенликге, кёребиз не бола тургъанын. Ёзге, аны бир иги джаны да барды. Джер, мал къайгъыдан къутулгъан халкъ, окъуу-билим алыргъа мыллык атханды. Джангы интеллигенция – совет интеллигенция дейик анга – ёсюб джетиб келеди.
- Тейри, Зауур, билмейме, кёзюу-кёзюую бла Эресейни башчылары халкъгъа бир къыйынлыкъ салмай къоймайдыла. Революциядан бери да, къуру 15-16 джылны ичине, не палахлагъа тюбедик. Бу джинли адам энтда нелеге тюбетир бизни. Джангыз Кировду Сталинден кёб ой алаллыкъ. Аны унаталмасакъ – Сталин патчах боллукъду, патчахланы кюсетирча патчах.
- Да бусагъатдан аман болмаса, джашай барыргъа боллукъ эди.
- Э-эй, Зауур, сен аны билмейсе. Бу джол аны тайдыралмасакъ, артда кеч боллукъду. Не этсе да, джукъ эталлыкъ тюлбюз. Кёресе да, андан башха оюму болгъанлагъа бирер ат атаб, къурутуб баргъанын. Не тынгылаб турургъа керекди, не да аны махтаргъа керекди – алайсыз джашау джокъду. Тюз айтханды Джырчыбыз:

Сталин деген чурукълу,
Джашауубузну къурутду.
Тиллерибизни чалдырды,
Кесине махтау салдырды.

Махтау салалгъан тёргеди,
Салалмагъан а – кёргеди.
Джан – татлы, мен да айтама,
Артда тобагъа къайтама.

Зауур сейирсиниб къарады Умаргъа.
- Биринчи кере эшитеме. Сымайылны джырларын, назмуларын барын да билеме деб тура эдим.
- Аны андан сора да бардыла эсде къалырча затлары. Илму-излем институтда ишлеген бизни Джашар аны кёб затын джыйыб, сакълаб турады. Аланы бусагъатда басмалар онг боллукъ тюлдю. Алай а, заман келир деб умут этеди. Ёзге Джырчыгъа айтыргъа керекди: быллай тизгинлерин ОГПУ-гъа джетдирселе, къыйнарла. Аллай фахмула, джырчыла кюн сайын туууб турмайдыла.
- Да биз а анга юй да ишлеб бериб, сыйын кёрюб, Халкъ Джырчыбыз деб багъалатыб турабыз. Москвадан къайыта эсем, кесине тюбеб, бетден бетге бир сёлеширме. Ансы бу къыйын заманда аямазла – бизге уа аллай джырчы энди тууармы, туумазмы.

Кече узуну былай сёлеше, ара шахаргъа джетдиле танг ала бола. Делегатланы сакълаб тургъан автобусла, аланы алыб, Москваны арасында эм маджал къонакъ юйге элтдиле. Тамбла съездни ачылыр кюнюдю.

10

Зауур бек сейир болуб къарайды съездде бола тургъан ишлеге. Сталинни аты сагъынылгъанлай, бары юрюлюб ёрге турадыла, харс къагъадыла, «джашасын Сталин» деб къычырадыла. Зауур да аладан артха къалмайды. Хар сёлешген кесини сёзюнде Сталинни, аны докладын махтайдыла. «Солгъа», «онгнга» къатышханла, кечмеклик тилейдиле. Зиновьев, Каменев, Бухарин санлары къыйылыб, ауазлары къалтыраб, джангылгъанларын айтадыла. Киров а, Киров – ол да Сталинни махтай тишлери тюшеди. Бары да айтхан: «Сталин индустрияны къурады, кулакланы къурутду, элни колхоз-совхоз джашаугъа кёчюрдю. Махтау Сталиннге».
Алай а, партиягъа генерал секретарны сайлай, таша чёб атыугъа джетген сагъатда, адамланы кёбюсю Кировгъа ой бердиле. Кировну ётю джетмеди Сталин бла кюреширге, аны орнуна партиягъа башчы болургъа. Сталин орнунда къалды. Кировгъа чёб атхан делегатланы барын 1934-1938 джыллада Сталин къырыб чыкъды. Съездге къошулгъан 1966 делегатдан 1108-и юч-тёрт джылны ичинде джашауларындан айырылдыла. Аланы арасында Киров да, Орджоникидзе да, Шеболдаев да, бизни Умар бла Зауур да.
Алай а, Москвадан къайытыб келе, иш туура алай болурун а билмей эди киши да.
Биягъы купеде бирге келедиле Умар бла Зауур. Зауурча болмай, Умар сагъышха батханды. Эшик къагъылды. «Джигитле, мени купеми бир кирчигиз» деген ауазы чыкъды Шеболдаевни.

11
 
- Шохларым, энди джуртха джетгинчи, тарта барлыкъбыз,- Шеболдаев ичкиден толу гитче къалын мияла стаканчыкъланы къолларына тутдурду.
- Ичерча хорлам бар эсе, ичген да этейик,- деди Умар.
- Кировну хомухлугъу болмаса, хорлагъан эдик. Ол а, кесини да, анга чёб атханланы да джашауларын къурутду. Кёрюрсюз, къаллай къан ырхыла барсала да къралда. Алай а, бюгюн саубуз, башыбызгъа эркинбиз. Саулукъ, эркинлик ючюн тартайыкъ,- деб, стаканчыкъны ичин бошатыб тепсиге салды.
Кёб алгъыш айтылды, кёб аш ашалды, кёб ички да ичилди. Алай а, бирине да ички татымады. Борис Петрович эки таулугъа айланыб айтды:
- Мен сизни къарнашларымча кёреме. Билесиз, Шимал-Кавказ крайны экиге бёлюб, мени Азов-Черномор крайгъа тамада этгендиле. Шимал-Кавказ аты бла къалгъан крайгъа да Ефим Евдокимовну башчы этгендиле. Ол сизге менича къарарыкъ тюлдю. Ол ВЧК-ны, ОГПУ-ну адамыды. Аны бла бек сакъ болугъуз. Чыналарына дери къан джугъуду аны къоллары.
Дагъыда айтырым. Сталин энди толу патчах болду. Энди ол энтда бир къат къуллукъда-оноуда болгъанланы башларын чортлатмай, тынчлыкъ табарыкъ тюлдю. Алай бла анга, аны джоругъуна къаршчы турлукъланы къурутханнга санайды ол. Бизге да джетерикди аны палахы. Ким биледи, бир-эки джыл ишлерге заманыбыз боллукъ эсе да.
Сиз не къадар тюз адамланы джыйыгъыз тёгерегигизге. Ала сизни ишигизни бардырырча. Халкъыгъызгъа не игилик эталгъаныгъызны этигиз.
- Джолдаш Шеболдаев, къыйын заманлада да сизни былай кёлсюз болуб кёрмегенме,- деди Умар.
- Кёлсюзлюк тюлдю бу. Съездде кимни къалай чёб атханы ташада къаллыкъ тюлдю. Сталиннге къаршчы чёб атханланы Сталин сау къояр деймисиз? Зауур билмесе да, Умар, сен биразны Сталин бла бирге ишлегенсе. Ангылайса аны ким болгъанын. Алай болса да, тюз айтасыз, джашаудан тюнгюлмезге керекди. Тюзлюк ючюн кюреширге, сермеширге керекди.
Зауур кесин тыялмады:
- Да съездде ачыкъ нек сёлешмедигиз, Тюзлюк ючюн нек кюрешмедигиз?
- Съездде ачыкъ сёлешиб, хорлаяллыкъ тюл эдик. Адамланы къоркъгъандан джанлары чыгъа турады. Таша чёб атыуну иши уа башхады. Ол заманда адамла къоркъмайдыла. Аланы ойлары керти да ташада къаллыкъды деб турадыла. Болургъа кереклиси да алайды. Аны ючюн айтылады «таша чёб атыу» деб. Делегатла Кировгъа кёб ой берген эдиле. Киров артха тартмаса, «башчылыкъда Сталин къалсын» деб айтмаса – джашауубуз тюрленирге боллукъ эди. Энди уа иги къарагъыз, къаллай къанлы оюнла башласа да Сталин.
- Троцкийден аман болмаз да Сталин,- деди Зауур.
- Бири – оу, бири – шау. От тёбеси болсунла ала барысы да. Халкъ ючюн тюл, власт ючюн кюрешгенлеге къаргъышым: бири бирин ёлтюрюб, бирин да Джаратхан ёлтюрюб, тюб болсунла бары. Ильич сюйген джырны бир джырлайыкъчы,- деб, Шеболдаев «Замучен тяжелой неволей...» деб, соза тебреди...

12

1935-чи джыл джаз башында, заман табыб, Умар Орта элге атасына-анасына келди. Болуучусуча, къарнаш-эгеч къалмай бары джыйылдыла. Ожай хаджи сормай болалмады:
- Джаш, къалай кёресе къралда халны. Кърал да, биз да рахат джашарчабызмы?
- Къайдам, къайда эсе да «Сталинди атабыз, джокъду бир да хатабыз» деб джырлайдыла»,- деб ышарды Умар.
- Ибилисге атабыз деб айтыргъа тиллери да къалай бурулады адамланы,- Ислам – тамада къарнашы Умарны – башын чайкъады.
- Ислам, Ибилисни хорлагъан тынч тюлдю, хорлар кюч да джокъду бусагъатда. Ол шайтанларын орнатмагъан бир джер къалмагъанды. Аны себебли, былайда айта эсенг да, башха джерде чырт да джукъ айтма вождну не да аны политикасыны юсюнден. Иги айтыргъа болалмай эсенг, аман да айтма – тынгыла да тур. Бир сёз ючюн, кесинг да, юйдегинг да ачыргъа боллукъсуз.
- Умар, алкъын акъылдан шашмагъанма, сизге айтама кёлюмю, ансы, намаз да джашыртын къылыб тебрегенбиз. Межгитни джабыб тургъанларын билемисе? Чача башлаб, сабыр болуб турадыла. НКВД-ны област бёлюмюню тамадасы Дзыба келиб къараб, «муну тюрме этерге боллукъду» деб айтханды дейдиле.
Ата-бабаларыбыз аны алай деменгили, алай сыйдам этер ючюн, Дагъыстандандан, Малкъардан эм уста хуначыланы чакъырыб, алай ишлетгендиле. Техникасыз ол ауур ташланы бир-бири юсюне да къалай салалгъан болурла. Бу межгитни ишлетир ючюн халкъ он минг къой бергенди, он джыл ишлегендиле аны устала. Мийигирек джерде болгъаны ючюн, былайдан тёгерек къол аяздача кёрюнеди. Атына бошму аталгъанды Межгит-Къала деб. Энди НКВД аны тюрме-хапис этер акъыл алгъанды деб хапар джюрюйдю. Биягъы халкъыбызны аякъ юсюне тургъузуб, къырыргъа излей болурламы?- Ислам Умаргъа соруулу къарады.
- Тейри, Ислам, сен олсагъатда тюз айта болур эдинг – Тюркге кетиб къалгъаныбыз иги боллукъ болур эди.
- Алай деген,- Ожай сескекленди,- не, къоркъууму барды?
- Да бу къарамыйыкъ сау болуб, халкъгъа тынчлыкъ болурму дейсиз? Ёзге энди джашай баргъандан башха мадар джокъду. Аз санлы халкъла джукъ да эталлыкъ тюлдюле, уллу халкъла да баш кёлтюрмезча болгъандыла. Кировну ким ёлтюрген эсе да, аны чурумгъа салыб, къралда адам тутуула къызыудадыла. Элде болмаз аллай къайгъы?
- Бир деб бир гюнахлары болмагъан беш адамны тутуб кетгендиле. Аланы бирлери Махмудду – Советде къагъытчы болуб ишлей эди. Зауургъа да айтханма, ОГПУ-ну бизни областда башчысы бла да сёлешгенме – не эсе да, бошламайдыла.
Умар къайгъылы болду.
- Иги хапар айтмадынг, Тауас. Мен да къолдан келгенни этерме. Ангылай болурса, мен не сагъыш этгеними. Советни къагъытчысын тутсала, Советни тамадасына да барды къоркъуу. Тамадалыкъдан да чыгъыб, ары-бери кетиб къалырмы эдинг. Сёз ючюн, Дагъыстаннга – анда джууукъларыбыз да бардыла.
- Властдан къачыб, джашыныб да не заманнга дери турурма. Анда да бара болурла тутуула. Къачсам, биягъы тауларыбызгъа кетерикме.
- Да сакъ бол. Туура тутарча кёрсенг – джанларса. Мусса, сен экономист ушайса, сиз джанында уа не джангылыкъ барды?
- Эл мюлк къууанырчады. Колхозла бегий, айный барадыла. Мал сан ёседи. Башындан салыннган планла тола барадыла. Иш джаны бла бизни терслерча тюлдю. Джангыз мени бираз къайгъылы этген, чурумсуз талай адамны тутуб кетгендиле. Барын да таныйма – ала тутулурча джукъ этмегендиле. Партияны област комитетини биринчи секретары Косминский, НКВД-ни тамадасы Дзыба аланы джакълар орнуна, терслеб сёлешгендиле. «Бири – сёлешген сагъатда Бухариннге иги айтханды, бири – баш тутхан юйюрден чыкъгъанды» - былагъа ушаш джалгъан даула. Зауур област Советни тамадасы болгъанлыгъына, Косминский бла Дзыба анга хазна оноу соруб къыйналмайдыла. Совет власт дегенлигибизге, власт партия бла НКВД-ни къолундады.
- Мусса, сен кесинги эсле, тюрлю-тюрлю ушакълагъа къошулма. Мени уллу танышларым да къара чёбге атылыб турадыла. Шеболдаев крайда тамадалыкъдан кетди, Кировну ёлтюрдюле, Орджоникидзени да Сталин бла арасы таб тюлдю. 1920-чы,  1930-чу джылла да Къарачайны джакъларгъа болушхан адамла, энди кеслери джакълыкъ керекли болуб турадыла. Башха танышларым да баш къайгъылыкъ болуб айланадыла. Айтханым – тутуула сериуюн болгъунчу, бек сакъ болургъа керекди. Исса, медицина майдан а тынчмыды?
- Да бизде да эки джаш дохтурну тутхандыла, билген джокъду не ючюн. Асхат, тамадабыз, аланы къутхарыр ючюн бир да аямай кюрешеди. Мен кесим а, дохтурлукъ ишими айыбсыз этерге кюрешеме, башха джукъгъа къатышханым джокъду.
- Иги этесе, не да болсун, ауузунга сакъ бол. Джашар, илму-излем институтда уа хал къалайды?
- Да кюрешебиз халкъны тарихин, культурасын, фольклорун тинтиб, джыйыб, басмагъа хазырлаб. Кёб иш этгенбиз. Алай а, институтну директору биз джыйгъан материалланы тюрлендириб, бюгюннгю джорукъгъа келиширча этиб барады. Алай демек, кертиси, тюзю айтылмайды. Ол заманда ишибиз – «эки хата, бир хайыр» дегенча болады. Алайдан кетиб къалырмы эдим дегенлерим да болады.
- Огъай, кетиб боллукъ тюлдю. Сенича алим алайгъа табылмаз. Тюзюн айтыргъа да бир кюн келир. Тамаданг да къоркъуб этеди, кёресе не бола тургъанын.
- Э-эй, бу не джашауду – джанына къоркъмагъан бир адам джокъду,- Ожай хаджи ауазын кёлтюртдю. – Къралда бу къоркъуулу заман къачан бошаллыкъды, огъесе, патчах ёлмей, рахатлыкъ келлик тюлмюдю?
- Тюзюн айтсам, бу къанлы ишлени барын патчах кесине къоркъгъандан этеди. Халкъны джанауалда тутуб турса – халкъ аны къайгъылы болмайды. Халкъ джан къайгъыдан, къарын къайгъыдан озуб, патчах бла кюреширча тюлдю. Башын кёлтюргенни башын тюшюрюб турса, башсыз халкъ не эталлыкъды?
- Бу джорукъ баш кёлтюрмегенлени да къурутуб баргъанын кёребиз. Аллах кеси къурутсун фыргъауунну,- деб, Ожай хаджи ушакъны башха джары бурду.

13

Умар  «Къызыл Къарачай» газетни арт джылда чыкъгъан номерлерине къараб чыкъды. 1924-чю джыл «Таулу джашау» аты бла чыгъыб тебреген эди газет. 1928-чи джыл «Таулу джарлыла»-гъа бурулду, кеси да араб алфавитден латин харифлеге кёчдю. 1934-чю джылдан бери уа «Къызыл Къарачай» аты бла чыгъады.
Газетни атыны тюрленнгени – джашауну тюрлене баргъанын да белгилей эди. «Таулу джашау» (1924-1928 джылла) - алкъын байы, джарлысы да болгъан джамагъатны кюзгюсю эди. «Таулу джарлыла» (1928-1934 джылла) - байыннганланы къурутуб, джамагъат бютеу бары джарлы болгъанын кёргюзте эди.  «Къызыл Къарачай» (1934 джылдан башлаб) – бютеу къралдача, Къарачай да къызыл болуб бошагъанын билдире эди.
«Къызыл Къарачай» дегенлей, ол айтыуну къаршчысы – «Акъ Къарачай» эсине тюшдю. Эсине тюшдю Сталинни 1920-чы джыллада айтханы: «Акъ Къарачай ёмюрде менден болушлукъ, джакълыкъ кёрмез». 1934-чю джылгъа дери Сталин джарым патчах эсе, партияны 17-чи съездинден сора уа, толу патчах болгъанды. Энди не этсе да анга къаршчы чыгъарыкъ джокъду. Ай Киров – кесин да сойдурду, халкъны да келепенни тюбюнде къойду.
Бу джолдан сора таблыкъ тюшерми-тюшмезми – Умар бютеу Къарачайны аулаб чыгъары келди. Огъар элге атланыб, Мырзабекге тюбеди.
- Келген хапарынгы эшитген эдим. Атадан-анадан, эгечден-къарнашдан тансыгъынгы бир ала эсенг, тюберме деб тура эдим,- Мырзабек къууаннганын джашырмады. Советни къагъытчысын – Астарханны – чакъырды да, Умар бла саламлашдырды. Сора «шохум, Умардан сыйлы, багъалы адам джокъду бизге. Ол нарзан къатында къонакъ юйчюкде бизге бир тепси къур, марджа. Не къадар дженгил».
Умар Астарханнга къараб айтды:
- Алан, Мырзабек, джашны шапа этиб турмай, окъуугъа нек джибермейсе?
- Талай кере къагъытларын джарашдырыб кюрешгенбиз – «къызыл элекден» ётмейди. Энди кесими орнума къояргъа деб акъыл алыб турама. Огъай демесенг, бу сорууну юсюнден къонакъ юйде сёлеширбиз.
- Астархан, эшиклени тышындан кирит сал да, «Совет бюгюн джабыкъды» деб, бир белги да такъ. Биз таша эшикле бла чыгъарбыз. Сени тирилигинги эсге ала, бир сагъатдан келсек боллукъ болур.
- Эки сагъатдан,- деб, къошду Умар,- ашыкъдырмайыкъ Астарханны.
Астархан кетгенден сора, Умарны тилеги бла, Мырзабек эл турумдан толу хапар айта башлады.
- Тейри, Умар, не этерге да билмей турама. Кесинг билесе, Сталин атлы колхоз къураб, элчиле бары анда ишлейдиле. Арбазларында артыкъ мал тутхан джокъду. Дагъыда бизге ышанмайдыла – комиссияла келе, тинте бездиргендиле. Совет-партия окъууну, къуллукъну къояйыкъ – ары бизден адам алмайдыла – башха окъуулагъа да джол джабыкъды. Бир бек фахмулу джаш бар эди – бий тукъумдан болгъанын джашырыб, «кеси къыйыны бла джашагъан элчи» деб, къагъытлада алай кёргюзюб, Ростовда окъуугъа кирген эди. Ким тил этген эсе да, билиниб къалыб, окъуудан чыгъаргъан бла къалмай, тутхан да этгендиле. Атасын сен таныргъа керексе – Къарабаш Муссаны.
- Игит да таныйма – ол окъуулу, билимли адамны. Ол юйдегиси бла тышына кетиб къалмагъанмы эди, сора?
- Кетген эди, джашау тюзелди дегенлеринде, дагъыда ызына къайытыб келген эди ансы.
- Ростовда эсе джаш, аны тюрмеден чыгъарыргъа кючюм джетерикди алкъын. Башха тутулгъанла бармыдыла?
- Огъай, совет властха, коммунист партиягъа, колхоз джашаугъа, Сталиннге махтау салгъандан башха сёз джокъду. Алай а, не эсе да джюрегим рахат тюлдю – къралда бола тургъан ишлеге къарайма да, къыяма джел бизге да джетер деб къоркъама. Къазауатчы нёгерлеримде да юйленнгенле бардыла, элде сабий кёбдю, алгъынча таугъа, чегетге кетиб къалырча да тюлдю.
- Сизде тил этиб, бир-биригиз бла кюреширик болмаз. Иги джора этейик.
Эки сагъатдан къонакъ юйге баргъанларында да, ауузлана туруб, ауузланнгандан сора да кёб сёлешдиле Умар бла Мырзабек.
- Тейри, Умар, къралда джорукъ тюрленмей былай барыб турлукъ эсе – Огъары элчилеге бу джашау джашау тюлдю. Сабийлени окъутуб, баш билим алдырыр мадар болмаса, районда огъуна къуллукъгъа-оноугъа джол джабыкъ болса – тюзлюк къайда?
- Мырзабек, мен ангылагъаннга кёре, дженгилде къралда хал тюрленник тюлдю. Ол урия башчылыкъдан кетмей, бир тукъум бир эркинлик, тюзлюк болур деб ышанма. Джангыз айтырым: патчахла кетедиле, халкъ къалады. Башха мадар джокъ эсе, не этейик: тёзерге, чыдаргъа керекди. «Ёлмеген къул алтын аякъдан суу ичер» дегендиле буруннгула. Сау болсакъ – миллет той болур кюн келир.
Сеннге айтырым: тюз оноу этгенсе. Орнунга Астарханны къой да, кесинг бир тюз колхозчу бол. Ол заманда сени ары-бери чакъырыб, элден тышында туталмазла. Элде уа кесинги тутдурмазса. Сёзлерине ие болмагъанла, бет-намыс дей билмегенле келгендиле оноугъа. 1920-чы, 1930-чу джыллада къаугъалагъа къошулгъанланы джангыдан чалдышлагъа джыя башлагъандыла. Ол зат эсингде болсун. Къоркъуу болгъанлай, къутулурча болугъуз. Энди къабханнга тюшген – къутулаллыкъ тюлдю.
Умар бла Мырзабекни ахыр тюбешиулери эди ол.

14

Умар бютеу Къарачайны къыдырыб чыгъыб, Зауургъа тюбеди.
- Къарачай област Советни тамадасы къалай джашайды,- дей, джарыкъ саламлашды Зауур бла.
- Аламат. Социализм толусу бла хорлагъан къралда кёлюбюз игиди. Туура заманында келдинг кесинг да, бир джукъ ауузланайым деб тебреген эдим.
Зауурну былайда ачыкъ сёлеширге базмагъанын ангылады Умар. Зауур къагъытчысына: «Къала Тюбю колхозгъа барама. Ишде тамбла эртден бла боллукъма. Бек керекли болса, мени къайда табарынгы билесе» деб, Умарны да онг джанына салыб, мекямдан тышына атлады.
Чегетчи юйчюк, тышындан къарагъанча болмай, не уллу къонакъны да айыбсыз ашырырча, ичи таб джарашдырылыб эди. Умарны сейирсиннгенин кёрюб:
- Былайда крайны тамадалары, Москвадан къонакъла да бола туруучандыла. Эм игиси буду,- Зауур быргъыны ачыб, нарзанны келмеге къойду. Мияла стаканнга къуюб, Умаргъа узатды. Сора чыгъыб кетиб, кимге эсе да тюбеб къайытды да, «Чегемли Ахмат бусагъат кийик эт бла сыйларгъа айтханды. Кёрейик»,- деди.
- Зауур, кийик учаланы да Аллах халал этсин бизге. Ёзге, сени бла бир тынгылы сёлешмей кетиб къалыргъа болалмадым.
- Сау бол, Умар. Элледен хапар бергенлей тургъандыла. Кимлеге тюбегенинги, не сёлешгенинги айтыб берирге боллукъма. Къараучула, тынгылаучула, тилчиле алай кёб болгъандыла, НКВД-ни гыбы ауундачады халкъ.
- НКВД-ны къуллукъчуларында бизге джан аурутхан, тюз адам бармыды?
- Бардыла. Край НКВД-ни экинчи тамадасы къарачайлыды, сен иги таныгъан Унух. Бизни областда НКВД-ни экинчи тамадасы да – Хыйлар – халкъым деген джашды. Алагъа мен уллу ышаныб турама. Кёб керекли затны билдиредиле ала.
- Тейри, Зауур, ала да тюз адамла эселе, алагъа да барды къоркъуу. Кёресе, бу гюрджю патчахны салгъан къыйынлыгъын – уллу къралны ичинде джашаууна къоркъмагъан бир адам джокъду. Кёзюу бизге да джетерге боллукъду. Ары дери, Къарачайгъа эталгъан игилигибизни этиб къалайыкъ.
- Умар, къолдан келгенни аямазгъа кюрешебиз. Айт, мен эслемей тургъан затла да болурла.
- Зауур, он-онбеш джылны мындан алгъа къалай эсек да, энди экибиз да бир иннетли адамлабыз. Адамланы оноугъа, къуллукъгъа тартсакъ – джууукълугъуна, тукъумуна, сыныфына тюл – иннетине, билимине, фахмусуна, болумуна къарайбыз. Энди сенден тилерим – не кючюнгю да салыб, совет-партия къуллукълагъа тюз адамланы салдырыргъа кюреш. НКВД-ге да – Унухха, Хыйларгъа да айт, мен да сёлеширме – не къадар халкъыбызны джакъларыкъ адамла кёбюрек тюшсюнле. Колхоз башчыланы да ауушдур – джамагъатха джан аурутурукъла болсунла башчы. Кесинг билесе, Къурч кесини адамларын салыб чыкъмаса, властны къолгъа алаллыкъ тюл эди, властда да кёб чыдарыкъ тюл эди.
Экинчи айтырым, не мадар да этиб, Къарачайны чегинде эллени бегитирге керекди – ары ачха, башха болушлукъ да кёбюрек барсын. Ол эллени адам санлары да терк ёсерча, Ич Къарачайдан алайлагъа халкъны кёчюрюрге керек болур.
Ючюнчю айтырым – халкъны тарихин, культурасын, тин хазнасын тинтген, джыйгъан институтну – Къарачай илму-излем институтха айтама – айнытыргъа, анда ишлеяллыкъ усталаны хазырларгъа борчлубуз. Тюзюн айтсам, айдынларыбыз – тарихчилерибиз, джазыучуларыбыз, фольклорчуларыбыз, тил-адабият-культура-санат джанындан алимлерибиз  – бары къадалыб ишлемеселе, тамырсыз халкъча болуб турлукъбуз. Халкъыбызны-Джуртубузну джакъларча, сакъларча миллет интеллигенциябыз болургъа керекди. Оноучуларыбыз-къуллукъчуларбыз да, интеллигенциябыз саулай да, бир иннетли болуб, халкъыбызгъа ишлерге керекдиле.
- Умар, ангыладым. Кючюм джетгени чакълы бу сен айтхан затланы этерге кюрешеме. Джангыз, Огъары элден кишини окъуугъа ийиб, баш билим алдырыргъа мадар табмайма. Район, област дараджада оноуда-къуллукъда Огъары элден адам джокъду. Чуруму – бий тукъумлары болгъанындады. Аны себебли, Орта эл бла, Тёбен элден иебиз окъургъа джаш тёлюню. Айтыргъа боллукъбуз: бизде джангы интеллигениця ёсюб джетгенди – совет интеллигенция дейик атына. Патчахны заманындан къалгъан эски интеллигенциядан хазна киши къалмагъанды – совет кърал аланы тута, къыра, къурутуб бошагъанды. Энди, бешигин совет кърал, коммунист партия, ВЧК-ОГПУ тебретген интеллигенция ёсюб джетгенди. Эски айдынладача миллет ангылары, дин рухлары кючлю болмаз. Алай болса да, «къурудан къуйрукъ да иги» дегенлей, быллай интеллигенциябыз болгъанына да къууанайыкъ.
- Эй, Зауур шохум, не да этиб, интеллигенция халкъыбызгъа ишлерча этерге керекбиз.  Ансы, къралдан ашау-джашау табханларына къууаныб, кърал-партия-НВКД джанлы болуб, халкъны динине, тилине, тарихине, адетине-намысына  къатылыб тебресе, керекмиди бизге аллай интеллигенция?
- Аллай интеллигенция керек тюлдю бизге. Алай а, проблема, билемисе, башха затдады. Сёз ючюн, джыйырма джазыучу барды бизде Эресейни джазыучуларыны Союзуну юелери болгъан. Аладан экиси-ючюсю НКВД-ни агентлеридиле. Аланы кимле болгъанларын биз билсек да, джукъ эталмайбыз. Ала уа, хар джазылгъан чыгъармагъа, хар бир джазыучугъа совет-партия кёзден къараб, багъа бериб, тил эте бередиле. Газетде ишлеген тогъуз-он адамдан экиси НКВД-ни тилчилеридиле. Хар организацияда да алайды. Мен област Советни тамадасыма. Мени къолумда ишлеген къуллукъчуладан ненчасы НКВД-ни къулагъы-кёзю болгъанын билмейме. Алай а, Хыйлар бла Унух – НКВД-де ишлеген керти къарачайлыла – меннге билдиргенлерине кёре эсеб этсем – иш адам къоркъарчады. Ма бусагъатда биз былайда эркин сёлешебиз,  алай а, артда эшитирсе «Умар бла Зауур Советле Юйюнден тышына кетиб, таша ушакъ бардыргъандыла» деб джазгъанларын. Бу къыйынлыкъдан къачан, къалай къутуллукъбуз – билмейме. Совет власт деб айтылгъанлыкъгъа, Ленин ёлгенли власт партияны эмда чекистлени къолларына кёчгенди. Къысхасы, партияны айтханын этгенден ары   област Советни кючю джокъду. Партия уа Сталинни айтханын этеди. Тюзюн айтхан тутулады, ёлтюрюледи.
- Билеме, Зауур, бек къыйын болумдабыз. Алай а, къолдан келгенча, ишлей, кюреше барайыкъ.
- Болсун, Умар, сен айтхан затлагъа айырыб эс бёллюкме. Башында сёлешиб, бизни областха артыкъ ачха бердиргенинг ючюн, мардасыз сау бол. Ол ачханы кёбюсюн къыйырда, чекде эллерибизни айнытыргъа джойдурлукъма. Къарнашчыгъынг Мусса бек кючлю экономистди, ол билеклик этиб турады манга. Иссаны да дохтурлугъун, ишни къурай билгенин да бек махтайды Биджи улу Асхат. «Меннге медицинагъа джол ачхан Умар болгъанды» деб, сени да сагъыннганлай турады. Асхат бла Мусса медицина джаны бла бек уллу ишле этедиле. Окъургъа да кёб джашны, къызны джибергенбиз. Джашар да илму-излем институтну экинчи тамадасыды, тюзюн айтсакъ, бютеу ишни бардыргъан олду.
Хы, дагъыда айтырым. Бир ыйыкъны мындан алгъа, партияны област комитетини биринчи секретары Косминский мени кесине чакъырады. Кабинетине кирсем, НКВД-ни област бёлюмюню тамадасы Дзыба да анда.
- Зауур джолдаш,- дейди биринчи секретарь, бизге бир ышаннгылы джолдашдан эслетген мектуб-письмо келгенди. Окъуюм. «Бай Ожайны джашлары бары оноучула болуб тургъанлары халкъны кёзюне эрши кёрюнеди. Бу юйдеги бек къатышхан юйдегиди. Эм уллулары Ислам белгили афендиди. Аны гитчеси Умарны Шимал Кавказда совет властны орнатыугъа уллу къыйыны киргенди. Бу областны къуратхан да олду. Ленинни, Сталинни да таныгъан адамды. Алай а, миллетчиди. Къабарты-Къарачай къазауатха къошулгъан къарачайлыланы барын да джакъларгъа, сакъларгъа кюрешгенди. Аланы арасында кесини къарнашларын – Осман бла Тауасны. Ала уа, 1930-чу джыл восстаниеге башчылыкъ этген адамладыла. Тауас Къарачайны эм уллу элини – Орта элни Советини тамадасыды бусагъатда. Умарны юч эм гитче къарнашлары:  Мусса – областны тамада экономистиди, Исса областны медицина джанындан экинчи тамадасыды, Джашар – илму-излем институтну экинчи тамадасыды. Умарны юлгюсю бла бара, была миллетчиликге дженгмей амал джокъду. Талай къарнаш аллай уллу къуллукъда ишлегенлерине халкъ разы тюлдю».
- Косминский джолдаш, письмону меннге берсегиз, толу джууаб джазар эдим.
- Огъай, письмону бераллыкъ тюлме, окъуб эшитдирдим – анга кёре джууаб хазырла да, тамбла манга табдыр.
Кече джаращдырыб джазыб, экинчи кюн къолуна тутдурдум. Косминский мен джазгъанны башдан аякъ окъуб чыгъыб, сорду:
- Сора, сен письмону къара иннетли джазгъаннга санайса. Алай огъуна болур. НКВД джанындан да бардыла къагъытла. Умаргъа, къарнашларына да кърал джанындан дау джокъду. Аны себебли, бу теманы джабдыкъ.
Бу затны, Умар, сеннге айтханым – бир джанындан сен билирге керексе, экинчи джанындан а – «тема джабылгъанына» толу ийнаныуум джокъду.
- Зауур, быллай сёз джер-джерде къозгъала туруучанды. Алай а, бусагъатда ол къоркъуулу затды. Биллигинг джокъду быланы башларында не болгъанын. Сау бол, билдиргенинг ючюн.

15

Къанлы 1937-чи джыл башланды. Джангы джылны биринчи эки ал айында Къарачай областны тамадаларын хазна къалмай барын «чёблеб» чыкъды НКВД. Умарны да Москвада тутуб, Бештау шахарны тюрмесине-хаписине келтирдиле. Адамны эсине келмезлик соруула, даула, зорлукъла башландыла.
- Сени къайсы къраллагъа ишлегенинги билебиз. Кесинг айтсанг, махкеме джумшакълыкъ этерге боллукъду,- деб башлады чынлы соруучу «ушагъын».
- Мен кесими билгенли джангыз бир къралгъа ишлейме – совет къралгъа. Киров бла, Орджоникидзе бла бирге, Шимал Кавказда совет властны орнатханладан бириме мен.
- Аланы бошунакъгъа сагъынаса. Аладан санга хайыр чыгъарыкъ тюлдю – экиси да ол дуниядадыла ала. Аланы ызларындан барырынг келмей эсе, тюз джууаб бер. Сен Тюрк къралны шпионуса. Арт кёзюуде уа, Американы экономикасыны юсюнден доктор диссертация хазырлагъан сылтау бла, Америкагъа да кёб тахсабызны бергенсе.
- Сиз айтханла бары да ётюрюкдюле. Джалгъан дау салгъаныгъыз ючюн, чалдышха тюшерге боллукъсуз.
Соруучу теке сакъалчыгъын къалтыратыб, кюлген маталлы бир тауушла чыгъарды.
- Къарачай област Советни тамадасы сени шпион болгъанынгы айтыб бошагъанды. Сен бошнакъгъа «огъай» деб кюрешесе.
- Аны уа не ючюн тутхансыз?
- Анымы? Сени бла байламлы болгъаны ючюн. Башха гюнахлары да джетишеди.
- Дагъыда кимлени джыйгъансыз чалдышха?
- Къарачай областны баш экономистин. Аты Муссады. Сен аны таныймыса?
Умар кёзюнде огъу болса, бу текесакъал соруучуну уруб къояр эди. Алай а, эсин джыйыб, дагъыда сорду:
- Таныйма. Андан сора уа кимлени тутхансыз?
- Андан сора...Исса деб бир адам дохтурну, Джашар деб бир алимни.
- Аладан сора уа?
- Аладан сора? Осман бла Тауас биягъынлай бандит джолну сайлагъандыла, алай а, совет властдан къачыб къайры къутуллукъдула: аланы юй бийчелери, сабийлери да бизни къолубуздадыла.
- Ангыладым. Сиз тутмагъан адам къалмагъанды.
- Огъай, алкъын ангыламагъанса. Биз тутмагъан адамла – атанг бла анангдыла. Ма бу къагъытлагъа къол салмасанг, алагъа да кёзюу джетерикди.
- Къол салсам а?
- Къол салсанг а, къарнашларынг да башларына бош боллукъдула, атанга-ананга да къоркъуу боллукъ тюлдю.
- Алдаб къойсагъыз а?
- Алдарыкъ тюлбюз. Сен шпион боласа, мен да сени сёлешдиргеним ючюн чын алама, уллуракъ къуллукъгъа кёчеме.
«Адам тюрсюнлю къаллай джийиргеншлиле бардыла дунияда. Алай а, ибилис, кесин санга алдатырыкъладан тюлме мен. Биригизни ёлтюрюб, ёлсем да хайыр» деди ичинден Умар, тышындан а: «болсун, къолларымы бошлагъыз, къол салайым»,- деди.
Къоллары бошланнганлай а, сермеб бойнундан бууду да, къарауулла джетгинчи богъурдагъын юзюб алды.
Юч айны Умарны тюйюб, болгъанын ууатыб, бир джукъларгъа къоймай, бир ашарыкъ бермей, азаб бериб, турдула. Сора анга айтханларын этдираллыкъларындан тюнгюлюб, бир кече аны да, аныча дагъыда иги кесек «шпионну» машиналагъа быргъаб,  шахарны къыйырында кюндюз къазылыб хазыр этилген чунгурну аллына тизиб, шкокладан от ачдыла. Къаланыб тургъан топуракъны юслерине къуюб, НКВД-чиле ишлерин тындыргъаннга санадыла.
Эм сейири неди десенг, ол адамладан бири сау къалыб, чунгурдан чыгъалыб, Къарачайгъа сау-эсен джыйылгъанды. 1977-чи джыл тюбеген эдим анга. 70 джыл болгъан Таулу чалкъы чала тура эди Тогъай Сыртда. Чалкъыны атлатыб-атлатыб алай тарта эди да, «20-джыллыкъ джашлагъа Аллах берсин аллай кюч» деген эдим. «Муну дюрюсюн чачыб кебдирирге керек болады» дегенлери эсимдеди адамланы.
Сау бир джылны бара-келе, кючден хапар айтдырталгъан эдим. Диннге къаты адам эди да, аны хапарын ол ёлгенден сора басмалатырыма Къуран бла ант этдиртиб, алай айтхан эди. Джандетли болсун, аны юсюнден бир толу китаб джазарчады. «Джашчыкъ, НКВД меннге азаб джетдирир ючюн къалмагъанды, алай а, мен да андан къанымы алгъанма деб турама». Таулуну бу сёзлерин аны юсюнден китабыма эпиграф этгенме.

16

1937-чи джыл Сталин бла аны къуллары керти революционерлени, ленинчи гвардияны къырыб артына чыкъдыла. 1934-чю джыл большевиклени Коммунист партиясыны 17-чи съездине къошулгъан 1966 делегатдан 1108 ёлтюрюлдю. Ала Сталиннге къаршчы чёб атхан, Кировну партиягъа башчы этерге излеген адамла эдиле. Совет къралны ичинде адамы ачымагъан, тутулмагъан хазна юйдеги табылмаз. Сталин оноуну къолгъа алгъандан сора тутулгъан-къурутулгъан халкъны саны Экинчи дуния къазауатны Шаркъ фронтунда (Эресейде анга Уллу Ата джурт къазауат дейдиле) ёлгенледен аз болмаз.
Большевик революция уллу орус халкъны огъуна абызыратыб, орусну адетин-тёресин сакълагъан къаланы – орус элни – артына чыкъгъанды. Большевик революцияны ууундан граждан къазауат ачылыб, Орус халкъ акъла бла къызыллагъа юлешиниб, бир-бирин, алай демек – кесин къырыб чыкъгъанды. Азыкъ аскер эллеге джайылыб, элчилени аууз къабынларына дери сыйырыб, талай миллион адамны ачдан къыргъанды. Къызыл террор халкъны баш кёлтюрмезча этгенди. Ленинни джангы экономика политикасы къралны тюб болуудан къутхарады. Алай а, Сталин 1930-чу джыллагъа ол политиканы тохтатыб, энчи джерлени, мюлклени сыйырыб, «кулакла» деб, байыннган джарлыланы хапислеге атыб, колхозла къурайма деб, элни экинчи кере абызыратады. Андан сора орус элле аякъланмай, тозурагъанлай бюгюнлеге джетдиле. Ленин патчахлыкъны, бай, бий сыныфланы къурутхан бла къалмай, патчахлыкъдан къалгъан интеллигенцияны да къурутхан эсе, Сталин ленинчи гвардияны да, революциядан сора байыннган джарлы элчилени да, совет интеллигенцияны да биринчи тёлюсюн къырыб чыкъгъанды. Таб, анга къул болгъанланы да, ишекли болуб, иги кесегин къурутханды Сталин. Сталинни террорундан сора, бир да аязыялмай барады орус халкъ.
Саны джюз миллиондан аслам орус халкъ былай абызырагъан сагъатда, саны джюз мингнге да джетмеген къарачай халкъ не болумгъа тюшгенин кеси сынамагъан ангылаяллыкъ болмаз.

17

Табигъатда бир джорукъ барды: кийиклени къарыулулары, онглулары джанлыдан къачыб къутуладыла; къарыусузлары уа джаныуаргъа аш боладыла. Халкъда уа –  артыкъсыз да динден, сыйдан-намысдан хапарлы халкъда – иш башха тюрлюдю. Халкъларын джакълай, къоруулай, эм алгъа миллетни эм маджаллары ёледиле. Халкъларына, джуртларына атылгъан окъну, башха мадар табылмаса, ала кёкюреклери бла тыяргъа кюрешедиле. Джанларын бергенликге, зулмудан халкъларын, джуртларын къутхаралмай къалгъанлары да болуучанды. Алай а, ала инсанлыкъ борчларына керти болгъанлай джашайдыла, ёледиле.
1937-чи джыл тауусулургъа, Къарачайда хал эминадан сорача эди. Балаларын ашагъан эмеген къатынча, совет власт кеси ёсдюрген оноучуланы-къуллукъчуланы, интеллигенцияны огъуна хазнасын къоймай къурутхан эди; «халкъны джауларын тутуу» план ала бла толмаса, къара халкъдан да кереклисича бирни тута эдиле. Бир-бир къарачайлы къуллукъчула уа, кеслерини итликлери бла, планны эки къат, юч къат да толтурта эдиле.
 Ожай бла Халимат не юйде, не эшикде кечинелмей, ары-бери барадыла. Артыкъсыз да, Ожай кеси кесин ашайды:
- Огъай, ол 1920-чы джыллада, тюз оноу этиб, бютеу юйдегими да алыб, Тюркге кетиб нек къалмагъан эдим. Бу гяуур къралны халисин билмегенча, неге ийнана эдим, кимге ышана эдим.
- Къой, киши, джазыудан джукъгъа кетеринг джокъду. Аллах айтса, джашла сау-эсен келиб да къалырла. Намаз заман болгъанды,-деди Халимат, Ожайны юй бийчеси.
Намазлыкъдан чыкъгъанлай, Халимат джолгъа къурала тебреди.
- Тутулгъан джашларыбыздан кърал бизге джукъ айтыргъа унамайды. Халкъ джюрюучю Бушай аммагъа бир тюбеб келейим.
-  Къоярмы эдинг, ол да бир джахил къатын. Кёлюбюзню сындырыр бир зат айтыб къойса, саудан ёлюб къалырбыз.
- Белгисизликден аман зат джокъду. Шашыб къалыргъа башлагъанбыз. Сегиз джашынгдан джангыз экиси – Осман бла Тауас – тауда, ташда бугъунуб, кеслерин табдырмай турадыла. Къалгъан алты джашынг тутмакъдадыла. Биринден бир хапар чыкъса уа. Энди Билгич айтмаса, къайры барайыкъ, кимге сорайыкъ?
Ожай джукъ да айтмады. Ызындан къараб, джазыкъсына къалды.

18

Халимат Билгични юйюне киргенинде, ол намаз къыла тура эди. Намаз къылыб бошады да, бери да айланмагъанлай айтды:
- Ай насыбсыз къатын, келдингми. Сени къууандырырча тюлме, Халимат. Айтма дей эсенг, айтмай къояйым.
Бушай бери айланыб олтурду да, Халиматны кёзлерине джити къарады.
Ожайны «ол джахил къатын кёлюбюзню сындырыр бир зат айтыб къоймасын»дегени эсине тюшдю Халиматны.
Олсагъат аны кёлюне келгенни билиб, Бушай хыныракъ огъуна сермеди:
- Ожай зауаллы кеси кесин алдаб джашаргъа излей эсе, нек келгенсе сора?
Халимат джунчуду, алай болса да, «айт» деди.
- Тёрт джашынг – Осман, Тауас, Исса, Джашар – саудула. Исламны, Умарны, Муссаны сауланы ичинде эслемейме.
Халиматны бети тюрленди.
- Ёлгенлени ичинде уа эслеймисе аланы?
- Джарлы къатын, сени кёлюнгю джазарыкъ башха затны айтайым. Исламны, Умарны, Муссаны да сизге къайгъы этгенлери болмаса, джангы дуниялары биз сукъланырчады. Биз да ары тюшсек, «ол тели Бушай тюз айта кёре эдим» дериксе. Кёлюнгю джазарыкъ башха зат да айтайым. Гитче джашынг кёб турмай башына бош боллукъду. Исса да къайытырыкъды. Осман бла Тауасны къайда болгъанларын кесигиз билесиз.

Халимат юйюне ашыкъды. Бу хапарланы айтханында уа, Ожай чамланды:
- Нени биледи ол джинли къатын. Джашла келликдиле, Аллах айтса.
Ол кюнден сора, экиси да айырылыб адам танырча, мугур да, муккур да болдула.
- Я Аллах,- деб тиледи Халимат,- бизге бу къыйынлыкъны салгъан ибилис къралны, ибилис джорукъну тюбю бла къурут.
Ожай да «аминь» дегенден ары джукъ къошмады.
Быллай тилекле, къаргъышла этилмеген юй болмаз эди уллу къралны ичинде.

1917-чи джылдан 1940-чы джылгъа дери совет коммунист режим Къарачайгъа не игилик, не аманлыкъ этгенин бир тюз ёзден юйюрню – Ожайны юйдегисини юсюнде кёрюрге боллукъду. Аны сегиз джашындан тёртюсю – Ислам, Умар, Алий, Мусса – совет коммунист властны къолундан джоюлгъандыла. Ортанчы джашлары – Тауас бла Осман – кеслерин тутдурмаз-джойдурмаз ючюн таугъа-чегетге джанлагъандыла. Кичи джашлары – Исса бла Джашар – тутмакъдан сау-эсен къайытхандыла. Исса, Сталин ёлгенден сора, бош болгъанды башына – 17 джыл тутмакъ лагерледе туруб. Ожайны юйдегисинде эм уллу насыбы тутхан кичи джашыды – Джашар. Бушай амма айтханча, ол тутмакъдан алты ай да турмай къайытыб, биягъы ишине джарашады. Алай а, къазауат аны да джуртундан-элинден айырады.
Ожай бла юй бийчеси 1943-чю джыл бютеу халкъ бла бирге джуртдан сюрюлгенлеринде, къатларында джашларындан бири да джокъ эди. Насыблары – келинлери, туудукълары, юч къызы сабийлери бла Орта Азияда бир джерге тюшген эдиле. Сюргюнде (1943-1957 джылла) аланы джашауларын башха китабда джазгъанма. Бусагъатда уа, 1937-чи джыллагъа къайытайыкъ.    

19

Халкъны акъыллысын, болумлусун, эслисин, билимлисин, ётгюрюн, ёхтемин – айтыргъа, ёзден руху болгъанланы къурутханында кърал, къулла бла къул болургъа хазырла къалдыла къуру. «Хакъ, Халкъ» дей билгенле, дуния намысдан, ахрат азабдан къоркъгъанла джокъ болгъанларында, халкъ сюрюуге бурула башлады.
Халкъны динине, джерине, мюлкюне, намысына, ич-тыш дуниясына, джашаууна къатылгъан – ким да болсун – душманды. Аллай душман эди коммунист совет кърал.    Аз санлы къарачай халкъ, эки кере (1920-чы, 1930-чу джыллада) башдан аякъ биригиб, ибилис къралгъа къаршчы къобхан эди. Алай а, кюч джетмесе, не этериксе.
1937-чи джыл а Сталин, къралгъа башчылыкъ этген коммунист партияны толусу бла ленинчиледен тазалады, ленинчи партия сталинчи партиягъа бурулду. 1917-чи джылдан 1953-чю джылгъа дери – Сталин ёлюб кетгинчи – Сталин башчылыкъ этген къралны политикасы бир эди: халкъны башсыз этиу. Ленинни джангы экономика политикасыны кёзюуюн – ол беш-алты джылны бир джанына чыгъарсакъ – сау 30 джылны сталинчи совет кърал совет халкъ бла къазауат этиб тургъанды. Аллай ишни да ким кёргенди дунияда: кърал халкъы бла къазауат этген. Ол кёзюуню сынагъан, ол къызыл эминадан сау къалгъанланы кёбюсю шагъатлыкъ этген керти зат: халкъны джауу кърал кеси эди.
1937-чи джылдан сора, халкъны тутулмай, ёлтюрюлмей къалгъаны – джанына асры къоркъгъандан – къанлы Сталиннге баш ура эди.  Зауаллы Джырчы Сымайыл ол заманны юсюнден джазгъанды:

Чыкъгъанды алгъа экибетлилик,
Аны онг джанына – алдау, ётюрюк.
Тил этиу болду джашаугъа тамал,
Табмайды тюзлюк кёрюнюр амал.

Хар джерде зорлукъ – тюзлюкге такъмакъ,
Оноучу болгъан – къай ары чакъмакъ.
Акъыл юретген – кеси къысхакъыл,
Халкъымы халы кюн-кюнден такъыр...

Тутулгъанлагъа аман айтхан бла къалмай, «душманла энтда бардыла» деб, бир-бирин сёгюб, тил этиб, кюреше эдиле адамла. Анга шагъатлыкъгъа къанлы 1937-чи джылны аягъында къарачай газетде басмаланнган бир джазыуну келтирейик – къошмай-къоратмай, бир тынычына-тыйгъычына тиймей, тюрлендирмей, тургъаныча.
 
   Бютеу дунияны пролетарлары, бирлешигиз!
КЪЫЗЫЛ КЪАРАЧАЙ
№156(1406), 22 ноябр 1937 джыл. Микоян-шахар.
ВКП(б)-ни Къарачай обкому бла облисполкомну органыды

КЪАРАЧАЙ ПИСАТЕЛЛЕНИ СОЮЗУНДА  КИМЛЕДИЛЕ?*

Къарачайны революциягъа дери кесини басмасы, джазыучулары болмагьанды. Октябр революцияны кючюнден Къарачайны кесини басмасы, окъууу болду. Ленинни-Сталинни миллет политикасыны тюзлюгю бла джюз джылланы унугъуб, патчахлыкь джолунда эзилиб келген Къарачай миллетде уакь-уакь басдырылыб, тотланыб тургьан фахмула, талантла ачыла башладыла.
Класс джау да бу кёзюуню унутмагьан эди. Аны уу къолу былайгьа да джетген эди.
Халкъны джауу, буржуа миллетчи Гюрджю улу кесини джырчысын, биринчи таянчагьы, уллу апендини джашы Ёртен улун Къарачай джазыучуланы башына салгъан эди. Ёртен улу кесине биринчи задачагьа Гюрджю улу бандитни Маурер шпионну махдагьанны сала эди. Ол, ёсюб келген джаш тёлюге, джаш джазыучулагьа, джырчылагъа къаш-баш тюйюб сууутхан болмаса, не аз да болушмай эди.
Ёртен улу кесини Союзуна членнге буржуа миллетчиле, Гюрджю улуну биринчи джакълары Къаракёт улун, Батча улу А-К-ни, Гебен улун алгьан эди. Кёб турмай алагъа Байкъул улу да къошулгьан эди. Бу класс джауланы джыйымдыгъы Гюрджю улуну ышыгъы бла не сюйселе аны этиб тургьандыла.
Ала Къарачайны бюгюннгю джарыкь къууанчлы, насыблы джашауундан, болумну тюрлениуюнден, джаш тёлюню ёсюмюнден, окъуудан, эркинликден, таулу тиширыугъа ачылгъан джолладан, Ленинни-Сталинни партиясыны къадарын-хорламын джазаргъа сюймей эдиле. Ала джашаудагъы кертини джазмай эдиле. Аланы къуру да баш темалары апендиле, попла бола эдиле.
Былай бла талай джыл тайышхандан сора къарачай «писателлеге» тамадагьа Байкъул улу Дауут тюшдю. Дауут да, Ёртен улуну джолундан джалламагьанды. Ол да аны онг къолу эди. Дауут писателлени союзундан ол бандит шайканы чачалмагъанды. Кеси да алагъа къошулуб, аланы бирлери болгьанды. Байкъулланы Дауут тамадалыкь этиб, халкъны джауу, предатель, бандит Аппа улун биринчи этиб членнге алгьанды. Андан сора класс джауланы Боташланы Абидатны, Биджиланы Асхатны, Эбзеланы Шахарбийни членнге, Орус улу Махаметни кандидатха алгьанды. Орус улу Махаметни не китабы, не сборниги чыкъмагьанды. Аны Устав бла кандидатха алыргьа да болмай эди.
Байкъул улу бла Аппа улу бандит аны къарачай писателлеге къагьытчы этген эдиле. Не ючюн десенг, Орусланы Махамет Аппа улу бандитни биринчи переводчиги эди. Кёб турмайын аны биягьы экиси обллитогьа салгьан эдиле. Байкъул улу бла Аппа улу сюйгенлерин джазыб, Орус улу да лито бериб, басмагъа ийиб къояргъа таб бола эди. Орус улу Махамет кеси кимди?  Ол эм ачы класс джауланы такьмакъларыды. Аны Гюрджю улу Первомайскийден рабфакга келтириб, Къаракет улу Исмайыл бла тилин бир этиб, Къаракет улу класс джау да аны, башха ауругьанла бола тургьанлай, законсуз курортха эки айгьа «солургьа» ийген эди.
Андан къайтханлай, Аппа улуну буйругьу бла Кипкеланы М. аны редакциягьа алгьан эди. Редакцияда Орус улу Махамет, белгили акъ офицерни къызы - буржуа миллетчи Орусланы Аминада сау 3 айны джашагъанды. Орус улу М. Гюрджю улу джауну махдаб, джыр джазгъанлай, Гюрджю улун разоблачон болгъанын эшитиб, джырны джыртханды. Махамет Аппа улуну биринчи переводчиги эди. Ол литода ишлегенинде да Аппа улуну «Къара кюбюрюн» газетде чыгъарыргъа эркинлик бериб тургьанды. Ол джаш джазыучуланы, джазаргьа тырмашханланы сууутуб, артха ыхдырыб, тыяргьа кюреше эди. Быллай ачы класс джау, комсомолдан контрреволюцион сёзлери ючюн къысталгъан Байкъул улуну биринчи къагьытчысы эди.
Къарачайны писателлери кимле болгьанларына, ала не ишлегенлерине, не бла кюрешгенлерине киши эс бёлмей эди. Алай бла класс джауланы бетсиз джыйымдыгъы, кеслерине писателле атаб: Ертенланы Азрет, Къаракетланы Исса, Аппаланы Хасан, Гебенланы Гемма, Батчаланы А-Керим, Боташланы Абидат, Биджиланы Асхат, Байкъулланы Дауут, Орусланы Махамет, Гербек улу А-Солтан класс джау бла тиллерин бир этиб, бир джырларын талай кере чыгьарыб, Орусдан къарачай тилге терсине кёчюрюб, законсуз, джюзле, мингле бла ачхала алыб тургьандыла.. Ол къауум Къарачайны белгили халкь джырчысы Семенланы Исмайылны бу арт джыллагьа дери кёрмегенча, билмегенча этиб тургъандыла. Аны быйылгъа дери писателлени союзларына алмагъандыла. Ол джыйымдыкь къауум джаш тёлюге, литературагъа талпыгъанлагъа джол бермегендиле. Аланы не джаны бла да чырмаргъа, тыяргьа излегендиле. Халкъны эсин политикадан башха джары бурургъа кюрешгендиле.
Барыбызны да, артыкь да джаш тёлюню борчу: аланы джазгъанларын окъуучуланы арасындан къурутургьа, ёсюб келген джаш тёлюге, литературагьа тырмашханлагьа болушуб, энтда ол класс джаула ачыкъламагьан фахмуланы, талантланы ачыб, миллет тюрсюнлю социалист магъаналы культурагъа эркин джол бериргеди.
Област организацияла къарачайны писателлерини ишлерине, къалай эмда не зат джазгьанларына къараргъа, эс бёлюрге керекдиле.
Осман Хубийланы
*(Макале "Къызыл Къарачай" газетде басмаланнганыча бериледи).

«Балтада, сабда да» дегенлей, къарачай миллетге джетген къыйынлыкълада къралны къаллай бир терслиги, халкъны кесини да къаллай бир гюнахы болгъанын тинте, джашаууну ахырында алим эмда инсан хакъларын джакълаучу  Дудаланы Махмуд (1908-1981) Къарачайгъа кесини ахыр сёзюн-осиятын айтханды. Совет къралны халкъгъа къаршчы политикасын, халкъыбызны энчи къыйынлыгъын да ачыкъ айтады Махмуд. Аны себебли Махмудну Осиятын да алим Лайпанланы Нюр-Магомедни комментарийлери бла бирге былайда берирге тыйыншлы кёребиз.               
Дудаланы Махмуд (Рамазан Къарча, Махмуд Асланбек)
(01. 01. 1908 – 01. 04. 1981)
КЪАРАЧАЙГЪА АХЫР СЁЗЮМ
"….Ахырына джууукълашхан адам, джашаууна кеси да багъа бере тебреученди.  Аджалы джетгеннге къоркъар зат джокъду – мен да кёлюме келгенни айта кетерге излейме.
1940-чы джыллагъа дери мен Къарачай автоном областда илму-тинтиу институтда тамада илму къуллукъчу болуб ишлегенме. Ол заманла, кеси сынамагъан ийнанмазча, къыйын заманла эдиле. «Бай», «бий», «афенди» деб, ат-бет атаб, халкъны онглу къауумун 20-чы джыллада огъуна думп этген эдиле. Буруннгу джашаудан хапарлары болгъан, бюгюннгю болум бла алгъыннгы джашауну тенглешдирирге къолларындан келген окъуулу, билимли, эсли адамланы къурутуу – коммунист совет властны джангылычы тюл, джоругъу-политикасы болуб бошагъан эди. Джыл сайын ёсюб джетген кырдыкны-биченликни чалкъы бла чалгъанча, зорлукъ бычагъы кёзюу кёзюую бла, бирер чурум бла, кёзю джаннган, атлары айтылгъан адамланы джашаудан айырыб, халкъны башсыз эте эди. «Мыкалайдан» къалгъанланы къурутхан бла къалмай, власт кеси ёсдюрген интеллигенцияны да ала эди джанын. Интеллигенция бла къалса уа... Колхозгъа заран этер ючюн чиритгенсе гапнаны деб, бир зауаллыгъа Учкуланда сюд этиб, тюрме азаб бергенлери эсимдеди. Ол джарлыны терслиги болмагъанын элчиле бары да биле эдиле, амма, аны джакъларгъа бир адам табылмады – бары да кеслерине къоркъа эдиле. Адам тутуу бир кампания башланса, эллеге тёбенден буйрукъ келиб къала эди – анча-мынча адам тутулургъа керекди деб. Садакъачы да ач джыл къысар дегенлей, бу кёзюуледе мен да халкъдан джыр, хапар, таурух джыйыб айлана эдим.
Кесим иги таныгъан хоншу элни тамадасына тюбедим бир джол. Ол меннге шашханча къарады да, «къасабчыгъа мал къайгъы, джарлы эчкиге джан къайгъы» деб мурулдады. Бу гитче элчикден он адамны тутдурургъа анга борч салыннган эди – тамбла аланы тукъумларын, не ючюн тутулургъа керекли болгъанларына да бир затла къурашдырыб, органлагъа берирге керек эди. Кимлени тукъумларын джазаргъа, кимлени азабха иерге билмей къыйынлаша эди.
- «Кулакланы къурутуу» къайгъыдан къутулгъан эдик – НЭП-ни кёзюуюнде аякъ юсюне тургъан ненча джарлыны юйюн къурутдукъ. Энди уа кимлени «враг народа» этейим? Этмесем, кесим «враг народа» болама. Кимлени джазайым? Кимлени? Бий тукъумладан элде бир джан къалмагъанды, баш тутханланы да ол бир кампанияда юйдегилери бла узакъ джерлеге ашыргъанбыз. Тохта, халкъда сен билмеген адам джокъду, айтчы, сен айтханланы джазыб огъуна къояйым.
- Бу гюнахлы ишге мен къошулмам. Элинги сенден иги киши да биле болмаз,-дедим.
- Партия гюнахлы иш этдирмейди, билесе, ол биринчиси. Экинчиси, халкъны ичин сенича билген джокъду – сен эл-элге, юй-юйге айланыб, джыр джыяса. Къралгъа, властха, органлагъа ким къалай къарагъанын билесе. Айт, бир-эки адамны. Ол сеннге джыр, хапар айтханлада джокъмуду эски джашауну махтагъан, джангы джашауну самаркъау этген?
- Сеннге къаллай адамла, къаллай тукъумла керекдиле?-деб сордум, сынарыб келиб.
- Башхасы джокъду, джангыз совет, парторганлада ишлегенле болмасынла эмда къул тукъумлагъа тиерге джарарыкъ тюлдю.
- Ойнагъан этеме ансы, бу ишде сеннге болушаллыгъым джокъду. Элде джыр, таурух билген бар эсе, айт – барайым да джазайым. Сен да ишинги эт.
- Огъай, сен меннге болушургъа нек излемейсе? Сора бир сорлугъум: сен Дудаладан болуб, къуллукъда къалай ишлейсе?- ишекли къарады меннге. – Тамаданг Айдын улу шойду?
- Лайпанланы Хамитди***, Сынтыдан.
- Да билеме Хамидни… Аны бла да бир сёлеширбиз. Сора, сен меннге болушургъа излемейсе. Ашхы. Мен а болушайым сеннге. Огъары орам бла ёрге айланнганлай сол джанынгда ючюнчю юй – 107 джыл болгъан Таугерий джашайды. Ауруб аязыгъанды да, къууаннгандан огъуна кёб хапар айтыр.
Эл тамададан айырылыб, ол айтхан джанына атландым.
Быланы барын да тизгеним – ол заманда къоркъуулу халны ангылатыр ючюндю.
Къартны, кюн турушда табчаннга олтуруб тургъанлай, юсюне бардым.
- Алейкум салам, ашхы улан. Кимни джашы боллукъса? Эскералмайма. Танысам, къарт атангы танырыкъма. Хы, сора сен ол огъурлу адамны туудугъуса.
Таугерий, къарт атамы кёзюнден кёрюб, мени тансыкълады. Сёзге да ачылды. Алай а, тышында сёлеширге излемей, юйге ичкери киргизтди.
- Мубарек, тамагъым, тылпыуум да джырларча тюлдю. Сен макъамын билир ючюн бир кесегин джырлайым, къалгъанын а сёз бла айтайым. Мен гитчеликден уллуладан эшитиб юреннгенимча айтайым, сен а – бюгюннгю кюннге келишмеген, кърал джаратмазлыкъ затланы кесинг айырырса. Меннге, джюзден атлагъан бир сер къартха, киши дау салмаз, таякъ кесинге джетмесин деб, айтханлыгъымды.
Мени тилегим бла хапарны, джырны да Хасаукадан башлады. «Атам бу джырны иги джырлаучан эди. Кеси да Хасаука урушха къатышханы себебли…»
Бу сейирлик джырны толусу бла джазыб алгъандан сора, «джырны ким этген болур?» деб, сордум. Таугерий тюзетиб айталмады. Джууабы: «Алгъын Элде-Джуртда бир джукъ болса, джыр этилмей къалмагъанды. Мен бир ыйыкъны джырлаб турурча бир джыр билеме, джыр аныкъыды-мунукъуду деб, хазнасын айталлыкъ тюлме. Аны билирге излей эсенг, 160 джыл джашагъан бир къарт барды, алкъын эси-акъылы менден игиди – анга бир тюбе »,- деди.
Артда, къазауат чыгъарны аллы бла, ол 160 джыл болгъан къартха да тюбеген эдик, алай а, ол да, «Хасаука», «Умар»* джырланы авторун айталмагъан эди – халкъ джырлалла деб къойгъан болмаса. Къаллай бир излеген эсем да, ол джырланы авторун белгили этген бир документге тюбемегенме, бир адамгъа тюртюлмегенме.
Талай кюнню къарт айтыб, мен джазыб турдум. Таугерийден «Хасаука» джырдан сора да, «Татаркъанны», «Ачемезни», «Къара-Муссаны», кёнчекликге, джортууулгъа баргъандан да талай джырны къагъытха тюшюрдюм. «Къабартыда тос къатыны болмагъан, Къарачайда эркишиге саналмаз» деб, бир джырны ахыр эки тизгинин кюлюб айтды Таугерий. Башха джырда да: «Чыгыр аманлыкъчыланы сюре барыб, таулу джашла черкес элге кирдиле. Къан ючюн къан, джан ючюн джан деб, къыз-джаш къоймай, джесир этиб сюрдюле» деб, бир башха джырны тамамлады да: «джаугъа джау, шохха шох бола билгенбиз къачан да» деб къошду. 
Талай джырны биринчи кере эшитдим, талай джырны да башха вариантларын джазыб алдым. Кёб хапар да айтдыртдым. Къартны да тамагъын хырха этиб, кесими да къалам тутхан бармагъымы хыппил этиб, дуния бла бир тин хазнаны къагъытха тюшюрюб, къууанч тыбырлы болуб, институтха ашыкъдым.. Къайтарыб айтама, заманла къоркъуулу эдиле, адамланы сёлешдирген да къыйын эди. Алай болса да, экспедициялагъа бара, кёб зат джыйдыкъ. Аланы басмагъа хазырлау башланды. Институтну директору Хамид (тутулуб кетиб, башына кёб болмай бош болуб къайытхан бир къыйынлы, огъесе насыблымы?), табсыз сёз, политика халат кетмесин деб, бек къоркъа эди. «Тырнакъ тенгли бир джангылычыбыз болса, экибизни да саламыбыз Салабкадан чыгъарын билемисе?» деб да къошуучан эди.
«Хасаука» джырны вариантларына къарай башладыкъ. Хамид къолуна къаламны алыб, экили ангылашынырча джерлерин бузаргъа хазырланды. Мен акъырын окъуб барама.
«...Гяуур патчах кёб артыкълыкъ этеди». Хамид гяуур дегенни бузуб, башына къанлы деб джазды. «Марджа, джашла, орус аскер джетеди». Орус дегенни орнуна патчах деб джаздыкъ. «Таргъа тыйыб, джашаргъа да къоймагъан». Башха варианты: «Тар ёзенде джашаргъа да къоймагъан». Бу вариантын къойдукъ, биринчи магъана джаны бла кескинирек болса да. «Бизни тар ёзеннге ким тыйгъаны алайсыз да ангылашынады» деди интситутну директору. «Олду джутланнган малыбызгъа, мюлкюбюзге, / Олду зарланнган джуртубузгъа, джерибизге. / Къабартыды орусха кесин теблетген, / Душманланы да хаман бизге юсдюрген. / Ол, таяныб душманлагъа-джаулагъа, / Ие болургъа излейди таулагъа. / Къул юлюш излеб чабады Къабарты, / Аман бла бошаллыкъ болур арты». Бу вариантны харам этдик. «...Таб джолланы Атаджокъдан билгенди. / Ит чыгырды бизни сатыб къоярыкъ...». Башха варианты – «Черкес бийди бизни сатыб къоярыкъ...». Бу вариантланы къурутуб, джангыз бир вариантны къойдукъ: «Таб джолланы Амантишден билгенди / Чанка бийди бизни сатыб къоярыкъ». Джырны аягъы: «Бу къан дертни джууабларын этерсиз!» Аны бузуб: «Къан патчахха дертигизни этерсиз» деб джаздыкъ. Бу дыгаласларыбыз бары да къоркъгъандан эдиле: бизни джауубуз Орус тюл – орус патчахды, бизни джауубуз Къабарты тюл, къабарты бийди. Аны себебли халкъдан джазыб алгъан вариантларыбызны архивге салдыкъ, бир къауумун а, ары салыргъа да къоркъуб, думп этдик. Эски къарачай джырланы басмагъа хазырлау бу халда бара эди. Кеси джаныбыздан тизгинле къошуу неда къоратыу – ол гюнахлы ишди, алай а, этгенибизни джазама.
Бир затны айырыб чертирге излейме: 1828 джыл джол уста болуб, Орус аскерни Къарачайгъа алыб келген экеулен болгъандыла: бири Атажукин – Орусха сатылгъан къабартылы бий, экинчиси да кесибизден чыкъгъан сатлыкъ – Амантиш. Алай а, джырда да, хапарлада да Амантиш айтылыб тургъан болмаса, къабарты ит сагъынылмайды. Ол джыллада аны Къарачайгъа тамада этгенлери да аны ючюн болгъанды: Атажукин, орус сюнгюлеге таяна, Къарачайгъа джаулукъ этгенлей турлугъун билгендиле ала.
Дагъыда керти зат: 1828 джылгъа дери Къарачай кишиге бойсунмагъан, кесини адети-джоругъу бла джашагъан энчи кърал болгъанды. Зорлукъгъа тёзмегенди, зорлукъ-артыкълыкъ этерге умут этгенлени сау къоймагъанды – аны юсюндендиле «Татаркъан», «Ачемез», «Къара-Мусса» деген джырла. Алай а, совет власт орналыб, эм сыйлыгъа къул-джарлы-джалчы саналгъан кёзюуде, адамла, халкъла да кеслерин не къадар мискин этиб, кеслерин къралгъа ышаннгылы кёргюзтюрге кюреше эдиле. Айтыргъа, хар не да политикагъа бойсуна эди. Ёзге, илму къуллукъчугъа, джазыучугъа ётюрюк айтмазгъа керекди – ол эртде-кеч болса да ачыкъ болмай къалмайды.
«Ачей улу Ачемез» деген джырны да талай вариантын джазыб алгъан эдим. Биринде быллай тизгинле бар эдиле: «Бизни ким болгъаныбызны билмеймиди Кърым хан, / Бизни бла бир тилде сёлешмеймиди Кърым хан? / Алай а, къарнашлыкъны буза тебресе, Къабартыгъа этиучюсюн бизге да этеме десе, / Баш токъмагъы чалман къазыкъда кёрюнюр...». Бу джырдан сора, кърым ханланы юсюнден джыр болуб билмейме. Къарачайгъа зорлукъ, артыкълыкъ этиу Кърым ханлыкъны сиясети-политикасы болмагъанды, бек джерледе, таулада джашагъан Къарачай кесине артыкълыкъ да этдирлик тюл эди. Къабартыны иши уа башхады. Кърымгъа хар джангы Хан тюшгени сайын, Къабарты 300 джашын, къызын къул саугъа этиб, Ханнга ийиб тургъанды. Ол тарихде белгили затды. Ким биледи, тюрк тилде сёлешген таулуланы Къабарты кърым татарлылагъа санаб, аны ючюн кёрюб болмай эсе да. Керти чурум а башхада болур деб турама. Бизни джуртха къабарты халкъ Тимурдан сора келе келиб орналгъанды. Бу джерлени керти иелерин – къарачай-малкъар (алан) халкъны башха джуртлу этиб кёргюзтюу – душманны хыйла эмда къоркъуулу бир ишиди. Джерибизге, тарихибизге да ие болур дыгалас – къабарты къуллукъчулагъа, алимлеге да кёб сыйсыз иш этдиргенди. Джатдайгъа джетген къыйынлыкъ да, Алий улу Умарны тутулгъаны да, халкъыбызны Азиягъа сюрюлген трагедиясы да аланы уулары джетмей болмагъанды. Бу затлагъа мени ажымсыз шагъатлыкъларым бардыла, аланы башха джерде къагъытха тюшюргенме. Алай а, джыр темабызгъа къайытайыкъ.
«Къара-Мусса» джырны да талай варианты къолубузда эди. Къабарты Къарчаны заманындан бери да Къарачайны душманыды. Алай а, саны кёб болгъанлыкъгъа, Къабарты таулуланы онглаялмагъанды. Аны ючюн, башха халкъланы, артыкъсыз да Орус империяны кючю бла, Кавказда бий болургъа кюрешгенди. Таулуланы алай бла кёб джерлерине ие болгъандыла. Алай а, бир заманда да, таулула джанлары сау болуб, сыйларына, намысларына кишини тийдирмегендиле. Джыр да анга шагъатды. Бу джырны басмагъа хазырлагъан сагъатда Хамид бла арабызда бир тиклик да болду. Хамид бир вариантда да болмагъан талай тизгинни кеси къурашдырыб, джыргъа салдырыргъа изледи. Ма ол тизгинле: «Къабарты бийле Къарачайгъа келселе, аны билген келинле башларын суугъа ата эдиле».
- Менде болгъан вариантлада ол тизгинле джокъдула
- Менде вариантда барды,- деди Хамид
- Ол тизгинле рифмоваться да этмейле, они инородные для данного текста.
- Сделай, чтобы рифмовались
- Ради чего единичный случай будем обобщать? Халкъны бети бла ойнамайыкъ.
Хамид бирден эки болмады. Бюгюн да сейирсинеме аны ол затха къадалыб къалгъанына. Хамитден сора да тюбей келгенме аныча ётюрюкню керти этерге кюрешгенлеге. Ала бары да кеч азат болгъан тукъумладан эдиле. Бу затланы юсюнден иги сагъыш этсем, кёлюме былай келеди. Эски, джангы азатла да кеслерин къарачайлыгъа санаргъа унамайдыла. Андан-мындан келгенбиз деб тургъан болмаса. Кёбюсю кесин Къабартыдан чыкъгъаннга санайды. Сора, къул болгъан сагъатларында, учузлукъ джете тургъан болур, энди бютеу Къарачайгъа бир бедишлик айтылса, аны кеслерине бедишликге санамайдыла. Алай бла, оюмсузлукъдан душман джанлы болуб къаладыла. Джангыла эсем да, билмейме. Аллах кечсин.
ДЖАЗЫУЧУЛАНЫ ЭМДА ТАРИХЧИЛЕНИ ЮСЮНДЕН
1920 джыллада Къарачайда совет властны бегиген кюнюнден башлаб, бюгюнлеге дери, джангыз бир джазыучу не да тарихчи, кёре-биле тургъанлыкъгъа, тюзюн джазмагъанды. Не ючюн? Аны талай чуруму барды. Биринчиси: тюзюн джазаллыкъ бий, ёзден ангысы болгъан айдынланы къурутуб бошагъан эди кърал; тюз сёзге, керти сёзге басмада, джашауда да орун къалмагъан эди. Экинчиси: джангыз къул тукъуму болгъан, джарлы-джалчы къауумдан чыкъгъанлагъа бериле эди джол. Ала уа эски джашауну аманлагъан бла кеслерине джашау эте эдиле, тамада орунлагъа, къуллукълагъа тюше эдиле. Бир-бирлери уа кеслерин къарачайлыгъа да санамай эдиле – Тау артындан, Дагъыстандан, Къабартыдан – андан-мындан келгенбиз деб тургъан болмаса. Къарачайны тарихин да кеслери Къарачайгъа къошулгъан заманладан кёргюзте эдиле. «Биз башыбызгъа 1860-70 джыллада азат болгъанбыз, ары дери къул болуб тургъанбыз» деб тюзюн айтыргъа асры ыйлыкъгъандан, кеслерин андан-мындан келген бийлеча кёргюзтюрге да кюреше эдиле. Ёмюрде кишиге бойсунмагъан ёзден Къарачайны сындырыр ючюн, «Къарачай Къабартыны къулу болуб тургъанды, анга джасакъ тёлеб тургъанды, къабарты бийле Къарачайгъа келселе сайлагъан тиширыулары бла кече къалыб тургъандыла» деб, кеслерича таурухланы, джырланы къурашдыра эдиле, бий-ёзден адамланы кёрюб болмау – бютеу Къарачайны кёрюб болмаугъа кёчген эди. Совет власт джарлыланы, къулланы власты болгъаны бла хайырлана, оноугъа тюше эдиле, совет властны аты бла бай, бий, онглу ёзден къоймай, алагъа да эски афендилени, имамланы – уллу окъуулары, билимлери болгъан дин ахлуланы къошуб, тил этиб, тутдуруб, къурутуб бара эдиле. Алманла (немцала.- ред.)  келгенлеринде, бир къауум ёзден да, совет властны кёзюуюнде алагъа кёб къыйынлыкъ джетдирген къуллагъа дерт къайтарыр керекли къалмады… Барысыны да ахыры 1943 джыл ноябрны экиси бла бошалды: бютеу халкъны – къул-ёзден деб къарамай, совет власт ючюн джанын берген, бермеген деб къарамай, барын мал вагонлагъа уруб, ёлюмге сюрдюле. Къарачай бары да бир халкъ болгъаны ол кюн артыкъ да ачыкъ болду.
Джангыз, Къарчаны заманында болмагъан, ислам динибизге уа артыкъ да чюйре келген къул-ёзден айрылыкъ аны бла тохтаб къалмагъанды. Халкъ 1957 джыл джуртуна къайытханында да, мен мында сезгенден,  ол къыйынлыкъ тас,  тюб болмагъанды.  Коммунист совет кърал да халкъны эки бёлюб, айрылыкъ отну ышырыб кюрешгенди. Большевиклеге айтыу джокъду – ол «байланы, бийлени къурутсагъыз, аланы мюлклерине, джерлерине ие болуб, «ох» деб, джашарыкъсыз» деб, джарлы къауумну мурдарлыкъгъа, тоноугъа юсдюрюб, алай хорлагъанды, алай келгенди властха. Артда уа, къара халкъны къара джуртха къаратханды. Халкъ алданнганын билгенликге этер амал джокъ – къралгъа къул-къарауаш болуб къалгъанды. Бу затланы юсюнден, Къарачайны юлгюге келтириб, толуракъ джазаргъа излейме.
Къарачайда совет власт орналгъан сагъатда къул тукъумланы саны 14% болур эди. Джалчы болуб, баш кечиндиргенлени да алагъа къошуб, кёлтюртюб огъуна айтсакъ – 25% аслам болмаз эди. Алайлыгъын, санасагъыз, кесигиз да кёрлюксюз. Совет власт кесини къанлы джолун Орусну айдынларын, акъсюеклерин къырыудан башлады. Къазакъланы бир джанында къойсакъ, Орусну 99% алгъыннгы къулла эдиле. Акъсюеклери – 1%. Къарачайда уа хал башха эди –  халкъны 75% баш тутхан ёзден адамла эдиле. Алай а, совет власт джарлыланы власты болгъаны себебли, окъуугъа, къуллукъгъа, оноугъа къуру 25%-ден сайлай эди адамланы. Узун сёзню къысхасы – халкъны азы совет властны аты бла халкъны кёбюн къурутуб тебреди.
Къарачай халкъны эм уллу къыйынлыгъына ёзден-къул айрылыкъны санайма. Башына оноу эталмагъан джарлыны къуллукъгъа салыб, халкъгъа оноу эт дегенлигинге – ол не оноу эталлыкъды? Халкъны сакълар, джакълар джанындан тюл, халкъны тонар джанындан болады ол. Тоноу бла къалса уа иш. Совет власт тамадалыкъгъа салгъан къулну баш иши – ёзденлеге дерт джетдириу болуб къалады. Алай бла совет властны кёзюуюнде къаллай бир гюнахсыз ёзден адам ачыгъанын эсеблеген да къыйынды. Халкъны ёзеги, генофонду тауусулургъа джетген эди. Ол къыйынлыкъны юсюне къазауат, аны юсюне да сюргюн – аз санлы къарачай халкъдан не къалгъан болур?
Къулла Къарачайгъа къайдан чыкъгъан болурла? Аны талай джолу болгъанды: 1. Урланыб келгенле. 2. Сатылыб алыннганла. 3. Къаугъалада джесирге тюшгенле. 4. Башха халкъладан къарачай бийлеге эрге чыкъгъан бийчелени тёгереклеринде къул-къарауаш джыйынлары. Ёзге аланы барын бир-бирине къошсанг да, таулу халкъгъа къоркъуу салырча кёб болмагъандыла.
Ёзден халкъгъа эм уллу къыйынлыкъ Къарачай Эресейге къошулгъан кёзюуден башланады. Халкъны тёреси, джоругъу бузулады. Къулла башларына азат болгъан кёзюуден башланыб, ол процесс большевик революциядан сора артыкъ да кюч алады. 1940 джыллагъа алгъыннгы къулла башчылыкъ этген Къарачайны дини, адети, ёзденлиги да танг седиреген эди. Алай болса да, «къан бла кирген джан бла чыгъад» дегенлей, Къарачайда алкъын миллет ёхтемлик бар эди. Ол затха халкъны кесини энчи автономиясы болгъаны да джарай эди. Биринчи къарачай миллет округну къуратхан Алий улу бла, Къарачай автоном областны къуратхан Гюрджю улу халкъларын сюйген башчыла эдиле. Ай медет, къул-ёзден деген айрылыкъ аланы да араларын сууукъ этген эди. Алай болса да, экиси да бир оюмгъа келген эдиле: черкеслиледен айырылыб, Къарачай кеси энчи област болмай, тынч, тюз джашау болмазлыгъы ачыкъланнган эди. Санлары къарачайлыладан беш кереге аз болгъан черкеслиле, хар не тюрлю къуллукъда да къарачайлыла бла тенг юлюш алыргъа кюреше эдиле. Аланы халкъча кёргюзтюб, Къарачайгъа къошуб, Къарачай-Черкес автоном област этген Алий улугъа сау бол дер орнуна, аны миллетчинича, Къабартыгъа чабыуулну къурагъан аманлыкъчыныча кёргюзтюрге кюрешиб, башына хаман кир къагъытла джаза эдиле. Бу затха кесибизден къул тукъумлу къуллукъчула да юлюшлерин къоша эдиле. Ол кюрешни къыйынлыгъындан  Къарачай халкъ эки онглу башчысын – Алий улу Умар бла, Гюрджю улу Къурманны тас этди 1937 джыллада…
Алий улуну кесини ауузундан эшитген адамла аны сёзюн къошмай-къоратмай айта эдиле: «Мени бек уллу джангылычым эди черкеслени халкъча кёргюзтюб, кесибизге тагъыб, бир област къуратханым. Черкес деб халкъ джокъ эди – ала барысы Къабартыдан юзюлген къачхынчыла эдиле. Кеслери айтхан да, къагъытлада джазылгъан да бир эди – ала къабартычыла эдиле. Алай а, Къабарты област болгъаны себебли, алагъа былайда дагъыда бир къабарты област ким берлик эди? Аны себебли аллай хыйла этиб, черкес ат бла аланы кесибизге тагъыб, бир област къурагъан эдик. Хар не къыйынлыкъ да ётюрюкден башланады. «Аман къозуну айнытсанг, эрнинги-бурнунгу май этер. Аман адамны айнытсанг, эрнинги-бурнунгу къан этер» деб, халкъ билмей айтмагъанды. Аладан айырылгъаныбыз бек игиди, алай а, эсде тутаргъа керекди: Къабарты (черкес ат бла бизде джашагъан кесеги да) бизге душманлай къаладыла. Къабартыны башчылары бизни къралгъа эрши кёргюзтюр мурат бла, таулу халкъыбызны сёгюб, аманлаб, башына, Сталиннге дери джазгъанлай турадыла. Не эсе да, Сталин да ала джанлы болгъанча кёреме. Орджоникидзени, Кировну юслери бла тюзлюгюбюзню ангылаталмасакъ, Къабартыны башчылары халкъыбызгъа бир къыйынлыкъ салыргъа боллукъдула. Ала бизни къалай кёргюзтюрге кюрешедиле? Ала айтыудан: 1. Биз кавказ халкъ тюлбюз. 2. Кърымдан келген татарлылабыз. 3. Бандитледен къуралгъан джыйымдыкъбыз. 4. Биз Къабартыны джеринде джашайбыз. 5. Орусну душманыбыз (Хасаука урушну шагъатлыкъгъа келтиредиле). 6. Совет властны да джауубуз (шагъатлыкъгъа 20-чы, 30-чу джыллада восстаниелени кёргюзтедиле). 7. Бизни тауларыбызда бютеу аманлыкъчыла къонуш табадыла. 8. Башында къурашдыргъан дауларына-терслеулерине таяна, тауланы аманлыкъчыладан, бандитледен тазаларгъа керекди дейдиле. Таулада бандитизмни тамырсыз, джакъсыз этер ючюн а – таулуланы тюзлеге кёчюрюрге керекди.
Ма былайды Къабартыны башчыларыны бизге даулары. Орус империяны кючю бла бизни тюз джерлерибизге орналгъан бла къалмай, Къабарты энди тауларыбызны да сыйырыргъа излейди. Эшта, тюзю айтылмай, джазылмай, бу джалгъан кир даугъа къралны башчыларыны да кёзлерин ачмай, болум тюрленник болмаз. Алай эталмасакъ – хал къоркъуулуду – кулакланы Азиягъа, Сибириягъа сюргенча, бютеу халкъыбызны тюзлеге кёчюрюб иерге да артха турмазла. Къабарты излеген олду»**.
1943-1944 джыллада къарачай-малкъар таулу халкъыбызны Орта Азиягъа сюрюлгенинде сталинчи режимни къаллай бир гюнахы, Къабартыны да къаллай бир гюнахы болгъанын билмейме. Алай а, къралны бизге юсдюрюу, орусну къолу бла бизни тюб этиу Къабартыны ёмюрледен келген политикасы болгъанын эсге алсакъ, халкъыбызны кёчюртюуге да аны ууу джетген болур дерчады. Анга деменгили шагъатлыкъла менде бардыла, бара-баргъанда архив документле да табылыб къалырла деб турама.
Мынга къошарым: кеслерин бизни миллетден чыкъгъаннга санаргъа унамагъанла, бизни халкъыбыз ючюн къанларын-джанларын аямай кюреширикмидиле? Совет власт келгенден сора уа, халкъгъа башчыла кёбюсюне аллайла бола келгендиле. Оноугъа керти къарачайлыла келмей, Къарачайны иши тюзеллик болмаз. Ансы, андан-мындан келгенле башчы болсала, ала халкъны джакълар, сакълар джанындан тюл, сатар-тонар джанындан болуб къаладыла. Аны себебли, Къарачай кесине – къул къаны, къул халиси болмагъан – бир керти ёзден адамны башчы эталмаса, тюб болуб кетерге боллукъду. Алай а, ёзден адамны, ёзден халкъны тюб этиу – совет коммунист джорукъну политикасы болгъаны себебли, оноучуланы-башчыланы да ол джорукъ халкъгъа сормай салгъаны себебли, ассимиле къоркъуу сакъланады. Ким биледи, совет империя чачылыб, бошлукъ болса, Къарачай оноуун кеси этерча кюн келсе, кесине тыйыншлы башчы да сайлай билир.   
Осият халда айтыргъа излегеним. Не ачы болса да, тарихчи, джазыучу тюзюн джазаргъа керекди. Джарлылыгъын джашыргъан байынмаз дейдиле. Халкъны тюб этиб баргъан бу къул-ёзден айырыу тохтарыкъ тюлдю тюзю айтылмай. Тюзю айтылгъандан сора уа, ангылатыргъа керекди: тарихде къалыргъа керекли затха халкъыбызны эки бёлдюрмейик, дунияны кесибизге кюлдюрмейик. Не ахратха, не бюгюннгю дуниягъа келишмеген зат бла кюрешмейик. Бир джумдурукъ болмасакъ, башхалагъа къул боллукъбуз, бойсуннукъбуз.
Бизге таша, туру да душманлыкъ этиб кюрешген къабарты-черкес къауумла бла да араны айырыргъа керекди. Ишни къазауатха джетдириб, бир-бирибизни къыргъандан эсе, айырылыб, иги хоншула болуб джашагъан игиди. Алай а, ала айырылыргъа да къоймай, бойнубузгъа миниб джашаргъа излей эселе, не да биягъынлай бизни Джуртсуз къояр дыгалас эте эселе, сора, тыйышлысыча джууаб этерге керекди: джалыныб джаудан къалмазса.
Мингле бла джылланы тас болмай келген халкъыбыз, Аллах айтса, къыйын  сынауладан да сый бла ётер. Джуртунда тёреси, джоругъу бла къууанч джашау да этер..."               
(Махмудну Сёзюню бир юзюгюдю бу).
 
 
 
 
 
 «Азатлыкъ» радиону  къарачай ауазы
(Тамамлагъан сёз).
Дудаланы Махмудну (Рамазан Къарчаны)  “Къарачайгъа ахыр сёзюм” деген осиятыны юсюнден бир-эки сёз айтыргъа тыйыншлы кёреме.  Махмут кеси чертгенича, тарихчи, джазыучу тюзюн джазаргъа керекди. «Ётюрюкден башха ётюрюк тууады» дегенлей, ауар ташхача, ётюрюкге таяннган халкъгъа тарихде къуру бир джол буюрулады – талкъ болуу. Махмут кеси кёрген, сынагъан затланы айтмай-джазмай къоялмагъанды. Къадар аны адамлыгъын, алимлигин, халкъгъа-джуртха сюймеклигин къазауат бла да, фашист концлагерле бла да, мухаджирлик бла да, эм ахырында – ол къыйынлыкъла туудургъан – бек къыйын ауруу бла да сынагъанды. Ол аланы барына да керти муслиманча, эркишича, таулуча чыдагъанды.
Бий тукъумдан чыкъгъан Махмудну, 1930-чу джыллада тутулмай къалгъаны, ол кёзюуде тарих илмудан баш билим алгъаны да – сейирсинирчады. Бизни миллет культурабызны, фольклорубузну, тарихибизни джыйыу, тинтиу, аланы илму китабла этиб чыгъарыу эмда сюргюнде, тутмакъда тургъан халкъыбызны къутхарыр ючюн, ёлюб кетгинчи джан аямай кюрешиу –  бир да ажымсыз аны къадары, Кёк салгъан борчу болгъанды.
Къазауат  чыкъгъанлай, Махмуд аскерге кетгенди, немчалагъа джесирге капитан чыны бла тюшгенди. Польшада, Алманияда (Германияда. – ред.), Австрияда тюрлю-тюрлю концлагерлеге атылгъанды. Ауурлугъу 42 килограммгъа тюшюб, ёлюмню бетине къарагъанды Махмуд, ёзге сынмагъанды, фашистлеге сатылмагъанды. Алай а: Сталин джесирге тюшген офицерлеге не кёзден къарагъанын биле, аны тышында – бий тукъумдан чыкъгъанын да эскере, миллетини да 1943-чю джыл джоюлгъанын да биле, Джуртха къайытса, анга  не азаб джетдирликлерин ангылай, Махмут, американ оккупацион зонагъа тюшюб, андан да Австрия, Италия къраллада тамыр иерге кюрешгенди, алайдан да 1948 джыл башын Тюрк  таба атханды.   «Тюрклюме» деб, СССР-ге къайтмаз джол табханды.  Ким биледи, Джуртундан сюрюлген, джоюлгъан къарачай миллетни юсюнден дуниягъа хапар джаяргъа деб къутхаргъан болур аны Аллах. Чеченли Авторхановча, къарачайлы Махмуд да бизни трагедиябызны юсюнден саулай дуниягъа къуугъун къонгъурау къакъгъанлай тургъанды: аны  «Азатлыкъ» радио бла бериулери, деменгили ауазы эсибиздеди. Ингилиз, немча, тюрк тилледе басмаланнган статьялары, илму ишлери да аз-аз, ол джанын къурман этген халкъына къайыта келедиле.       
         Бюгюн Къарачайда-Малкъарда, энчи китаб болуб (“Правозащитники репрессированных народов”), Махмутну радиоауазы чыкъгъанды. Кеси айтханлай, насыб болуб, СССР кеси аллына чачылыб, азат джели аны ауазын бизге джетдирирча этгенди.  Алай а,  Тюрк къралда, Алманияда (Германияда),  Америкада, джуртха къайтыргъа амал болгъунчу, кеси ёлюб кетсе да,  Махмутну архивлери къалгъандыла. Аланы бизге сакълар ючюн – Тюркде Йылмаз Науруз (Сылпагъар улу), Америкада къызы Айбике уллу къыйын салгъандыла. Бизден ары ётерге амал чыкъгъанында уа, Махмутну къалам ызлары табылыб тебрейдиле. Ол башында айтылгъан китабчыкъгъа киргенле, “Азатлыкъ” радиону Мюнхен шахарда архивини материалларындандыла. Аны Лайпанланы Билал хазырлаб басмалагъанды. Алай  бла Махмутну ауазын миллетге джетдирирге себеб чыкъгъанды.
Бюгюннгю материал  юзюк да къолубузгъа темир джабыу ачылгъанлы  бери тюшгенди. (Гитче Къарачайда Первомайское элде джашагъан къызындан – джандетли болсун, былтыр – 2007 джыл – ауушханды). Аны подлинниги джазыучу эмда журналист Лайпанланы Сейитни (керти дуниясына кетгенди, джандетли болсун) архивинде сакъланады. Аны объему 65 чапракъча бирди. Сейит хариб, къыйын заманлада юреннгенича, муну басмалар заманы энтда келмегенди дегенни айтыб  тургъанды, цензура бошланнганында да.
Былайда биз басмалагъан – Махмудну «Осиятыны»  бир кесегиди. Алай а – аны ёзегиди. Аны толусун энчи китабчыкъ этиб чыгъарыргъа керекди.  Тюздю, Махмут тарихчи болгъаны себебли, аны джазгъанына да тарихгеча къараргъа керекди. Алай а, аны Осиятында джазылгъанны уллу магъанасы барды. Аны  окъуб, «да алай да болгъан болур» деб, къояргъа боллукъ тюлдю. 
Махмутну архив материаллары бюгюн къарачай-малкъар тарих джырларыбызны китаблада редакцияларына башха кёзден къарарыбызны излейдиле. Аланы, джалгъан “редактор” (Махмут кеси, Х.О. Лайпан улу)  къошхан-къоратхан тизгинлерин, тюзетирге керекди, толу, керти текстлени орунларына салыргъа керекди. Анга тинтиу ишлени бардырыб, Махмутну – огъай, керти халкъ вариантын илму (канонический) текстге санаб, тюзю былайды деб, чыгъарыргъа керекди. Тюзюн айтыргъа, ётюрюк текстлени бузуб, керти илму тюз текстлени орунларына къайтарыргъа керекди. Ол Махмутну, керти азат тарихчини, бизге осиятыды-аманатыды. Аны толтурмай, къарачай-малкъар миллетге, бюгюннгю ётюрюк, джалгъан “илму” текстлеге таяныб, была бизни халкъ тарих джырларыбыздыла деб, джашаргъа боллукъ тюлдю! Аны тышында, архивледен, алгъын Ленин атлы библиотеканы хранилищелеринден, китабчыкъны табыб, биринчи 1940 джыл къалай чыкъгъан эсе – алай этиб, Махмутну атын орнуна салыб, джангыдан  “К истории карачаевцев и балкарцев” деген илму китабчыкъны чыгъарыргъа керекди. (1957 джыл ол къуру  Х.О.Лайпан улуну аты салыныб чыкъгъанды, аны уа Махмут бла бирге джазгъандыла, биринчи да экисини аты бла чыкъгъанды!).  Анга да, Махмутну кесини архивинде болгъанларын, ол заманда цензура бир джанына атыб къойгъан текстлени салыргъа керекди. Ол халда чыкъгъан текст, къарачай-малкъар тарихни юсюнден андан сора чыкъгъан,  кёб илму ишни “учузлугъун”, терслигин, кергюзюрюкдю. Ол иш да, Аллах айтса, баджарылыр. Аны ызындан да Махмутну бютеу архивлери джуртха джыйылгъанлай, аланы барын энчи китабла этиб чыгъарыргъа борчлубуз. Инша-Аллах, ол да болур. 
Бюгюн былайда чыгъарылгъан Махмутну “Къарачайгъа ахыр сёзю” хар бир къарачай джюрекден ётерге керекди. Тюзюча, бир къошакъ-къоранч этилмей. Алай болмаса, бизни не тарихибиз, не илмубуз, не адабиятыбыз – хакъ, керти миллет джолгъа къайтырыкъ тюлдю. Махмут тюзюн, миллет кеси ичинден сагъыш этгенча, айтады-джазады: “1920 джыллада Къарачайда совет властны бегиген кюнюнден башлаб, бюгюнлеге дери, джангыз бир джазыучу не да тарихчи, кёре-биле тургъанлыкъгъа, тюзюн джазмагъанды”. Да алай эсе, бюгюн тюзюн айтыргъа кереклиси белгиленнгенден сора, бизни алдауукъ, джалгъан история бла (тарих бла) джашаргъа амалыбыз джокъду. Алай а, барыбызны да – бюгюнлюкде бир соруу кючлерге керекди: хазырбызмы биз, бюгюн джашагъан къарачайлыла, Махмутну  джазгъанын кескин ангылаб, эсге алыргъа? Не да, огъай, алай тюлдю, бизлени юсюнден тюлдю Махмутну джазгъаны деб, ётюрюкмю сёлешиб къоярыкъбыз?  Былайда эсигизни Махмутну бу тизгинлерине къайтарыргъа излейбиз: ” Не ачы болса да, тарихчи, джазыучу тюзюн джазаргъа керекди. Джарлылыгъын джашыргъан байынмаз дейдиле. Халкъны тюб этиб баргъан бу къул-ёзден айырыу тохтарыкъ тюлдю тюзю айтылмай. Тюзю айтылгъандан сора уа, ангылатыргъа керекди: тарихде къалыргъа керекли затха халкъыбызны эки бёлдюрмейик, дунияны кесибизге кюлдюрмейик. Не ахратха, не бюгюннгю дуниягъа келишмеген зат бла кюрешмейик. Бир джумдурукъ болмасакъ, башхалагъа къул боллукъбуз, бойсуннукъбуз”.
Биз англагъандан, Махмут кеси айтхан бу сёзлеге таяныб, окъургъа керекбиз аны джазгъанларын. Махмутну “Осияты”  миллетин асры бек сюйгенден, анга къыйынлыкъла не ючюн джетгенлерине сагъыш этгенден, анга асры бек къыйналгъандан, туугъанды. Бизни сартын,  Махмутну бу оюмларына эс бёлюб, тарихгеча къарамасакъ (исторический подход, взгляд дегенча оруслула) – андан да джюреклерибизде хакъ сезимле туумасала – сора биз биягъынлай – бизни джауларыбыз къатлаб тургъан ётюрюк, джалгъан историяны гыбы ауунда турлукъбуз. Ол заманда биз халкъ болмай – керти да талкъ болургъа тыйыншлыбыз.  Махмутну, орусча къошсакъ, джазгъаныны баш лейтмотиви – тукъум санаула тюлдюле, ол санауладан, аланы тарих белгилеринден кетиб, бюгюннгю заманнга келишген, бизни бир халкъ этген сезимлеге таяныуду! 
Хар бир къарачайлы бюгюн кеси-кесине сорургъа керекди : къачаннга дери, мал вагонлагъа бирден джыйылгъынчыгъа дерими, биз бир халкъ болгъаныбызны ангыламай джашарыкъбыз?!? Айрылыкъны хар бирибиз, ичибизде, джюрегибизде, тунчукъдурургъа керек тюлбюзмю?!  Тюзюн айтайыкъ былайда: Зукку Пристопну заманында джазылгъан списокдача тюлдю чотла бюгюн: бюгюн тукъум сыйны ол заманда сафлары бузулгъандыла – бий да, ёзден да бюгюн – кеслерин бийча, ёзденча тутханладыла! Илмуда, къуллукъда, тарихде, адабиятда, хар кюннгю джашауда! Огъай, джангы байыннганланы юсюнден тюлдю сёз! Сыйлы Къуранда бу затланы юсюнден кескин айтылгъанды: “Эй, Аллахны къуллары! Сизни байлыгъыгыз, сабийлеригиз да – отгъа тамызыкъдыла  къуру. Сизни джюреклеригизге сюд этилликди къуру”, - деб.
         Да алай эсе, ХХI-чи ёмюрде джашагъаныбызны эсге алыб, Махмут айтханча (бий тукъумдан чыгъыб, алай айта билгенине да энчи эс белюб!) – къарачай миллетге джетген эм уллу кыйынлыкъ - анданды деб,-  ангылаб, аны бир джанына атыб, тарихде къоюб, бир миллет сезимге келиб, биригиб, Хакъ-Халкъ джолубузгъа къайтайыкъ, заман салгъан сынауладан сау-эсен ётейик, миллет тилибизни, джуртубузну, энчи хатыбызны, тарихибини, алай демек – халкъыбызны сакълайыкъ, джакълайыкъ. Алчы джамагъатланы биринде да бюгюнлюкде бий-ёзден-къул айрылыкъ джокъду!  Дин джаны бла къарасакъ а -  джамагъатны сыныф къауумлагъа бёлюу эм уллу гюнахладан бириди.
Хазырлагъан, тамамлагъан, англатма сёзню джарашдыргъан 
Лайпанланы Н-М.О., философия илмуланы кандидаты
Англатмала:
1.*Бюгюн бизни бир къауум алимибиз, джазыучубуз бу эски тарих джырларыбызны авторлугъун «табхандыла»… Джангы  чыкъгъан «Къарачай поэзияны антологиясын (XVIII-XX  ёмюрле)», М, 2006 дж., (джарашдыргъанла Байрамукъланы Ф., Акъбайланы А.) сейирсиниб окъуйма: тарих-джигитлик джырла бёлюмюнде «Хасаука», «Умар» джырланы табмай, тинте барсам, китабны ичинде Байрамукъланы Кючюкге (Дебо улугъа) ол джырланы авторлугъу берилиб тура (авторлукъ атрибитация этилиб тура).  Илмучу-фольклорчу болуб, аланы халкъны ауузундан биринчи джазыб алгъан Дудаланы Махмут  ол джырланы автору Байрамукъланы Кючюк (Дебо улу) болгъанын къалай билмей къойгъанды экен?   «Къаллай бир излеген эсем да, ол джырланы авторун белгили этген бир документге тюбемегенме, бир адамгъа тюртюлмегенме» - Махмудну бу сёзлерине къаллай джууаб берирге керекди? Сёз джокъду, Дебо улу Кючюк белгили адамыбызды, алай а, аны авторлугъуна ийнандырырча керти илму тинтиу, деменгили тарих шагъатлыкъла керекдиле.  Алай болмаса, Ёзденлени А.М. джазгъан «Пушкин бла Къарачай» дегенча  чыгъармала чыгъыб тебрейдиле. Айхай, Альберт джазгъан мистификация керти болса, бек кёб затлагъа джууабла тууар эдиле. Фахмулу джазылгъанды, алай а, илмугъа келишмеген затла бла не этерге боллукъду? Андан миллетге, адабиятыбызгъа, тарихибизге не хайыр?  Ма аны ючюн, бютеу фольклорубузгъа, Махмут айтханча, джангыдан  къаралыр заман джетгенди.
 
2.**Дудаланы Махмутха шагъатланы заман кеси чыгъарады: Белгили историк В.Полянны «Не по своей воле… (история и география принудительных миграций в СССР)», М., 2001 г., ОГИ-Мемориал), китабыны 124 бетинде былай джазылады: «…Завершив операцию с чеченцами и ингушами, Берия и его свита не торопились покинуть Кавказ. Нет, не случайно кабардинец З.Д. Кумехов (1-й секретарь Кабардино-Балкарского обкома) 25 февраля 1944 года ездил в Грозный, где встречался с Берией, И.Серовым, Б.Кобуловым. Следующими на очереди была Кабардино-Балкария, вернее ее горная южная половина – Приэльбрусье, где проживали балкарцы. В вину этому народу Берия не нашел ничего лучшего как вменить неспособность защитить Эльбрус и намерение объединить Балкарию с Карачаем. После освобождения Эльбрус на некоторое время был даже переименован в Иалбузи (груз.) 2 марта Берия в ( в сопровождении Б.Кобулова и С. Мамулова) и сам пожаловал в Нальчик, съездил к Эльбрусу. Он «сообщил» З.Д. Кумехову о намерении выселить балкарцев, а их земли передать Грузии, чтобы та могла иметь оборонительный рубеж на северных склонах Большого Кавказа; Кабарде же это бы «компенсировано» землями Карачая…Освободившиеся от балкарцев земли  указано было заселить «колхозниками из малоземельных районов Кабардинской АССР», то есть кабардинцами…»    Къарачай-Малкъар халкъны джояргъа  «кимни  къаллай бир  ууу джетгенин»  тарихчи П.Полян билсе да, бюгюн да ол къауумдан башын сакълай, «Нет, не случайно кабардинец З.Д.Кумехов… ездил в Грозный…»,  заселить «кабардинцами», -деб, бираз джумшатыб, селеке халда чертеди.
3. ***Лайпанланы Оразны джашы Хамит – Ёмюрбекни къауумундан, Сынтычы; бир къауумлары –  алгъын Айдынлары деб джазылгъандыла. Бизни Лайпанланы сыйлы къартыбыз Хаджи-Меккяр (Джагъалары атауулдан) айтханнга кёре, Хамидни уллу атасы Ёмюрбек бизни атауулну атасы Бектемирни ёсдюрген джашы болгъанды. Аны ючюн болур, кесини джашына Темирбек атагъаны, ёсдюргенине да Ёмюрбек, - деб.  Артдан Тебердиге кёчюу болгъан заманда Ёмюрбекни юзюгю Хурзукдан ары кёчгенди. Ол заманда огъуна аланы кёбюсю Айдын тукъумгъа кёчгендиле. Бир къаууму, Хамидникиле да аланы ичинде, Лайпан тукъумда къалгъандыла. Бюгюн да алайыракъ болур… Ана джаны Хамитни, унутмагъан эсем, Къууатладанды. Глоуланы Рамазанны да джууукъ адам этиб сёлеше эди. Хамит 20-чы джылланы аягъында – отузунчу джылланы аллында рабфакны, артдан Ростовда университетни тарих факультетин бошаб, Къарачай автоном областха къайтады. 1936 джылда тутулуб кетиб,  Соловкалада юч джыл олтуруб къайтады. Реабилитация этилиб, «НИИ истории, языка, культуры КАО» деген институтну директору болады. Къазауат башланнганлай, Къарачай обкомну кадровый резервинде болуб, къазауатха болушмакълыкъ ишледе турады, немчаланы заманында «Мститель» партизан отрядны комиссары болады. Немчала кетгенлей, Къарачай обкомну 2-чи секретары болады. Къарачай  депортациягъа кетген кёзюуде, Хамид къазауатда болады, къазауат бошалгъанлай, юйдегисин излеб Фрунзеге джыйылады. Ол заманнга ол тарих илмуланы кандидаты, доцент, келгенлей огъуна – партиягъа керти адамгъача  къуллукъ бередиле – Фрунзе пединститутда тарих факультетни деканы болуб ишлейди. Анда Къарачай таурухланы чыгъарады. 1957 джыл ызыбызгъа къайтханлай, Карачай-Черкес кърал пединститутну биринчи ректору болады, аны ызына джарашдырыб кюрешеди. Артдан Москвагъа ашырылады. Пенсиягъа чыкъгъынчы, анда «Московский технологический институт мясомолочной промышленности» ВУЗ-ну илму джаны бла проректору, парторгу болуб ишлеб турады, джазыучу ишлерин да бардырады («Таулуну тангы» -  къарачайда революцияны юсюнден повесть, д.б.).  Мен 1978 -83 джыллада аны бла тюбеше тургъанма, ахыр кере 1996 джыл тюбеб кетген эдим, ол заманда Отрадное районда джашай эди.  Махмутну юсюнден сёлешген заманда – бир бирибизни ангыламагъан эдик.  (Мени анамы къарнашы Къазийлени Ю.А. Махмутну атасыны къарнашындан туугъан Дудаланы Шамаханны кюеу болгъаны амалтын, мен Махмутну джашаууну юсюнден иги хапарлы эдим, кесини да радио «Свобода» бла бериулерине, ауазына кёб тынгылагъанма 1970-чи джыллада).   Хамид дуниягъа къуру сыныф-класс кёзден къарай эди.  Аны юсюнден, юйдегисини юсюнден мен билген хапар былайды: бир джашы Алибек Ярослав мединститутну  кёб джылланы фармакология кафедрасыны тамадасы болуб ишлеб тургъанды, профессор эди, ауушханды, бир джашы Халит Москвада «Институт цветных металлов»-ну доценти эди. Аланы аналары малкъар тиширыу болгъанды, кёчген заманда ауушханды. Джашланы да Хамитни адамлары, ол келгинчи  аскерден, ёсдюргендиле. Бусагъатда Халитден хапарлы тюлме.
Хамид, мен аны бла танышхан заманда, меннге, «Лайпанланы бандитлеринденмисе?» - деб, соргъан эди. Айтханымда Хурзукчуларындан болгъанымы, ангылагъан эдим, ол Акъ-Къалачылагъа – Къазий-Хаджи Граждан къазауатны заманында Акъ-Къалачы Лайпанланы  Совет властгъа къаршчы этгени ючюн – алагъа айта эди «бандитле» деб.  Оруслула айтханча, Хамид «сложный» адам эди. Анга Москвада тюбей тургъан Лайпанланы Билал да, менича айтады аны юсюнден. Ахыр кюнюне дери – ол коммунист партияны идеологиясындан джанламагъанды. «Къарт болгъанса, джуртха къайтыргъа не деб тураса десенг, «мени джуртум марксизм-ленинизмди», - деб, чам этиб къоя эди. Партияны идеалларына ол берилмеклиги, бегимеклиги, джашауну къуру акъ-къара бояуларын кёрюую, джашлары бла арасын да сууукъ этген эди, ала джашаугъа башха, джангы кёз бла къарай болур эдиле… Бу затны меннге ол заманда къатыны Т.М. Компаниец  айтыб эшитгенме. 
Махмут, Ыйылмаз Наурузгъа Америкадан джазгъан къагъытында, Хамит бла бирге илму ишле бла кюрешген заманын эскере, Хамитге - «асыулу алим», «иги адам» дейди. Хамит а – мени кесиме, Махмутну юсюнден сагъыннганлайыма, анга:  «Он предатель, враг, зачем ты этим интересуешься?», - дегенни айта эди. Хамит 1982 джыл  «Ленинское знамя» газетде «Не всегда  молчание -  золото» деген статьясын чыгъаргъанлай, мен биринчи къарачайлы болуб, анга миллетни реакциясын  айтхан джашма, аны юсюнден арабыз тик болуб, талай джылны ол сагъынмай мени, мен да аны джокъламай тургъан эдим. Артда, ол заманда джашагъан къатыны Компаниец Т.М. ёлгенинде (Сталинни джылларында ол заместитель министра мясомолочной промышленности СССР болуб ишлеб тургъан адам эди), къартлыгъы да келиб, джангыз болгъан заманында талай кере кеси конгурау къакъгъан эди да, барыб, талай джумушуна къараб кетген эдим. Артдан распределения бла  Калинин областха кетдим, артдан аскер къуллукъ, Кавказгъа джыйылыу. Ахыр кере къарнашым ауруб Москвагъа 1995-96 джыллада баргъан заманымда да къайтыб кетген эдим, эсенлигин соруб. Андан сора тюбемеген эдим.
Ёлген заманыны юсюнден Билалдан хапарлыма. Джашы Халит дыгалас этиб, Тебердиден да эгечинден туугъанла барыб, Тебердиге келтириб асрагъандыла. Хамит, мен ангылагъандан, политиканы къоюб, къуру илму бла кюрешиб турса, кесини артдасына алай иги эди. Аны джазгъан илму ишлери, къарачай фольклорну, Махмут бла бирге биринчи болуб,  чыгъаргъаны - бюгюнде да магъаналы илму джараджалыдыла. Махмут да аны ючюн эскерген болур аны «асыулу алим» деб.
Мени бек сеийрсиндирген затла да барелле Хамитни юсюнде: 1978 джыл Хамитни дачасына Валентиновкагъа кёб къарачайлы джюрюучен эди. Анга 70 джылдан ол заманда да кёб болур эди. Танышы-кючю да бар эди. Джай болса  дачада тура эди. Къарачайлыла балаларын институтлагъа салыргъа бир себеб деб бара эдиле. Хамит «бериу-алыу» дегенча затланы унамай эди. Къайтарыб айтама, мен анга шагъатма, талай адамгъа аны ючюн къыджырагъанын да  кёргенме. Джашагъаны да алай эди. Ол, оруслула айтханча, «таза коммунист» эди. Болушхан а – эте эди. Аны ючюн, миллетин  чыртда сюймей эди, деб, бир къауумла бусагъатда айтханча, алай айталлыкъ тюлме. Неге да ол къуб-къуру партияны кёзю бла къарай эди. Мен  сагъыш этгенден, 1982 джыл  «Не всегда  молчание -  золото» деген ол  статьяны Хамит джазмагъанды, аны аты бла чыкъгъаныны да  бир ангылатмасы барды: Хамитни аллай ортодокс коммунист болгъанын билиб, органла андан разылыкъ алыб, басмалагъанла аны. Ол алай болгъанына мени бир шагъатлыгъым барды ол замандан: 1982 джыл джайда Хамит Нарсанагъа «Кавказ» санаторийге келген эди. Мен аны вокзалда аллына къарагъан эдим, такси бла санаторийге элтген эдим. Алайгъа барыб, чемоданын палатасына джыйгъынчы, Ставрполдан В.С.Мураховский ийгенди дегенни айтыб, бир келечиле келиб, аны ары алыб кетген эдиле. Мен да ол заманда каникуллада юйде эдим. Хамит ызына Москвагъа джыйылгъан эди августну аягъында. Мен сентябргъа – окъуугъа. Ол заманда мында статьяны мен окъуб, миллетни анга чамланнганын да билиб эдим. Кесим да – алай ачыулу болуб тура эдим. Дачасына  да аны айтыр ючюн къайтхан эдим. Джаш эдим ол заманда. Къатыны Тамара Михайловна башлагъан эди статьяны юсюнден сёзню.
«Светлейший, как карачаевцы отреагировали на статью Хамита?» - деб, соргъан эди. Меннге  атым Нюр-Магомет болгъаны ючюн, чам этиб, алай айта эди. Мен да артха салмай, тюзюн айтхан эдим: «Народ расценил статью как предательство и очернение родного народа. Я лично считаю, что в КЧАО идет специальная кампания дискредитации карачаевцев. Хамит Оразович не должен был этого делать. Люди так и говорят, что по народу ударили руками карачаевца…». Хамит, меннге не джууаб берирге билмей, симсиреб къалгъан эди. Къатыны джангыдан Хамитге айланыб: «Хамит, тебе больше в Карачай нельзя ехать. Тебя там убьют, судя по тому, что говорит Светлейший», - деди. «Руки коротки, а ты,  молодой человек, оказывается точно из бандитских Лайпановых… Вы, молодежь, понимаете, куда вас глупый дух наживы и пережитков, которому способствуют ваши родители, ведет? Надо жить как все в стране! Другого – кроме коммунизма ничего хорошего нет и быть не может! Что вы понимате? Именно  из-за такой глупости и темноты поплатились высылкой…» Не айтды, не къойду андан сора да. Мен да тохтамадым: «Быть как все? Вы отдохнули в санатории в Кисловодске? А  много ли вы увидели карачаевцев – отдыхающих там? Карачаевцы, когда вся страна отдыхает и пьянствует, вместо отпуска едут на стрижку, женщины вяжут, все от мала до стариков косят сено, растят скот. Образованных стало много. Люди видят обман и ложь. Ну и что, что молодые люди совершили преступление? Что это доказывает? В Москве за одну ночь в одном квартале столько преступлений и насилия, что в Карачае за год не бывает! Что  же, население этого квартала не шельмуют, чтобы они повинились за преступников? А в моем родном селе летом этого года согнали всех стариков в клуб и заставляли выходить их на трибуну, чтобы они повинились за молодежь. Это позор Советской власти, и нарушение ленинской национальной политики, о которой вы твердите! Вы своей статьей выступили вместе с ненавидящими нас заодно – народ этого не забудет! Вам нужно думать о том, как вернуться на родину, с каким лицом! А не статьи против собственного народа писать!»- деб, ахырында да муну беклеб, кесим да туруб, дпломатымы да алыб чыгъыб тебреген эдим.  Ол да къатынына: « Ты посмотри, Тамара, кого страна учит на гуманитарном факультете, вот такие антисоветчики потом воспитывают детей, настраивая против нашей страны! … Убьют они меня, руки коротки!», - деб дагъыда, менге бир затла айтыргъа тебреб, тохтагъанлай, мен да: « Тамара Михайловна, до свидания, я поехал,» - дегенни айтыб, Хамитге да андан сора джукъ айтмай, чыгъыб кетген эдим… Айтханымча, талай заманны, кеси къонгурау къакъгъынчы, бармай да тургъан эдим…
Муну барын тизгеним, Хамитни юсюнден Махмут  сагъыннганы ючюндю. 2007 джыл, ёлюрюне бир-эки ай къалыб, Махмутну Первомайскийде джашагъан къызы Замира да сагъыннган эди Хамитни юсюнден: «КГБ мени бла кёб кюрешгенди ол джыллада. Хамит ректор болгъан заманда Къарачай шахарда, заочно студентка болуб окъугъан заманымда  ала мени бла кюрешиб тебреген эдиле. Чакъырыб, атанг «Свобода» радио бла нек сёлешеди, сеннге сагъыш этмеймиди, таша письмо-баш иймеймиди, сен аны сёлешгенине тынглаймыса, письмо джаз, сёлешме радио бла деб, биз анга аны табдырайыкъ… дегенлени  да айтыб. Хамит мени кесине чакъырыб, адамча сёлешиб, общежитие, ачха болушлукъ да этиб, бек джарагъан эди. Сау болсун! Кёремисе атамы меннге этгенин. Неге керек эди аны радиосу да, тыш къралы да? Миллетге? Миллет ол совет властны заманында сагъынса уа атамы?! Не мени?!  Мен аны къызыма дерге, миллетден къоркъуб, алай ёсгенме. Анамы анасы болмаса, анам да ёлюб, атылыб къалгъан эдим. Сау болсун, Хамит иги адам эди. Мени аланы къолларындан (КГБ) ол алгъан эди – ансы къоймай эдиле!..» - деб, болгъан тарыгъыуларын айтхан эди меннге.
Артда, мени бек сейирсиндирген, «Джамагъатны» заманында Къарачай шахарда – ол мен аны дачасында кёргенле – чыгъыб трибунадан сёге эдиле Хамитни. Андан болушлукъ табханла да. Мени сартын, талай заман кетгенден сора Хамитни юсюнден, юйдегисинден, тарих, джазыучу ишлеринден, илмугъа келишген объектив  иш джазылыргъа керекди.  Хамитча, бюгюн хыртха урулгъанланы, барыны юсюнден да. Игилерин, аманларын да ачыкълаб. Заман кеси миллетни джаулагъан-къатышдыргъан да этгенди. Алай а, ала бары да бизни миллет тарихибизге киргенле, тарих а – ётюрюкден артылыргъа керекди, Махмут айтгъанлай. Аны ючюндю  Х.О.Лайпан улуну юсюнден билгеними ангылатханым да».
20
1937-чи джыл баргъан тутууладан сора, Къарачай областда совет-партия къуллукъчуладан, колхоз-совхоз тамадаладан, интеллигенциядан хазна адам къалмады. Къайдан эсе да Нанакны табыб келиб, тутулуб-джоюлуб кетген Зауурну орнуна салдыла. Къайдан эсе да келтириб, Айвазян деб биреуню партияны област комитетине биринчи секретар этдиле. Област НКВД-ге да Джапаридзе деб бир мыйыкълы тюшдю.
Орта элде Тауасны орнуна Советге тамада къагъытчы Махмуд болду. Зауур бла, Тауас бла ишлеб тургъан адамны тутмай къойгъанлары, элге тамада этгенлери да адам ийнанмазчады.  Адам ийнанмазчады Ожайны гитче джашы Джашар тутмакъдан терк къайытыб, биягъы илму-излем институтда ишлеб башлагъаны. Ол затны юсюнден тюрлю-тюрлю айтханла болдула. «Аланы НКВД таша агентле этиб ийгенди» дегенле да чыкъдыла. Ёзге аланы таза адамла болгъанларын джашаулары кёргюздю.
Ожай бла Халимат Джашаргъа къарай да, андан тамада джашларын эсге тюшюре, кюйюб барадыла. НКВД-ны атлы бёлеги келиб аланы юйню аллында тохтагъанында, джюреклери чанчды. Бёлекни тамадасы къарачайча уста сёлешген тегейли Тимур нек келгенлерин ангылатды къартлагъа.
- Он кюнню ичинде Осман бла Тауас кеслери бизге келмеселе, аланы юйдегилерин, сизни да областдан тышына кёчюрюрге керек боллукъбуз. Къуру сизге тюл, чегетде джашыныб тургъанланы барыны да юйдегилерин кёчюрлюкбюз.
- Ала кеслерин тутдурмаз ючюн къачхандыла таугъа, чегетге. Тутулгъанлагъа не этгенигиз белгилиди. Къайдадыла мени джашларым Ислам, Умар, Мусса? Исса уа къайдады? Сиз адамланы джашаргъа къоярыкъмысыз? Сизден къачыб хаджирет болуб айланады халкъ.
- Акъсакъал, биз буйрукъну толтурабыз. Мени кесими къарнашым да тутулуб турады. Не этейик, алайды джашау.
- Иги джаш, 1920-чыл джыл тегей элни кюйдюртюрге аскер джыя келген чекист джюзню къарачайлыла къырыб къойгъан эдиле. Сен аны биле болурса. Тегей элни кюйдюрюуден къутхаргъан къауумну башчылары ма ол сиз тутаргъа излеген Тауас бла Осман болгъандыла. Энди сен да игиликни игилик бла къайтар: мадарынг бар эсе, джашланы тутаргъа да кюрешме, юйдегилерине да сюргюн этдирме.
- Акъсакъал,- деди джумшакъ ауаз бла Тимур,- мен къолдан келгенни этерме, алай а сен умут этген болмаса – менден кёрме. Айтама да, кючюм джетерик болса, къарнашымы тутмакъдан чыгъарлыкъ эдим. Алай болса да, кёрейик.
Керти да ол адамдан бир себебми чыкъды, огъесе, Аллахмы джазыкъсынды – Тауас бла Османны юйдегилерин кёчюрмедиле, къартлагъа да тиймедиле. Элден а кёб юйдегини узакъ джуртлагъа кёчюрдюле. Юйдегилерин сакълар дыгаласда, хаджирет чыкъгъанладан иги кесек адам кеслери келиб, НКВД-ни къолуна тюшдю. Алай а, сарыубек власт аланы джутхан бла тохтамай, бичилген план бла, аланы юйдегилерин кимин Сибирьге, кимин Орта Азиягъа сюрдю. Андан сора уа, джангыз бир хаджирет келмеди НКВД-ге. НКВД бла хаджиретлени арасында кёб заманны барлыкъ къазауат башланды.
21
1937-чи джыл эм уллу къыйынлыкъ Огъары элге джетди. НКВД-ни аскери элни къуршалаб, аууз джетдирген талай эркишини да ёлтюрюб, джакъсыз къартланы, тиширыуланы, сабийлени тутмакъ этиб сюрдюле. Огъары эл алай бла тюб болду. Огъай, эл турады, бюгюн да барды эл. Алгъыннгы джамагъат, бий тийреле джокъдула ансы. Властла не кюрешселе да, къарачайлыла алайгъа тюшерге унамай эдиле – эмина тюб этген буруннгу Джамагъат элденча ырыслай эдиле. Джангыз, 1957-чи джыл халкъ сюргюнден къайыта келгенинде, андан-мындан адамла тюше, джыйымдыкъ Огъары эл къуралгъанды. Бий тукъумладан элде энди бир юйдеги да джокъду.
22
Арт кёзюуде Ожай арбазындан тышына да чыкъмайды. Хоншусу таууш этгенинде, къабакъ эшикледен къараб, Джюсюбню ичкери чакъырды. Ол юйге кирирге унамады.
- Кюн ариуду. Джер джылыннганды. Кырдыкга тёнгерейик да, бираз лахор этейик. Сокъур Ибрай да келирге айтханды.
- Хы, «ючеулен къралны джауу» деб, НКВД-ни сёзюн билесе. Ючюбюзню да тутуб кетмесинле.
- Тутарыкъларын тутуб бошагъан болурла. Кетген джыл халкъны тута, джута кърал ауурланнган болур. Адам къандан тоймагъан бу джети башлы эмегеннге бир нарт къалай табылмаз? Энди элде талай тилсиз, сангырау, сокъур къарт къалгъанбыз. Сора, тиширыула, сабийле.  Кёзю джаннган эркиши эсленмейди элде.
Былай сёлеше, эки къарт да дуппур башында джашил кырдыкга сойландыла. Бираздан, гулош таягъы бла таркъ-туркъ эте, сокъур Ибрай да джууукълашды. Сора, джолдан джанлаб, Ожай бла Джюсюбню тюз юслерине келиб, таягъыны гулошу бла къабыргъаларындан тюртдю. Экиси да, кюлген да этиб, ёрге туруб саламлашдыла. Ибрай да къатларына джарашханында, Ожай сорду:
- Алан, Ибрай, НКВД тутмаз ючюн, атынгы сокъургъа чыгъаргъанлыгъынг болур ансы, сау адам да джюрюялмайды сенича.
- Аны уа тюз айтаса, бусагъат заманда сокъур, сангырау, тилсиз болмасанг – тутуллукъса. Къара, элде къаллайла къалгъандыла – сакъатла, сабийле, тиширыула. Билими, ётю, бети болгъан эркиши къалмагъанды – не ёлтюрюлгенди, не тутулгъанды, не джан сакълай агъачха джанлагъанды.
- Аланла, экигизге да бир зат сорайым,- Джюсюб къошулду сёзге,- кесибизни сокъур, сангырау, тилсиз этиб джюрюсек – ахырыбыз керти да сокъур, сангырау, тилсиз болуб къалмазбызмы?
Ибрай кюлдю. Аны сабийча кюлгенине къараб, Ожай бла Джюсюб да кеслерин тыялмай, анга къошулдула.
Орамны озуб баргъан Къарачыкъ, аланы кюлгенлерин эшитиб, чамланды:
- Сер къартла, неге кюлесиз, джашауубуз джылаулукъ болуб тургъанлай. Огъесе, джашларыгъыз  сау-эсен тутмакъдан башларына бош болуб къайытхан болурламы?
Не айтды, не айтмады зауаллы тиширыу.
- Бир дууа этейикчи,- деди Ибрай.
Дууалары «бу тиширыуну акъылдан шашдыргъан ибилис къралны тюб болуб кёрейик» деб бошалды. «Амин» деб, кёб кере къайтардыла къартла. Бу зауаллы тиширыуну асры джазыкъсыннгандан, кеслерини къыйынлыкъларын унутханча огъуна болдула.

23

Къарачыкъгъа джетген къыйынлыкъ а былайды. Аны эрин да, эки джашын да НКВД тутханында, ючюнчю джашын къутхарыр дыгаласда зауаллы къатын кеси «чегетге джанла» дегенди. Джаш узакъ да кетмей, кюнбетде кёкенле тюбюне кириб къалкъыб къалгъанды. Бирси кюнбетден кёзюлдреуюкле бла къараб, чекистле аны эслегендиле. Шкокдан атхандыла да ёлтюргендиле къыйынлыны. Аны бла къалса уа... Башын кесиб, къазыкъгъа чанчыб, «бу бандитни таныгъан бармысыз» деб, НКВД-ни атлы бёлеги элни орамларында айланнганды. Джашыны башын кёргенлей, Къарачыкъ эси кетиб тёнгерегенди. Ёлмегенди, сау къалгъанды, алай а акъылдан тайышханды.
Къарачыкъны эри да, юч джашы да малчыла эдиле колхозда. Бир тукъум бир гюнахлары болмагъанлай, тутуу планны толтурур ючюн, аланы сюймеген НКВД-ни бир агенти тил этиб, бары да 1937-чи джыл джоюлуб кетдиле. Энди шашхан къатын не этсин?
Юч къарт сёзге къызыб тургъанлай, биягъы къатын, кеси кеси бла уллу къычырыб сёлеше, бир бусхул тюймчекни да ёрге тутуб, орамны артха къайытыб келе эди. Къартла шум болдула.
- Джамагъат! Муну таныймысыз сиз – бу мыйыкълы урияны? Къоркъмагъыз, мен аны башын кесгенме. Тёнгегин а итлеге атханма. Къалай танымайсыз Сталинни? Аны кесилген башындандамы къоркъасыз?
Бу кёзюуде джууукълары чабыб джетдиле да, джарлы къатынны хахай этдире, кёлтюрюб алыб кетдиле.
- Инша Аллах, алай этерик да бир чыгъар,- ауазын кёлтюртерек айтды Джюсюб.
- Къоярмы эдик бу къоркъуулу сёзню,- Ожай тёрт джанына кёз джетдирди.
- Энтда бир зауаллы келеди,- деди сокъур Ибрай.
Ожай бла Джюсюб джолгъа къарадыла – джукъ эслемедиле.
- Алан, Ибрай, «сокъур кёргенни сау кёрмез» дегенлей тюл эсе, биз джукъ эслемейбиз.
- Бусагъат кёрлюксюз, Гезохланы тийреден бери бурулгъанды,- деди Ибрай.
Кертиси бла да, газет чачыучу Ахмат бойнунда ауур артмакълары бла таш хунаны артындан туурагъа чыкъды. Къартлагъа джууукълашыб саламлашды да, бир къулагъы да болмагъан орус бёркюн тюбюне салыб къатларына олтурду.
- Газетлени юйлеригизгеми элтейим, огъесе, сизни кесигизгеми бериб къояйым?
- Бер, бер. Не джазалла «Къызыл Къарачайда»? – бир окъугъан да эт бизге, ансы орус харифлеге юреналмагъанбыз.
- Барын да окъуялмам, сора бирге кёб заманны турсакъ, кече келиб тутуб кетерле.
- Ол айтханынг да барды, оллахий, алай болса да, бир джукъ окъу.
Ахмат газетни ачды да, кёзю джетген джерден окъуй башлады: «Совет властны, колхоз джашауну, партияны джауларындан Къарачай област былтыр хазна къалмай тазаланнганды. Он мингнге джууукъ враг народа (халкъны джауу) тутулгъанды. Алай а, алкъын, Сталин башчыбыз айтханлай, уллу кёллю болургъа джарарыкъ тюлдю. Чегетлеге къачыб, джашыныб тургъан бандитле аз тюлдюле. Ала совет-партия къуллукъчуланы, НКВД-ни аскерчилерин, милицияны башчыларын, колхоз-совхоз тамадаланы да ёлтюргенлей турадыла. Ол бандит къауумну башчысы ким болгъанын билебиз – заманында къурутулмай къалгъан бий юзюкден Мырзабекди. Огъары элни – бий элни – тюб этгенбиз. Алай а, ол элни бий тукъумлу джашлары, юйдегилерин Тюркге, башха тыш къраллагъа ашырыб, кеслери мында къазауат этерге къалгъандыла. Ким бла къазауат этедиле ала? Насыб джашаугъа батхан уруннган халкъ бла – алгъыннгы къулла бла, джалчыла бла. Ала буруннгу джашауну къайтарыргъа излейдиле – алгъынча халкъны джегиб джашар дыгалас этедиле. Ол бай-бий юзюкню, ол бандит джыйынны, алагъа болушхан адамланы да къурутуругъун      Совет власт ачыкъ айтады. Сыныф джауланы, иннет джауланы къалгъан-булгъанларын быйыл къурутмай къоярыкъ тюлбюз».
Къарачай областны башчылары къол салгъандыла макалени тюбюнде,- деб окъугъанын тохтатды Ахмат.
- Сау бол, джашаулу бол, Ахмат,- деди Ожай сёзню башха джары бура. – Алан, кесинг да бу аман бёркню да къой, джыртыкъ къабдалынгы да теш, сени тенгинг бизни Муссаны кийилмей къалгъан джангы кийимлери барды – аланы берейим сеннге.
- Къой-къой, Ожай, мени джангыдан тутулурумуму излейсе? Совет власт иги кийиннгенни сюймейди. Тауукъ орунда джашасакъ, зыккыл-мыккыл кийинсек – бизге киши да тиймез.
- Оллахий, ол айтханынг да барды,- Джюсюб джашха сейирсиниб къарады.
- Неме, башым къысыб тебрегинчи, энтда бир макале окъуюм. Джазгъан газетни редакторуду.
- Окъу, марджа, окъуулу-билимли къарачайлыла не джазгъанларын бир эшитейик.
Ахмат тёрт джанына къараб, кишини эслемегенинде, таукел окъуб башлады:

«Совет власт таулу тиширыугъа не бергенди?
Таулу тиширыу алгъын юйде къарауашча тура эди. Эри аны баш иеси эди. Ол эрини атын айтыргъа да эркинлиги джокъ эди. Баш иесинден эркинликсиз арбаздан тышына къараргъа да джокъ эди мадары. Юй джарыллыкъ юсюн басыб, унукъдуруб тургъанды. Аны юсюне да, табигъаты тохтатхынчы, бир сабий таба эди. Алай бла бир къарачай юйюрде он-онбеш сабий бола келгенди. Бу джаны бла бизни халкъ алчылыкъны кишиге бермегенди. Алай а, сабийлеге къарагъан къарачай эркиши кёргенмисиз? Юй джарыллыкъны да тындыра, аллай бир сабийни аякъландыргъынчы, таулу тиширыу замансыз къартая эди. Окъуу-билим алыргъа уа къайда? Мадары болгъан да, таб бай джашагъан къарачайлы да, къарангылыкъдан, джахилликден къызын, къатынын окъургъа иймей эди. Тиширыуну джашауу, дуниясы – юйю бла арбазы эди. Тышында ишлеген, хайыр келтирген эркиши тиширыууна уллу-уллу сёлеше эди. Къарауашча эди джашауу таулу тиширыуну.
Совет власт бегигенли, хал тюрленнгенди. Таулу тиширыу окъуйду, ишлейди, джангы джашаугъа къууанады. Ол ишлеген, окъугъан сагъатда - сабийлерине ара юйде къарайдыла. Эри анга баш ие тюлдю энди. Башына эркинди таулу тиширыу бюгюн.
Бу затха разы болмагъан эркишиле кёб эдиле. Асры бек чамланнганланы совет власт чалдышха джыйгъанды, тынч этгенди. Тиширыууна аз да зорлукъ этген эркишини совет власт орнун табдырлыкъды. Тиширыу окъургъа, ишлерге эркинди. Ненча сабий къурарын да тиширыу кеси биледи. Таулу тиширыу бюгюн эркин тиширыуду – оноуда-къуллукъда да эркишиледен артха къалмайды. Партияны район, област комитетлеринде тиширыу бёлюмле бардыла. Не джаны бла да ленинчи-сталинчи партия, совет власт тиширыугъа уллу эс бёлгенлей турады. Эркин совет тёлюню эркин совет тиширыу ёсдюраллыкъды джангыз. Аны себебли тиширыуну орну бизни джашауда бек магъаналыды. «Социализм – тиширыуну ангысыны тюрлениуюнден башланады» дерге да боллукъду. Таулу тиширыу да, орус тиширыуча эркин болургъа керекди. Алайыракъ бола да барады. Совет властны ал джылларында тиширыугъа джаулугъун тешдирген зор эди, энди джаулукъ къысханла аздан аз бола барадыла. Таулу тиширыу кийими бла да, халиси бла да орус тиширыугъа ушай барады. Ол аны ангысы эркин бола, тюрлене, советлене баргъанын кёргюзтеди. Бюгюн таулу тиширыуну къайда да кёрюрге боллукъду – совет-партия къуллукъда да, колхоз-совхоз башчыланы арасында да. Энди къуру эркиши тюлдю юйдегини асрагъан – ол заманла кетгендиле. Эркиши, тиширыу да тенг болгъандыла энди. Тиширыуну ролю мындан ары мындан да уллу боллукъду».

Къартла джукъ айталмай, иги кесекни тынгылаб турдула.
- Не эсе да, окъугъанымы джаратмадыгъыз. Кете барайым,- деб, Ахмат ёрге турду.
Къартла эслеб, анга иги сёзле айтдыла, ол ташайгъынчы ызындан къараб турдула.
- Зауаллыны тутуб кетиб, Бештау тюрмеде тюйгендиле да, джарлыны акъылы келе-кете турады,- деди Джюсюб.
Ибрай аны сёзюн бёлдю:
- Тейри, барыбыз да джарлылабыз. Ол газетде джазылгъан ётюрюкге не дерге боллукъду? Къачан къыйынлыкъ кёргенди таулу тиширыу эркишисинден? «Тиширыу эркишини къанаты» деб ойнабмы айтхандыла? Анадан сыйлы, багъалы не барды таулада? Кёресе, ол джазылгъанны – совет власт бизге не келтиргенин биз билмегенча.
Совет власт келгинчи, юйдегисин асыраргъа къарыуу джете эди эркишини. Малы, джери, мюлкю бар эди. Энди уа? Совет власт таулу эркишини джерсиз, малсыз, мюлксюз этди – ол къалай, не бла кечиндирсин юйдегисин? Совет власт энди эркишиле бла бирге тиширыуланы да колхоз-совхоз ишлеге сюреди – къыйынларына ёлмей-къалмай джашарча бирер зат тутдурады. Халкъны къарын джалчы этиб къойду да совет власт, совет кърал кесине. Сабийлени «сабий бачхалагъа» джыйыб, аналарын а колхоз-совхоз ишлеге сюрюб. Биз бек ариу билиб турабыз, совет властны не эте тургъанын. Кючюбюз джетмейди андан къутулургъа ансы.
Эркишилени бёрксюз, тиширыуланы джаулукъсуз этиб, бир-бирине къошуб, къатышдырыб, колхоз джашау деб – халкъны бетсиз-намыссыз этиб кюрешеди. Сабийлени гитчеликден аналарындан айырыб, сабий юйледе ёсдюрюб, совет адам этиб кюрешедиле – динден, тилден, адетден, адебден да айырыб. «Окъуй, джаза билирге керексиз» деб кюрешгени уа – бизни джазыкъсыныб тюлдю – кесини иннетин джаш тёлюге не къадар дженгил, терен сингдириге кюрешеди. Иш окъууда, билимде тюлдю – иш иннетдеди. Ансы Ибилисге билимсизди деб, ким айтады. Бу кърал да ибилис къралды. Коммунист совет джорукъ – ибилисни джоругъуду. Сталин кимди, ибилис болмай?
Ожай да кёлюндегин тёкмей болалмады:
- Тохта, Ибрай, къызыб барма да. Айтханынг тюздю, алай а, Ибилисни хорлар кюч къайда? Таулу халкъыбыз ненча кере биригиб ёрге къобду? Коммунист хыйны ашагъан орус мыжыкъла сансыз-санаусуздула. Аладыла башларына, бизге да къыйынлыкъ. Аланы чёб чакълы бир ангылары джокъду – байланы тонасакъ, бай болуб къаллыкъбыз деб тура эдиле. Аланы байлагъа юсдюрюб, халкъны аманына маджалын къырдырыб, большевикле этмеген не къалды. Ол затны ангыламагъан мыжыкъланы бий болаллыкълары джокъду – къуллай къаллыкъдыла ёмюрлери. Бизни да кеслерича этерге башлагъандыла ансы. Ала келтирген бизге эркинлик тюлдю – динсизликди, къахмеликди, ичкичиликди. Къоюгъуз, сёзню кери иймейик. Андан эсе, Джюсюб, Хасауканы бир джырлачы, биз да эжиу этерге кюрешейик.
Къартла сёзден, джырдан да асыу табмай, «Аллах джазыкъсынсын» дей, юйлери таба джёбеледиле.

24

Ожайны Азербайджанда джашагъан джууукълары келиб, Тауас бла Османны юйдегилерин кишиге да хапар этмей, биргелерине алыб кетдиле. «Керек болса, алайдан да Иран Азербайджаннга ётдюрюрбюз» деб да айтдыла. Биле эдиле, НКВД эртде-кеч болса да, эки хаджирет къарнашны юйдегилерин тутарыкъларын. Ол джыллада Къарачайдан кёбле къачхан эдиле – кими Дагъыстаннга, кими Азербайджаннга – къайры да болсун, НКВД-ни кёз туурасындан узагъыракъгъа. Тукъумларын тюрлендириб, джангы тукъумлары бла къалыб кетгенле да болгъандыла: сёз ючюн, бир къауум Магомедлары Мамедлары болгъанлай турадыла бюгюн да. Халкъны джан къайгъылыкъ этген эди кърал. Тиширыулагъа, сабийлеге не этерге билмей эдиле ансы – халкъны эркиши къаууму бары ёрге туруб ибилис джорукъ бла къазауат этерге хазыр эди. Башха мадарлары болмагъанла уа, чегетге джанлагъан эдиле – Мырзабекни джыйынына.
Сейири неди десенг – бу джыйында адамла юч элден да бар эдиле. Совет властха эм бек дертленнген а – Огъары элчиле бла Тёбен элчиле эдиле. Совет власт алгъа Огъары элде байланы, бийлени джерлерин, мюлклерин сыйырыб, Тёбен элни джарлыларына берген эди. Артда уа, ол джарлыланы иги кесеги НЭПни кёзюуюнде байыныб, керпеслениб ёрге тургъанлай, совет власт аланы мюлклерин, джерлерин да сыйырыб, колхозла къураб башлады. Разы болмагъанланы уа кулак-бай деб, тутуб, къурутуб тебреди. Алгъын бийлеге-байлагъа этгенин энди байыннган, аякъ юсюне тургъан джарлылагъа этди    совет власт. Ма ол затха ачыуланыб, кёб Тёбен элчи Мырзабекни джыйынына къошулгъан эди.
Бюгюн ара къошда джыйынны башчылары джыйылгъандыла. Мырзабек бла Таусолтан Огъары элден, Осман бла Тауас Орта элден, Къочхар бла Шауай Тёбен элден. Мырзабек сёзню башлады:
- Бюгюн биз оноулашыб, эм уллу соруугъа джууаб табаргъа керекбиз: къаллай бир заманны бу болумда – тауда-чегетде бугъунуб, кесибизни тутдурмай, тураллыкъбыз? Бизни – Огъары элчилени – ишибиз башхады: бизни не элибиз, не юйюбюз къалмагъанды. Энди кесибизни да ёлтюрюрге излейдиле. Бизни бу халгъа джетдиргенле бла къазауат этиу – иннетибиз олду бюгюн. Башха джол къалмагъанды бизге. Къалгъанла да джол сайларгъа керекдиле: бизничала бизни бла боллукъ болурла. Юйлерине-юйдегилерине къоркъгъанла уа къалай этсинле? Кетеме дегенни тыярыкъ тюлбюз. Бизден айырылама деген, юч кюнню ичинде айырылыргъа керекди. Юч кюнден биз джер ауушдурлукъбуз, джангы къошлагъа кёчерикбиз. Бизни бла джангы джерлеге кёчгенлеге артха джол боллукъ тюлдю. Къуран бла ант этерикбиз – адамны, халкъны джашаргъа къоймагъан бу ибилис джорукъ бла ёлгюнчю сермеширге.

Юч кюнден джыйын башха ёзеннге кёчдю. Кетген чыкъмады. Ант этиб, къазауат эте ёлюрге таукел болдула. Алман (герман) аскер келгинчи барлыкъды бу къазауат.

25

НКВД-ни бандитле бла кюрешген къауумуну тамадасы Зарницкий Москвадан келиб, НКВД-ни край бёлюмюню тамадаларын таша кенгешге чакъырды.
- Бютеу Шимал Кавказны республикаларында, областларында бандитлеге къаршчы кюреш барады. Сталин Чечен бла Къарачайны айырыб соргъанлай турады. Юч кюнню мындан алгъа Къарачай таулада бандитлени къырыргъа баргъан НКВД-ни аскери кеси саудан къырылыргъа аздан къалгъанды: элли адамы ёлюб, аллай бири да джаралы болуб, къуршоудан кючден чыкъгъанды. Тёзерча зат тюлдю бу. Къарачай таулада джыйын джанлыны къурутургъа борч меннге салыннганды. Сиз не оноу этиб турасыз?- ара шахардан келген къонакъ НКВД-ни край бёлюмюню башчысына къарады.
- НКВД-ни край бёлюмюню тамадасы Аров, ауазы тюрленирек сёлешди:
- Къарачай таулада тюзледен, къазакъ станселеден, таб Гюрджю джанындан да къачхынчыла къонуш табхандыла. Аланы кимле болгъанларын билмей, юйдегилерин, джууукъларын да туталмайбыз. Барына да тамадалыкъ этген Мырзабек бийди. Аны кесини юйдегиси джокъду, джууукълары бары тыш къраллагъа кетгендиле. Совет власт келгенли ол къошулмай бир къозгъалыу-къатышыу болмагъанды. Аны къурутуу – биринчи борчубузду. Кесибизге айландыралсакъ а, аманлыкъчы къауумну барын къурутургъа да боллукъ эди.
- Алай болса, былай болса деб турургъа къалай болады? Къаллай планыгъыз барды «агъач кишилени» къурутургъа?
- Зарницкий джолдаш, биз Мырзабек бла сёлешдирирге Унухну иерге деб турабыз. Сиз разылыкъ берсегиз, ол тамбла джолгъа чыгъарыкъды. Анга салыннган борч – Мырзабекни не да этиб бизни джанлы этиудю. Болмаса, экинчи тюбешиуде, аны ёлтюрюрге керек боллукъду. Ол ишни этерик адам да барды.
- Унух НКВД-ни край бёлюмюню экинчи тамадасыды. Аллай башчыны ышаныб бандитлеге иерге боламыды?- Зарницкий Унухха къарады.
Унух ёрге туруб, оюмун къысха айтды:
- Бу джумушну тындыралсам джангыз мен тындыраллыкъма. Не ючюн десегиз, биринчиси: мен Мырзабекни бек иги таныйма. Огъары элде башчы болуб тургъан кёзюуюнде тюбеше да тургъанбыз. Ийнанса, ол къуру меннге ийнанныкъды. Экинчиси: Къарачайда мен адам тутуулагъа къатышмагъанма – аны да билмеген джокъду. Мен аны кесибизге ишлетирча эталмасам да, къан тёгюуден тыяллыкъма деб турама. Чегетден чыгъыб, хаджиретле элге къайытырыкъларына мен ийнанмайма – алай а, тура берсинле чегетде – бизге хаталарын тийдирмесинле ансы: совет-партия къуллукъчуланы, НКВД-чилени, колхоз тамадаланы ёлтюрмесинле, колхозлагъа-совхозлагъа заран салмасынла. Бу затха келишгенден сора, талай таша агентибизни аланы ичлерине сингдирирге керекди. Андан сора уа, абреклени толусу бла къурутуу планнга кёчерге боллукъду.
- Бюгюннге дери бардырмагъанмысыз да быллай ишлени?
Аров сёзге къошулду:
- Бардыргъанбыз. Алай а, талай агентибиз къаллайла эсе да белгили болуб къалыб, бандитлени къолларында ёлгенди. Тюрмеден-хаписден ала айтхан талай адамны ийиб, ёлюклерин алай алгъанбыз.
- Ангыладым. Ала сизге ёлюклени бередиле, сиз алагъа – сау бандитлени бересиз. Бюгюнден ары Къарачайда агъач кишиле бла къазауатха башчылыкъ мен бла биргеме келген нёгерлерим этерикбиз.
Унух, сен барыбыз да билген тахсачыса. Умут этгенингча боллукъмуду, билмейме, алай а, бар да, сёлеш да кёр. Аланы кюрешлери магъанасыз болгъанын ангылатыргъа кюреш. Чыкъсынла чегетден, къайытсынла элге – джанларына къоркъуу болмазча гарантияла берирбиз. Бюгюн огъуна чыкъ джолгъа. Заманны бир саниесин бошуна иймезге керекбиз.

26

Унух Мырзабек бла сёлешгенли талай сагъат болуб келеди.
- Мырзабек, мен сизге элге джыйылыгъыз деб да айтмайма. Сизни барыгъызны да элде джашаргъа къоймагъан ким, не болгъанын экибиз да билебиз. Къан тёкгенигиз боллукъду – адам ёлтюргенни тохтатыгъыз дейме.
- Унух, «ма бу гюнахсыз адамны ёлтюргенсиз» де да, джангыз бир адамны бир айт. Къара халкъны джашаргъа къоймагъанланы агъызабыз. Халкъны аты бла халкъны къурутуб баргъан джорукъ бла кюрешебиз. Совет властны эм иги заманы – НЭП-ни кёзюую эди. Ары дери эмда андан сора уа – совет властны иши бизни къурутуу болуб къалгъанды. Аллахны, адамны джауу кимди десегиз – совет властды дерикме.
- Мырзабек, совет властны иги затлары да болгъандыла, бардыла. Ууакъ халкълагъа, аланы ичинде Къарачайгъа да этген игиликлерин тизиб берейим.
Бизни тюзледен таулагъа тыйыб, ёзенледен чыкъгъан джерледе къазакъ станселени орнатыб, не къыйынлыкъла кёргюзюб турду Орус патчахлыкъ. Аны бла тохтаса уа. Таш башында да джашаргъа къоймай, 1828-чи джыл Къарачай къралны къазауат бла къурутду. Андан  сора этгени да халкъны унукъдуруу, къурутуу эди. Орус кесини динин, тилин, джоругъун зор бла, хыйлалыкъ бла орнатыб кюреше эди. Коста айтханлай, «Край наш поруган и горы отняли, И мёртвым покоя в земле не дают» («Тауларыбызны да сыйыралла бизден, Саугъа, ёлгеннге да къалмады тынчлыкъ»).
Совет властны орнатхан большевик революция уа бизни кесибизни кърал болургъа къоймай эсе да, миллет къраллыкъ берди бизге. Къарачай област къуралды. Къарачай тилде школла бардыла, китабла чыгъадыла. Патчахлыкъны кёзюуюнде болмагъан эркинликлерибиз барды – джазма тилибиз, культурабыз айныйды. Бу сталинчи джорукъну палахларына къараб, бютеу совет властны терслеб да къойма. Совет власт келмесе, орус патчахлыкъ бизни тюб этиб бошарыкъ эди.
- Унух, сен окъуулу-билимли адам, большевик партия «игиликлени» не иннет бла этгенин къалай ангыламайса? Орус империяны да, коммунист империяны да муратлары бирди – халкъланы къурутуу. Тонгузну аласы, къарасы джокъду.
Большевикле орус патчахны тахтадан атыб, властны къолгъа алыр ючюн, къара халкъны алдаргъа керек эдиле да, алдадыла. Кёзбаулукъгъа, сабийге оюнчакъ тутдургъанча, бизлеге къраллыкъ кибик да бердиле. Сёз ючюн, Къарачай автоном област. Бу къаллай миллет къраллыкъды чёб чакълы эркинлигибиз джокъ эсе. Сен совет кърал, совет власт не бергенин айтдынг. Мен а нелерибизни сыйыргъанын айтайым.
1.Динибизни сыйырдымы? Сыйырды. Ёмюрлени узагъына барыбыз да билген араб харифледен, Къуранны харифлеринден айырдымы бизни? Айырды. Межгитлерибизни колхоз маллагъа баула этдирдими? Этдирди. Дин тутханланы къурутдуму? Къурутду. Адамла намаз да ташатын этерге кюрешедиле. Бу совет власт – халкъны власты тюлдю – Ибилисни властыды.
2.Хар бир адамны энчи джерин, мюлкюн сйырдымы? Сыйырды. Кърал барыбызны да кесине къарын джалчы этдими? Этди. Тиширыуларыбызны да эркишиле бла бирге кърал ишге сюрдюмю? Сюрдю. Сабийле юйде тюл, кърал юйледе ёседиле. Алай бла, кърал бизни джерибизге, мюлкюбюзге, къатынларыбызгъа, сабийлерибизге да ие болдуму? Болду.
3.Зорлукъгъа-артыкълыкъгъа биз къаршчы туралмазча, эм алгъа да бизни  сауутсуз-сабасыз этдими кърал? Этди.
4.Динден, араб харифледен, Къурандан айырыу – бизни муслиманлыкъдан айырыу – совет къралны эм джийиргеншли ишиди. Бизни муслиманлыкъдан айыргъаны кёлюне джетмей, бизни тюрклюлюгюбюзню да къурутуб кюрешеди. Бизни латин харифледен айыргъаны да – тюрк тамырларыбыздан айырыргъа кюрешгенлигиди. Алай бла, совет кърал бизни – тюрк муслиман къарачай халкъны – тюрклюкден, муслиманлыкъдан да айырмадымы? Айырды. Сора совет властха Ибилисни власты демезге боллукъмуду?
5.«Сабийле бары школгъа джюрюйдюле. Окъуу-билим аладыла». Тюздю. Алай а, къаллай окъуу-билим? Къаллай ангылары-эслери боллукъду аланы? Кимге, неге къуллукъ этерикдиле ала совет власт, коммунист партия, НКВД берген окъуу-билим бла?
Окъуулары-билимлери болгъан адамла азмыдыла бизде, инсан хакълары ючюн, халкълары ючюн кюрешген а джокъду. Ибилис не айтса, шайтанла аны этедиле. Ибилис къралгъа къулла, шайтанла керекдиле – адамла тюл.
Унух, сен уллу крайда НКВД-ни экинчи тамадасыса. Умар сени тюз адамгъа санай эди. Мен да алай санаб тургъанма. Энди бизни къурута тургъан властны манга «игиликлерин» айтыргъа келген болмазса.
- Мырзабек, сен акъыллы адамса. Мен Сталинни  орнунда болсам, кърал политиканы тюрлендирир эдим. Мени къолумдан аз зат келеди. Мен айтыргъа излеген: дуния былай турмаз. Совет кърал да, бюгюннгю джорукъ да ёмюрлюк тюлдюле. Ёмюрлюк зат джокъду, кесинг билесе. Бу къыйын заманда бир кесек сабырлыкъ, эслилик эталсакъ, халкъыбызны къырдырыб къоймай, тамбла, бирсикюн болса да джашау тюрленир. Аны ангылатыргъа кюрешеме сеннге.
- Халкъыбызгъа не къоркъуу барды? Джетген къыйынлыкъдан уллу къоркъуудамы барды?
- Мырзабек, бизни джуртубузгъа ие болургъа излегенле кёбдюле. Къабартыдан Гюрджюге дери, Орусну айтмай къойсакъ да. «Къарачай таула, чегетле бандитледен толудула, ала къарачай халкъдан кёл табадыла. Аны себебли, тау этеклеринде эллени барын тюзлеге кёчюрюрге керекди – ол заманда «агъач кишиле» ачдан огъуна къырыллыкъдыла..». Магъаналары былай болгъан къагъытла барадыла ёрге. Ахыры не бла бошаллыгъын билмейме.
- Унух, халкъны бизни ючюн кёчюрюрге боллукъ эселе, биз ёлюб огъуна къалайыкъ. Алай а, халкъны кёчюрюрге оноу этилген эсе башында, биз болсакъ болмасакъ да чурум табарла. Бизни халкъдан мингле бла адамланы ёлтюрдюле, тутмакъ этдиле, джуртдан сюрдюле – не гюнахлары болуб? Джалгъан дауланы уа джабышдыра бередиле.
- Тюз айтаса, Мырзабек. Мени сеннге тюбегеним – сеннге тюзюн айтыр ючюндю. Москвадан адамла келгендиле сизни бла къаты кюрешир ючюн. Тышындан къошулургъа излегенлени бек тинтигиз – ала бизни агентлерибиз болургъа боллукъдула. Эки-юч айны бир тынч туругъуз – сауугъуз-шауугъуз да белгили болмазча. Мен сени бла келишгенме дерикме, артха къайыта эсем: сиз элге къайытыргъа унамайсыз, алай а, къан тёгюуню тохтатасыз.
- Унух, биз бир гюнахсызны ачытмагъанбыз. Алай а, бу ибилис кърал бютеу халкъгъа бизни чурумгъа салыб, бир палах этерге боллукъ эсе, не айтыргъа, не этерге да билмейме.
- Мырзабек, ол биягъында тюз айтханса: башында оноу этилсе – сиз болмасагъыз да, чурум табарыкъдыла. Аны себебли, НКВД-ни къолуна да тюшмегиз, не гарантия берселе да ийнанмагъыз. Эки-юч айдан а – болумгъа кёре къымылдарсыз.
- Тейри, халкъны гюнахына аз да кирмез ючюн, бир джол табылса, тышына кетиб къаллыкъ эдик.
- Халкъны сакълаяллыкъла Умарча, Зауурча башчыладыла. Аллайла джокъдула энди. Алай болса да, мен НКВД-ни край бёлюмюню экинчи тамадасы къуллукъда, Хыйлар да НКВД-ни област бёлюмюню экинчи тамадасы къуллукъда тургъан къадарда, халкъыбызны джакъларгъа кюреширикбиз. Нанак, Зауурну орнуна салыннган адам, къоркъакъ, къарыусуз адамды. Аны къолу бла халкъгъа къаршчы ишле этерге боллукъдула. Мен аны ол орундан кетерирге башлагъан эдим – болмады: аны юй бийчеси  - Сусловну юй бийчесини эгечи кёре эдим. Суслов бусагъатда партияны Ростов област комитетини экинчи башчысыды. Суслов бек осал адамды – кеси да бизни кёрюб болмайды. Ёзге башында мени да бардыла иги танышларым. Кёрейик ким кимни хорларын. Ай, Умар бла Зауур сау болсала эди – халкъгъа къоркъуу болмаз эди. Ёзге, Аллах айтса, ишибиз тюзелир. Мырзабек, Умарны къарнашларына да салам айт. Кесигизни сакълагъыз. Айтханымча эки-юч айны бир тынч туругъуз. Ол Москвадан келгенле ызларына бир кетсинле. Ким биледи, энтда тюберге да болурбуз. Сау къалыгъыз. Аллахха аманат болугъуз».

Унух къарамдан ташайгъынчы, ызындан къараб турду Мырзабек. «Быллай тюз адамны НКВД кёб тутха эди къуллукъда».
Унух акъылы, билими, джигитлиги да болгъан джаш эди. Аллай адам эди НКВД-ни Къарачай област бёлюмюню экинчи тамадасы Хыйлар да. Аланы кючлери бла, аланы сёзлери бла «тау этеклеринден эллени кёчюрюу» деген оюм тунчукъду. Алай а, Суслов крайгъа башчы болуб тюшгенинде, Унух бла Хыйларны тутдургъунчу тохтамады. «Аланы тутаргъа керекди; ала къарачайлыла болгъанлары себебли, таулада Мырзабекни джыйынына таша информацияны бергенлей турадыла» деб джаза эди къралны башына Къарачай областны башчысы Нанак. Анга ол акъылны юретген а Суслов эди. Къазауат чыгъарны аллы бла экисин да тутуб, сюдсюз-махкемесиз ёлтюрдюле. Уллу кърал къуллукъда-оноуда Къарачайны джакъларыкъ, сакъларыкъ бир адам къалмады.
Нанак а – Суслов не айтса, аны этгенден ары болуму, кишилиги болмагъан насыбсыз – 1943-чю джыл Сталиннге письмо джазды: «немесле (алманла) келген сагъатда областда адамла, коммунистлеге дери, джауну джанына кёчюб къалгъандыла...». Писмону джаздыргъан Суслов эди. Ол мектубну Сталин окъуб, къагъытны бош джерлеринде оюмун джазыб къойгъанды. Анга кёре къарасакъ, Къарачай халкъгъа сюргюн этилгенинде Нанакны гюнахы уллуду. Малкъар халкъны кёчюрюлюуюнде къабартылы Кумеховну къаллай бир терслиги бар эсе, Къарачай халкъны кёчюрюлюуюнде алай бир терслиги барды Нанакны да.
Алкъын а, Алмания (Германия) бла къазауат башланмагъан эди. Къралда ич къазауат а тохтаусуз бара эди.

27

Унух ызына къайытханлай, Москвадан келген НКВД-чилени башчысы Зарницкий, край НКВД-ни тамадасы Аров, Къарачай област НКВД-ни башчысы Джапаридзе кенгешге джыйылдыла. Унух хапарын кесини оюму бла бошады.
- Мырзабек элге джыйыллыкъ тюлдю, бизге ийнанмайды, ышанмайды. Мен да «хо» этдиралмадым. Джангыз, сёз бергени – къан тёгюуню тохтатады. Айтханы: «бизни тутабыз деб келгенле бла къазауат этерикбиз. Эллеге эниб, кишини ачытырыкъ тюлбюз».
Зарницкий Унухха сынаб къарады:
- Мырзабекни сёзюне ийнаныргъа боллукъмуду?
- Кёрейик. Бир ыйыкъдан, эки ыйыкъдан иш ачыкъ болур.
- Ыйыкъла бла сакълаб турур амалыбыз джокъду. Биз аланы къурутургъа керекбиз.
- Къалай? Аскер ийиб, чегетлени, тауланы тинтиб чыгъаргъа къолдан келмез. Кёб адам да ачыр бизден.
- Огъай, биз башха тюрлю этерикбиз. Агъач кишилени джууукъларын барын тутаргъа керекди, ол заманда ала азыкъсыз-ашсыз къалырла, экинчи джанындан а, ахлуларын инджитмез ючюн кеслери келиб да къалырла бизге.
- Джолдаш Зарницкий,- НКВД-ни Къарачай област бёлюмюню тамадасы Джапаридзе сёзге къошулду,- сиз айтхан тюздю, алай а, сиз иги ангыламагъан зат барды: къарачайлыла бары да бир-бирине джан басадыла.  Къуру джууукъланы тутхан бла иш тюзелге эди...
- Не, бютеу къарачай халкъны тутаргъамы керекди сора? Алаймы дейсе?
- Огъай, джолдаш Зарницкий. Бютеу халкъны, огъай. Таулагъа джанашхан, тау этеклеринде къарачай эллени тюзлеге кёчюрюрге керекди. Ма ол заманда «агъач кишилеге» киши да болушаллыкъ тюлдю.
- Сибирни буз тюзлеринеми, Азияны къум тюзлеринеми – къайры кёчюртюрге излейсе тау эллени? 1920-чы, 1930-чу джылладача бютеухалкъ къозгъалыула башлатыргъамы излейсе? Сора ол тау эллени орунлары бош къалыбмы кетерикди, огъесе алайлада кимлени джашатыр акъылынг барды? Областны тамадалары уа къалай къарайла сени бу оюмунга?
- Биринчиси. Тау эллени тутмакъ этиб, узакълагъа кёчюребиз десек, керти да къозгъалыула болургъа боллукъдула. Аланы областны не да крайны ичинде тюзлеге  кёчюрюрге керекди – ачха-бочха да кёбюрек бериб, юй тюблеге, бачхалагъа да джерлени эркинирек кесиб, не джаны бла да болушлукъ этиб, аланы терилтирге керекди. Ол заманда къайгъыла-къозгъалыула болмазла.
Экинчиси, бош къалгъан тау этеклерине, адамсыз къалгъан тау эллеге Гюрджюден, Эрменден – айтыргъа муслиман болмагъан адамланы джерлешдирирге боллукъбуз. Тау этеклерин Гюрджюге къошаргъа да боллукъду, къралны башчылары аны табха санасала.
Ючюнчюсю. Партияны Къарачай област комитетини биринчи секретары Айвазян, облисполкомну тамадасы Нанак, НКВД-ни област бёлюмюню тамадасы Джапаридзе – ючюбюз да къол салыб, аллай тилек къагъытны Сталиннге джиберирге хазыр этгенбиз. Мендеги копиясын биргеме ала келгенме. Крайны башчылары да разы болсала, къагъытны Сталиннге джиберирге боллукъбуз.
Юйню ичин шошлукъ кючледи. Талай заманны киши сёз айтмай турду. Сора шошлукъну Унух бузду:
- Джапаридзе джолдаш, мен бек ариу ангыладым сени оюмунгу: къарачай эллени тау этеклеринден кетериб, алайлагъа муслиман болмагъан гюрджю, эрмен адамланы джерлешдирирге излейсе. Аны бла къалмай, Минги Тауну этеклерин – Эресейни джерин –  Гюрджюге къошаргъа излейсе. Бир джанындан, «муслиман, муслиман болмагъан» деб,              сен совет халкъны дин джаны бла экиге бёлесе. Экинчи джанындан Эресейни (Къарачайны) джерин Гюрджюге къошаргъа излейсе. Эм осал миллетчича сёлешесе сен. Эресейни джерин Гюрджюге къошаргъа, алайгъа да эрмен, гюрджю къауумну орнатыргъа ким эркинлик берликди сизге? Билебиз, партияны Къарачай област комитетини башчысы эрменли Айвазян болгъанын; НКВД-ни област бёлюмюню башчысы Джапаридзе – сен да гюрджю болгъанынгы билебиз. Игит да, миллетчилик къаныгъыз ойнаб, Къарачай халкъны кёчюрюб, джандет джерине ие болургъа излейсиз. Ол затны Къарачай да, Эресей да, кърал башчы Сталин да унарыкъ тюлдюле. Бандитлени чурумгъа салгъанлыкъгъа, сиз бандитле къайгъылы тюлсюз – джер къайгъылысыз.
Джапаридзе бла Унух бир-бирине болуб, аланы кючден айыралды Зарницкий. Край НКВД-ни тамадасы Аров да, Унухну оюмун джакълаб сёлешди:
- Бандитлени тутар орнуна, «халкъны тутабыз, къурутабыз» деу – неге ушагъан затды. Халкъны къралгъа къаршчы этерик сёзледиле была. Алайлагъа эрмен, гюрджю инсанланы джерлешдиребиз деу, не да алайларын, Эресейли Къарачайны джерин,  Гюрджюге къошабыз деу – къралны Анаясасына, законуна келишмеген бир чюйреди. Быллай айтыула ючюн, кърал джанындан, партия джанындан да джууабха тартылыргъа боллукъса джолдаш Джапаридзе.
- Джолдашла, тохтагъыз, хар ким оюмун айтыргъа эркинлиги барды. Рахат сёлешейик,- деди Зарницкий.
- Оюмну да оюмдан башхалыгъы барды. Къарачай областны башчылары къол салыб, Сталиннге иерге деб къагъыт джарашдырыб тура эселе – ол оюн да тюлдю, оюм да тюлдю. Ол – къарачай халкъны кесин къурутуб, джерин кючлерге бир атламды,- деди Унух.
- Огъай, къарачай тау эллени кёчюрюллюклери да, тау этеклери Гюрджюге бериллиги да – ётюрюкдю. Биз халкъ бла тюл, «агъач кишиле бла» кюреширге келгенбиз. Аны юсюнден сёлешейик.
Кенгешиу кече арасына дери барды. Зарницкий айтханны къабыл этдиле. Этилген оноу: элледе джыйылыула бардырыргъа; бир айны ичинде сауут-сабаларын да НКВД-ге бериб, «агъач кишиле» элге джарашмасала – аланы джууукъларын тутаргъа, узакъ джерлеге кёчюрюрге; бандитлени уа – къырыргъа.

28

Алай а, «агъач кишилени» санлары аз болгъан къой, ала элге джарашхан къой, аланы санлары кёбден кёб бола тебреди. Ол затха себеб болгъан не эди?
1930-чу колхозла къуралгъан джыллада кулакга-байгъа тергелиб, мингле бла тутулгъан адамла, тутмакъ, сюргюн болджаллары тауусулуб, джуртларына къайыта тебредиле. Насыбы тутуб, ондан бири къайытса да, ол сан кёб эди – джюзле бла санаргъа боллукъ эди зауаллы адамланы. Алай а, джуртдан, ахлуларындан тансыкъларын да алгъынчы, джангы къыйынлыкъ джетди алагъа. Сталин бла тёгереги этген оноугъа кёре, НКВД-ни бегими чыкъды: «Бир кере тутулуб, башларына бош болуб къайытханла, къралгъа, совет властха, колхоз джашаугъа джау болгъанлай турлукъдула. Аны себебли, аланы экинчи кере да тутаргъа...».
Тутмакъ азабны, сюргюнню сынаб къайытхан зауаллыла, джангыдан тутулургъа излемедиле. Экинчи кере да джаханимге тюшгенден эсе, джандет джуртларында зулму бла сермеше ёлюрге разы болдула. Аллайланы кесини джыйынына алмазгъа мадары болмады Мырзабекни да. 1930-чу  джылланы аягъына сталинчи НКВД бла халкъны арасында къазауат джангы кюч бла башланды. 1941-чи джыл джай Алмания (Германия бла) къазауат башланнганында сериуюн болду ол бираз. Ары дери уа кёб гюнахсыз къан тёгюлдю, аз санлы къарачай халкъ кёб азаб сынады – алай а, чыдады.

29

Келишген заманларында Унух Хыйларны да алыб, Нанакга кирди. Нанак аланы къолларын тутуб, кесине къаршчы олтуртду. Унух сёзню узакъгъа соза турмады.
- Нанак, сени да, бизни да артыкъ заманыбыз джокъду. Аны себебли, барыбызны да къайгъылы этген бир-эки соруу барды:
- Областны башчылары, сен да аланы ичлеринде, къол салыб, Сталиннге джазгъан къагъытыгъыз барды.
- Не къагъытны юсюнден айтханынгы билеме – джыйылыуугъуздан Джапаридзе хапар айтхан эди. Ол къагъытны Сталиннге иймегенбиз алкъын. Крайны башчылары къараргъа керекдиле алгъа. НКВД-ни край бёлюмюню тамадасы Аровду джазылгъаннга тыйгъыч болгъан. Аны да терсине бургъан сен болгъанса дейди Джапаридзе.
- Терсине тюл, тюзюне бургъанма. Ол джыйылыуда мен болмасам, сиз джарашдыргъан къагъытха кёре, тау эллени тюзлеге кёчюрюу оноуну къабыл этерик эдиле. Нанак, ол къагъытха къол салгъан Айвазян да, Джапаридзе да къарачайлыла тюлдюле – ала бизни джандет джуртубузгъа кеслерини миллетлеринден адамланы джерлешдирирге излейдиле. Ол миллетчиле бла биз алкъын салышырыкъбыз. Сени англамайбыз: «халкъымы кёчюрюгюз, туугъан тауларындан тюзлеге сюрюгюз» деб, Сталиннге къагъыт не бет бла джазаса?
- Сиз мени бетим бла ойнамагъыз. Мен халкъгъа игилик излеб къол салгъанма ол къагъытха.
- Игилик излеб? Халкъны джуртундан кёчюрюуню игиликгеми санайса?
- Не барды ол тау этеклеринде. Тюзледе «ох» десинле да джашасынла.
- Излеген кеси кёчер. Халкъны зор бла, аскер кюч бла туугъан джуртундан кёчюрюу – ол аманлыкъды халкъны, къралны джоругъуну аллында да. Аны ангыламаймыса? Халкъ бла къралны арасын джау этерге излеген – ол халкъны, къралны да джаууду. Джапаридзе, Айвазян да башларын алырла да къутулурла, сен а – тутулурса.
- Мени къоркъутургъа умутму этесе? Тау эллени тау этеклеринден къурутмай бандитизм тохтарыкъ тюлдю.
- Сен бандитле бла кюрешир орнуна, зауаллы халкъны къурутургъа излейсе. Ким бергенди ол акъылны сеннге? Кимден чыкъгъанды бу къара иннет? Кимди ол письмону автору?
- Билмейме. Джапаридзе бла Айвазян къол сал деб келгенлеринде, къол салдым да ийдим. Мени оноулашыр, кенгешир адамым джокъду.
- Биз а, биз? Огъесе, къол салгъанынгы бир къарачайлы да билмей, ташада къалыб кетерикди дебми тургъанса? Нанак, НКВД-ни край бёлюмюню тамадасы Аров джолдаш бла оноулашыб келе турама. Крайны совет-партия башчылары бла да сёлешиннгенди. Сиз къол салгъан къагъыт къара иннет бла – къарачай халкъны тюб этиу иннет бла джазылгъанды. Джапаридзени, Айвазянны да орунларындан чыгъаргъан бла къалмай, тутхан да этерик болурла. Сени къалай болурунгу билмейме.
- Къоркъутмагъыз. Меннге джукъ да боллукъ тюлдю. Суслов да биз джазгъан къагъытны тюзге санайды.
- Суслов? Аны бизде не хакъы барды да?
Нанак бир уллу тахсаны билгенча ышарды. Сора Унухха эрши къараб, айтды:
- Суслов бизни крайны джангы тамадасыды. Башында оноу этиб бошалгъанды. Бюгече-тамбла дегенча, партияны край комитетини биринчи секретарыны шиндигине олтурлукъду.
Унухну джюрегин къайгъы басды, тышындан а джукъ билдирмей, айтды:
- Сусловдан ёргерекде да бардыла адамла. Суслов бла да сёлеширбиз. Сеннге уа, Нанак, айтырым: сен керти да халкъынгы, къарачай халкъынгы джаууса.
Нанак ауазын кёлтюртдю:
- Биринчиси, мен къарачайлы тюлме – ата-бабамы ол замандагъы къарачай бандитле Къабартыдан урлаб келиб, кеслерине къул этгендиле. Экинчиси, бусагъатда мени диним-тилим-миллетим да – партияды. Мен анга къуллукъ этеме. Мени миллетчиликге тартмагъыз бир да. Меннге башхасы джокъду гюрджюню, эбзени, эрменни, черкесни, къарачайны да.
- Огъай, сеннге башхасы барды. Сен къалгъанла бла бир болуб, къарачай халкъны тюб этерге кюрешесе. Къалгъанла бла бир тилли болуб, къарачай халкъны тауладан айырыргъа излейсе. Къуллукъгъа илинир ючюн кесинге «къарачайлыма» дейсе; къуллукъда турур ючюн а, къарачайны халкъны аманлаб, къралдан чын, саугъа аласа. Халкъынгы теблеб, басхыч этиб, ёрге алай чыгъаргъа кюрешесе. Кесинги къарачайлыгъа санамай эсенг, къарачай халкъны сакъларгъа излемей эсенг, Къарачай областда тамада къуллукъда турургъа да эркинлигинг джокъду.
Экинчи айтырым: тутмакъдан башларына бош болуб къайытхан къарачайлыланы сен тутдуруб бараса. Ала да, терсликлери болмагъанлай, джангыдан чалдышха тюшмез ючюн, чегетге джанлайдыла.
- Аллайланы тутаргъа оноу башында этилгенди, биз ол оноуну тындырабыз.
- Тындырасыз. Алай а, биреуленни орнуна экеуленни тутдуруб, планны эки-юч къат артыкъ толтуруб, партиядан, НКВД-ден аперимлик алыргъа кюрешесе.
Нанак, Умарны, Зауурну тутулууларына да, сен аланы терслеб джазгъан къагъытла да себеб болгъандыла. Кеси разылыгъынг бла ишингден кетесе, кетмесенг кетерча этебиз.
- Кёрейик, сизни ишигизден мен кетерирге да болурма.

30

Унух бла Хыйлар биригиб, бирден кюрешиб, Джапаридзе бла Айвазянны Къарачайдан кетердиле. Нанакны уа, къуллугъундан чыгъартыб, тутдуртхан огъуна этдиле. Аны орнуна Тёбен элден Ёзден аты болгъан, ёзден руху болгъан, окъуулу-билимли адам тюшдю. 1939-1940 джыллада бу юч адамны джакъчылыгъы бла къарачай халкъгъа уллу зорлукъ джетмеди. «Агъач кишиле» бла да Унух келишгенча болуб, ала бар-джокъ эселе да хапарлары чыкъмай тохтады.
Алай а, 1940-чы джылны экинчи джарымында юч керти къарачайлыны – Унухну, Хыйларны, Ёзденни – тутдурургъа кючю джетди Сусловну. Аны бла бирге хаписден чыгъарыб, Нанакны биягъы орнуна салды ол. Ёлюб кетгинчи, Сусловну къулу болгъанлай къалды Нанак.
«Агъач кишиле» бла кюрешиу, аланы джууукъларын тутуу-къурутуу да джангы кюч бла башланды. Уллу къуллукълада Къарачайны сакълар, джакълар адам къалмады. 1941-чи джыл июнда Германия бла къазауат башланнганы тутууланы бираз сериуюн этди. Алай а...

31

1941-чи джыл июнну 22-синде Совет Союз бла Германияны арасында да башланды къазауат. Совет къралны джери Экинчи дунияны къазауатны эм бек къан тёгюлген джери болду. Германияны кючлю аскер техникасын совет аскерле джалан кёкюреклери бла тыяргъа керек болдула. Шимал Кавказлыладан къуралгъан атлы аскерни герман танклагъа къаршчы чабыуул этдирген сталинчи аскер башчылагъа не айтыргъа боллукъду?
Къазауатны ал джылларында Совет Союзну джанындан джесирге тюшген, къырылгъан миллионла бла тергеледи. Алай а, Сталиннге миллионла не – миллионланы ол кеси къурутуб да тургъанды тюрлю-тюрлю ат-бет атаб. Сауут-саба джетмегенликге, адам сан джетишеди. Сауут-саба азды – аяргъа керекди, адамланы уа – огъай: къырылгъанланы орнуна джангыланы келтиредиле.
Бу къыйынлыкъ артыкъ да бек къатылды аз санлы халкълагъа. Артыкъсыз да аланы башчылары халкъларын аяй, сакълай билмеселе...
Къазауат башланнган сагъатда Коммунист партияны Къарачай област комитетини биринчи секретары Нанак эди. Къарачай област Орджоникидзе крайгъа къарай эди, партияны край комитетини биринчи секретары уа Суслов эди. Ол эки адамны палахлары бла, Къарачай халкъ тюб болургъа аз къалгъанды.
Орта элден мобилизация план бла къазауатха ал кюнледе 1200 адам кетерге керек эди. Нанак кесин кёргюзтюр ючюн, эки минг адамны ашырды.
Алай бла къазауатны эм ачы, эм къыйын ал эки джылында 15.600 (онбеш минг алтыджюз) къарачайлы кетгенди къазауатха. Эки 2 (эки) минг къарачайлы да джуртдан узакъда джауну аллын тыйгъан ишле бла кюрешгенди. Адам саны 88.000 (сексан сегиз минг) болгъан халкъгъа ол бек уллу кёргюзюмдю. Айтыргъа, джылы джетмеген джаш-къущла бла, джылдан чыкъгъан къартла болмасала, къарачай эркишиле бары къазауатха къошулгъандыла. Уллу совет къралны ичинде, санына кёре къарачайлыладан кёб адамы къазаутха кетген бир халкъ барды – малкъарлыла. Къабарты-Малкъарны тамадалары къабартылыла кеслерини къабарты халкъларын аяб, къазауатха адам ашырыу планны уа малкъарлыла бла толтуруб тургъандыла. Алай бла къарачай-малкъар халкъны эркишилерини сталинчи репрессияладан сау къалгъан кесеги да къазауатда къырылады.
Уллу орус халкъ огъуна, онглу алимлерин, джазыучуларын, санатчыларын къазауатдын тыйыб, сакъларгъа кюрешгенди. Къарачайда уа, барын – интеллигенцияны баш къылчыгъына дери – къазауатны отуна быргъагъандыла. Нанак «халкъым» дей билген адам болса эди, Къарачай кёб палахдан къутулур эди...

32

Къазауат башланнганлай, Ожай бла Халиматны къартлыкъ джашлары, Къарачай илму-излем институтну тамада илму къуллукъчусу Джашар да аскерге чакъырылыб, атлы аскерни тизиминде урушлагъа къатышды. Былайда аны эскериулеринден бир юзюкню келтирирге излейме:.
«Джер джарылыб, от чачылса, / Бир къоркъуу салмаз. / Ма биз къызыл аскерлени / Аскер хорламаз». Бу марш джырны да джырлай, биз 150 къарачай джаш крайны атлы дивизиясында бир айны аскер мизамгъа юрендик. Кёбюсю орусча иги ангыламай эди. Аны себебли, игирек ангылагъанланы онушар адамгъа тамада этдиле.
Андан сора, урушлагъа къатыша айландыкъ. Немчаланы техникаларын биз атла бла къайдан тыяллыкъ эдик? Къырыла, саныбыз аз болса, джангы атлыла къошула эдиле. Эм ахыр уруш меннге 1942-чи джылны орта сюреминде Сальск тюзледе болду. Къуру меннге да тюл. Алайда бизни атлы аскерге немчаланы уруб келген танка аскерлерин тыяргъа буйрукъ болгъан эди. Эй алайда биз бир къырылыу этдик. Джаралы атланы кишнегенлери бюгюн да къулагъымдан кетерге унамайдыла. Мингле бла саналгъан атлы аскерибиз къырылыб, бир бурхубуз джесирге тюшдюк. Алайда излеб, эки къарачайлыны табдым. Аладан башхала бары ёлген эдиле. Таулу кийимлери бла бир мазаллы адамны эследим да, къатына барыб, саламлашыб, кесибизча сёлешдим. Ауазындан ишек этиб, малкъармыса деб сордум. «Таулума, джаным, таулума» деб джууаб къайтарды. Ма алай таулу кийимлери бла зауаллыны урушха ийген эдиле. Орусча бир сёз да ангыламай эди. Экинчи кече юч джаш болуб, ол таулу да тёртюнчю, къачабыз да, сау кечени барыб, танг атаргъа бир къулакъда чырпыла ичинде тохтайбыз. Кюндюз а, алманла (немчала) эслеб къоядыла да, джангыдан къолларына тюшебиз. Бир офицер келиб, ол таулуну кийимлерине сейирсиниб кёб къарады. Сора орусча сёлешди анга. Айтдым, ол орусча ангыламагъанын.
- Сиз къаллай аскерсиз, билмегениме. Танкалагъа къаршчы атла бла къазауат этесиз. Шкокларыгъыз аз, патронларыгъыз андан да аз. Орус тилни да билмейсиз. Кийимлеригиз да неге ушайды? Не, бизни джалан кёкюреклеригиз бламы тыяргъа излейсиз?
Бизден джууаб эшитмегенинде, алманча буйрукъ берди да, аскерчиле бизни алыб барыб, бир башха джесир кампха къошдула. Анда бир къутсуз немча эди кампны тамадасы. Ол биз бир кере джесирликден къачханыбыз ючюн, бизге бек аман къарай эди. Бизнича, къачыб тутулгъанланы бирге джыйыб, эшелонлагъа джюклеб, баты таба ашырдыла. Бирге тюшерге мадар бермегенлери себебли, ол таулудан да, башха нёгерлеримден да айырылдым».
Джашарны эскериулери бир китаб этиб басмалансала, кёб таша зат туру боллукъду. Ол сынагъанын, кёргенин къагъытха тюшюргенди – ачы заманны бир тюз шагъатыды аны сёзю. Алай а, темабызгъа къайытайыкъ.

33

Къазауат чыкъгъан джыл дагъыда бир къыйынлыкъ джетди халкъгъа. Герман аскерни ырхыча келиуюне къараб, къралны къоруулау комитетини бегимине таяна, НКВД буйрукъ чыгъарды:  халкъны ышаннгысыз элементледен тазаларгъа – ала джауну джанына кёчюб къалыргъа боллукъдула. 1941-чи джылны къачхы айларында Къабарты-Малкъардан 5.803 адамны, Орджоникидзе крайдан 7.000 адамны тутуб, Орта Азиягъа сюрдю НКВД-ни аскери. Аланы кёбюсю, къарачай-малкъар халкъны адамлары эдиле. Къабарты-Малкъар республиканы башчысы Кумехов, Къарачай областны башчысы Нанак бу ишде да алчылыкъны алдыла: къабартылы Кумехов кёчюрюу планны малкъарлыла бла толтурду; кесин къарачайлыгъа санамагъан Нанак да Орджоникидзе крайда адам тутуу-кёчюрюу планны къарачайлыла бла баджарды.
- Оллахий, бу къыйынлыкъгъа не этсин адам: халкъ эки тирмен ташны арасында бюртюкча болуб къалды да. Сталин бир джанындан, Гитлер бир джанындан къырадыла бизни,- деди Ожай, нёгерлерини бетлерине кёз джетдире.
Нёгерлери уа – Джюсюб бла Ибрай – не айтсынла керти затха. Ала Ожайны аурукъсуннганын эшитиб, кёре келгендиле.
- Эй шохларым, мени къыйнагъан джел ауруу тюлдю, бу сиз айта тургъан затладыла. Джылда эркишилени барын къазауатха ашырыб, юйдегилерин а «совет власт ышанмайды: джау былайлагъа джетсе, аны джанына кёчюб къаллыкъдыла» деб, тутмакъ этиб, Орта Азиягъа сюрген неге ушагъан затды? Бу коммунист  совет властны халкъны къыргъандан сора иши болмай къалды. Оллахий, бу къызыл сарыубекни ким къурутурукъ эсе да, ары бир къурутха эди...
- Ожай, Гитлерни да Сталинден иги хапары чыкъмайды. Бири – оу да, бири – шау,- деди Джюсюб.
- Сауладан иги кёрген сокъур къарнашым, сен а, нек тынгылайса, джукъ кёремисе алда?- Ожай Ибрай таба къарады.
- Тейри, иги зат кёрмейме, аман затны уа айтырым келмейди.
- Да, къазауатдан аман зат да не болур. Гитлер урушдагъыланы къыра, Сталин джуртдагъыланы къыра...
- Барды андан аман зат да... Кёресиз, немчала бла уруш этер орнуна, НКВД-ни аскери халкъыбызны бир къауумун «ышаннгысыз» атха чыгъарыб, Орта Азиягъа кёчюре турады. Алда меннге кёрюннген зат: бу немчала келиб ызларына къайытханлай, бизни халкъ башдан аякъ сюргюннге тюшерикди. Тутмакъ этиб, сюрлюкдюле-кёчюрлюкдюле бизни джуртубуздан – Орта Азиягъа, Сибирге къуш тюгюнлей чачарыкъдыла.
- Тоба, тоба де, астагъафируллах, алай къалай айтаса. Бу ассы сёзлени, бир да ажымсыз санга къара джинле айтдырадыла. Аллах сакъласын аллай палахдан,- Джюсюбню ауазы къалтырады.
- Тейри, алай этселе да сейирсинмем: бу ибилис кърал джукъгъа сейирсинмезча этиб бошагъанды,- Ожай хыныракъ огъуна сёлеше башлады. - Бюгюн эте тургъанлары сюргюн тюлмюдю? Халкъны ондан бирин кёчюре турадыла. Немчала келгинчи былай эте тургъан, немчала хорланыб ызларына айлансала, бютеу халкъны кёчюрюрге да артха турмазла – чурум табарла, чурумсуз да кёчюрюрле. Алай а, Ибрай, бу сен айтхан къадармыды, Кёкледе этилиб бошагъан оноумуду, огъесе, алкъын иш башха тюрлю болургъа боллукъмуду?
- Билмейме, оноуда тургъан къарачайлыла халкъларын джакъларгъа кюрешселе, иш тюрлениб да къалыр. «Мадар этсегиз, къадар этерме» дейди Аллаху тагъала. 1920-чы, 1930-чу джыллада да боллукъ эдиле бизни халкъны къурутургъа. Къурутурукъ да болур эдиле, Умар бла Зауур болмасала. Аллай башчыларыбыз бар эселе, бусагъатда да къутулур халкъыбыз къыйынлыкъдан.
- Къайда бюгюн алача башчы. Нанак адам болса, халкъны кёчюрте турлукъму эди? Бизни джакълар орнуна, ибилис джанлы болуб, сёлешеди ол да. Бир-бир адамла айтханнга кёре уа, бу къайгъыны чыгъаргъан Нанак кесиди.
- Бу къралны оюлгъанын бир кёрюб ёлюр эди адам,- Ожай Ибрай таба къарады.
- Бу ёмюрде туугъанды, бу ёмюрде да ёллюкдю бу иймансыз кърал. Кеси ёлгюнчю асры кёблени ёлтюрлюкдю – палах андады.
- Халкъны кёчюрселе, Ибрай, сен айтханча, халкъ тюб болубму къаллыкъды, огъесе ызына къайытырыкъмыды?
- Сталин ёлгенден сора къайытырыкъды. Къайытырыкъды, алай а, башха тюрлю халкъ болуб: къылыгъы-халиси тюрленникди.
Хоншу къартла «намазны оздурмайыкъ» деб, юйлерине ашыгъа башладыла.

34

Мырзабек джангы къошулгъанладан Гюргокъа бла сёлеширге бек сюеди. 1930-чу джыл зауаллы он джылгъа тутулуб кетиб, ол ишлемеген джер, ол кёрмеген къыйынлыкъ къалмагъанды. Джорукъну да бузмай, неге да тёзюб,  тамам къаты ишлегени ючюн башына 8 джылдан бош этгендиле. Джангыдан тутаргъа тебрегенлеринде уа, «ёле эсем да эркинликде, джуртумда ёлейим» деб, келиб Мырзабекге къошулгъанды. Анычала кёбдюле джыйында, алай а, Мырзабек джангыз аны джууукълашдыргъанды кесине.
- Мырзабек, НКВД-ни аскери «Джуртну ышаннгысыз адамладан тазалау» деб, халкъны онгсуз-онгсузун ёлюмге сюрюрге башлагъанды. Кесинг кёресе, элледе эркиши къалмагъанды. Барын фронтха сибиргендиле. Кимлени кёчюредиле – къартланы, сабийлени,  тиширыуланы. Биз былай чегетге кириб, джашыныбмы турлукъбуз – ол зорлукъгъа ташадан къараб. Ёле эсек да, ол адам ашаучула бла сермеше ёлейик. 
- Гюргокъа, сенден сора да бардыла алай айтыб тамагъымдан алыб тургъанла. Мени тыйгъан бир зат барды. Биз НКВД-ни аскерини джюзюн, мингин огъуна къырайыкъ. Аланы артларын эталлыкъ тюлбюз. Чурумгъа бизни салыб, «таула бандитледен толудула, ала халкъны, халкъ да аланы джакълайды» деб, тутуб, бютеу халкъны кёчюрюб ийселе – не эталлыкъбыз? Ол гюнахдан къалай къутулурбуз?
- Да бусагъатда эте тургъанлары халкъны кёчюрюу тюлмюдю? Эркишилени барын фронтха ашырыб, мында къалгъан тиширыуланы, сабийлени, къартланы «ышаннгылы тюлдюле» деб, бир ётюрюкню къураб, къурутуб барадыла да. Бу совет власт орналгъанлы халкъны джарымын къурутуб бошадыла. Бусагъатда да къаллай бирни думп этерикдиле – къайдан билейик. Сермешейик да ёлейик – ёлсек, бандитлени артларын этдик дерле да бир тохтарла, биз да бетибиз къызара турмазбыз. Он джылны тутмакъда мен кёргенни киши тюшюнде да кёрмесин. Джюзле бла юйюрлени тутмакъ этиб, сюре тургъанларына къараб турсакъ – эркишилигибиз къайда? Не болса ол болур, таукеллик этейик. Халкъны саудан кёчюрлюк болсала – биз къазауат этсек, этмесек да – кёчюрлюкдюле. Кесинг билесе, халкъны аллында сюелген ол джарым къарачайлы – Нанакга айтама – халкъын-джуртун сатыб, кесин сакъларгъа кюреширикди. Аны орнунда Умар, Зауур болсала, бу зорлукъгъа буруу боллукъ эдиле. Энди аллай башчы джокъду – къыйынлыкъ аны ючюн джете турады халкъгъа. Бу итледен къаныбызны ала джашайыкъ, ёлейик.

Мырзабек джукъ да айтмай иги кесекни тынгылаб турду. «Бютеу халкъгъа палах келтирирме да» деген къоркъуу эди аны таукеллигине кишен салыб тургъан. Алай а, тёгереги бары да, Тауас бла Осман да аланы ичинде, бекден бек айта тебрегенлеринде, Мырзабек аккыллы болду. Эки кюнню мындан алгъа болгъан иш да эсине тюшдю.

Эки джаш, кишиге да джукъ билдирмей, кече къарангысы бла элге эниб кетиб, юч НКВД аскерчини ёлтюрюб, башларын кесиб, машокга атыб, танг аласы бла артха къайытыб келгенлей, къарауулла эслеб, тутуб, Мырзабекге алыб келдиле. Мырзабекни бети тюрленди. Талай джылны ичинде быллай иш биринчи кере бола эди.
Мырзабек джыйынын саф-саф этиб, тизди. Ол эки джашны аскерини аллына сюеди. НКВД-чилени башларын да алларына салдырды. Сора къурч ауаз бла айтды:
- Сиз къаллай адамласыз? Не аскер мизам дей билмеген, не бир джукъгъа сагъыш этмеген? Хар ким сюйгенибизча этиб тебресек, биз къаллай джыйынбыз? Бу эки джаш бир уллу джигитлик этгенбиз деб турадыла. Была юч НКВД-чини башын кесгендиле. Энди тамбла элде НКВД-ни аскери отуз адамны башын кесерикди. Мен тамадагъыз болгъан къадарда быллай ишлени этдирлик тюлме. Бу экиси, къалгъанла кибик ант этиб, бизге алай къошулгъан эдиле. «Тамададан эркинликсиз, тамада билмей, бир атлам этмезге». Антны бир тизгини бу эди. Антны ахыр тизгини уа: «антны бузгъаннга къаза – ёлюм». Экигизни да ёлюмге буюрама. Антны бузгъаннга кечмеклик боллукъ тюлдю,- Мырзабек герохун чыгъарыб, бары да къараб тургъанлай, экисин да уруб сирелди.
Сафланы теренинден ангылашынмагъан ауаз чыкъды.
- Джукъ айтыры болгъан, бери чыкъ да ачыкъ айт.
Тебген болмады. Шошлукъ бузулмазын таныгъанында, Мырзабек дагъыда айтды:
- Бу эки джаш кимни онундан эдиле? Онбаш былайгъа кел. Онбашны тамадасы джюзбаш, сен да кел былайгъа. Бу джашла кетген заманда къарауулла кимле эдиле – сиз да келигиз былайгъа. Аскер тёре, бу ишге къарай тебрегиз. Джюзбашы Осман, ёлюклени къоратыгъыз. Къалгъанла къошларыгъызгъа чачылыгъыз.

Бу зат эсине тюшген бла къалмай, «джыйыным манга бойсунмай тебрерге да болур» деб, бир сагъыш да келди эсине. Сора, Гюргокъагъа айланыб:
- Башчы къауумну, аскер тёрени, имамны да мени къошума кенегешге чакъыр,- деди.

35

Тёбен, Орта элден джюзле бла юйдегилени кёчюре тургъан сагъатда, къаршчы тургъан бир адам болмады. Къаршчы да ким турлукъ эди: эркишиле 18 джылдан 60 джылгъа дери бары къазауатда эдиле. Аны себебли, аллында сакъ, сескекли НКВД-чиле, талай кюнден тиширыулагъа, къызлагъа аууз джетдире, къартлагъа къол джетдире, кеслерин дюрген, хылымылы джюрюте тебредиле.
- Бандитле деб, бизни была бламы къоркъута эдиле. Кёзюбюзге къараргъа да къоркъадыла была,- деди НКВД джюзню башчысы Стрельницкий, келе тургъан эки джаш тиширыугъа къарай.
-  Былада адетле биздеча тюлдюле. Былада тиширыула эркишини кёзюне къарамайдыла,- деди нёгери.
- Несине къарайдыла да,- деб, тамагъын бошлаб кюлдю джюзбашы, ичиб тургъаны билине. Сора атын кёнделен буруб, тиширыуланы джолларын кесе:
- Тохтагъыз, бандиткала,- деди. – Эрлеригиз къайдадыла – чегетдеми, аскердеми?
- Кесигизсиз бандитле,- деди тиширыуланы тамадарагъы. – Бизни эркишиле фашистле бла къазауат этедиле, сиз а былайда тиширыула бла къазауат этесиз. Айыб тюлмюдю сизге кесигизни былай сыйсыз этерге?
- Къара, къара, Ваня, «эркишилени кёзюне къарамагъан тиширыуларынгы» сёлешиулерине. – Бандиткала, бусагъат мен сизни,-деб, атдан созулуб, картузу да джерге тюше,  джашыракъ тиширыуну бойнундан бууду.
Тиширыуланы къычырыкъларын арбазда тургъан Джюсюб эшитиб, орамгъа чыкъды. Тиширыуну буууб, ат аллына алыргъа кюреше тургъан НКВД-чыны кёрюб, таягъына таяна, чабды. Джетгени бла, НКВД-чыны таякъ бла уруб, джалан башын джарды. Экинчи НКВД-чы герохун чыгъарыб, къартны юсюне талай кере джандырды. Ахыр кюню былай боллугъун ким биле эди Джюсюбню.
Адамла орамгъа тёгюле башладыла. Эки НКВД-чы атларын джортдуруб, джюзлери таба ашыкъдыла. Халкъны къаны бузулду. «Къулакъ юзюллюк болса, чыпчыкъ аягъындан» дейдиле. Кими сенек, кими къазыкъ алыб, Орта элни бютеу джамагъаты НКВД-ни беш джюзю орналгъан, аскер казарма болуб тургъан межгит таба тебредиле. Алларына чыгъыб, халкъны тыяргъа кюрешдиле Ожай бла Ибрай. Тыялмадыла. Дуппур башында орналгъан мазаллы межгитни аллында саф болуб, шкокларын была таба буруб тургъан НКВД-ни аскерчилери, эм башчылары буйрукъ бергенлей, от ачдыла. Халкъны алда баргъан къаууму кими ёлюб, кими джаралы болуб, тёнгереди. Биягъы Ожай, алгъа чыгъыб, ауазы къалтырай, къычырды:
- Джамагъат, тохтагъыз. Кесибизни къырдыргъаныбыз боллукъду. Чегетде джашлагъа хапар билдирейик. Быланы аяу джокъду энди,- дей, къырылгъан халкъны къайгъысына кёчдю.

36

Экинчи кюн НКВД-ни джети джюзден къуралгъан аскери ёзенни энгишге тизилди. Орта, Тёбен элледен адам тутуу-кёчюрюу планны толтургъан эдиле. Тюнене болгъан ишни уа «аскерге чабыуул этген бандитлеге къаршчы от ачаргъа керек болгъанды. НКВД-ни джанындан къоранч джокъду, джангыз джюзбашы Стрельницкий джаралы болгъанды» деб, билдирген эдиле ёрге.
Бюгюн а, НКВД-чыла ашыгъадыла ёзенден чыгъаргъа. Ашыгъадыла этген «джигитликлери ючюн, «бандитлени» – къартланы, сабийлени, тиширыуланы кёчюргенлери, къыргъанлары ючюн» чын, саугъа алыргъа. Алай а, джетиджюз НКВД-чыдан ол кюн бири да къутулмады – ёзенден чыкъгъан джерде аланы сакълаб тургъан Мырзабекни аскери барын къырыб чыкъды. Таулу джыйынны саны НКВД-ни аскеринден юч къатха аз болса да, тар джолда, таб джерде чабыуул этиб, итледен халкъны къанын алдыла.
Таулулада да бар эдиле ёлгенле, джаралы болгъанла да. «Не этериксе, аскер уруш этерге да ёле, джаралы бола алай тюзеледи, артыкъсыз да къолуна сауутну джангы алгъан къауум»,- деди кесине, къалгъанлагъа да Мырзабек. Сора, сёзюн андан ары бардыра, айтды:
- Энди бизге сермеше ёлгенден башха джол джокъду. Тёбен, Орта эллеге НКВД-ни аскерин иймей, ёлгюнчю сермеширге керекбиз. Эллеге аскер кирсе, уллу-гитче, джаш-къыз деб, къарарыкъ тюлдюле – болгъанны къырыб, кюйдюрюб чыгъарыкъдыла. Эллени чегетге кёчюрюу, эллени къоруулау мадарлагъа кёчейик. Заман къалмагъанды.
 
37

Эки элни да совет-партия тиширыу активи джыйылыб, Сталиннге письмо-мектуб джаздыла.  Бюгюн аны окъугъан кюлген, кюйген да этер.Ол къагъытны архивде болгъаныча келтиреме.
«Барыбыз да бек сюйген багъалы вождубуз-башчыбыз джолдаш Сталин!
Бизни Къарачай област Сизни кючюгюзден колхоз-совхоз джашаугъа кёчюб, байдан бай джашаб бара эди. Халкъ мюлкню продукциясы, 1922-чи джылдан 1940-чы джылгъа 100 къатха аслам болгъан эди, ачха бла айтханда, 65 миллион багъасы бир зат чыгъаргъанды областны халкъ мюлкю.
Санат-культура джаны бла айтсакъ а, джетишимлерибиз бютюн да уллу болгъандыла. Хар джыл сайын 16 къарачай дерс китаб чыгъа эди басмадан, 58 илму, суратлау китаб – барыны да тиражы – 432 минг экземпляр. Джети газет чыгъа эди областда. Он адамыбыз СССР-ни джазыучуларыны Союзуна юе болгъан эди. Аны кибик суратчыларыбыз, музыкантларыбыз джетишиб, айныб келе эдиле.
Къарачайда устазлыкъ институт, илму-излем интститут, медицина эмда устазлыкъ училищеле, кооператив, зооветеринар техникумла бар эдиле.
Къарачай автоном областда джыллары джетген сабийле бары 100-ден артыкъ школда окъуй эдиле. Сегизинчи сыныфха дери окъулда сабийле бютеу дерслени къарачай тилде окъуй эдиле. Орус тил бла адабиятдан да бериле эди дерс. 1941-чи джылгъа къарачай халкъны 80% къара таныгъан эди.
Къарачайда къазауа башланыргъа 16 больница-хастене, 2 поликилиника, 41 фельдшер пункт, 39 амбулатория, сабий табарыкъ тиширыулагъа 23 юй, ишлеген адамла ишлеген кёзюулеринде сабийлерин къоя турурча 11 юй бар эди.
Сизни кючюгюз бла къуралгъан Къарачай автоном областыбыз, кюнден кюннге айный, Сизге махтау сала, социализмни джолунда алгъа бара эди.
Хар небиз да алгъышлыкъ болуб бара эди ит фашистле джуртубузгъа чабмасала. Алай а, совет халкъ Сизни башчылыгъыгъыз бла душманны ууатырыкъды.
Къазауат башланнганлай саны 88 минг болгъан къарачай халкъ, джыллары 18 бла 60-ны арасында болгъан эркишилерин барын – 15.600 адамын – душман бла сермеширге ашыргъанды. Эки минг адам да джауну аллын тыярыкъ ишле бла кюрешеди.
Биз – тиширыула, къартла, сабийле, бютеу ишлени тындырыргъа кюреше, фронха да болушлукъ этебиз. Кеси къолубуз бла этген 700 минг джылы джюн зат ийгенбиз Къызыл Аскерге. Къуру бизни район огъуна, «Къарачайны колхозчусу» эмда «Къызыл Къарачай» атлары бла эки эскадрилья аскер самолет-учакъ ишлетирге миллионла бла ачха джыйыб бергенди банкга. Аны ючюн Сизден разылыкъ телеграмма да келген эди бизге.
Ит фашистлени ууатыр ючюн эркишилерибиз фронтда, биз да тылда къан-джан аямай кюрешебиз, кюрешген да этерикбиз. Сиз башчылыкъ этген кърал хорланныкъ тюлдю.
Алай а, джарсыуубузну да айтмай болалмайбыз. Сиз билсегиз, бу ишле боллукъ тюл эдиле. Быйылгъы, 1941-чи джылны аягъында, НКВД-ни аскери кириб, талай джюз юйдегини (талай минг адамны – фронтовиклени юйдегилерин) тутуб, Орта Азиягъа сюргенди. Аны бла къалмай, НКВД-ни аскерчилеринде къартланы ёлтюргенле, тиширыулагъа артыкълыкъ этгенле болгъандыла. Ары дери да, бир кере тутулуб, азабларын сынаб, къайытыб келгенлени, экинчи кере да тутуу кампания баргъан эди. Ол заманда терсликлери болмагъанлай, джангыдан тюрмеге-хаписге тюшмез ючюн, ол джазыкъланы бир къаууму чегетге джанлагъан эди. Аладан халкъгъа заран джокъ эди – ала джанларын сакълай эдиле чегетде бугъунуб.
Эркишилери фронтда къазауат эте тургъан заманда, аланы юйдегилерин тутуу-кёчюрюу социалист законнга келишген иш тюлдю. Адамлагъа артыкълыкъ этиу – халкъны къанын бузгъанды. НКВД-ни аскери бла къарачай халкъны арасы аманнга кетгенди. Бизни Тёбен, Орта элледе уа – уруш да болгъанды.
Багъалы Сталин!
Сиз бу артыкълыкъны тыймай эсегиз, НКВД-ни аскери бизни – фронтовиклени юйдегилерин къырыргъа башлагъанды.
Сиз араны болджал салмай, терк айырырсыз деб ышанабыз – тюзлюкню къаласы багъалы вождубуз джолдаш Сталин».
Бу къагъытха джюз тиширыу къол салгъанды – бары колхозчула, коммунистле, комсомолчула.
Эм сейири неди десенг, письмо вождха джетгени бла къалмай, къагъытда Сталинни къолу бла чертилген, джазылгъан джерле бардыла. Тюбюнде «комиссия иерге» деб, джазылыб, Сталинни къол салгъаны барды. Фашистле ырхыча уруб келген сагъатда, къралгъа бек уллу къоркъуу тюшген сагъатда, Сталин къайда эсе да бир бурху Къарачайгъа комиссия ийдире тургъаны керти да адам ийнанмазчады. Андан да сейири, комиссия келиб, халкъгъа тынгылаб, эки элни джамагъаты бла сёлешиб, болгъанны джазыб кетгениди.
Эшта, комиссия тюзюн айтхан болур эди башында, НКВД-ни аскери джангыдан ёзеннге кирмеди. Огъесе, фронтлада болум асры амандан, НКВД-ни къайгъысы башхамы болду – не эсе да,  1941-чи джыл элчилеге рахат бошалды. Фронтладан а, сакъат болуб, бутсуз, къолсуз къайытханла кёб бола башладыла.
1942-чи джылны август айында немецле областны кючледиле.

38

«Агъач кишиле» чегетден дженгил чыгъыб къалмадыла. Мырзабек уллу кенгеш этди.
- Мени кёлюме келген бла, чачылыб, элге саркъыб кетмейик барыбыз да. Былагъа къууаныб тюберге – ана къарнашларыбыз тюлдюле. Джаулукъ этерге – бизге этген аманлыкълары джокъду. Къарайыкъ биразны, не этер акъыллары бар эсе да бир кёрейик. Анга кёре къымылдарбыз биз да.
Немесле уа, киши къайгъылы да болмай, ауушла таба барадыла. Алагъа джол усталыкъ этген талай къарачайлы да барды. Минги Тану башына байракъларын да такъдыла, алай а, буйрукъ болмаз эди, Тау артына аумадыла.
«Немес аскерни генераллары бла бирге джюрюген бир къарачайлы да барды» деген хапар да чыкъды. «Орта элде тамбла, байрым кюн, джума намаздан сора, уллу джыйылыу боллукъду» деген  хапар да терк джайылды.
Ол джыйылыугъа къошулургъа Мырзабек да, Тауас да таукел болдула. Османны чегетчилеге тамада этиб, экиси да эндиле элге.

39

Халкъ тул-тубан. Межгитни энгишгереги тюз – адамдан толу. Межгитни аллы майданчыкъда бир немец генерал, талай офицер-субай, таулу кийимлери болгъан да эки-юч адам. Генерал сёлеше башлады. Бютеу муслиман дуния билген саламлашыу сёзлени «ас-салам алейкум» деб, тюрлендирмей айтды. Андан къалгъанын, немец субайланы бирича кийиннген къарачай тилге кёчюрюб барды. «Да бу Мырзакъулду да» деб, аны таныб къойгъанла бир-бирине шыбырдадыла. Ол а генералны сёзюн, тили бюлдюргю этмей, кёчюрюб барады.

- Багъалы къарачайлыла!
Сизге совет власт, иймансыз коммунист кърал, Сталин ибилис къаллай азаб чекдириб тургъанындан хапарыбыз барды. Сиз, ётгюр, ёхтем таулу халкъ, совет властха бойсунуб, баш иймегенсиз – къаршчы къоба тургъансыз. Алай а, совет властдан къутулур мадарыгъыз джокъ эди – адам саныгъыз, кючюгюз джетишмей эди. Энди биз келдик сизге болушлукъгъа. 
Совет власт бегигенлей, сизни динигизни, джеригизни, адетлеригизни сыйыргъанды. Эркишиле юйдегилерин асыраялмазча болум къурагъанды – джерсиз, мюлксюз, малсыз этсе, не бла, къалай асрарыкъса юйдегинги? Халкъны барын къул, къарын джалчы этгенди кесине кърал. Тиширыуларыгъызны джаулукъсуз этиб, эркишиле бла тенг ишге сюргенди. Ата-ана ишде сагъатда, сабийлеге ким къарарыкъ эди? Аланы ким ёсдюрлюк эди? Аны оноуун да этгенди совет кърал. Сизни сабийлеригизни сабий юйледе, кесини иннетинде ёсдюреди ибилис кърал. «Къан бла кирген – джан бла чыгъад» - аны биледи Сталин башчылыкъ этген чууут кърал. Аны себебли сабийлеригизни кеси ёсдюреди совет кърал – келлик тёлюлеригизни коммунист иннетли, Аллахсыз, намыссыз этер ючюн. Чууут кърал христиан динни, муслиман динни да кёрюб болмайды. Исса файгъабарны да джоргъа керген чууутлула болгъандыла. Орус къралны да революция этиб, къолгъа алгъан аладыла. Ма аны себебли бизни биринчи джауларыбыз коммунистле бла чууутлуладыла. Аланы биз аярыкъ, кечерик тюлбюз, алагъа болушханланы да къурутурукъбуз.
Экинчи айтырым. Уллу Гитлерни аскери сизни къызыл эминадан къутхарыргъа келгенди. Биз коммунист совет чууут къралны къурутурукъбуз, сизге джангы джашау, эркин джашау къураргъа болушурукъбуз. Бюгюнден башлаб, джеригизге, динигизге, адетлеригизге  эркинсиз. Джашауугъузну кесигиз излегенча къурагъыз. «Колхозланы чачабыз, джерни, мюлкню да адам башындан юлешебиз» дей эсегиз – анга да биз огъай дерик тюлбюз. Огъай, колхозла турсунла десегиз – ол да сизни ишигизди. Биз мизамны сакълагъан болмаса, сизни джашауугъузгъа къатышырыкъ тюлбюз.
Ючюнчюсю. Совет властны политикасы – халкъны сыныфлагъа юлешиб, бир-бирин къырдырыу эди. Бир халкъны да экиге-ючге юлешиб, башха атла атаб, ууакъ этиб, джутуб кюреше эди. Аны себебли, сизни келечилеригиз айтханны мюкюл эте, излемигизни къабыл этебиз: Къарачай бла Малкъар бир-бирине къошулуб, бир республика боладыла. Сизни эски джуртугъузда ишленнген Нарсана шахар да ара шахар болады сизге.
Тёртюнчюсю. Айтханымча, чууутлула къурагъан-къургъан коммунист совет джорукъну къурутууду бизни муратыбыз. Сизге къыйынлыкъ салыб тургъан совет-партия къуллукъчула, колхоз-совхоз тамадала, НКВД-чиле бар эселе ичигизде, айтыгъыз – биз аланы орунларын табдырырбыз.
Бешинчиси. Сизни эркишилеригиз фронтда бизге къаршчы къазауат этедиле. Бу джыйылыуда да – къарт, сабий, тиширыу болмаса – хазна эркиши эсленмейди. Айтырыбыз: сизни эркишиле, совет аскерчилени кёбюсюча, мадарсыз болуб кетгендиле къазауатха. Аны себебли алагъа биз джаулагъача къарамайбыз.
Алтынчысы. Совет властны къыйынлыгъындан чегетледе бугъунуб тургъан адамла бардыла. Совет власт энди джокъду. Эллерине къайытсынла да, рахат джашау этсинле. Мындан ары, чегетдегилеге партизанлагъача къарарыкъбыз. Партизанлагъа уа не этиучюбюз белгилиди – ёлюм сакълайды аланы.
Джетинчиси. Кесигизден миллет комитет айырыгъыз. Аны юсю бла бардырырча бютеу ишлеригизни, бизни бла байламлылыкъны да.
Къысхасы бла мен айтыргъа излеген бу эди. Сорууларыгъызгъа джууаб этерге хазырма.
Халкъ тынгылаб тургъан болмаса, сёлеширге излеген чыкъмады. Халкъны ичинден бир къарт чыкъды да, джамагъатны кёлюндегин айтды:
- Сиз айтханны эшитдик. Бизни халкъгъа къыйынлыкъ салмазыгъызны ангыладыкъ. Кесибиз сюйгенча джашауубузну къурургъа мадар табсакъ – андан сора бизге джукъ да керек тюлдю. Энди миллет комитетни да айырайыкъ, мындан ары джашауубузгъа кесибиз бир оноу да этейик – сора сизге билдирирбиз.
Мырзакъул къартны сёзлерин кесича таб джарашдырыб кёчюрдю.
 - Джюйюсхан генерал! Къарт халкъны атындан сизге бюсюреу этеди. «Халкъгъа башчылыкъ этерик комитетни да айырайыкъ, оноу да этейик – сизге хапар билдирирбиз!»- дейди.
- Этигиз оноу. Сен да была бла бол, артда манга толу хапар айтырса,- деб генерал, машинасы таба атлады.

40

Немесле кетиб, джамагъат кеси къалгъанында, эркинирек сёлеше башладыла. Таб чам этгенле да болдула.
- Мырзакул,- деди къайсы эсе да,- биринчиси, сау кел. Экинчиси, бу джаманланы къалай алыб келдинг?
Мырзакъул кюлдю, алай а джууаб этди:
- Тейри, быланы мен алыб келмегенме, мени была алыб келгендиле. Ёзге келгеними сизге хатасы боллукъ тюлдю – сизден кёбюрек да кёргенме, кёбюрек да биле болурма.
Ожай алгъа чыкъды:
- Да алай эсе, бизге бир акъыл юретчи: не этебиз энди?
- Мен айтханнга тынгыларыкъ болсагъыз – къазауат бошалгъынчы сейирге къарагъыз. Хар нени тургъаныча турма къоюгъуз – джерле да, колхозла да, Къарачай, Малкъар да тургъанларыча турсунла. Бир джанына да къошулмагъыз – артда сокъуранмазсыз. «Бир джылгъа къоян тери да чыдайды» дейдиле. Чыдагъыз. Бу биринчи айтырым.
Экинчи айтырым: бу миллет комитет дегеннге аллай адамланы айырыгъыз – халкъны къырдырмай сакъларыкъ.
Ючюнчю айтырым: ким хорларын билмейме. Аны ючюн къатлаб къайтарама: сакълагъыз къазауатны ахырын. Эки тирмен ташны арасына башыгъызны салмагъыз. Сизни не совет власт, не немесле терслер иш этмегиз.
Тёртюнчю айтырым да: совет власт адамланы бир-бирине этер керекли къалмагъанды. Ленин миллет басхычны башы тюбюне айландыргъанды: башдагъыла тюб болгъандыла, тюбдегиле баш болгъандыла. Сталин да бургъанды ол басхычны башы тюбюне: бу джол башдагъыла тюб болгъандыла, баш болгъан а джокъду. Энди Сталинни бир этери къалгъанды: сюелиб тургъан басхычны джерге джатдырыргъа. Ма ол заманда халкъ бары да тенг боллукъду - алай демек, тюб боллукъду. Ма ол къыйынлыкъдан Аллах сакъласын бизни. Насыб болса, немесле кетмезле. Ёзге ала кетиб къалгъанлары болса – къыйынлыкъ джетмез ючюн, тургъаныгъызча туругъуз, къошулмагъыз джукъгъа.   
«Совет властны заманында была бизни къыргъан этгендиле, энди немеслеге таяна биз да къырайыкъ аланы» деб, бир-биригизге болмагъыз. Алай болгъан халкъланы-джуртланы юслери бла ётюб келеме – аллай халеклик керек тюлдю бизни бурху халкъчыкъгъа. «Къанны къан бла джуума» деб, халкъ билмей айтмагъанды.
Кесими юсюмден айтырымы да айтыб къояйым. Мени тыш къралда джашауум аман тюл эди. Былагъа тагъылыб келгеним – сизни хатадан сакълаялыр эсем а дегенликденди.
Энди миллет комитетге адамла сайласагъыз иги болур эди. Не заманда да, не болумда да халкъгъа, элге башчы керекди.

41

Адамладан айырылыб, Мырзабек бла Тауас деппанчыкъгъа чыкъдыла. Мырзакъул бла къучакълашдыла. Сора, халкъгъа айланыб айтды Мырзакъул:
- Салам алейкум, сыйлы джамагъат. Сиз сайлаула бардыргъанча кёрюнмесин артда. Къазауат бошалса – советледен не немеследен къайсы болса да хорласа – бардыра турурсуз сайлауланы. Алай нек айтханымы биле болурсуз. Бусагъатда уа миллет комитетге башчылыкъ этерге мен разыма. Мен джаныма, джашауума къоркъмайма. Была хорланыб, совет власт ызына джарашханы болса, бютеу гюнахны меннге кюрерсиз. Экинчи тамада да Тауас болсун. Бютеу эллеге, район аралыкълагъа, ара шахарыбызгъа да башчыланы мен джыйынымдан салайым. Бизни алай алайсыз да совет власт келсе, сау къояры джокъду. Алай а, ангылаб къалыгъыз: биз совет властха, немеслеге да тюл, сизге къуллукъ этерикбиз. Разы эсегиз, бу миллет комитет деген ишни бизни бойнубузгъа салыгъыз да, рахат болугъуз.
Энди джерлени, колхозланы чачыу деген, Къарачай-Малкъар халкъны бир этиу деген оюмланы юсюнден Мырзакъул айтханны тюзге санайма. Ашыкъмайыкъ, къазауат базманы къайсы джанына дженгер, къарайыкъ. Ары дери уа, совет властха чюйре иш этмегиз, немеслени да чамландырырча джюрютмегиз кесигизни. Бусагъатда уа, джукъгъа да къатышмагъыз. Миллет комитетни сиз къурамайсыз, сайламайсыз. Мени джыйыным – адам саны ючджюз да болмагъан – миллет комитет болсун да къалсын. Артда неге да биз джууаблы болурбуз. Мырзакъул бла оноулашайыкъ да ишни тындырайыкъ.
Мен айтханнга разы эсегиз, джамагъат, сора чачылыгъыз. Иши, сорууу болгъан эл Советни юйюне келе турурсуз. Совет дегенни къоюб, Миллет комитетни Юйю дей турайыкъ энди.
Халкъ чачылды. Мырзакъул, Мырзабек, Тауас кеслери  къалдыла.

42

- Сора, сизге чегетге джанларгъа керек болгъанды,- деди Мырзакъул.
- Тейри, Мырзакъул, сен билген къарачай халкъ джокъду энди. Тута, къыра, халкъдан бошагъанды кърал. Сау къалгъанла да, джан къайгъылыкъ болуб тура эдиле. Энди бу немецле да къаллай затладыла, къайдам. «Динигизге, тилигизге, джеригизге, адетлеригизге эркин боллукъсуз» дегенлерин эшитгенимде, совет власт джангы келе айланнган сагъатда, большевиклени сёзлери эсиме тюшюб къалды. Бу джарлы халкъны бирча сёзлени айтыб алдаргъа кюреше болурла дейме бары да,- Мырзабек Мырзакъулну кёзюне джити къарады.
- Сизге тюзюн айтыргъа керекди,- Мырзакъул экисине да кёзюу-кёзюу къарай, айтды. – Мен немеслени хорларларына ийнанмайма. Москваны алалмагъандыла. Кеслери да бютеу дуния бла къазауат этедиле. Быйыл, мен ангылагъаннга кёре, ким хорлары ажымсыз ачыкъ боллукъду. Халкъгъа да ангылатыргъа кюрешдим. Сиз да ангылатыгъыз. Алданыб, былагъа къуллукъ этген болмасын. Была талай айдан ызларына кетерле, барыбыз да таныгъан мыйыкълы уа, «немсаланы джанына кёчгенсиз» деб, халкъгъа къыйынлыкъ джетдирир. Аны себебли: миллет комитет сиз болгъаныгъыз тюз оноуду. Немсала хорланыб, ызларына къача тебреселе, сиз да ала бла кетерсиз. Тышына чыкъгъаныгъыздан сора, сизни Тюркге ётдюрюрге мени къолумдан келликди.
Сёз сёзню айтдыра, ушакъ кёбге созулду.

43

Мырзабек бла Тауас джыйынларына къайытыб келиб, барын саф-саф тиздиле. Сора Мырзабек болгъан ишден хапар айтды.
- Биз бютеу Къарачайда оноуну къолгъа алабыз. Миллет комитет сайларгъа керек эди да, мен халкъгъа айтханма: бизни джыйын хап-хазыр миллет комитетди. Немесле бла келген Мырзакъул – сиз андан хапарлысыз – ол да биз айтханнга разы болгъанды. Алай бла, элге къайытыб, ишлеб башлайбыз: област Советни орнуна – Миллет комитет; эл Советлени орунларына да Миллет комитетни бёлюмлери.
Немесле халкъны динине бош этгендиле – энди бютеу межгитлени совет властны хыйныларындан тазалаб, халкъ намаз эте башларча болады. Немесле халкъгъа башха эркинлик да бергендиле: колхозланы, джерлени да адам башындан чачаргъа, не да хар нени тургъаныча къояргъа – аны оноуун халкъ кеси этерикди. «Орус империя экиге бёлген бир халкъны – Къарачай бла Малкъарны – бирге къошаргъа, Нарсананы да ара шахар этерге» деген оюмну да немес тамадала къабыл этгендиле.
Халкъ къалай джашаргъа излей эсе – алай джашарыкъды. Немеслени ишлери – коммунист совет властны къурутууду. Алай а, биз, кишиге дерт тутмазгъа керекбиз. Партия-совет къуллукълада ишлегенлени башчы къаууму къачхандыла. НКВД-ден адам болуб да киши къалмагъанды. Аланы юйдегилери бла кюреширге уа керек тюлдю. Бизни борчубуз – немеследен халкъыбызгъа заран джетмезча мадарла къурау. Немеслени кетген тёрелери болса – совет власт халкъгъа дерт джетдирмезча ишни алай къурау.
Энди элге къайытыб, джашаргъа, ишлерге боллукъбуз. Немсала ызларына айлансала уа – биз да ала бла кете барырбыз, ансы джуртда бизге джашау боллукъ тюлдю. «Сатлыкъла немесле бла кетгендиле» дерикди коммунист совет власт ызыбыздан. Алай а, биз халкъыбызны ёмюрде да сатмагъанбыз – джакъларгъа, сакъларгъа кюрешген болмаса.
«Чегетден кетмейбиз» дерикле бар эсегиз, сизге да айтырым: чегетдегилени барын партизанлагъа санайдыла немесле. Партизанла бла ала къазауат этгенлей келедиле. Ол – биринчиси. Экинчиси да – чегетге кириб туруудан магъана джокъду энди. Керек болса, биягъы къошларыбызгъа къайытырбыз. Хар нени таб джашырыб кетерге керекбиз.

Мырзабекни айтханына къаршчы чыкъгъан болмады. Алай бла, «агъач кишиле» эллеге саркъдыла, Миллет комитетде ишлеб башладыла.

44

Бир кюн Мырзабекге Орта элден ол иги таныгъан къарт Бюгюлмез Батча келди да, «бир энчи сёзюм барды» деб, аны бир джанына чакъырды.
- Бюгече сен мени къонагъым бол. Сени бла тюберге излеген бир партизан барды.
- Бар ант этдир, партизанладамы бардыла? Аладан джангыз бирин кёрсем да – тариххе тюшерча иш боллукъду.
- Мырзабек, бир джан билмесин, ансы сен да, ол да ачыргъа боллукъсуз – экигиз да халкъгъа бек керекли адамласыз.
- Хатадан Аллах сакъласын, кёз байлана келирме.

Ингирде Мырзабекни къаралдысы къабакъ эшикледе кёрюннгенлей, сакълаб тургъан акъсакъал аны терк къонакъ юйге киргизтиб, басхан парийни сынджырдан бошлады. «Бу ит сау болуб, былайгъа чыпчыкъ да кирмез» деб мурулдады кеси кесине.
- Салам алейкум, юйге да игилик,- деб, босагъадан ичкери атлады Мырзабек.
- Алейкум салам, келгеннге да игилик,-деб, саубитген адам аллына атлаб, саламлашды.
- Мудалиф?- деб, сейирсинди Къарачайны миллет комитетини тамадасы.
- Энди сиз ушакъны бардырыгъыз, алгъа тепсиде хантладан бир бисмилля этигиз. Мудалиф, сен джашыракъса, кесинг да юйлю адамса - къонакъбайлыкъ да, шапалыкъ да эт Мырзабекге, марджа. Мен кире-чыгъа турурма – Аллах онг берсин сизге бир-биригизни ангыларгъа.
Ауузланыб бошаб, бу ашарыкъны берген Аллахха махтау салыб, ушакъгъа кёчдюле.
- Энди, Мырзабек, сен эшите да тургъан болурса мени юсюмден. Мен немеслеге къаршчы ишлеген тахсачы къауумну тамадасыма. Бизге не къыйынлыкъ сала тургъан эселе да, ол къыйынлыкъланы мен совет властдан, коммунист партиядан кёрмейме. Ленинни Джангы Экономика Политикасындан (НЭП-ден) джанламасала кърал башчыла, хар не да таб болуб бара тура эди. Сталин да ёмюрлюк тюлдю – ёлюр, кетер – совет кърал, партия Ленинни джолуна къайытырла деб, умут этеме. Ма аны себебли, керти кёлюм бла социализмге-коммунизмге ийнаннганым себебли, кирген эдим партиягъа да – ёлгюнчю анга кертилей да къаллыкъ болурма.
Андан сора да, Эресейде къаллай система, джорукъ болса да, Орус къралгъа тюз турургъа керекбиз. 1828-чи джыл зор бла, джол бла къошулгъан эсек да, Эресейге къошулгъанбыз – ата-бабаларыбыз этген антха тюз турайыкъ. Бир ёмюрге Орусха юреннген да этгенбиз, тилин, таб къылыгъын да алгъанбыз. Орусдан айырылыб энчи кърал болаллыгъыбыз да джокъду. Орус хорланныкъ да тюлдю. Сиз немесле бла кетерик болурсуз – халкъ а туугъан джуртунда къаллыкъды. Сиз Сталинни дертинден къутулурсуз (къутулурмусуз? – анга да ишеклиме), халкъгъа уа – ол дертли урия – дерт джетдирмей къоймаз. Ма аны себебли, кёлюме келгени: сизни къошларыгъыз тауда-чегетде бек джерледе джарашханлай турадыла. Айтханынга тынгыларыкъ адамладан бир партизан бёлек къураб, немесле бла къазауат этиб тебресегиз къалай болур эди?
Сени джууабынга кёре, дагъыда бир айтырым барды. Алгъа не айтырынгы бир эшитейим.
- Мудалиф, мен партияны, совет властны сагъышын тюл, халкъыбызны сагъышын этеме. Коммунист партия социализм-коммунизм къурур ючюн, ол ётюрюк, таурух идеягъа джетер ючюн, кишини аямагъанын кёребиз: не адамланы, не сыныфланы, не халкъланы. Джыйырма джылны ол бизге сынатхан палахланы, Къарачай ёмюрюнде да сынамагъанды. Аны юсюнден сени бла рахат сёлеширбиз.
Партизан бёлек къураб, немесле бла сермеширигим джокъду. Не ючюн десенг – мен ол ишни башласам, немесле бурху халкъыбыздан бошарыкъдыла. Алагъа къаршчы турургъа хазна эркиши да джокъду – бары фронтдадыла. Къартланы, тиширыуланы, сабийлени къырдырыргъа излемейме. Бютеу крайны ичинде да партизанла джокъну орнундадыла. Сенича талай адам бар эсе – ол да иги. Биз джанында бир партизан отряд-бёлек болуб билмейме. Алай нек болгъанын сен биле болурса – мен билмейме. Мен партизан бёлек къураб, немеслени къуруталлыгъым джокъду, халкъыбызны уа къырдырыргъа боллукъма. Аны себебли, сен айтханнга «огъай» дейме.
- Ангыладым, Мырзабек. «Хо» дерсе деб да ышанмай эдим. Крайда, областда да партизан джюрюш нек болмагъанын айтайым. Партияны край комитетини башчысы Суслов – къызбай, болумсуз адамды. Суслов партизанлагъа башчылыкъ этерге керек эди, аланы сауут-саба бла, азыкъ-кийим бла да баджарыргъа керек эди. Ол а, башын алыб къачыб, Дагъыстанда бугъуб турады. Башсыз къалгъан партизан бёлеклени бир къаууму аскерге къошулгъанды, бир къаууму немеслеге аш болгъанды. Бизни крайда, областда да партизан джюрюш джокъду. Мени радистим немеслени юслеринден информацияны Сусловгъа табдыралмай, Тау Артына иеди. Ма аллай къыйынлыкъгъа салгъанды бизни Суслов.
Джууабынга кёре, айтырым боллукъду деген эдим. Ол айтырым: партизан бёлек къурамазынгы айтдынг, алай а меннге болушургъа боллукъса. Немеслени планларын, адам, сауут-саба кючлерин, къалайда нелери болгъанын билирге меннге болушлукъ этсенг – бек разы боллукъма. Ол да партизан бёлек къурагъандан кем зат тюлдю.
- Бу зат бла болушайым. Мырзакъулну юсю бла кёб затны билирге боллукъду. Бюгюлмез акъсакъалгъа билдире турурма. Бу затда келишгеннге сана. Кесим билгенни бусагъатда огъуна айтыб къояйым.
Эсли, акъыллы адам Мырзакъул Мудалиф билмеген кёб тахсаны айтды. Аланы барын Мудалифни радисти Тау артына, 37-чи Аскерге билдирликди. Немесле бла бирге Джуртдан айырылыб кетгинчи, Мырзакъул Мудалифге ол болушлукъну этгенлей турду. Алай а, ол затны бир джерде да сагъынмады Мудалиф – биле эди органланы ол затха ийнандыралмазлыгъын. Джангыз институтда коллегасына – тарихчи Къазийге айта турду.   Къол джазмасында да чертеди аны Мудалиф. Андан талай тизгинни келтирирге излейме былайда.
«Мырзабек коммунист партияны, совет властны сюе эди десем, алдарыкъма. Алай а, ол къралын, джуртун сатханды дегенле – билмегенден неда итликден айтадыла. Бютеу  иннети, мураты бир эди аны – халкъыбызны джакълау, сакълау. Бютеу джашауун ол бизни халкъыбыз ючюн къазауат эте, ашыргъанды. Къачан болса да анга «Къарачайны миллет джигити» деб эскертме салынныгъына ишегим джокъду».
Зауаллы Мудалиф. Зауаллы Мырзабек. Керти коммунист Мудалиф. Коммунист джорукъну кёрюб болмагъан Мырзабек. Алай а, экиси да Къарачай ючюн кёб къыйынлыкъ кёрген, кёб къазауат этген керти миллет джигитлерибиз. Экиси да ёлгендиле, джандетли болсунла. Мудалиф джуртунда асралгъанды. Мырзабек – тыш къралда, Америкада. Экисине да, халкъларына да кёб къыйынлыкъ кёргюзтген коммунист джорукъ да, совет кърал да джокъдула энди. Бу затха Мудалиф къыйналлыкъ болур эди, Мырзабек а – къууанныкъ. Алай а, бу эски-джангы Орус империя да не кёргюзтюр бизлеге алкъын, ким биледи.

45

- Энди, Мудалиф, сеннге керекли ишде келишдик эсе, биз ёмюрде да келишмезлик затны юсюнден да, урушмай, даулашайыкъ. Бизни эки айыргъан ырджы – коммунист партияды, анга бизни къарамыбызды.
Коммунист партияны сёзю бла иши бир-бирине келишмейдиле. Нек болады алай? Бу партияны къургъанла-къурагъанла халкъгъа иги джашау излеб тюл, властха келир ючюн кюрешгендиле. Бу партияны къурагъанланы, артда совет хукуметге башчылыкъ этгенлени да джюзден тохсаны чууутлуладыла. Энди ала керти кёллери бла орус халкъгъа джан аурутуб, аны насыбы ючюн кюрешген болурламы? Огъай. Орус патчахла христиан болмагъан тыш халкъланыча, аланы да бырнак этер керекли къалмагъандыла. Орус халкъны джарлысын, джалчысын байына, бийине къаршчы тургъузалсала, джангыз алай бла властха келаллыкъларын ангылагъандыла чууутлула. Аны себебли къара халкъны алдай бергендиле – «байланы, бийлени къурутсакъ, заводла, фабрикала сизники боллукъдула; джерле тенг юлешинникдиле; барыгъыз да бай, насыблы джашарыкъсыз; Эркинлик, Тенглик, Тюзлюк боллукъду» деб.
Орус болмагъан халкъланы да кеслери джанлы этер ючюн, айта бергендиле: «Сизни джауугъуз орус патчахлыкъды. Биргелей кюрешиб, аны къоратсакъ – сиз динигизге, джеригизге, адетлеригизге эркин боллукъсуз. Айырылыб кърал болабыз десегиз да, аллай эркинлик сизге берилликди».
Орусну мыжыкъларын, орус болмагъан халкъланы да аллай сёзлери бла кеслери джанлы этиб, большевикле властха келгендиле. Ал джыллада айтханларындан бир къауум затны да, кёзбаулукъгъа, этген кибик этгендиле. Алай а, граждан уруш да бошалыб, оноуну къолгъа алыб, бегиб бошагъандан сора уа – керти бетлерин, иннетлерин кёргюзтгендиле большевикле.
Къайдады большевикле айтхан эркинлик динибизге, джерибизге, адетлерибизге? Къайдады ол бай, насыблы джашау? Адамны энчи малын, джерин, мюлкюн сыйырыб, юйдегисин асраялмазча этдими большевик кърал? Тиширыуланы да эркишилеге къошуб, ара ишге сюрдюмю? Сабийлени анадан айырыб, кюн узуну сабий юйледе тутамыды?
Да айтдырмай къоймай эсенг – кърал барыбызны кесине къул-къарауаш этиб, къарын джалчы этиб турады. Ол затха къаршчы сёз айтсанг а – тутады, ёлтюреди. Джыйырма джылны ичине къарачай халкъны джарымын къырыб чыкъмадымы коммунист партия башчылыкъ этген бу ибилис кърал? Сен дагъыда бу партиягъа ийнаннганмы этесе? Коммунист партия да, ол башчылыкъ этген кърал да чачылмай къаллыкъ тюлдюле. Къалай чачыллыгъын, ким чачарыгъын билмейме – алай а, халкъыбызны тюб этгинчи чачылсала бек иги боллукъ эди.
- Мырзабек, сен айтыудан, совет властны иги затлары болмагъанмыды?
- Болгъанды. Къарачай областны къуралгъаны, окъуу-билим джанына эс бёлюннгени – иги затладыла. Алай а, бары да коммунист джорукъну кючлю этер ючюн къуралгъан затладыла. Талай замандан сени областынг да, къарачай халкъынг да тарихде къаллыкъдыла. Бу барыудан барса джашау, джугъунг да къаллыкъ тюлдю – дининг да, тилинг да, джуртунг да. Алай а, сен коммунизмге ийнана эсенг да, халкъыбызгъа сагъыш этген адамса. Аны себебли, немчала ызларына кетгенден сора, Къарачайгъа сен башчы болсанг – бек иги иш боллукъ эди. Алийланы Умар, Гюрджюланы Къурман да сенича адамла эдиле. Аллах айтса, сен да алача тамада болурса, халкъыбызны сакъларса. Ёзге ахырынг сени да алача болур деб къоркъама. Бу къралгъа, керти коммунистле керек тюлдюле – эм аллындан да ётюрюк бла къуралгъан къралды бу. Къагъытдагъы коммунист идея, теория – къара халкъны алдар ючюн джазылгъанды. Ма мени акъылым алайды.
- Тейри, Мырзабек, мен даулашыргъа, сёлеширге да излемейме. Сен асры кёб къыйынлыкъ сынагъангса да – тюрленник тюлсе. Ол себебден, сени джукълама, тынчайма къояйым. Сау тангнга чыкъ.
- Сау тангнга чыкъ, Мудалиф. Бек ийнаннган партиянгдан кёлюнг чыкъмай, халкъынга башчы болуб, халкъынгы джакълай, сакълай, кёб джаша. Иги муратларынгы Аллах берсин.

46

Мырзабек Тауас бла сёлеше тургъанлай, Мырзакъул, эшиклени къагъыб, кириб келди. Саламлашдыла.
- Хай-хай, джыйырма джылгъа большевикле халкъыбызны тюрлендириб къойгъандыла. Тилчи этиб къойгъандыла халкъны.
- Да не сейирсиниу,- деди Мырзабек,- халкъны сыныфлагъа юлешиу, бир-бирине этиу – большевик партияны сиясетиди. НКВД-ни хакълы агентлери, хакъсыз агентлери асры кёбден, юч адам бир джерге джыйылыргъа мадар болмай да тургъанды. Адамла бир-бирине сёлеширге да къоркъа эдиле. Кюлген, джырлагъан унутулгъан эди 1937-чи джыл. Алай болса да, сени былай къайгъылы этген не болду?
- Тюнене Шамге деб, биреулен келиб меннге тюбейди. Не джарыллыгъынг барды, тартынма,- дейме.
- Миллет комитетни тамадасы Мырзабек НКВД-ни адамы болур деб, ишек этеме.
- Къой, джукъ кёргенинг, билгенинг бар эсе, айтчы – биз аны терк къурутайыкъ.
- Мен Мырзабекге совет-партия къуллукъда ишлегенлени, чууут адамланы джашырыб тургъан юйдегилени тукъумларын, джашагъан джерлерин айтханма. Ол а, аланы тутар орнуна, мангылайыма герохну тиреб, урургъа аз къалгъанды. Кеси да меннге не дегенин билемисе?
- Не дегенди?
- Шамге, сен НКВД-ни тилчиси болуб, халкъны джойдуруб тургъанса. Сени юсюнгден меннге келиб, айтханла болгъандыла. Ауузунгдан сёз чыгъарсанг – эм алгъа сени къурутурукъбуз. Джашаргъа излей эсенг – ким не этеди, барын унут.
- Сау бол, Шамге, сен бек керекли затланы билдирдинг. Энди кишиге джукъ сагъынмай тур, биз аланы барын тутарыкъбыз. Тамбла кече машина бла келиб, сени алырбыз да, сен ол адамланы юйлерин бизге кёргюзтюрсе, сен машинадан да чыгъарыкъ тюлсе – сени киши кёрлюк, биллик да тюлдю.
Ма алай айтыб, ашыргъанма насыбсызны. Энди анга оноу этмесек – немеслеге билдирсе, къан джаудурлукъду.
- Тейри, Мырзакъул, не къан тёкмейме десенг да, мадарсыз болуб къаласа. Кертиси бла да ол Шамге деген НКВД-ни тилчиси болуб, элде кёб гюнахсызны тутдургъанды. «Аны къурутургъа керекди» деб, кёб адам айтханды. Дагъыда халкъ бир-бирине болуб къалмасын деб, аллай атламладан джамагъатны тыяргъа кюрешиб турама. Хайырсызны саулугъу да таб тюлдю да, аны ючюн къазауатха да алмагъандыла. Юйдегиси да ууакъды, уллуду. Хадауусха не этсин адам.
- Халкъ тюз айтады, аллайланы къурутмай мадар джокъду. Аны ууундан кёб адам ачыргъа боллукъду. Бюгече мен аны тас этерме, аны гюнахы мени бойнумда болсун. Аллайла бар эселе, кеслери да тынч турмай эселе – аяу джокъду. Кете барайым, быллай проблемаланы меннге джетдирмей тындырыргъа кюрешигиз, марджа.

47

Мырзабек не бек кюрешди эсе да, адамланы дертден тюбелек тыйыб къоялмады.
«Совет властны кёзюуюнде была бизге джашау бермей эдиле. Атамы тутдургъан эдиле; къарнашымы ёлтюрген эдиле; ана къарнашымы Орта Азиягъа сюрдюрген эдиле...».
Дау кёб эди, джау кёб эди, сабырлыкъ а аз эди. Алай бла иги кесек адам бир-бирин ачытды. Ёзге, эм дженгиллени да сабыр этген зат болду: элледе джума намазгъа джыйылгъан адамланы къолларына къагъытла-листовкала тюшдюле. Анда Паулюсню аскери Сталинградны къатында къуршоугъа тюшгенин, немес аскерле да Кавказда къуршоугъа тюшмез ючюн, ызларына къача башлагъанлары джазыла эди. Кёб турмай, совет власт къайытырыгъы, сатлыкъланы ёлюм сакълагъаны да чертиле эди.
Къагъытланы кёргенлей, Мырзабекни эсине Мудалиф тюшдю. Кертиси да алай эди – Паулюс къуршоудан чыгъалмаса, немесле артха кетериклерин Мырзакъул да билдирген эди.
Бу листовкалада «сатлыкълагъа ёлюм» деген джерин джаратмады Мырзабек. Сатлыкъ болуб немеслеге къуллукъ этген къарачайлы джокъ эди. Эркишилери немесле бла къазауат этмеген юйюр джокъ эди Къарачайда, сора немеслени джанына ким кёчерик эди?
Мырзабек бла джыйыны уа – совет властны азабындан чегетге къачхан адамла – мадарсыз эдиле. Ёзге Мырзабек, Тауас, Осман акъыллы адамла болгъанлары себебли, Къарачайны миллет комитетин да къураб, халкъгъа немеследен хыянат джетмезча ишледиле.
1943-чю джыл январ айны орта сюреминде немесле ызларына кете башладыла. Ала бла бирге Мырзабек да бютеу джыйыны бла. Алагъа да халкъдан бир къауум юйдеги къошулду  – бютеулей да ючджюз адам болдула.
Мырзабек, таблыкъ тюшюб, Мудалифге тюбеди.
- Да, къарнаш, энди халкъ санга аманат, сен да Аллахха аманат. Сау къал,- деди Мырзабек.
- Къайда болсанг да, сау айлан. Халкъыбызгъа халал къуллукъ этгенсе. Аллахха аманат бол сен да.
Ол кюнден сора, бу дунияда тюбеширге буюрулмады алагъа.

48

- Алан, Мырзабек, барыбыз да былай кетиб къалсакъ, бир керек кюн халкъ ючюн къазауат этерик адам къалмай шойду,- деди Тауас. – Он джаш къалыргъа разыдыла. Айтханлары: «Ёлюм къайда да табарыкъды бизни. Сора джуртубузда биягъынлай сермеше ёлсек иги тюлмюдю?».
- Сен не айтдынг да алагъа?
- «Да Мырзабек бла бир кенгешейик», дегенден ары, не айталлыкъ эдим? Айтханларында бир тюзлюк да барды. Биз  болгъаныбыз себебли, НКВД халкъ бла асры бек кюрешалмай эди. НКВД-ни агентлери да, джанлары чыгъыб, барлары-джокълары белгисиз эди. Энди барыбыз да кетиб къалсакъ, халкъыбызгъа не айтсала да, не этселе да, джууаб этерге адам къалмайды.
- Тауас, Мудалифге ышаныргъа боллукъду. Биз а борчубузну тындыргъанбыз деб турама. Бир джанындан – большевиклеге халкъыбызны сойдуруб къоймадыкъ; экинчи джанындан – немеслеге да халкъыбызгъа къатылырча чурум бермедик; ючюнчю джанындан - биягъы НКВД халкъгъа илине башласа – джууаб хазырды: немеслеге къошулгъанла – немесле бла къачхандыла. Не табханларын да бизге айта берсинле – халкъгъа джукъ айтмасынла ансы.
Мында къалсакъ, хайырыбыздан хатабыз кёб боллукъду халкъгъа энди. Бизни чурумгъа салыб, «бандитле, сатлыкъла, дезертирле халкъдан кёл табадыла; аны ючюн ачдан къырылмайдыла, тутулгъан да этмейдиле» деб, тау эллени тюзлеге кёчюрюб иерге да болурла. Алай а, чурум болса, болмаса да, халкъыбызгъа палах салыргъа Сталин ол къара бетине уялмаз. Сталинград тийресинде Германияны алтынчы аскери къуршоугъа тюшгени бла байламлыды Кавказдан немеслени кетиб баргъанлары да. Къазауатны чархы ызына бурула тебрегенди. Сталин энтда биягъынлай, джангы кюч бла, адамлагъа, халкълагъа къаршчы ич къазауатны джангыртыр деб къоркъууум барды. Хазыр чурум да барды: оккупацияны кёзюуюнде адамла, халкъла кеслерин къалай кёргюзтгендиле – анга кёре боллукъду къралны къазасы да.  НКВД-ге иш кёб чыгъаргъа ушайды. Къан къобанла саркъарыкъдыла энди. Алай а, бизни кетгенибиз игиди. Къалама дегенни зор бла элталмазбыз – ёзге, уллу джангылыч иш этерикди къалама деген.

49

Немецле ызларына айланнганлай, Мудалиф Микоян-Шахарда властны къолгъа алды. Ууатылгъан типографияны джарашдырыб, халкъгъа фронтдан, къралдан джангылыкъланы басмалаб, халкъгъа джая башлады. Джюз адамдан сауутлу-сабалы аскер бёлекчик къураб, совет властны ызына сюей тебреди. Къысха заманны ичинде совет-партия къуллукъла ишлерча, мадарла къурады.
Немесле Ставропол крайдан чыгъар чыкъмаз, бугъунуб тургъан джеринден – Кизлярдан – талакъ солуу этиб джетди Суслов. Олсагъатлай гюнахлары болмагъан адамланы тутдуруб тебреди: кимин – партизан бёлеклеге къошулмагъанса деб, кимин партизанлагъа болушмагъанса деб.
Къарачай областда не бола тургъанын билирге излеб, сорууласа – анда уа Совет власт ызына джарашыб, колхозла биягъынлай къурала. Бютеу ишни бардыргъан партизан бёлекни башчысы Мудалифди деб билдирдиле. Суслов Мудалифни Ставропольгъа чакъыртды.
- Сеннге ким эркинлик бергенди областда оноуну къолгъа алыргъа?- бу биринчи сорууу болду Сусловну.
- Совет властны орнатханымы терс ишгеми санайсыз? Огъесе, сиз Кизлярдан къачан келесиз деб, сакълаб турургъамы керек эдик? Мен – партизан бёлекни тамадасы, крайда партизан джюрюшню башчысын табалмай, бютеу информацияны Тау артына ийиб тургъанымы билемисиз?
Областда алгъыннгы совет-партия къуллукъда ишлеген биринчи тамадала фашистлени къолларындан ёлгендиле. Аны ючюн алгъанма башчылыкъны къолгъа».
Сусловну бети тюрленди. Крайны атыб, партизан джюрюшню башсыз этиб, Дагъыстанда бугъунуб тургъаны ючюн, Берия аны терисин джаны саулай сыдырыб аллыгъын биле эди. Энди бу ётгюр таулу бетиме къараб былай айта тургъан, башына джукъ джазгъан эсе къалай болур?
«Огъай, муну областха башчы этерге боллукъ тюлдю. Андан да игиси – бир чурум табыб, дуниядан думп этгенден игиси джокъду».
Ичинден былай сагъыш этсе да, тышындан джукъ билдирмеди. Ауазын джарашыулу этиб, талай иги сёз да айтды:
- Сени этгенинг махтаугъа тыйыншлыды. Бандитле, дезертирле бла уа хал къалайды? Таша информациягъа кёре, къарачайлыла гитлерчи аскерге къууаныб тюбегендиле, таб Гитлерге алтын кереги бла къарачай тамгъалы аджирни саугъагъа ийгендиле. Бусагъатда да таула бандитледен, фронтдан къачханладан топ-толудула дейдиле. Ол керти эсе, НКВД-ни аллай бандит къауумла бла кюрешиучю аскерин иерге деб турама Къарачайгъа. Сени кёлюнге къалай келеди?
Мудалиф Сусловну бетине къарады да, «ийне джутхан ит» деб, быллайлагъа айта болурла деб келди кёлюне.
- Огъай, джолдаш Суслов, сизге билдиргенлери ётюрюкдю. Къарачайлыла немеслеге къууаныб тюберге мадарлары джокъду – саны 88 минг болгъан халкъдан 15.600 къарачайлы фашистле бла къазауат этеди. Алай демек, джылда эркишиле бары къазауатдадыла. Гитлерге ат берген деген да ётюрюкдю. Мен кесим былайлада партизанлыкъ этгеним себебли, бола тургъан ишлеге шагъатма.
- Энди къарачайлылада фронтдан къачханла, немеслени джанына ётгенле, алагъа ишлегенле джокъдуламы дейсе?
- Огъай, алай демейме. Орусда да, гюрджюде да, да къайсы халкъда да, бардыла сатлыкъла. Бизни областда да чыкъгъандыла аллайла. Ала халкъны джюзден бири да болмайдыла. Ала немесле бла бирге къачхандыла. Мында къалгъан джукъ бар эсе – аланы кеси къарыуубуз бла думп этерикбиз. Ол затха чыртда ишек этмегиз, Суслов джолдаш.
- Ол ишни сен бойнунга ала эсенг, аскер башха джерлеге атланыр. Совет властны бютеу областда орнатыргъа, колхозланы-совхозланы ызларына сюерге, культура, окъуу-билим учреждениелени джарашдырыргъа – иш кёбдю. Крайдан не болушлукъ керек эсе да, къолдан келгенни этерикбиз. Областха сени башчы этерге керекди деб, башына джазарыкъма. Бусагъатда сенден тыйыншлыны табхан да къыйынды аллай къуллукъгъа. Бир-бирибизни ангылаб, ишлеялырбыз деб умут этеме.
- Сау болугъуз, Суслов джолдаш, къысха заманны ичинде Къарачай автоном областны аякъ юсюне саллыкъбыз.
Къол тутуб, шохлача айырылдыла. Алай а, областха къайытханлай, Мудалиф халкъ, мюлк, колхоз-совхоз къайгъылы болду эсе, Сусловну къайгъысы башха болду: не да этиб, Сусловну къыйынлыгъындан джокъ болгъан партизан джюрюшню гюнахын башхалагъа кюрерге, ол ишни тындырлыкъ адамланы табаргъа. Эсине баджасы Нанак тюшдю. «Фронтда къалтырай тура болур. Мен аны къазауатдан къутхарайым, областха къайтартыб, партияны биринчи секретары къуллукъгъа салдырайым. Ма мени къутхарлыкъ адам»,- деб, кабинетде ары-бери джюрюй келиб, сермеб телефон чолпуну алды.

50

1943-чю джылны август айында фронтдан артха чакъырылыб, Къарачайгъа къайытыб, партияны област комитетини биринчи секретары къуллукъда ишлеб башлады Нанак. Мудалифни уа Къарачай халкъны асламы джашагъан Учкулан районнга башчы этдиле. Нанак Сусловну айтханын эте, НКВД-ни агентлери айтханнга тынгылай, «немеслеге иги кёзден къарагъанла» деб, кёб адамны тутдурургъа, кёб юйдегин кёчюрюрге изледи. Мудалиф ол айтхан адамланы бирине да тийдирмеди. Аралары аманнга кетди. Алай а, партизан ищлери иги белгили Мудалифге тиерге базмады, Сусловгъа тарыкъгъан болмаса.
Кюнлени биринде Сусловну кабинетинде телефон зынгырдады. Телефон чолпуну къулагъына салгъаны бла, тили тутулуб къалды Сусловну: сёлешген Берия эди. «Джолдаш Суслов, немесле крайны алгъан кёзюуде партизан къозгъалыу болмай къалгъанды крайда. Аны чурумларын табаргъа керекбиз. Хазырланыгъыз. Бир айдан комиссия иерикме».
Суслов джукъ да айталгъынчы, Берия телефон чолпуну салды. Суслов да, телефоннга, джыланнга къарагъанча къарай, бети агъарыб, иги кесекни турду. Сора, Нанакга «бери дженгил джет» деб, шыбыла таууш этди.
Экиси да олтуруб, эки къагъыт джарашдырдыла. Суслов айтыб, Нанак кесини къолу бла джазгъан биринчи къагъыт:

«Партияны Ставрополь край комитетини биринчи секретары М.А.Суслов джолдашха
Партияны Къарачай област комитетини биринчи секретары Нанакдан
 
Багъалы Михаил Андреевич!
Къарачай областда хал бек къыйынды. Таула, чегетле бандитледен, дезертирледен, совет властны джауларындан толудула. Тау этеклеринде орналгъан элледен не кереклилерин да табадыла ол душманла. Кеси кючюбюз бла аланы онглаялмайбыз. Областха, артыкъсыз да тау районлагъа, аскер кирмей, иш тюзеллик тюлдю».
Бу къагъыт Сусловда къалды.
Экинчи къагъыт Сталиннге джазылгъанды. Анга биринчи къол салгъан – Нанак, экинчи къол салгъан – област исполкомну тамадасы, ючюнчю къол ыз да – НКВД-ни област бёлюмюню башчысыныкъыды. Партияны ара архивинде Москвада сакъланады. Джазылгъаныча беребиз, халатларын да тюзетмей:

«Багъалы вождубуз джолдаш Сталин!
Къазауат баргъан къыйын заманда, Сизни заманыгъызны алмаз ючюн, къысхасы бла, фашистле областны алгъан кёзюуде коммунистле, бютеу халкъ да кеслерин къалай джюрютгенлерин айтыргъа излейбиз.
Халкъны иги кесеги, коммунистле да бар ол санда, немес аскерге «хош келди» айтыб тюбегендиле. Немес пропагандагъа кеслерин алдатыб, «динибизге, джерибизге, мюлкюбюзге эркин этген, Къарачай бла Малкъарны бир этген Гитлер джашасын» деб джырлагъандыла.
Немесле кетгенден сора да, чегетледе джашыныб тургъан бандала, немесле къоюб кетген сауут-саба бла, совет властха къаршчы къазауат этедиле. Ала алай кёбдюле, тау этегинде элчиледен да болушлукъ табадыла – кеси кючюбюз бла аланы къурутурча тюлбюз. НКВД-ни аскери кирмей, област бандитледен тазаланырча тюлдю.
Къазауат бара тургъан заманда, аскер кючню бери бёлген да, аскерни киргизтигиз деб  тилеген да – бизге сый тюлдю. Алай а, болум алайды да, айтмай болмайбыз. Ол бандитле, немес аскер бла бирге, партизан бёлеклени да къырыб чыкъгъандыла оккупацияны кёзюуюнде. Ол «агъач кишиле» бюгюн да ишибизге буруу болуб турадыла.
Ол бандитлени тамырсыз этер ючюн, тау эллени тюзлеге кёчюрюрге керек болур деб, аллай оюмубуз да барды».

Бу джазылгъанны талай джеринде Сталинни соруу белгилери, джазгъанлары барды. Тюбюнде да «комиссия къураргъа» деб чертилгенди.

51

Облисполкомну тамадасы, Мудалифни эртдеден танышы, Иванов, бек уллу  тахса болгъанын да айтыб, Сталиннге быллай мектуб ийгенлерин айтханында, Мудалиф сын болуб къалды.
- Шохум, сен аллай ётюрюкге къалай къол салдынг?
- Къол салмасам, мени да бандитлеге джан аурутханнга санарыкъ эдиле – къазауат заманда аны ючюн ёлюмге буюрургъа да артха турмазла. Айтханым ючюн да сау бол де – аны да къоркъа-къоркъа айтама. Сусловду дейдиле бу затланы этдире тургъан.
- Къоркъма, бир джан да биллик тюлдю сен айтханны.

Башы сагъышха кетиб, Мудалиф кючден джыйды эсин. Сора салыб Микоян-Шахаргъа барды да, аны иги таныгъан къарауулла бла саламлашыб, экинчи къатха чыкъды. Секретарь тиширыу бла саламлашыб, ол да джукъ айтхынчы, соргъан-оргъан этмей, Нанакны кабинетине кирди. Ол нелени эсе да джаза тура эди. Эшиклени ичинден къылычын салыб, Нанакны аллына келиб олтурду. Герохун чыгъарыб, сампалындан да бармагъын алмагъанлай, айтды:
- Сора, «бизде таула-чегетле совет властны джауларындан толудула; аскер кирмей, аланы хорлаяллыкъ тюлбюз; бандитлени тамырсыз этер ючюн, тау этегинде эллени кёчюрюрге керекди...».
Сен быллай ётюрюкню джазыб, къол салыб, не бет бла, не мурат бла ашырдынг Сталиннге? Сени письмонга таяна, бютеу халкъны кёчюрюб иериклерин ангыламаймыса? Огъесе этген итлигинг ташада къалыб кетерикди дебми тура эдинг?

Бир табсыз, терс сёз айтханлай, уруб къоярыгъын Мудалифни бет къанындан таныды Нанак.
- Письмону джаздыртхан Сусловду. Бизге къол салдыртхан да олду.
- Къалай? Кюч бламы салдыртханды къол? «Халкъымы тюб этигиз» деб, Сталиннге письмо къалай джазалдынг?
- Айтама да, письмону автору Сусловду. Къол а, менден башхала да салгъандыла.
- Къагъытда Сусловну къолу джокъду. Башха къол салгъанла мени къулагъыма да кирмейдиле. Ала орунларын сакълар ючюн кимни да сатарыкъдыла. Сен а, сен, къарачайлы бола тургъанлай, къарачай халкъынгы тюб этиб кюрешесе.
- Мен къарачайлы тюлме, мен коммунистме.
- Огъай, сен къарачайлы да тюлсе, коммунист да тюлсе. Сен итсе.
Мудалиф керилиб, къол аязы бла Нанакны джаягъына урду. Таянчакъ шиндиги да тыймай, Нанак полгъа тёнгереди. Мудалиф аны сермеб, орнуна олтуртду да, аллына къагъытны, къаламны теберди. Джаз. Мен айтханны джаз.

«Багъалы Сталин!
Биз – Къарачай областны башчылары къол салыб, Сизге джазгъан къагъытда айтылгъан затла тюз тюлдюле. Ол письмону Ставрополь крайны партия комитетини биринчи секретары Суслов къоймай джаздыртханды. Суслов немесле келген  сагъатда башын алыб къачыб, башсыз къалгъан партизан къауумла да фашистлеге аш болуб къалгъандыла. Гюнахны къарачай халкъгъа кюреб, энди башын алыргъа излейди Суслов.
Къарачайда бизге Суслов джаздыртхан бандала джокъдула, аскер киргизтир кереклиси да джокъду. Къарачай халкъны 15.600 адамы – алай демек, джылда эркишиле бары фронтдадыла, фашистле бла къазауат этедиле. Къарачай халкъ совет властны джанындады, душман къурутхан мюлкню, колхозланы-совхозланы джангыдан тирилтиб кюрешеди.
Комиссия ийсегиз, мен бу письмода айта тургъан затла тюз болгъанлары ачыкъланныкъды.
Партияны Къарачай област бёлюмюню тамадасы Нанак».

- Бу письмо мени бойнума асмакъ джыджымды. Ёлтюрюб къойсанг да, мен джазаллыкъ тюлме бу письмону.
- Къутхарса, бу письмо къутхарлыкъды сени. Сталин комиссия ашырса бери, ол тюзюн, кертисин айтырыкъды. Тюзю, кертиси уа – сизге Суслов джаздыртхан къагъыт ёресине ётюрюкдю.  Аны кесинг да билесе. Суслов тутулмай къаллыкъ тюлдю – аны къыйынлыгъы бла крайны партизан къауумлары башсыз къалыб, тюб болгъандыла. Ол зат ачыкъланныкъды.
Суслов бла болгъанла джууабха тартыллыкъдыла. Аны себебли, мен айтханны джаз. Кеч айтсанг да, тюзюн айтханынг сеннге болушурукъду.

Нанак унамаздан, Мудалиф къоймаздан аллай къагъытны джаздырыб, къол салдырыб, алды Нанакдан Мудалиф. Кабинетден чыгъыб бара, къарагъанында, эки къолу бла башындан тутуб, башын да ары-бери чайкъай, нелени эсе да мурулдай олтура эди Нанак.   

Сора, соза турмай, Сталиннге письмо джазыб, Нанакны къагъытын да ичине салыб ашырды Мудалиф.. Архивде аны письмосу-мектубу да сакъланады, Нанакны къагъыты да къошакъ халда тюбюнде.

52

Сталин Берияны чакъырды кесине.
- Джолдаш Сталин,- деб, - кёзлюклери джылтырай, Сталинни кабинетине кирди Берия.
- Лаврентий, бу къагъытла бла да таныш. Гюрджю бла чекде орналгъан халкъланы оноуларын этер заман болгъан болур деб келеди кёлюме. Алгъын сёлешгенибиз эсингдемиди? Алай а, джангылыч иш этмейик. Комиссия къура. Тюзню-терсни айыр алгъа. Суслов къабхандады – немеследен къачыб, Дагъыстанда бугъуб тургъаны белгили затды. Къарачай областны партия башчысы да ары-бери ауа тургъан адамгъа ушайды. Тюрлю-тюрлю джазады. Тюзлюк джанына тюл, кюч джанына бюгюлюрге хазыр тургъаннга ушайды. Аланы экисинден да тюз адамгъа ушайды ким эсе да ол Мудалиф деген. Алай а, ишибизге аны тюзлюгюню хайырын-хатасын базманнга салыб, чегерсе.
Бар, Лаврентий. Комиссия ишин бошаса, билдирирсе.

53

1943-чю джылны сентябрь айы. Партияны Ставрополь край комитетини пленуму. Сусловну доклады немес оккупацияны кёзюуюнде Къарачай областда болгъан ишлеге аталгъанды.
«Кёб къарачайлы,коммунистле да бар аланы ичинде, фашистлени джанына кёчюб, совет властха къаршчы кюрешгендиле. Партизан бёлеклени къурутхандыла. Къуру Учкулан районда 65 беш банда болгъанды. Бандитле бюгюн да кёбдюле чегетледе, таулада. Къарачайгъа аскерни киргизтирге керек болгъанды. Эшта, биз тау этеклерин бандитледен, алагъа джан басхан халкъдан да тазаларыкъ болурбуз..».
- Тюз айтасыз,- деб, харс ургъан тауушчукъ чыкъды.
- Кёзбау харсынгы къой, Нанак, сен да ол халкъны адамыса,- деб, Нанакны бурнуна ургъанча этди Суслов.
Мудалиф сёз тиледи. Бермедиле. Ол заманда эркинликсиз трибунагъа чыгъыб, сёлешиб башлады.
- Суслов джолдаш, Къарачай областда, Къарачайда сиз айтхан чакълы бандит, сатлыкъ болмагъанды. Бурху Къарачайны фронтда 15.600 адамы къазауат эте турады фашистле бла. Къарачайда сатлыкъ, дезертир къауумну саны 300 адамдан кёб тюлдю – ала кеслери да немесле бла кетгендиле. Бар эдиле немеслеге джан аурутхан адамла, дезертирле да. Аланы барын мен 100 адамдан къуралгъан сауутлу бёлегим бла барын тутханма. Къачыб айланнган энтда талай адам барды. Аланы тутар ючюн НКВД-ни аскерин киргизтирге керек тюл эди.
Партизан къауумну къурутхан а, сиз болгъансыз Суслов джолдаш. Партизанланы атыб, Дагъыстанда бугъуб тургъансыз. Башсыз къалгъан партизанла да кау-куу болгъандыла. Мен кесим тахсачы партизан бёлекни тамадасы, сизни бла байламлы болалмай, Тау Артында аскерге ийиб тургъанма тахса информацияларыбызны.
Сиз башыгъызны алыр ючюн, гюнахны къарачай халкъгъа салыргъа кюрешесиз. Оккупацияны кёзюуюнде партизан къауумланы атыб къачханыгъыз ючюн да, бусагъатда джая тургъан ётюрюклеригиз ючюн да, сиз джууабха тартыллыкъсыз...

Мындан ары Мудалифни сёлеширге къоймадыла. Саубитген НКВД-чи джашла къолларындан тутуб, трибунадан бир джанына сюйредиле.
Трибунагъа Берияны заместители, Къарачай областха къарагъан комиссияны тамадасы Серов чыкъды.
- Мудалиф миллетчиликге дженгиб, халкъын джакъларгъа кюрешеди. Айтханы ётюрюкдю. Оккупацияны кёзюуюнде Къарачай областда болгъан сатлыкъ ишлеге мен башчылыкъ этген комиссия къарагъанды. Сусловну айтханы кертиди, бизни комиссия анга шагъатлыкъ этеди. Мудалиф джолдаш,  ётюрюк сёзлеригизни да артха алыб, сиз Сусловдан кечмеклик тилерге керексиз.
- Суслов керекди кечмеклик тилерге партизанладан да, къарачай халкъдан да. Сусловну ишине махкеме къараргъа керекди...
Андан ары Мудалифни сёлеширге къоймай, тышына чыгъарыб кетдиле. Алай да огъуна тюрмеге-хаписге атыб,  Сибирде эм къыйын тутмакъ лагерлеге 10 джылгъа ашырдыла.

Къарачай халкъгъа сюргюн этилирге ай бла джарым къалгъан эди...

КЪАЗАУАТ РОМАННЫ БИРИНЧИ КИТАБЫНЫ АХЫРЫ



ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ

КЪАЗАУАТ
(тёрт китабдан къуралгъан роман)



ЭКИНЧИ КИТАБ
(172-218)

ДЖАНГЫ АЙ бла ДЖУЛДУЗ
(Халкъ сюрюлгенден сора Джуртда)

БИРИНЧИ КЕСЕГИ
(СТАЛИНЧИ ДЖОРУКЪГЪА КЪАРШЧЫ КЮРЕШИУ)

Област газетни корреспонденти болуб ишлеген сагъатымда, сюргюнню-кёчгюнчюлюкню юсюнден кёб хапар джыйгъанма адамладан. Аланы бир къаууму олсагъатда сабий болгъандыла, алай а, уллула унутхан ууакъ-тюек да сабийлени эслеринде къалгъанды. Сабий кёргенин унутмайды. Бу хапарны манга бир кюн Джанлы деген, джылы келген таулу айтхан эди. Мен да, эшитгенимча, джугъун тюрлендирмей, басмалайма.

1
1937-чи джыл. Биз Таш Башы деген, бек мийикде орналгъан тау элде джашайбыз. Бизден мийикде – къушла, булутла эмда чыммакъ акъ таула. Аккамы уллу, къалын, акъ сакъалы аладан да агъыракъ болургъа болур. Акка бла мен къой кютюученме. Кёб тюлдюле ала – къозула бла он боладыла.
- Хаджи,- дейме (менден башхала аккама Илияс хаджи дейдиле), къойланы ондан кёб болмагъанлары игиди да...
-Не ючюн?- эски тонуна чырмала, соруулу къарайды акка. Джай кюн да сууукъсурагъанлай турады ол – тонун тешмейди.
- Ондан кёб санай билмейме да, аны ючюн.
- Хы, сен да бальшеуюклеча кёреме,- кюледи хаджи,- ала да ондан ары санай билмейле, аны ючюн беш къой бла беш къозудан артыкъ тутаргъа къоймайдыла. Алгъаракълада уа, мингден аслам ууакъ аякълыбыз болуучан эди эди. Ёзге, олсагъатда сен джокъ эдинг. 
- Къайдадыла энди ала? Бёрюле ашабмы кетгендиле?
- Бёрюле тюл, итле. Эки аякълы къызыл итле.
Бу сёзлени тауушсуз джууукълашхан амма эшитеди. Аммагъа къарт ання дейме мен. Къарт ання аккагъа бек чамланады:
- Къарт киши, сен неле дейсе сабийни къатында. Бусагъат ол башхала бла ойнаргъа барыр. «Акканы минг къою болгъанды – аланы да эки аякълы къызыл итле ашагъандыла» деб, тынгылагъанларына къууаныб, хапар айтыр. Ала да юйлерине чачылсала, тамадаларына айтырла. Къайсы болса да, бир онгмагъан, барыр да тил этер. Сора... Не, къартлыгъында тюрмеге-хаписге тюшерингми келеди? Кёресе да, элни джарымы тутулуб тургъанын. Сора меннге айланыб, ариу айтады:
- Сен къартны сандыракъларына тынгылама. Ол къарт болгъанды – не айтханын билмейди. Биз бек сюебиз совет властны, Сталин джолдашны да. Ол юретгенча джашайбыз биз. Минг къоюбузну эртде огъуна колхозгъа бергенбиз. Къалгъанладан кёбмю керекди бизге. Джарлы болсакъ да, барыбыз да бирча болургъа керекбиз. Тенглик болургъа керекди.

Къарт ання кетеди. Нени эсе да эше барады – къоллары бош болуб кёрмегенме ёмюрде  да. Акка бла мен биягъынлай кесибиз къалабыз. Ол сёлешмейди – алай эсе къалкъыгъанды. Мен аны уятмазгъа кюрешеме. Бир-бирде къойла келиб, аны тонуну къыйырын ийисгеб, джалаб да кёредиле. Бегирек къымылдай башласала, хаджи уянады:
- Зауаллыла. Тонум къой териледен этилгенин сезе болурла. Сезмей эселе да ким биледи.

Къойла бусагъатда акканы тёгерегине басыннгандыла – кими отлайды, кими джатады. Бир къозучукъ джатыб тургъан анасыны джумшакъ джылы сыртына миниб, къалкъыйды. Акка къолу бла аны кёргюзте, айтады:
- Къозучукъ анасыны сыртында кесин бир къоркъуусуз джердеча кёреди. Алай а, къара, къалтырай башлагъанына: бир да ажымсыз джанлы кёрюндю тюшюнде.
- Бёрюню тюнюнде бир кере да кёрмеген къозу, тюшюнде къайдан кёрлюкдю аны? Кёрсе да, бёрю болгъанын къайдан ангыларыкъды?
- Аллай билимлери бла тууадыла ала. Аналарындан кёче болур.
- Хаджи, мен джюзге дери санаргъа юренсем, джюз къоюбуз боллукъмуду бизни?
- Алгъа юрен. Сора кёрюрбюз.
Акка Минги Тау таба къарайды.
- Аны башында ол булутчукъну эслеймисе? Кюн бузулургъа ушайды – джауарыкъ болур. Сен нени бегирек сюесе: акъ таунуму, акъ булутланымы Кёкде?
- Мен булутланы джаратама. Аланы ауурлукълары джокъду. Алача учаргъа излейме мен да.
Акка башын чайкъайды:
Булутланы нелерин сюесе – джел ургъан джанына баргъан къарыусуз затла. Тау а – ёмюрлюкдю. Аны орнундан тебдиралмазса. Тауланы сюй. Алада деменгилилик барды.

Былай ётеди хар кюн. Джай ахырына джууукълашады. Бир кюн бизге эл Советни къагъытчысы Таукъан келеди. Акканы къолун эки къолу бла тутуб саламлашады. Аккагъа джууукъ джетген адамды. Сёзюн башлаб къоялмай, андан-мындан келтиреди. Аны халын джаратмай, сёзюн бёледи акка.
- Кесинги да къыйнама, мени да къыйнама – айт да къой айтырынгы.

Таукъан ауазын шош этеди. Мен бек ариу эшитеме, акканы уа къулакълары бекдиле да, къагъытчыгъа ауазын уллуракъ этерге керек болады. Джан-джанына сескекли къарай, сёлешеди:
- Ильяс хаджи,  бюгече НКВД сизни элден талай адамны тутарыкъды. Аланы ичинде сизни джашыгъыз Сафарны да. Тутулурун сюймей эсегиз – абрек чыкъсын, тауда, чегетде джашынсын. Ташада турлукъ затны айта турама сизге – билселе менден бошарыкъдыла.
- Нек тутарыкъдыла, не ючюн? Сегиз джашымдан ючюсю къалгъандыла. Тюнгюч уланымы – 1-чи дуния къазауатда гюрге къачланы барына ие болгъан джигитни – 1920-чы джыл къурутдула. Экинчи джашымы – 1930-чу джыл. Ёлюклерин да кёргюзтмедиле – сау эселе да ким биледи. Аланы гитчелерин – Къочхарны, Исламны, Тулпарны мюлклерин да сыйырыб, Сибирге ашырдыла. Аланы гитчелерин, акъыл-балыкъ болмагъанлары ючюн къойгъан эдиле тиймей. Энди аланыдамы къурутургъа излейдиле.
- Эки уллу джашынгы совет властха къаршчы къозгъалыугъа къошулгъанлары ючюн къурутхандыла, кесинг билесе. Къуру Къарачайда тюл, бютеу Эресейде болгъандыла аллай восстаниеле. Кёблени тутхандыла, ёлтюргендиле. Сибирге ашыргъан юч джашынгы уа гюнахлары джокъ эди, алай а, ала да тамада къарнашларына ушарла деб,  къоркъа эдиле къуллукъчула – ма аны ючюн тюшдюле ала да сюргюннге. 
Тамада джашларынг а сау-эсен болурла деб турама. Къалгъанлача ала келиб, властны къолуна тюшмедиле – ийнанмадыла амнистиягъа. Тюз этгендиле ийнанмагъанларын. Ийнаннганланы бираздан тутуб къурутуб къоймадыламы? Артда уа юйдегилерин да узакъ джерлеге кёчюрдюле. Сизни сабийлени да тутуб, Сибириягъа ашыргъанлары – тамада джашларыгъызгъа болушлукъ этерикдиле деген къоркъуудан. Джашларынг сау болурла деб, аны ючюн айтама. Аллай абрекле болмасала, былай къалтырармы эдиле НКВД бёлюмлени башчылары, партия организацияланы секретарлары, эл Советлени тамадалары? Гюнахлары ючюн Аллахны, адамны аллында джууабха тартылмазлыкъ джокъду.
- Сафарны уа не ючюн тутаргъа излейдиле? Юлгюлю колхозчу. Кърал саугъалары да бар. Совет мийик окъууну бошаб, илму-излем институтда ишлейди. Халкъдан джырланы, таурухланы джыйыб айланнган бир сагъышсыз. Ортанчы джашым Исламча, дин окъууу джокъ, кишиге ауаз бергени джокъ.
- Билмейме. Башындан буйрукъ келиб къалады: «Сизни элден быллай бир адам тутулургъа керекди. Ышаннгысыз къауумдан аллай бир адамны листеге-списокга тюшюрюгюз». Эл Советни тамадасы, партия организацияны секеретары, НКВД бёлюмню башчысы ташада къурашдырадыла ол къара тизимни.
- Алай болса да, не деб терслейдиле, не ючюн тутаргъа излейдиле джашымы?
- Элни джарымын не ючюн тутхандыла? Кърал халкъны кесине къарын джалчы этген бла тохтамайды, энди башсыз къулла-тутмакъла керекдиле анга, хакъсыз ишлетиб турурча. Экинчи джанындан а – революциягъа дери джашаудан хапарлыланы толусу бла къурутургъа излейди. Большевикле ётюрюк тарихни къураб кюрешедиле, аны тамалында джангы джашау къурарча. Алагъа джангы адам, джангы халкъ керекди. Ма аны себебли, эски дунияны тамыры бла къурутургъа излейдиле – джоругъун да, адамын да. Эркин адам, ёзден адам къалмазгъа керекди – бары да большевик машинаны бирер заты болургъа керекдиле. Бары да дуниягъа Ленинни-Сталинни кёзю бла къараргъа борчлудула. Башха тюрлю къарамы, оюму болгъан а – джашаргъа эркин тюлдю. Бу затланы менден аз билмейсиз сиз.

Акка тынгылайды. Джууаб сакълайды Таукъан. Хаджи акъырын сорады:
- Ол тауда, чегетде джашыныб, кесин табдырмай тохтаса...Хоншуну юйдегисине этгенча, муну юйдегисин да НКВД чалдышха джыймазмы? Бир-биринден ууакъ тёрт сабийи барды. Эм гитчеси буду (акка къолу бла мени кёргюзтеди), эм уллусуна да 10 джыл бола турады. Быланы тутарыкъ болсала, анга башын къутхаргъандан не магъана?   
- Илияс хаджи, не этериклерин билмейме. Мен борчумдан чыкъдым. Оноу этерик а – кесигизсиз. Мен кете барайым. Алайсыз да, кёзге илиннген болурма – къалыб кетдим.

***

Ол кече джукълагъан джокъ эди. Акка тёрде олтуруб, мынчакъларын тартады. Къарт ання эски намазлыкъда тохтаусуз намаз къылады, тилек этеди. Биз да – сабийле – кюлмей, ышармай олтурабыз. Джангыз атабызды рахат кёрюннген. Анабыз анга деб джыйгъан артмакъ эшик артындады.

Къарт ання бизге бурулуб, айтады:
- Мен бусагъат, джюзюнчю кере, Сафарны къутхар деб, Аллахдан тилерикме. Барыгъыз да «амин» дегиз. Гюнахсыз сабийлени тилеклери Аллахха джетмей къалмаз.

Амма алгъа арабча, ызы бла къарачайча тилек этеди. Биз бирден «амин» дейбиз. Керамат джокъ эсе, къарагъыз: ол кюнледе НКВД-чиле кёб адамны тутдула, бизге уа келмедиле. Барыбыз да рахат болгъандан сора – бир айдан – келдиле ала. Ол тутулгъаны бла Кавказгъа къайытмай къалды атабыз. Он джылдан, сюргюнде, Орта Азияда къошуллукъду бизге ол. Ары дери уа, андан хапарлы болалмадыкъ.

Германия бла къазауат башланнганында, Сафар кюрешиб, кесин аскерге алдырады. Джеза бёлекде къазауат этеди, къаны бла тёлейди болмагъан терслигин къралны аллында. 1943 джыл къарачай халкъгъа сюргюн этиледи. Депортация этилген халкъланы адамларын а къазауатдан чыгъара эдиле. Сафарны алай бла фронтдан чыгъарыб, Сибирге агъач кесерге ашырадыла. «Тутмакъдан уллу башхалыгъы джокъ эди аны да»,- деб сагъыныучан эди артда Сафар.

***

Атамы тутуб кетгенден сора, юй къуу-шуу болуб турду. Заман а барады. Биягъынлай акка бла къой кютебиз. Энди мен кёбюрек санаргъа тюзелгенме.
- Хаджи, мен энди мингнге дери окъуй, джаза, санай билеме.
- Аперим. Ол минг къойдан эсе багъалыды. Атанг кёрсе эди сени...
- Кёрлюкдю. Барыбыз да кёрлюкбюз. Джюрегим сезиб турады – сау-эсенди ол.   
Къарт ання хар къуру да этиучюсюча, таушсуз къысылады. Бютеу намазлары «Аллах, Сапарны сакъла» деб бошалыучанды. Аны тилеклери къутхаргъандыла деб турама Сафарны ГУЛАГда, къазауатда да.

Бир-бирде бизге къарт Къая да къошулуучанды. Хаджи бла Къая къызыу даулашыучандыла. Къая коммунистлени ёкюллериди.
- Илияс хаджи, адамла мёлекле тюлдюле. Адамла джангыладыла. Бютеулей алыб айтсакъ а – совет власт уруннганланы властларыды.
- Къая, Россияны акълагъа, къызыллагъа бёлюб, граждан къазауатны ачхан совет власт тюлмю эди? Элчиле къозгъалыб, ёрге турурча этиб, сора аланы къыргъан совет власт тюлмю эди? Совет власт сыйырмадымы динибизни, адетибизни, сауут-сабабызны, малыбызны, мюлкюбюзню, джерибизни? «Сиз динигизге, адетлеригизге, миллет, культура хазнагъызгъа эркинсиз – алагъа тийиллик тюлдю. Миллет джашауугъузну эркин эмда тыйгъычсыз джарашдырыгъыз» деген Ленин тюлмю эди? Берген сёзюне керти нек болмады совет власт?
- Сен тюз тюлсе Илияс хаджи.
-Менми тюз тюлме? Совет власт ёлтюрмедими мени юч джашымы, юч джашымы да юйлерин-мюлклерин сыйырыб, узакъ джуртлагъа сюрмедими?
- Сени тамада уланларынг совет властны джаулары эдиле.
- Мени джашларым халкъ бла бирге эдиле. Совет власт халкъны властыды дейсе. Халкъ а анга къаршчы турады. Власт да халкъны къырады. Огъай, бу халкъны власты тюлдю, оноуу тоноу болгъан мурдар властды бу.

- Сен ангыламайса, Илияс хаджи. Совет власт ол бютеу халкъны тюл, аны джарлы къауумуну – ишчиле бла джалчыланы властыды эм алгъа. Къалгъанланы уа...
- Къалгъанланы уа совет власт болгъанын сыйырыб, джарлылагъа къошарыкъды, джаланбыдыр болургъа излемегенни уа – къурутурукъду. Алаймыды? 
Акка Къаягъа таякъ бла урурча къарайды, алай а ол рахатды.
- Хата джокъду, байла да джарлы болуб бир кёрсюнле. Тюзлюк деген олду.
- Огъай, Къая, джарлылыкъда тенг болмай, бай болуб тенг болсакъ иги тюлмюдю? Хо да, дуния малны къояйыкъ – ол келе-кете тургъан затды. Сюек болса, эт келир. Алай а, къырылгъан халкъны джашаугъа ким къайтарыр? Бай-бий къоймай къурутдула, онглу ёзден къоймадыла, дин ахлу къоймадыла, айдынладан тишге илинник къалмады, патчах аскерде къуллукъ этгенлени къурутдула. Ёхтем, ётгюр, эркин адам болуб киши къалмады. Кимле къалдыла: къулла. Кимге эмда къаллай эркинлик келтирдиле коммунистле? Патчахны кюсетирча этдиле.
- Джангыласа. Большевикле, совет власт кёб зат бергендиле бизни халкъгъа. Санаб берейим. Орус патчах эркин Къарачай къралны къазауат этиб алыб, кесине колония этген эди. Оъкуу, школ джокъ эди. Адамла къараныглыкъдан, джарлылыкъдан чыгъалмай эдиле. Тиширыула уа къарауашлача эдиле, хаписдеча тура эдиле, юйден тышына атларгъа да мадар табмай...
- Тохта, тохта.Сен шашыб тура кёреме. Сени джашларынг совет-партия къуллукъчула болгъанларын билебиз. Алай а, ала сени эсинги къалай алыб къойгъан болурла? Тюнене бла бюгюнню тенглешдирирге да тилинг къалай айланады? Хоу, патчахлыкъ Эресей Къарачайны къазауатда дженгиб, кесине колония этгенди. Ёзге, бюгюнюбюз ол замандан джюз къатха да осалды. Ол заманда тюл, бюгюн тюшгенбиз джарлылыкъгъа, къарангылыкъгъа да. Ол заманда тюл, бюгюн къул болгъанбыз барыбыз да. Ол заманда эм джарлыны да малы аслам эди бусагъатда эм байныкъыдан. Олсагъатда биз эркин адамла эдик, бусагъатда уа коммунист империяны къулларына бурулгъанбыз. Ол заманда биз Аллахха баш ура эдик, энди уа, бизни тюб этиб баргъан  Сталиннге, коммунист партиягъа табынабыз. Дагъыда сен большевикле бизге джукъ бергенле дейсе.
- Дейме. Автоном област этдилеми Къарачайны? Школла ачдыламы? Сабийле бары окъуймулла? Халкъны барына къара танытдыламы? Мен огъуна юрендим окъургъа, джазаргъа. Ана тилибизде китабла, газетле чыгъамыдыла? Тиширыула эркинликлери бла эркишиле бла тенг болдуламы? Джылдан джылгъа игиден иги джашай барабызмы? Автономиянг болса, тилинг айный барса, сабийле хакъсыз окъуу-билим алырча болсала – да не керекди андан сора?
- Бек насыбсыз адамса сен, Къая. Бурнунгдан ары джукъ кёрмейсе. Большевикле – партияны баш къылчыгъына айтама – халкъланы кеслери джанлы этер ючюн, таурухланы къурашдыра бергендиле. Алайсыз, патчахлыкъны къуруталлыкъ тюл эдиле. Айтханларындан этген затлары да барды. Бир кёзюуге дери. Бергенлерин ызына да сыйырлыкъдыла – кеслерине алай таб кёрселе. Динигизге, адетигизге, джеригизге ие боллукъсуз,- дей эдиле алгъа. Энди уа? Джер берген къой, хуртдагы джерибизни да алдыла къолубуздан. Колхоз, совхоз деген кибик этиб, болгъан затчыгъыбызны сыйырыб, ара мюлк къурадыла. Джерсиз да, мюлксюз да къалдыкъ. Тиширыулагъа эркинлик деб, ёмюрледен келген юйюр джашауубузну джорукъларын буздула. Сабийле сабий джуртлада ёсерге керекдиле – алай демек – совет коммунист иннетни къан бла киргизтедиле, кетсе ол джан бла кетерча. Алай бла кърал бизни сабийледен – тамблабыздан – айырады.  Кърал бизни джерибизни, мюлкюбюзню, сабийлени юйде ёсдюрюр мадарыбызны да сыйырды. Биз къаршчы туралмаз ючюн а – бизни сауутсуз-сабасыз этди, къамаларыбызгъа дери сыйырды. Хоу, школла ачханды, сабийлени барына да окъургъа борч салгъанды. Халкъ ючюнмю? Огъай. Сабийлени гитчеликден коммунист иннетде ёсдюрюр ючюн, мыйыларын терсине айландырыр ючюн. Окъутадыла, юретедиле – алай а, не ючюн, неге? Ма анга сагъыш этмегенингди сейир. Бу барыудан барса, талай тёлюден бизни халкъдан не къаллыкъды? Ол заманда автономиябыз да керек болмай къурутуллукъду. 
- Э-эй, Илияс хаджи, мен Совет властха разыма. Анга къаршчылыгъынгы сен да кесингде, ичингде тут. Бюгюнню унутдурурча, къоркъуулу заманла келе турадыла. Экинчи дуния къазауат бизни джуртлагъа да бир джетмеге эди.
- Аллах сакъласын,- къайгъылы болуб, башын чайкъады акка.

Алай а, Аллах башха тюрлю оноу этди. 1941-чи джыл июнну 22-си башланды. Адам улуну тарихинде эм ачы къазаут СССР-ни чегинден атлады. Бу къазауатда Совет Союз 28 миллион адамын тас этгенди.
Биринчиледен болуб урушха акканы – Илияс хаджини – эки джашы Бёрюкъан бла Таубатыр кетдиле. Ол джыл огъуна бири башсыз болду, бирине да бушуу къагъыт келди.

Акка бираз бюгюлдю, саудан ёлюб а къалмады. Тиширыула, джашчыкъла, къартла малгъа къараргъа, бичен этерге да кюрешедиле. Къазауат а, 18 джылы толгъанланы бир--бири ызындан чёблеб барады. Саубитген джигит джашла кете эдиле, къайытханла уа – сакъатла: кимни къолу, кимни буту джокъ. Кёбюсю уа сакъат болуб да къайыталмай эдиле – ёлген хапарлары келе эди. Уруш этерге адам джетишгенликге, сауут-саба джетишмей эди. Немец танкаланы алларына атлы аскерни ие эдиле. Ростов тийресинде аллай бир атлы аскер толусу бла къырылгъан эди. Кёкюрегинг бла бир окъну тыяргъа боллукъ эсе да, танкаланы уа къалай тыйгъын?.

1942-чи джыл август айда немчала Къарачай областха да кирдиле. Коммунистледен кёб зарауатлыкъ кёрген талай адам бек къууанды. Эл Советни тамадасын, НКВД-ни бёлюмюню башчысын, партия организацияны да секретарын къаллайла эсе да тутуб, немецлеге бердиле. Ала партизан бёлекге къошулгъан эдиле, къалай къолгъа тюшгенлерин а ким билсин. Гестапочула алагъа азаб да чекдириб, боюнларындан ёрге асдыла.

- Ала башхалагъа не къыйынлыкъ джетдирген эселе, кеслерине да джетди аллай  къыйынлыкъ.
Акка бир да джазыкъсынмады аланы. Амма уа «къанны къан бла джууаргъа болмайды» деб, огъурамады бу ишни.

Джыл джарымдан немчала артха айландыла. Энди ол асылгъан совет-партия эмда НКВД къуллукъчуланы джууукълары тебредиле дерт джетдириб. Алай а, ол къауум немецле бла къачхан эдиле. Аланы джууукълары бла кюреше башладыла. Ёзге бу башха хапарды.

...Чачылгъан мюлкню ызына джыйыу, сюеу башланды. Талай айгъа колхозла, совхозла ызларына къуралдыла. Джай бичен иш бла кюрешеди халкъ. Халкъ а – къартла, тиширыула, сабийле. Къазауатдан сакъат болуб къайытханла – кимини аягъы джокъ, кимини къолу – аланы джазыкъсыннганлагъа да ачыулана, алгъынча ишлерге кюрешедиле.

Октябрь ай бошалады. Кюз ишле тыннгандыла. Къышхы орунларына джарашханды колхоз мал.  Фермаланы къатларында гебенле сюеледиле. Мал къышларча, хар не джарашханды.

Акка бла амма къарыусуз болгъандыла. Беш джашларына къайгъы аланы джюреклерин кемиреди. Къарт ання мени атам Сафар бла къазауатда башсыз болгъан Бёрюкъан сау болгъанларына ажымсызды. Анга ол акканы да ийнандыра кетгенди.

Мен а экинчи классха джюрюйме. Эгечлерим да барадыла школгъа: Мариям 4-чю сыныфха, Фатима 6-гъа, Мадина 8-ге. Устазла бары да тиширыула эдиле.

Барыбызны да джунчутхан НКВД-ни аскерлери эдиле. Ала келген сагъатда, биз школдан джай каникуллагъа чыкъгъан эдик. «Была къазауатда тозурагъан, бери къарыу алыргъа, эс джыяргъа келген бёлекледиле» деген эдиле халкъгъа. Къаллай буйрукъ бла келгенлерин артда билдик. Ары дери уа, адамла джазыкъсыныб, аланы сыйлаучу болдула.

Алагъа ийнанмагъан – акка эди. Къазауатдан сакъат болуб къайытханла да, ишекли къарай эдиле алагъа. Аланы къуру Къарачай областха басыннганлары да кёб соруу туудура эди. Къарачайлыланы къазауатха алгъанларын тохтатханлары эди эм уллу ангылашынмагъан зат а. «Ууакъ халкъланы сакъларгъа керекди – энди аласыз да хорларыкъбыз» дегенди Сталин дей эдиле.

***

Амма хоншу элде Джаннган деген шыйыхха тюбеб келди. Аны хапарына толусу бла ийнанмасала да, сейирсинмеген къалмады.
- Сиз ийнанмайсыз, мен а анга джашларыбызны суратларын кёргюзтюр кёргюзмез, ол аланы атларын айтыб сирелди. Сафар бла Бёрюкъанны сау болгъанларын да айтды.
- Кертими айтаса?- акка анга сынаб къарады.
- Аллах бирди. «Сафарны тюзледе кёрлюксюз, Бёрюкъанны уа таулада»,- деди. Дагъыда, бу аскер бизни тутмакъ этиб, узакълагъа сюрлюгюн айтды. «Джолгъа хап-хазыр болуб туругъуз. Артмакъларыгъызны сермеб алыб, тебрерча. Къой кесигиз, этин тузлагъыз, къакъ этигиз. Джылы кийим бла азыкъ – аладыла ёлюмден къалдырлыкъ халкъны».
- Бизни къачан тутарыкъларын а айтмадымы Джаннган?
- Къуру бизни тюл – бютеу халкъны. Иги тынгыламайсыз меннге,- амма башын чайкъады.
- Сюргюнню къачан башланныгъын айтмадымы?- тюрленнген ауазы чыкъды акканы.
- Айтды. Патчах аскер Къарачайны уруш бла Эресейге къошхан кюн.
- Хасаука урушну кюнюндеми? – бу джол акка ажымсыз ийнаннганын билдирди.
- Алай болургъа мадар джокъду. Мен былайдан бир джукъгъа да кетерик тюлме,- мени эм уллу эгечими бир къашы бла кёзю джангы Ай бла джулдузча кёрюндюле, ол бир кёзю бла къашы уа, тубан басханча, тюрленмедиле. Аны башхала да эследиле, амма уа, ауазы къалтырай, тили тутулуб къалды.
- Дагъыда не айтды шыйых?- сорду акка, кёзюн Мадинадан айырмагъанлай.
Амма бираз тынгылагъандан сора, шыбырдаб айтды:
- Мадина мында къаллыкъды,- деди. 
- Бизни барыбызны да тутмакъ этиб сюрлюкдюле да, ол а мында къаллыкъды деген не сёздю?
Бу мени анамы сёзлери эдиле. Тау адетге бойсуна, ол ушакълагъа къошулмаучан эди – юй джарыллыкъгъа къарай, барыбызны ач-джаланнгач этмей ёсдюре эди, акка бла аммагъа уа артыкъ да эс бёле эди. Атабызны уа къайытырына ишеги джокъ эди. Юлгюге тутарча келин эди, ана эди, юй бийче эди. Бу джол а чыдамаялмай сёлешди.
- Билмейме, Джаннган башха джукъ айтмады. Джангыз сёзюню ахырында «былайда сау-эсен кёрюшюрюксюз»,- деди.

Амманы джангыдан Джаннганнга ийиб, толу хапар алыргъа оноулашдыла. Ёзге кечикдиле: НКВД шыйыхны «халкъгъа, къралгъа заранлы ётюрюкню къурагъаны эмда джайгъаны ючюн», провокатогъа, халкъны джаууна тергеб, тутуб, къурутду. Алай а, къарачай халкъгъа сюргюн этиллиги, ол къара кюн да адамлагъа белгили болду. Не келсин: халкъны кёбю анга ийнанмады. 18 джылдан 60 джылгъа дери халкъны эркишилери къазауатда, трудармияда болгъан сагъатда, кърал аланы юйдегилерине къалай тиер? Не ючюн? Терслиги болгъан бар эсе, аны тутсун.
Бу къралны къылыгъын билмегенча, бу кърал гюнахсызлагъа къыйынлыкъ кёргюзтмегенча этгенлери сейир тюлмюдю?

Кюз-къачхы ишле бошалгъан кёзюу эди. Битим джыйылгъанды колхоз, совхоз сабанладан. Колхоз мал эл къатында фермалагъа джарашханды. Адамла 1917-чи джылда болгъан Уллу Октябрь инкъыйлабны кюнюне – 7 ноябргъа – хазырланадыла. Алай а, ол кюннге къарачайлыла сюргюн джолда тюбедиле – халкъны мал вагонлагъа уруб, узакъ тюзлеге сюрюб бара эдиле. Совет коммунист кърал кесини джарыкъ байрам кюнлерин кёб халкъгъа къара бушуу кюнле этди. Къарачайлыланы ызларындан, совет аскерни кюнюнде – 23-чю февралда – чечен-ингуш халкъгъа этилди сюргюн, малкъарлылагъа – 8-чи Мартда. 

1943 джыл ноябрны 2, гюрге кюн. Бизни юйде джукълагъан джокъ эди. Джаннган аммагъа айтхан сёзлеге бизде ийнаннган эдиле. Танг аласында эшиклени дюнгюрдетгенлеринде – биз джолгъа хызыр эдик.

Биз талай айны сыйлаб тургъан субайла, аскерчиле шкокланы сюнгюлери бла тебериб чыгъарадыла юйлерибизден бизни. Хапчюклерибизни къазмаб, ёмюрлени узагъына аналадан къызларына кёче келген кюмюш, алтын затланы барын сыйырдыла. «Машиналагъа миннгенигизден сора, къайтарлыкъбыз» дедиле. Артда аллай къалабалыкъ башланды – азыкъ, кийим кёбюрек алгъаныбызгъа къууандыкъ. Аммам Къуранын да алалды, анам – «Зингер» тигиучю машинасын.
   
Эртден эди. Мотор таууш, тиширыу къычырыкъла, сабий джылагъан, ит чабхан, мал ёкюрген, къой мангырагъан эмда сууукъ къачхы шылпы. Халкъны эл аягъында тюзге сюрюб, алайдан да машиналагъа къалаб, темир джол таба атландыла. Ёлюм джолгъа чыкъдыла мингле бла тиширыула, сабийле, къартла, сакъатла.

Машинала адамдан, хапчюкден да толу эдиле. Биз эм артда миндик машинагъа. Анам бла эм уллу эгечим бизни – амманы, акканы, мени эмда эки эгечими сыртлары бла машина ичине тебериб, кеслери машинаны алаша бортундан тутуб келедиле.
Эки мюйюшде эки солдат олтурадыла.

Машинагъа миннгинчи, анам эм уллу эгечими – Мадинаны – къолундан тутханлай тура эди. Джаннганы сёзлери къоркъутхан эдиле да, Мадина къалыб кетеди деб къоркъа эди. Машинагъа бирге миннгеникде кёлю бираз рахат болду.

Адам ийнанмаз бир иш да болду: бу ахырзаман кюнде, бу къалабалыкъда бизни излеб табыб, машинаны ызындан келеди мазаллы басхан парийибиз Къытмир. Аскерчилени юйге иймей, кесин ёлтюртеди деб, акка аны сынджыр бла такъгъан эди. Къалай ычхыннганын, ол темир сынджырны къалай юзалгъанын ангылагъан къыйынды. Зауаллы джетиб, эки кере машинагъа чынгады, эки кере да солдатла автоматлары бла тюртюб, артха атдыла. Ючюнчю кере чынгагъанында уа, бир солдат автоматдан ура башлады. Аны эслеб Мадина, автоматха къадалды. Бу кёзюуде Къытмир богъурдагъындан къабыб, энгишге тартды. Машина чынгылны эрни бла бара эди. Къаллайла болду эсе да бир-бирине чырмалыб, солдат да, аны автоматына къадалыб тургъан Мадина да, ит да чынгылдан кетдиле. Адамла къычырыкъ-хахай этдиле, алай а машина ёзенни кенгине чыкъгъынчы тохтамады – буйрукъ алай болур эди. Былайда бир офицер (субай) «ол джерни тинтерикбиз – сау-эсен табсакъ, къызыгъызны сизге къошарыкъбыз» деди. Аны бла иш бошалды.

Анам акъылдан шаханча болду, амма уа аны кёлюн джазаргъа кюрешди:
- Хаджи айтхан бола турады. Мадина сау-эсен къаллыкъды, биз да артха къайытыб, сау-эсен тюберикбиз анга. Бара тургъан джерибизде уа Сафаргъа тюберикбиз. Аллахны буйругъу болмай бир зат да болмайды. Тилек этейик.

...Эшелонла тебиндиле. Мал вагонлагъа тыкъ-тыкълама урулуб, белгисизликге атланды къарачай халкъ – Шимал Кавказдан сюргюннге тюшген биринчи халкъ. Аны ызы бла уа, кёб турмай, чечен, ингуш, малкъар халкълагъа да джетерикди ол кюн.

2

Сюргюнню юсюнден, анда – къум тюзледе джашауну юсюнден – мени материалларым джетише эдиле. Халкъны джуртундан сюргенден сора, мында – Къарачайда – не болгъаныны юсюнден хапарлы тюл эдим. Джанлы хапар айта келиб, уллу эгечи чынгылгъа кетген джерге джетгенинде, «бий бергинчи къул тёзмез» дегенлей, сёзюн бёлдюм:
- Саумуду Мадина? Шыйыхны айтханы тюз болдуму?
Джанлы биразны тынгылаб турду да, къолун силкди:
- Анга кесинг тюбесенг иги болур. Ма адреси. Джангыз мен аны бираз хазырлайым. Бир ыйыкъдан барсанг, таб болур. 

Бир ыйыкъдан областны ара шахарында аны фатарыны къонгурауун басдым. Ол босагъадан бери атлады:
- Билеме, айтхандыла. Джашауум бу къагъытдады. Басмаларгъа излесенг адам атланы тюрлендирирсе. Къол джазмамы уа ызына къайтарырса. Ишингден къууан, муратынга джет,- деб, эшигин таууш этдириб джабды.
Джунчуб, бираз сюелдим эшик аллында. Сора, юйге ашыгъыш келиб, окъуб башладым...

3

Ючюбюз да чынгылдан къуюлдукъ: мен, итибиз Къытмир эмда солдат. Къытмир аскерчини тамагъына къарышханлай, экиси да Къобаннга кетдиле. Мен а къаяны джарылгъанындан ёсген терекге тийиб, анга къадалдым. Бутакълары бюгюлселе да, сынмадыла, мени кёлтюрдюле. Бутакълары бла терекни тамыры таба сюркелдим акъырын. Мени насыбыма, къаяны джарылгъанында мен къысылыр чакълы орунчукъ табылды. Алайда кёб къургъакъ ууакъ бутакъчыкъла, тюк-джам бар эди. Бир да ажымсыз, былайы къуш уя эди. Джаным чыкъды – къозуланы кёлтюрюб кетген къушланы кёре тургъанма. Узунуракъ бутакъчыкъны алыб, кесими къорууларгъа хазыр болдум.

Бусагъатда уа бу дорбунчукъ мени джангурдан, джелден да сакълайды. Тюз аллымда терекди джанымы къалдыргъан. Къайда эсе да энгишгеден къобанны тауушу келеди – кеси уа кёрюнмейди тубандан.
Башында машина ётген тауш чыкъды. Хахай этдим. Хар таууш чыкъгъаны сайын къычыра, хырха болдум. Кюнюм алай ётдю.

Къарангы бола башлады. Сууукъ да кесин билдиреди – джюнден этилген кийимлерим болса да. Джоппучукъ болуб, къуш тюклю дорбунчукъда джатама – сагъышым а кесимден эсе анамады бусагъатда. Джазыкъ аз бек къыйналмайды. Аммагъа алай бек къайгъылы тюлме – аны иманы асры кючлюден, кесин къой, бизни да рахат этиучен эди. Мен да шыйыхны сёзлерин эсиме келтириб, ёлмезлигиме базыбма. Алай а, къоркъуула тубанча басхандыла мени.

«Былайдан къалай чыгъарыкъма? Чыкъсам къайры барлыкъма? Кимни къолуна тюшерикме? Башымы атармем энгишге? Анам а? Атам а? Аккам, аммам а? Ала сюргюнден къайытыб, меннге тюберикбиз деб турлукъдула. Огъай, чыдаргъа кюрешейим».

Кече арасыды. Джангур тохтагъанды, алай а басыныбды. Ай бир-бирде булутладан кёрюнеди. Тюз башымда, чынгылны эрнинде бёрю улугъан чыкъды. Арлакъдан джууаб къайтардыла. «Джанлы къауум, кёрюгюз мени ашаяллыкъ эсегиз. Кёрюгюз манга джеталлыкъ эсегиз».  Талай такъыйкъадан алай атханыма сокъурандым. Амма «сагъыннган затынг джууукълашхан этеди» деучен эди да. Ала мени сезгенлерине, джыйлагъанларына ишек джокъду. Башында уа хырылдагъан, джан солуу этген тауушла чыкъдыла. «Не юлешалмайла  экен?». Терекге тие-тие бир къаралды энгишге сылджырады. Илгендим. Экинчи къаралды уа терекге илиниб тохтады, туура менича. Аны кёзлери эрши тукъум джылтырай эдиле. Бу кёзюуде Ай булутладан къарады да, джанлыны толусу бла кёрдюм. Ол да джашау ючюн менича кюреше эди. Терек бутакъ бюгюледи, къалтырайды, чайкъалады. Бёрю Аллахдан къутхар деб тилей болур эди. Мени тилегим а Аллахдан «бёрюню джанын ал» эди. 

Не эсе да Аллах мени тюл, аны эшитди. Бёрю мени таба сюркеле тебреб, узунуна созулуб тохтады. Къаны уа саркъады, саркъады. «Къарыу ала турады, бусагъат чынгарыкъды мени таба. Бу чымыртала бла къалай къоруулаяллыкъма кесими?». Бу кёзюуде къая башында ит чабды. Мен аны таныдым: ол бизни басхан парийибиз эди – Къытмир. Эки бёрюню къаядан атхан ким болгъанын ангыладым. Асры къууаннгандан къычырыкъ этдим. Къытмир да къууанч таууш этди. Терекде бёрю къымылдамады –  ёлгеннге ушай эди. Бираз рахат болдум.

Къаллай кюч болургъа керекди Къытмирде: НКВД-ни аскерчисин машинадан алыб, аны бла бирге чынгылдан кетгени, къобандан джюзюб чыкъгъаны, къая башына къайытыб, эки бёрюню кесгени... Басхан парийле деб дунияда аны ючюн айтыла болурла ала.

Кеси чынгылдан кетиб бара да, мени терекге къадалгъанымы эслеген болур эди. Къая башына келгенинде уа, мени сезген болур эди – ит джаныуарны джыйысы кючлюдю деучен эди акка. Тюз айтхандыла буруннгула: иеси ючюн джанын сагъыш этмей берликди ити.

Кече узуну Къытмир бла сёлешгенлей чыкъдым. Танг аласында мен къалкъыдым. Ит да чабханын, хырылдагъанын къойду. Уяннганымда – джаным тамагъыма сугъулду: бёрю кёзлерин джандырыб манга къараб тура эди. Алай а, аны къатыб тургъанын ангылаб, бираз кёлюмю басдым. Кёк чууакъ эди. Мийикде мыллыкчы къушла джерге сымарлаб къарай эдиле.  Аллай мийикден да ала бёрюню ёлюб тургъанын кёре эдиле, мен а эки атламда да джанлыны ёлгенине ишекли бола тура эдим.

Бир къуш ташча, нгишге атылыб келиб, аллымда терек бутакъгъа къонду. Бёрюге тиерге базмай, бираз мурукку этди. Аны ызындан башхасы келиб къонду терекге. Ахырында мыллыкчы къушла терекни, бёрюню юсюн да толтурдула. Терек чайкъалды, бёрю мыллык энгишге кетди – аны ызындан мыллыкчы къушла да юрюлдюле. Джангыз бири терек бутакъда къалыб, бир меннге, бир эки джанына къараб тебреди. Башы ары бла бери асры дженгил баргъандан, эки башлы къушча кёрюндю кёзюме. Алай эте келиб, манга мыллыгын атды къуш. Мен къолумда терек бутакъчыкъ бла башын сермедим. Экинчи, ючюнчю кере да къушдан къорууладым кесими. Алай а ол тохтамайды, ёрге уча да, джангы кюч бла кесин урады меннге. Мен къычырыкъ этеме, Къытмир къаты чабыб, къаяланы зынгырдатады. Къуш джангыдан мыллык атар ючюн кёкге кёлтюрюлгенлей, шкок атылгъан таууш чыкъды. Къуш башы тюбюне бола, энгишге сылджырады. Мен къаршчы кюнбетге къарадым, ёзге кишини эслемедим.    

Заман кюнортагъа джууукълаша эди. Хурджунумда къолджаулугъума чырмалыб тургъан къакъ эт кесекчикни табыб, ауузландым. Къытмир къая башында огъурсуз хырылдай келиб, кючлю чабды. Нал таууш джууукълашды.
- Мени эшите эсенг, джууаб эт,- базыкъ эркиши ауаз чыкъды.
Мен къарачайча джууаб этдим.
- Орусча сёлеш, сени бандит тилинги ангыламайма.
Мен орусчагъа кёчдюм
- Кимсе, не излейсе менден?
- Сени къутхарыргъа излейме.
- Андан сора уа?
- Андан сора кёре барырбыз. Къоркъма, НКВД-ге бермем сени. Ол мыллыкчы къушха сау бол де – ансыз мен сени эслерик тюл эдим. Бусагъат мен санга аркъанны энгишге джиберейим – тут да кесинги къаты байла. Сора, джау джибгеча ёрле. Джашарынг келе эсе – ёрле. Ёрлеялмай эсенг а, къал алайда – къарыусузла джашаргъа керек тюлдюле.   

Талай кере атхандан сора, аркъанны къыйыры терек бутакъгъа илинди. Терекни базыгъыракъ бутагъы бла сюркелдим да, аркъаннга къолум джетди. Белиме къаты байлаб:
- Хазырма,- деб къычырдым.
- Ёрле, алай эсе. Таулу къызла кючлю болуучандыла дейдиле да – бир сынайыкъ.

Мен къолларым бла кесими тарта, башына чыгъа кетдим. Джангыз алайда болушду манга ол атлы. Къытмир а мени кёргенлей, юсюме-юсюме чынгаб, чынгылдан атыб иерге аз къалды. Джанболат (аты алай эди мени къутхаргъанны) атындан тюшюб, мени миндирди атха. Сора джюгенден къысха тутуб, элибиз таба айланды. Итибиз а алгъа ётюб кетиб, ызына къарай да, тохтай, барады.

Элге джууукълаша, ат башындан къуджур затла кёрдюм: элде адамла юйлеге джайылыб, хапчюклени чыгъарыб атлагъа, арбалагъа джюклей; башхала да арбазладан мал сюре. Ёзге была аскерчиле тюл эдиле. 

- Мародерла-тоноучула,- деди Джанболат.
Бир-бирлерин ол таныб, саламлаша, чам эте, кюле барады. Бизни арбазгъа киргеникде, биреулен бауурундан къабланыб, сыртында да Къытмир хырылдай, тёгерекде уа юй сауутларыбыз чачылыб. Мен итибизни ол адамдан айырдым. Ол адам, ачыуланыб, бизге кёзюнде огъу болса урурча къарай, арбаздан чыкъды. Джанболат ызындан нелени эсе да айтыб, кюлдю. Мен баугъа чабыб къарадым: ийнегибиз, къойла да джокъ. Юйюбюзге киргеникде – анда да болгъан къара къатыш: неда болсун орундукъла тура эдиле – аланы къораталмагъан эдиле алкъын.
Джанболат мени кёлюмю иги этер ючюн эсе да, айтды:
- Сен менден къоркъма. Мен сени кимден, неден да сакъларыкъма. Соргъан болса, Гюрджюден азербайджан къызма де. Мени бла болсанг сеннге киши тиерик тюлдю. Мени документиме къара да, рахат бол.

Джюзданында джазылыб эди: НКВД-ни къуллукъчусу, бир номерле эмда мухур. Сордум:
- Сен къуллукъчу эсенг, бу тоноуну нек тохтатмайса?
- Мени бу элге тамада этгендиле. Алай а, тоноуну тыярыкъ тюлме: ташысынла табханларын. Колхоз, совхоз мал Черкес областха, Ставропол, Краснодар крайлагъа эмда Гюрджюстаннга юлешиннгенди. Энчи малланы, юйледе хабур-чубурланы ташый берсинле. Джуртугъуз да Эресей (Россия) бла Гюрджюню арасында юлешиннгенди. Ийнегигиз бла, къойларыгъызны таныяллыкъмыса?
- Игит да.
- Тебре сора.

Биз эки къаяны арасында тар джолчукъда тохтадыкъ. Элден чыкъгъан джангыз джол эди бу. Элчилени сюрюлюб баргъан малларына къарайма. Кесибизни ийнекни ёкюргенинден таныб, алгъа атладым.
- Ма бизни ийнек, Акъкъаш. Была да бизни къойчукъладыла.

Аланы къайсы эсе да бир сакъаллы сюрюб келе эди. Джанболат аны тохтатды да, ала бир-бирине гъыр-мыр болдула. Ол малланы ызына буруб, артха сюрдю. Биз да аны ызындан айландыкъ: мен атда, ол да джаяу.

Ийнек, къойла эмда Къытмир тёгерегиме айланадыла. Ала да, джарлыла къууаннгандыла манга тюбегенлерине. Ийнек бетими джалар умут этеди, къойла аякъларыма ышыладыла, Къытмир да мазаллы башын аякъларына салыб, къатымда джатады. Баугъа джыйдыкъ малланы.
- Мен бусагъат келейим. Къабакъ эшиклени ичинден къылычын сал, кишини ийме. 
- Къытмир сау болуб, бери киши да киралмаз
Кёб турмай къайытды Джанболат. Бир эркиши эки ат джегилген арбасындан юйге кёб хабчюк ташыды. Кюйюзлени къабыргъалагъа такъдыкъ, кийизлени юй тюбюне джайдыкъ. Орун керекле бла орундукъланы да джабдыкъ. Юйню джыйгъанымда, хар неда алгъынча болду. Джангыз...
- Джанболат, элим, джууукъларым къайдалла мени? Ала къайытырыкъ тюл эселе, мени алагъа бир къош.
- Къалай? Аланы ызларын да табмазса энди. Экинчи джанындан а тылпыунгу да чыгъарма. Ким болса да, сени къарачай къыз болгъанынгы билсе, бек табсыз болур. Таулада бандитлени ызлаб айланнган НКВД-ни къолуна тюшсенг – артыкълыкъ этерле, артда башынгы кесерле да, къарачай бандит къызны башыды деб, саугъа алырла. Ийнанмаймыса? Бери къара.

Джанболат хурджунундан НКВД хазырлагъан – бу джергили длжамагъатха джораланнган – бир къагъытны-чакъырыуну чыгъарды да, кёзюме тутду:
«...Сакъ болугъуз. Къарачайлыла башдан аякъ кёчюрюлгенликлерине, таулада алкъын джашыныб къалгъан бандитле болургъа боллукъдула. Аллай бандитни башын кесиб келтиргеннге 10 000 (он минг сом) ачха тёленникди. Кесин саулай тутуб келтиргеннге уа он къат аслам ачха тёленникди (ол бандит болгъаны тохташдырылса)...».

Мен кёзлериме ийнанмай окъудум. Джанболат мени тюрленнгеними кёрюб, айтды:
- Къарачай халкъны терслиги болмагъанын мен билеме. Терс – джалгъан дау айтхан башчыладыла – Къарачай областдан, Ставропол крайдан башлаб, башына дери. Халкъ не бандит, не сатлыкъ болмайды. Бандитле, сатлыкъла немчала бла кетгендиле, къачхандыла. Тюз адамла, аллай къоркъуулары болмагъан тюз адамла къалгъандыла. Ма ол гюнахсызланы – тиширыуланы, сабийлени, къартланы, къазауатдан сакъат болуб къайытханланы – сюргендиле тутмакъ этиб. Къаршчы турур адм да джокъ эди – эркишилеригиз бары къазауатдадыла. Тауда, чегетде талай неда талай он адам болургъа да болур, ким биледи. Анга да ийнанмайма толу. НКВД уа башха тюрлю къарайды. Ол а, къарачай болмагъан, мурдарлыкъгъа, тоноугъа хазыр къауумгъа табды. Тюбеген къарачайлыларын ёлтюрюб, башын кесиб элтирикдиле да, 10 минг сом аллыкъдыла. 

Мен шашаргъа джетиб тынгылайма Джанболатха. «Быллай зат къалай болур? Нек болмайды, бютеу халкъны душман атха чыгъарыб, джуртдан сюрдюле да. Сора мында къолгъа тюшгенлени уа аямазла. Энди мен не этейим да? Джанболатны не акъылы барды экен?».

Эки кюнню ичинде элде джукъ къалмады – не мал, не хапчюк. Адамы сюрюлген, хазнасы тоналгъан эл. Къуру юйле, эшиклери джелде ачыла, джабыла, сыйыт-къычырыкъ эте тургъан. Оджакъларындан тютюн чыкъгъан эки юй кёргенимде, къууаннган огъуна этдим.
- Бош къууанаса. Ала мени танышларымдыла, алай а бек аман адамла. Не муслиман, не христиан болмагъан иймансызла. Уучуладыла, къарачайлыланы излеб, ызлаб айланнган уучула. Ала бери келгинчи, не айтырыбызны, къалай джашарыбызны сагъыш этейик.
- Къалай длжашарыбызны?
- Мен кёлюмдегин айтайым, сен а – сюйгенингча эт. Мен сени къая тешикден чыгъара туруб, былай ариу болгъанынгы билмей эдим. Сени ариулугъунг мени кесине байлаб къоймаса, сени адамларынга къошаргъа кюреширик болур эдим. Алай а, кёргенимден сора уа – сени джукъгъа да иймей, сени бла юйдеги къураб джашаргъа излейме. Джазыуубузну бир этсек, сеннге да, меннге да алай таб боллукъду. Мен кёлюмдегин айтдым, ёзге сен айтханча этейик.
- Мен огъай десем а?
- Ол заманда кесинг джангыз къалай джашарыкъса? Джангыз кесинг къалсанг – не боллугъун айтыргъа да къоркъама. Таулада аз эселе да, бандитле да бардыла. Аланы ызлаб джюрюйдю НКВД.  Аны бла къалса уа. Кёб иймансыз айланады, таулада тюбегенлерини башларын кесиб, «къарачай бандитни башыды» деб, органладан ачха алгъан. Сени былай къойгъандан эсе, НКВД-ге берген игиди. Алай а, анда да санга не кюн джетер – къайдам. Эм табы – мени бла джашасангды. Мен хоншу элден бир афендини келтириб, некях этдирирме. Андан сора да, мени бир къарт анам къарачай тиширыу эди. Джюрегим сеннге былай бек тартханы бир чуруму ол эсе да ким биледи. Мен сенден бир эки къатха тамада болурма, ёзге къарт тюлме да. Акъылны айтханын тюл, джюрекни айтханын этеме бусагъатда. Сени бла – бандит Къарачайны къызы бла – кесими бир этгеним белгили болса, мени башымы чортлатырыкъдыла. Къарачайлыланы – миллет шарт бла – барын да душманнга санайды кърал. Ала бла байламлы болгъанла да саналадыла душманнга. Сени органладан джашыра, мен да къралгъа аманлыкъ этгеннге саналама. Муну айтханым – сени амалтын нени да этерикме, джангыз сен кесинги, мени да отха атма.

Мен не айтыргъа да билмей къалдым.
- Талай кюнню сагъыш этерге боллукъмамы?
- Боллукъса, алай а, созма. Мен сени атынгы, миллетинги да башха тюрлю кёргюзтюб, къагъытла джарашдырайым.

Не сагъыш этсем да, былайдан ычхыныр джол кёрмедим. НКВД-ни къолуна тюшерге да къоркъдум. Бу адам мени амалтын кесине да къоркъуу тюшюргенине ийнандым. Ма алай бла талай кюнден, афенди джашыртын некях этиб, биз эр бла къатын болдукъ. Мадинадан Тамарагъа, къарачай къыздан да Гюрджюстандан азербайджан къызгъа бурулдум. Джылым да 16-дан 19-гъа бурулду.

Бизни элде бизден сора да, эки юйдеги джашайды. Юйдеги десем да эки адам. Бири элни арасы сюремде, бири да ол бир къыйырында. «Ала уучуладыла,- дейди Джанболат,- адамланы ызлагъан уучула. Бек осал адамладыла, адам дерге да боллукъ тюлдю алагъа. Аланы кёзлерине тюртюлме, неда болсун. Бир башха элге кёчерми эдик деб да келеди кёлюме».

Джанболат мени шкокдан, герохдан атаргъа да юретгенди. Энди мен къара атыудан  андан артха къалмайма. Бир кере ол меннге ат юсюнде оюнла да кёргюзеди. Мен кюлюрюмю тыялмайма:
- Бизде быллай оюнланы сабийле огъуна кёргюзтюучен эдиле.
Джанболатны кёлю къалады:
- Сен да биле болурса ат ойната, ат юсюнде ойнай да. Къарачай къызла джигит болуучандыла.
- Сен хыликке этсенг да, гитчечик болуб да атдан джыгъылмай эдим. Атам юретген эди. Атам а – ат ойнатыргъа, къара атаргъа да бек уста эди – Шимал Кавказны халкъларыны Спартакиадасында биринчи орунну алгъан эди – газетледе да бар эди суратлары.
- Черкес областдан мен да къошулгъан эдим ол Спартакиадагъа. Атангы аты къалай эди? Хоу, Сапар. Эсимдеди, бетинде бир къуджур таблары бар эди да, унутмагъанма.
- Хоу, аюню тырнакъ ызларыдыла ала. Чегетде отун эте тургъанлай, аюге тюртюлюб, бычакъ бла ёлтюргенди аны. Газетле да джазгъан эдиле аны юсюнден.
- Хы, энди ангылашынады, сен кимни къызы болгъанынг, кимге ушагъанынг. Бек аламат. Джаныуарладан адам кесин къоруулай билирге керекди. Алай а, сеннге чабхан джауну – тёрт аякълы болсун, эки аякълы болсун – сау къоймазгъа керекди. Эм къоркъуулула джаралы джаныуарладыла.

Джанболатны крайгъа чакъырдыла да, ол андан къайгъылы болуб, къайытды.
- Коммунист партияны Ставропол край бёлюмюню биринчи секретары Сусловну сёлешгениди абызыратхан мени. «Къарачайлыланы биз тауладан къурутханбыз, энди аланы рухларын да къурутургъа керекбиз. Аланы эсге тюшюрлюк бир зат къалмазгъа керекди алайда». 

Мени иги ангылаялмай къарагъанымы эследи Джанболат:
- Алай демек, джерлени, сууланы, тауланы атларын да тюрлендирликдиле. Къарачай тукъумлу ат, къой, эчки, ит да къаллыкъ тюлдю – аланы да башха тюрлю этерикдиле атларын. Тарих-культура эскертмелени да къурутурукъдула. Къарачайны эсге саллыкъ бир зат къаллыкъ тюлдю джашауда, тарихде да. Таб, къабырла, къабыр ташла да ууатылыргъа керекдиле. Ма алай айтыб сирелди сёлешгенлени бири – къалгъанла да къызыу харс къакъдыла.
Сен а къалайса, мен болмагъан ючю кюннге сагъайтхан джукъ болдуму сени?
- Ол эки сылхыр – Ермак бла Гогия – келген эдиле. Алагъа джууаб Къытмир этгенди. Итни урабыз деб, герохларын чыгъаргъан эдиле.
- Сен а не айтдынг да алагъа?
- Ол заманда Джанболат да сизни ёлтюрлюкдю дедим.
- Не дедиле да?
- Кюле-кюле кетдиле.
- Кёрюрбюз. Джукълайыкъ. Тамбла да не хазырлай болур бизге, ким биледи.

***

1943-чю джылны ахыр айы башланды. Мен арбаздан тышына чыкъмайма. Юй джумушдан сора ийнек бла къойлагъа къарагъан – олду мени борчум.
Кюн орта бола, Джанболат ачыуланыб кирди.
- Бу итле, Тёбен элде Гюрджюден кёчгюнчюлени чакъырыб, аланы арбалары бла къабырладан сын ташланы юйлерине ташыта башлагъандыла. Ала бла арбазларын тёшерге излейдиле.
- Сен аланы тохтаталлыкъ тюлмюсе?
- Къарыуум джетсе уа...
- Бу элни тамадасы сен шойса да?
- Билемисе аланы не айтханларын?
- Не дейле, талау тиерикле?
- Башындан келген буйрукъну тындыра, къарачайлыланы рухларын-духларын къурутабыз былайдан.
- Аллах къурутур аланы. Къабырлагъа тиерге къалай боладыла?
- Ийманлары джокъду аланы. Коста Хетагуровну сёзю бюгюннге да келишеди: «Тауланы да алгъанла бизден, Ёлгенлеге да бермейле тынчлыкъ».    

Джанболатны сёзюн шкок атылгъан тауушла бёлдюле. Къаяла къатладыла ол тауушланы. Джанболат шкогун алыб, секириб атына миниб, къабырла таба атылды. Андан къычырыкъ-хахай чыгъа эди, бир къауумла кюнбетни энгишге къачыб келе эдиле. Джанболат атын ашыкъдырды.

Ол келгенинде, сын ташланы артларына бугъуб, кёзюлдреуюк бла таула таба къараб тургъан Ермак бла Гогияны эследи.  Ючеулен, къан джугъу болуб, сойлана эдиле. Джанболат атындан чынгаб тюшюб, алагъа болушургъа изледи, алай ала джан бере тура эдиле. Бираздан солуулары да тыйылды.

Ким эсе да, атхан – мараучу неда снайпер болур эди – окъла ючюсюню да джюрек ауузларындан тийген эдиле. Аланы бош арбагъа джюкледиле. Къабыр ташла бла талай арба, бир арба да ёлюкле бла эл таба эне башладыла.

Экинчи кюн райондан НКВД-ни башчысы Железный келди. Иги сауутланнган он аскерчи да биргесине. Ермакны арбазына джыйылдыла. Арбаз сын ташладан толу эди. НКВД-ни башчысы къычыра башлады:
- Бандитлени къурутур орнуна, ёлгенле бла кюрешесиз. Биз бандитлени къурутханбыз деб джазабыз, ала уа – кюндюзгю кюн – юч элчини ёлтюредиле. Бир ыйыкъны ичинде ол бандитни кесилген башын манга табдырмасагъыз, кесигизни башларыгъыз чортларыкъдыла. Ёлгенле бла тюл, сау бандитле бла кюрешигиз. Адамланы ёлтюрюрге къалсала, кимни кёчюраллыкъбыз-келтираллыкъбыз былайлагъа? Аскер керек эсе, биргеме келгенлени къояйым сизге. Керек тюл эсе, кесигиз баджарыгъыз ишни. Крайны башчылары манга бир ыйыкъ бергендиле бандитни неда бандитлени дум этерге. Ангыладыгъызмы?

Ермак бла Гогия башларын силкдиле. Джанболат а Железныйге бурулду:
- Кёлюме келгенни айтыргъа эркинлик беригиз. Мен ангылагъандан, шкокдан атхан бир адам болгъанды, ол адам да бандит тюлдю.

Железныйни бети къаралды, алай а, кесин тыяргъа кюрешди:
- Ангылатыб айтчы.
- Ол бандит болса, ючюбюзню да къагъаргъа боллукъ эди эртде огъуна. Биз, джашынмай ачыкъ джюрюйбюз. Ол бизни кёреди, биз а аны кёрмейбиз. Экинчи джанындан, ол бандит болса, кесине магъанасы болмагъан джерде от ачыб, бар болгъанын билдирмез эди. Мени оюмума кёре, ол баш сакълаб айланнган бир насыбсыз къарачайлыды. Ёлген ата-бабасына этиле тургъан сыйсызлыкъны кёлтюрмей, шкокдан атханды. Ермак бла Гогия сын ташланы ташыйбыз деб, аны шашдыргъандыла. Энди ол Ермак бла Гогияны ёлтюргюнчю тохтарыкъ тюлдю. Насыб болса, биз алгъа аны ёлтюрюрбюз. Аны не этерин сезиб турама. Мен таулу къарачайлыланы психологияларын билеме. Иш анда да тюлдю – дини, миллети къаллай болса да, къабырла бла кюрешгенлени кечерик адам джокъду.

Шош болдула бары. Железный сейирсиниб къарады Джанболатха. Сора ол бир экисине бурулуб, айтды:
- Джанболат айтхан тюз болурму?
Ермак хыны къарады Джанболатха:
- Джанболат муслиман болгъаны ючюн, бандитлеге джан аурута болур. Бизге къарачайлыла адам тюлдюле – ала бары бандитледиле, совет властны джауларыдыла. Чегетде джашыннганла уа – артыкъсыз да. Юч адамны ёлтюрген шыйыхмыды? Сын ташланы юсюнден айтханда уа – Суслов джодашны айтханын этебиз – къарачайны эсге тюшюрлюк бир зат къалмазгъа керекди – аланы къабырлары да.

- Сын ташла бла арбазынгы  тёше да, атлаучла эт да, Ай бла джулдузну теблеб джюрю деб, алаймы айтханды Суслов?
Гогия Джанболатны бёлдю:
- Мен къууанч тыбырлы болуб теблерикме аланы къабырларын, сын ташларын да. Ол бандитлени тутсам а, аланы ёлтюргюнчю бир тебсерикме юслеринде.

Железный Джанболатны айтханы тюз болгъанын биле эди. Алай а, къабырла бла кюрешмегиз десе, бандитле бла кюрешмегиз дегенча ангыларла деб къоркъа эди. Биле эди, бу эки сыйсыз Суслов айтханны этгенлерин. Аны себебли, айтды:

- Къабырла бла кюреширге да керек болмаз. Ёзге, саууту-сабасы бла таулада джашыныб джюрюген адам – бандитди. Аны табыб, джокъ этерге керекди. Сын ташланы теблерге, теблемезге – хар ким бетине кёре этсин. Совет властны джауларын, бандитлени къурутургъа керекди, совет власт келгинчи асралгъан аланы ата-бабалары бла кюрешгенден не хайыр . Тюзлюк керекди.
- Тюзлюкмю? Къарачай эркишиле къазауатда совет власт ючюн къан тёге тургъан сагъатда, аланы юйдегилерин – сабийлени, къартланы, тиширыуланы тутмакъ этиб, душман атха чыгъарыб, джуртларындан сюрюу – тюзлюкмюдю? Огъесе, Сталин джангылгъанмы этгенди?

Железный Гогиягъа къарады. « Итден да итди бу. Башына тил этерге да артха турмаз». Аны себебли Гогиягъа огъурсуз къараб, къыджырады:
- Аллай затны айтыб ойнама. Сталин джангылмайды. Аны ючюн айтама: бир ыйыкъны ичинде ол бандитни башын кесиб, манга табдырыгъыз.

Андан сора Ермакны юйюнде (Ермак кючлеген къарачай юйде дерге керек болур эди)  олтуруб, Гогия келтирген гюрджю чагъырны тангнга дери ичдиле. Эртден бла кете башлаб, биягъы ыйыкъны эскертиб, джолгъа атланды Железный. Ат юсюнден дагъыда бир эсгертди: бандитни не кесин, не башын келтирмесегиз – ишигизден къысталлыкъсыз.

4

Далхат бу элден эди. Къазауатха дери, Сафар бла бирге, Къарачай илму-излем институтда тамада илму къуллукъчу болуб ишлей эди. Тарих-филология джанындан баш билими бар эди, немец эмда тюрк тиллени кёбюсюн биле эди.

Къазауатны ал кюнлеринде аскерге чакъырылыб, тахсачыланы хазырлагъан окъулну тауусхандан  сора, ёзел буйрукъланы тындырыб айланады. Джигитлик кёргюзтюб, бек къыйын, къоркъуулу ишлени ажымсыз тамамлагъаны ючюн, «Совет Союзну Джигити» деген атха теджеледи. Аскерни штабына чакъыргъанларында, тенглери саугъасын алыргъа барады деб тура эдиле.
- Саугъаны былайда да бераллыкъ эдиле, не эсе да, энтда бир башха таша джумуш болур,- дей кетди.
- Ол алай бош саугъа тюлдю. Къайытсанг джууарбыз,- деб, ашырдыла. 
 
Штабха келгенинде, эки таныш къарачайлыны да эследи Далхат. Фронт басма аланы да къралны Джигити атха тыйыншлы болгъанларын джаза эди. Аладан сора да бар эдиле былайда къарачайлыла. Барын да тизиб, «Къарачай халкъны къралны башха районларына кёчюрюлгенин, Къарачай областны да къурутханларыны юсюнден СССР-ни Баш Советини Президиумуну Указын окъудула.

«Энди ангылашынды бизге къаллай саугъа хазырлагъанлары»,- деди ичинден Далхат. Указны окъугъан офицер (субай) а бардырады: «аны бла байламлы, къарачай миллетли абчарла, солдатла – бары аскерден чыгъарырлыргъа керекдиле. Алай а, сизнича джигит аскерчилени, къралны эм уллу аскер-къазауат сыйына тыйыншлы болгъанланы, тас этерибиз келмейди. Аны себебли, мындан ары да къазауат этерге разы эсегиз, хар биригизни ишине энчи къараб, оноу этерикбиз».

Далхатны аскерде къояр ючюн, миллетлигин тюрлендириб, документледе татарлы деб джаздыла. Алай бла «татарлы» Далхат фронтда къалды, ёзге «Совет Союзну Джигити» атны бермедиле. Урушланы биринде ауур джаралы болуб, аскер госпиталгъа тюшдю, андан да саулугъун ызына къайтарыр ючюн курорт шахаргъа – Нарсанагъа (Кисловодскгеге) ийдиле. Былайда хоншу ёзенден кесини эски танышы Харуннга тюбеди – аны да былайгъа аскерден джараларын багъаргъа ийген эдиле.   

Бираз къарыу алгъанында, Далхат туугъан элин кёрюрге изледи, энди анда къарачайлыла джашамагъанларын билсе да. Туугъан юйюн кёрюрю алай келди – бир киши, бир джукъ тыялмаз эди аны. Аллай иннет бла Харун да атланды кесини туугъан элине. Джуртларын кёрюб, тансыкъларын алыргъа излей эдиле – былайдан Орта Азиягъа кетерик эдиле – анда эди джуртундан сюрюлген къарачай халкъ. Быланы – къазауатда сакъатлыкъ табхан Далхат бла Хасанны – энди фронтха аллыкъ тюл эдиле. 

Тау Артындан келген бир кёчгюнчю ат арбасына миндириб Тёбен элге дери элтди Далхатны. Арбагъа миндирген сагъатда, сорду:
- Сени миллетинг кимди? Татарлымы дейсе? Ушамайса.
- Метисме мен. Анам орус тиширыуду,- деб агъартды Далхат.
- А-аа. Ол заманда ангылашынады. Тауланы кёрюрге излейсе сора. Сакъ бол. Ол бандитлени-къарачайлыланы кёчюргенликге, таулада алкъын абрекле кёбдюле. Кёб болмай юч тюз элчини ёлтюргендиле. Эслеб джюрю. Ачха-бочха да бериб, Гюрджюден, Ставропол, Краснодар крайладан бери кёб адамны кёчюрюб кюрешедиле. Артыкъ бери мыллык атхан джокъду – таулада джашагъан къыйынды, къоркъуулуду кеси да.

Тёбен элден ары джаяу барады Далхат. Хар не да алгъынча – таула, суула, къаяла, чегетле. Алай а халкъ джокъду. Джансыз тёнгекчады джурт. Тёгерекни къабыр шошлукъ кючлеб турады. Ма туугъан эли. Оджакъларындан тютюн чыкъгъан юч юйню санады. «Кимле эселе да, джашайдыла»,- деди Далхат. Аны юйю арлакъда эди, ёзге Илияс хаджини юйюню къаты бла озуб кеталмады ол – хаджини джашы Сафар бла Далхат бир джылдан эдиле, кеслери да тенгле эдиле. Аз болмагъанды бу юйде Далхат. Энди бу юйде ким джашай болур?

Бачханы тёгерегинде деменгили мийик таш хуна, тургъаныча тура эди. Юйню тёгерегинде агъач буруу да алгъынча эди. Таууш этди Далхат:
- Эй, юйде кши бармыды?
Буруу ичинден мазаллы итни асланча хырылдагъаны эшитилди. Аны Къытмирге ушатды Далхат. Кеси да эслемегенлей, «Къытмир» деб къычырыб ийди. Ол джанында хырыдыгъан тохтады. Эшта, ит «бу ким болду?» деб, джыйлай болур эди. Эшик ачылгъан тауушну ызындан джаш тиширыу ауаз чыкъды:
- Кимсе? Джанболат юйде джокъду.

Ауазны иесин кёрюр ючюн, артха талай атлам этиб, мазалллы ташха ёрледи Далхат. Мадина да эследи аны. Аскер кийими таныргъа къоймады, сёлеше тебрегенинде уа, атасыны тенгин ажымсыз таныды Мадина.  Башха ата къарнашы – Бёрюкъан – аюню шкок бла уруб, бир джолда чегетде Далхатны ёлюмден къалдыргъан эди. Ёзге бусагъатда кимни ким болгъанын билмезсе – НКВД-ден эсе уа? Мени таныса – юйюм къуруду». Кючден-бутдан кесин тыйды Мадина. Далхат а бардырады:
- Мен татарлыма. Кёб болмай келгенме фронтдан. Госпиталда эдим да, тауланы кёре кетейим деб, чыкъгъанма.   

«Сен аллай татарлыса, мен азербайджанлы болгъанча» деб, айтыргъа аз къалды Мадина. Алай а, къоркъуу аны ауузуна кирит салды. Далхатны халы да алай эди.  Ма алай сюеле эдиле бурууну эки джанында туугъан эллеринде эки къарачайлы бала – миллетликлерин бир-биринден джашырыб, ана тиллеринде сёлеширге базмай.
Алай болса да, Мадина аны арбазгъа ийиб, суусаб берирге изледи.
- Бусагъат итни тагъайым да, къабакъ эшиклени ачайым.
- Такъма. Сени сакълауулунг тагъылмазгъа керекди,- дей, Далхат арбазгъа кирди.

Мадинаны хайран эте, Къытмир, Далхатха джууукълашыб, ийисгегенден сора, ёрге-ёрге чынгаб, къууаннганын билдирди. Далхат итни бойнундан къучакълады.
Мадина кёз джашларын кёргюзтмез ючюн, бир джанына бурулду. «Ит аны таныб, къучакълайды. Мен да таныгъанма, алай а, не сёлеширге, не къолун тутаргъа болалмайма».

Далхат бла Къытмир бир-бирин эркелете тургъан сагъатда, Мадина юйге кириб кетиб, сахан бла эт, нартюх гырджын, айран алыб чыкъды. Далхат нарат дюккючге олтуруб, миллет ашарыкъны балсытыб бисмилля эте башлады. Ашаб бошагъанында, «сау бол, бай бол, насыблы бол» дей, саханны ызына къайтара, сорду:
- Бу сизни итмиди?
- Хоу, бусагъатда бизникиди, бу юйню алгъын иелеринден къалгъанды. Мени да бир сорууум барды сизге: бу огъурсуз ит, секириб, ат юсюнден адамланы алыучу, арбазгъа адам къойгъан къой, учхан чыпчыкъгъа да чаба туруучу, сизге къайырылмады. Сизни таныгъанча этди.
Далхат тюзюн айтыргъа, айтмазгъа да билмей, ангарылды, дагъыда сакълыкъ хорлады:
- Итле къачан да, къайда да манга чабмайдыла, мени аман адам болмагъанымы сезе болурла да, аны ючюн. Сау бол, кете барайым. Тютюн чыкъгъан дагъыда эки юй эслегенме, алагъа да бир кёз джетдирейим. Не адамла джашай эселе да – кече къалыргъа къояр эселе уа...
Мадина кесин тыялмады:
- Ол юйледе адамла тюл, джаныуарла джашайдыла. Къабырладан сын ташланы келтириб, атлауучла этедиле, арбазларын джасайдыла. Джангы Ай бла джулдузну, ёлген адамланы атларын теблеб джюрюйдюле. Кече къалгъан къой, аладан кенгирек тур, кёзлерине да тюртюлме. Хапар керти эсе...
Далхат тохтады:
-Не хапар?
- Ала адамланы башларын кесиб, НКВД-ге бередиле.
- Нек этедиле алай?
- Бир бандитни башы ючюн НКВД 10 000 (он минг сом) тёлейди. Чын, саугъа да аладыла дейдиле. 
- Кёб бандитни башын кесгенмидиле? Бандитле кёбмюдюле алай?
- Билмейме, кёрмегенме. Была таулагъа, чегетлеге чыгъыб, бандитлени тутадыламы дейсе? Да ала къоркъгъандан кече эшикге да чыгъа болмазла.
- Сора, кимни башларын кеседиле да была?
- Да ма сенича, бери джангылгъан джангызланы.
Мадина кёб зат айтыб ийгенинден кеси илгениб, тохтады. Далхат аны эследи да, кёлюн басды:
- Къоркъма, сен айтханны мен кишиге айтмам. Айтханынгы уа иги этдинг – мен бек сакъ болурма энди.
- Ызынга ашыкъмай эсенг, кече бизде къалыргъа боллукъса. Джанболат (баш иеме айтама, айыб этмегиз) кёб турмай келликди.
- Сау бол. Туз-дамынг ючюн да, хапарынг ючюн да, юйге чакъыргъанынг ючюн да. Таблыгъыча этерме. Келиб къалыргъа да болурма, эринг бла да бир танышырма.

Далхат оджакъларындан тютюн чыкъгъан юйле таба атлады. Далхатны ол юйлеге нек ашыкъгъанын биле эди Мадина – джууукъда юй Далхатланы юй эди.

Далхат а, джюреги терк-терк ура, юйю таба барады. Джолда, аскер башчыла джигитлик кёргюзтгени ючюн анга саугъагъа берген, джерлениб тургъан герохундан къолун айырмагъанлай барады. Аны къычырыгъына, орамгъа бир эркиши чыгъыб, «юйню иеси юйде джокъду» деди. «Хата джокъду, мен сакълайым, огъай демесегиз» дей, аны ызындан арбазгъа кирди Далхат.

Эки эркиши, бири – къабакъ эшиклени ачхан, бири да – анга бек ушаш, арбазгъа таш тёшеб кюреше эдиле. Далхат эслеб къарады: ташлада Ай, джулдуз сурат, адам тукъумла – туугъан, ёлген джыллары да – ачыкъ кёрюне эдиле. Ол, араб харифли джазыуланы окъуй, тёгерек айланды: таныш атла, тукъумла, таб къарт атасыны сын ташын да эследи. Эки таш устаны да уруб къоярча бола, сорду:
- Къайдады дейсиз юйню иеси?
- Гогия тенги бла бандитлени излей кетгендиле. Ишлери олду аланы – бандитлени табыу эмда башларын кесиу. Тюнене келирге керек эдиле, не эсе да кечикгендиле. Башха ёзенлеге джайылмагъан эселе. Сен кесинг а ким боллукъса?
- Мен фронтдан джараларымы бакъдырыргъа келгенме. Къазауат баргъан тауланы, ауушланы бир кёрейим деб чыкъгъанма да, кеч этгенме. Тютюн чыкъгъан оджакъны кёрюб, кече къалыргъа мадар болмазмы дей, джокъладым сизни.
- Былайда урушла болмагъандыла. Бу тауланы этегинде джашагъан халкъ, немеслени джанына кёчюб къалгъанды. Немесле да тыйгъычсыз Минги Тауну башына байракъларын такъгъандыла. Ма аны ючюн Сталин сатлыкъ халкъны тутуб, Сибирге ашыргъанды.
- Немец аскерни аллын тыймагъансыз,- деб кёчюргендиле къарачайлыланы сора.
- Туура да алайды, тюз ангылаб турасыз, джолдаш.
- Алай эсе, немеслени бизни аскер а нек тыймагъанды? Къуджур тюлмюдю, бизни аскер немеслени тыялмай, Тау артына ыхдырылгъанды. Аскерибиз тыялмагъан джауну аллын, къарачай тиширыула, сабийле, къартламы тыяллыкъ эдиле? Душман Кавказгъа дери къалай джетди? Башха халкъла нек тыймагъандыла душманны аллын? Ёзге аны ючюн, башха халкъланы кёчюрмегенди Сталин. Нек?
- Сен къарачайлы болурмуса, аланы алай джакълай эсенг. Сталиннге тёре болургъамы излейсе?- сёлешген къуру бири эди, башха ташчы тынгылай эди.
- Огъай, мен къарачайлы тюлме, огъесе, тюзлюкню сюйген къарачайлы болургъамы керекди? Сен кесинг да джылдан чыкъгъаннга ушамайса, сакъатча да кёрюнмейсе. Къазауатда нек тюлсе?
- Ол сени ишинг тюлдю. Не эсе да, мен сени джаратмайма. Барчы джолунга. Ишибизге да чырмау болма. 
- Ташлада бу джазыула, суратла уа недиле? Была муслиман сын ташладыла да. Аланы аякъ тюбге къалай сала турасыз? Аллахдан къоркъмаймысыз?
- Биз Аллахха ийнанмайбыз. Артыкъсыз да бусурман Аллахха. Иги ачха тёлейдиле – биз ишлейбиз, къалгъан бошду.   
- Иги ачха тёлеселе, адамланы да ёлтюрлюкмюсюз?
- Къаллай адамланы? Къарачайлыланы ёлтюрлюкбюз. Бир къарачайлыны башы ючюн – сау, шау болса да – он минг сом тёлейдиле. Къуллукъда ишлеген тамадала айтхандыла: къарачайлыны кёрсегиз, арам-къарам этмей ёлтюрюгюз.
- Къаллай бир къарачайлыны ёлтюргенсиз да?
Ташчы кюлдю.
- Джокъдула ала. Бирине бир тюртюлмей къалдыкъ. Ансы он минг сом бир джугъубузгъа джарар эди.
- Ёлтюрюрге эркинлик берген кимди?
- Айтдым да, тамадала. Бир сёз бла айтыргъа керек эсе – НКВД.
- Тёбен элден ётюб келе,  къарачай бандит ючеуленни ёлтюргенди дей эдиле. Аны табыб, башын кесиб, ачха алыргъа излемеймисиз?
- Огъай. Аллай ишле бла профессионалла кюрешедиле. Уучула дейбиз алагъа. Гогия бла Ермак аллай къауумдандыла. Тюнене кетгендиле ала уугъа. Биз да, тюртюлюб къалсакъ, сау джиберлик тюлбюз. 
- Кертиси бла да мен сизни ишлерге къоймайма. Меннге юйде бир мюйюш кёргюзтсегиз, бираз къалкъыр эдим, юйню иеси келгинчи.
- Юйге иерге эркинлигибиз джокъду. Кесибиз тохтагъан къонакъ юйде санга да табылыр орун. Джангыз документинге бир кёз джетдирейик.
Далхан аскер джюзданын узатды. Ала къараб, артха къайтардыла.

Далхат къонакъ юйде орундукъгъа къабыргъасындан тюшюб, ишлей тургъан ташчылагъа къарайды терезеден. Ала ёз тиллеринде сёлеше, чёгюч бла ташланы къыйырларын ууата, бир-бирине келиширча этедиле. Чёгюч сын ташха тийгени сайын, ата-бабасы къычырыкъ этгенча кёрюнеди Далхатха. «Ай хомух, сен къалай тёзюб тураса бизни бу итлени аякъ тюбюне атыб» дегенча таууш келеди аны къулагъына. Орамдан ит чабхан таууш бёлдю эсин Далхатны. Ишчиле къабакъ эшиклени ачдыла да, арбазгъа атлыла кирдиле – уучула.

- Джашла, сизни юч джердешигизни ёлтюргенни табыб, башын кесиб келебиз. Къарагъыз.
Муну айтхан артмагъындан чыгъарыб, къан джугъу адам башны джерге шууулдатды. Ит чынгаб тутду аны, алай а иесини хыны ауазына бойсуна, джерге быргъаб, бир джанына кетди. Ташчыла башха джууукълашдыла – ол сёлешмеген юсюне тюкюрдю, ол бири да аягъы бла урду. Сора ала атлылагъа не эсе да айтдыла – сёз аны юсюнден баргъанын сезди Далхат. Герохун джабыу тюбюнде эшик таба айландырыб, хазыр болду.

Уучула эшикни хыны ачыб, кирдиле да, бири шкогун Далхат таба бурду, экинчиси да кесилген адам башны чачындан ёрге тутуб, сорду:
- Таныймыса муну?
Далхат таныды – ол джазыкъ Харунну башы эди.

Далхат герохуну сампалындан басды. Шкокну тутуб тургъан, саууту да къолундан чартлай, тёнгереди. Экинчи окъ адам башны тутуб тургъан  уучугъа тийди. Ючюнчю окъ да анга мыллыгын атхан итни тюз мангылайындан тийди. Аскер тахсачыны-диверсантны усталыгъын былайда да кёргюздю Далхат. Сора джерден шкокну алыб, титирей тургъан тёнгеклени башларындан уруб, гимикдирди.

Далхат арбазгъа чыкъгъанында, уучула тютюн тарта, бир-бири бла сёлеше тура эдиле – уучула Далхатны ёлтюрдюле деб тургъанлай, шкокну да юслерине буруб, Далхат чыкъгъанында, тиллери тутулду.
- Адам башха тюкюрюрге, аягъыгъыз бла урургъа да боллукъду сора, алаймыды?
Джаншагъыракъ тамада ташчы айтды:
- Да ол бизни элден ючеуленни ёлтюргенди.
- Ол ёлтюрмегенди. Ариу ол эсе да... Къайда, не ючюн ёлтюргенди ол сизни адамланы?
Ташчыла къара тынгылауну ийдиле. 
- Тынгылайсыз. Сизни джердешлеригиз ёлгенлени къабырларын теблегендиле, сын ташларын ууатхандыла. Сиз да ол сын ташла бла арбазны джасаб кюрешесиз. Ол итле теблеб джюрюрча. Энди не ала, не сиз сыйсыз иш этмезсиз. Сизни барыгъызны да орнугъуз джаханимдеди.

Бу сёзлери бла Далхат эки ташчыны да къобмазча этди. Сора къонакъ юйге къайытыб, уучуланы хурджунларындан къагъытланы, документлени чыгъарды. Харунну аскер джюзданы да бар эди аланы арасында. Сауут-сабаларын алды. Сора туугъан юйюне кирмей кеталмады. Ёзге бу кёзюуде орам джанындан ит чабхан, адам дауурла да чыкъдыла. Далхат терк атлаб, къабакъ эшиклени ачылмазча джабды. Сора къонакъ юйге къайытыб, терезени ууатды да, шкокну бурну орам таба буруб, сермеширге хазырланды.

Аслан хырылдауундан, базыкъ тауушундан ит Къытмир болгъанын ангылады. Ол джанындан гырхы ауаз чыкъды:
- Мен Джанболатма. Неди бу шкок атылгъан? Не болгъанды?
Далхат бираз мурукку этгенден сора, айтды:
- Бандитле къырылгъандыла. Мен – Далхатма, юй бийчегиз айтхан болур, эртден бла сёлешген эдим аны бла.
- Эшиклени ач – бир кёрейим не болгъанын.
- Сен кимни джанындаса, Джанболат?
- Алкъын билмейме. Алгъа бир бир-бири бетибизге бир къарайыкъ да, анга кёре.
Далхат герохуна да тие-тие, барыб къабакъ эшиклени ачды.
Алгъа, чартлаб, Къытмир кирди. Къан джугъу ёлюкле къатылдыла анга. Далхатны юсюне чынгарча бола, огъурсуз къараб, хырылдады. Джанболат «тут» десе, эшта Далхатха къадаллыкъ болур эди. Алай а, буйрукъ болмагъанында, хырылдай, аз-аз рахат болду. Ёзге Далхатха эртдендеча къууанмады. Къан джаныуарлагъа да къатылады. 

Джанболат эс ийиб тынгылады Далхатха. Ишекли да болмады ол айтханнга.
- Итле кереклилерин табхандыла. Къазауатдан сакъат болуб къайытхан аскерчини башын кесиб, бандитни башыды деб, 10 000 сом алыр дыгалас. Къабырланы чачыб, сын ташла бла арбазларын тёшеб, муслиман белгини, ёлгенлени атларын, тукъумларын да теблеб джюрюгенлеге ёлюм да азды.
Энди былай этейик. Хар не тургъаныча къалсын. Документлерин да ызларына сал. Тамбла районнга барыб, хапар айтыргъа борчлума. Бу элге джууаблы менме. Сен бир джерде да эсленмезге керексе. Биз сени кёрмегенбиз, сен да бизни. Госпиталынга къайытаса, алайдан да Татарстанынга кетесе. Сени излерге кишини да эсине келлик тюлдю. 

- Джарлы Харунну башын а? Аны асраргъа керекди. Тёнгегин да табалсакъ...
- Баш болмаса, бу итлени джаныуарлыкъларына шагъатлыкъ болмай къаллыкъды. Мынча адамны да нек ёлтюргенлери ангылашынныкъ тюлдю. Башны да былайда къой.
- Сен айтханча болсун. Алай а, мен энди госпиталгъа къайытырыкъ тюлме, Татарстаннга барлыгъым да джокъду. Былайда, таулада къалыргъа излейме. Болушаллыкъмыса манга?
- «Кечеден эртден ашхыды» дей шойла. Сагъыш этейик. Кел, Мадина да къарачай хычынла эте къалгъанды. Кече бизде къалырса, тамблагъа да оноу этербиз.

Кюн батаргъа къысылгъан эди. Далхат Джанболат бла бара, ким эсе да аны мараб тургъанча сезди. Аскер тахсачылыкъ аны джаныуарча сакъ этген эди. Къытмир терк бурулуб, къабыргъада кёкенлеге атылды. Хырылдагъан, къымылдагъан болмаса, ит чабмады. Далхат, Джанболат да шкокларына къадалгъанлай турадыла. Кёкенледен шагъырей ауаз чыкъды:
- Атмагъыз. Далхат, мен Бёрюкъанма. Къатынгдагъы да кюеудю, бизни Сапарны къызын алыб турады.
Бёрюкъан Къытмир бла кёкенледен чыгъыб келиб, Джанболатны къолун тутду, Далхатны уа къаты къысыб, къучакълады.
Ючюсю да, бюгюн Джанболат джашагъан, Сафарны юйюне барадыла. Бир-бирине айтыр зат кёбдю. Эм къаты сынау заманла уа алдадыла алкъын.

5

Ала арбазгъа киргенлеринде, Мадина алларына атлай келиб, сын болуб къалды.
- Къонакълагъа разы тюлмюсе? – деди Джанболат.
- Бекми тюрленнгенме? Ауазымдан да таныялмазмыса?
«Бёрюкъан» деб, аны бойнундан къучакълаб, джылагъандан джукъ айталмай къалды Мадина.
- Бар, ант этдир. Джигит болуучан шой эдинг да,- деди Джанболат.
 
Намаз заман болгъаны себебли, эркишиле абдез алыб, намазлыкъгъа джарашдыла. Бёрюкъан алларында сюелиб, имамлыкъ этеди. Джанболат бла Далхат бир атлам артхаракъ, аны ызындан сюеледиле.
Намаздан сора, дууа этиб, ауузлана башладыла. Эт, хычын, айран – бары да бар эди тебсиде. Бу ашарыкъны берген Аллахха минг шукур этиб, Мадинагъа да дуния бла бир алгъыш этиб, тебсиден айырылдыла.

Мадина халкъны къалай кёчюргенлерин, ала талай айны багъалатыб, ашатыб-ичириб-сыйлаб тургъан аскерчиле, къаллай хынылыкъ этгенлерин, тиширыуланы алтын-кюмюш кереклерин къалай сыйыргъанларын, кийим, азыкъ кёб алыргъа къоймагъанларын, сагъат джарымгъа юйлеринден тутмакъ этиб чыгъаргъанларын – барын да джарашдырыб айтды. Джанболат аны къалай къутхаргъанын, афендини алыб келиб некях этидргенине дери джашырмады. Къытмирни юсюнден айтыргъа да унутмады.

Аны ызындан Далхат кесини юсюнден, Харунну юсюнден да айтды. Кёзюу Бёрюкъаннга – чегетден адамгъа – джетгенинде барыны да эслери анга кетди. Асыры кёб тюрлю хапар джюрюй эди тауда «бандитлени» юсюнден.

- Биле болурсуз, мен атлы аскерде къазауат эте эдим. 1942 джыл бизни немеслени танка бёлеклерине къаршчы атдыла. Атлы аскер танка аскерни къалай тыярыкъ эди. Кёбюбюз къырылды. Бир бурхубуз джесирге тюшдюк. Биз – талай адам – джесирден лагерден къачдыкъ, алай а, ыхдырылыб баргъан совет аскерлени ызларынан джеталмадыкъ – ала ауушладан Гюрджюге аугъан эдиле. Арабызда уа – немес аскерле. Алай болгъанында, биз партизан бёлеклени излеб башладыкъ. Не келсин – табалмадыкъ. Бир къауумун немесле къурутхан эдиле, бир къаууму кеслери чачылыб кетген эдиле. Алай нек болгъанын да билдик. Партизанлагъа башчылыкъ этерик адам – коммунист партияны Ставропол комитетини биринчи секретары Суслов, башын алыб къачыб, Дагъыстанда бугъунуб тура эди. Башсыз къалгъан партизан бёлекле – хазна къалмай бары – терк огъуна чачылгъан эдиле. Мени, кесини аз санлы партизан бёлегине алды Батчаланы Мудалиф. Немеслени адам санларын, техника кючлерин, джюрюшлерин Тау Артына билдире эдик – Суслов бла байламлы болургъа мадар джокъ эди.   
!943 джылны январ айында немесле артха кетиб башладыла. Немес аскерни халын Совет Аскер башчылыкъгъа билдиргенлей турдукъ. Бизни аскер – совет аскер келгенинде, бизни махтаб, разылыкъларын билдирдиле, таб кърал саугъалагъа да теджедиле.
Мудалифни партияны Къарачай област комитети чакъырды да, ол ары кетди. Мен а, бир аскер бёлекге къошулуб, немесле бла къазауат этерге излегеними билдирдим. Тахсачы къауумгъа къошарларын тиледим. Алай а, манга ышанмадыла. СМЕРШ (смерть шпионам – шпионлагъа ёлюм) соруу эте, тинте башлады.
- Сора сен джесирде болгъанса.
- Хоу, алай а андан къачыб къутулгъанма.
- Джесирге нек тюшген эдинг?
- Сюйюб тюл. Окъларыбыз бошалгъанында тюшген эдик.
- Ахыр окъну кесинге сакъларгъа керегин айтмагъанмы эдиле санга?
- Айтхан эдиле, алай а...
- Алай а, сен джауну аллын тыяр орнуна, джесир болургъа таукел болгъанса.
- Джумдурукъ бла танкны тохтаталмазлыгъыбыз хакъды. Атлы аскерни танклагъа буруу этерге кимни акъылына келген эди экен? Не къалды атлы аскерибизден?
 - Сен къалгъанлача ёлмей, джесирге тюшгенсе. Джаралы болуб, эс ташлаб тюл, кеси разылыгъынг бла къолларынгы ёрге кёлтюргенсе. Джесирден да санга къачаргъа къойгъандыла.
- Мен къарауулну ёлтюрюб, башхала бла бирге къачханма.
- Къайдадыла ол башхала? Сен айтханны ала шагъатлыкъ эталлыкъмыдыла?
- Къайда болгъанларын билмейме, тукъумларын а айтайым.
Айтханымы джаздыла. Болмагъан сорууланы сора, СМЕРШден бу экиси туура къанымы ичдиле. Эм ахырында уа не айтдыла:
- Тюзюн айтыб кечмеклик тилесенг, джанынга сакъларгъа да болурса.
- Тюзюн айта тура шойма. Кечмеклик да не ючюн тилерге керекме?
- Сен немсалагъа ишлейсе. Ала иш этиб ийгендиле сени джесирден.
Алгъа сынай тура болурла деб эди акъылым. Мени керти да шпионнга санагъанларын артда ангыладым.
- Бюгюнден ары, джуртунгу сатмагъанынга керти шагъатлыкъла табылгъынчы, сен тутмакъда турлукъса.

Къолларымы сыртыма байлаб, башыма да бир машокну кийдириб, къайры эсе да элтдиле. Талай айны бир бетон мекямда тутдула. Тюйюб-уруб, тюзюн айтсанг бошларыкъбыз дей, къара къыйынлыкъ джетдириб турдула. Бир кюн эсиме бир оюм келди: «алай, алай да ёле эсем, бу мени къыйнагъанланы бирин ёлтюрюб ёлсем, джаным рахат болур эди». Соруугъа элтгенлей, бютеу кючюмю бир джерге джыйыб, аллымда олтургъан субайны бир да аямай джумдуругъум бла кёзюне сермедим. Дагъыда талай кере урургъа кюрешдим, джетиб мени байлагъынчы.
Эс башха камерада джыйдым. Анда талай адам бар эди. Меннге эс джыйдырыргъа кюреше тургъанланы бирин Мудалифге ушатдым. Джукъ айтыргъа изледим, ёзге джангыдан эс ташлаб, къарангыгъа кёмюлдюм. Алай эте, джангыз ючюнчю кюн бираз джукъ ангыларча, сёлеширча болдум. Къууаннган ауазын эшитдим Мудалифни:
- Джанынг къайда эсе да теренде болур. Ёлюмден къутулгъаннга ушайса.
Аны сёзлерине эс бурмай, сордум:
- Къайдан чыкъдынг былайгъа?
- Сен а? – соруу бла соруугъа джууаб этди Мудалиф.
- Менми? Немес шпионнга санайдыла мени. Тюйюб, болмагъан затланы айтдырыргъа излейдиле. Кесинг билесе, джесирде болгъанлагъа ышанмагъанларын. Сени уа не ючюн джыйгъанла бери?
- Тюзюн айтханым ючюн. Халкъ тургъанлай, Сусловгъа тюзюн айтханым ючюн.
Мени ангыламагъанымы кёрюб, Мудалиф хапарны толусу бла айтыргъа джарашды.
- Сентябрда партияны Ставропол край комитетини Пленумунда эдим. Биринчи секретар Суслов бек хылымылы сёлешди. Апрел айда «къарачайлыла ишде, фронтда да джигерлик, джигитлик кёргюзедиле» деб сёлеше эди. Энди уа «къарачайлыла партизан джюрюшню къурутхандыла, немесле джанлы болгъандыла, душманны Кавказ ауушлагъа ийгендиле, энтда таулада джашыныб, бандитлик ишле бла кюрешгенле кёбдюле» деб, ёкюре эди трибунадан.

Кесинг билесе, адамны тутардан алгъа, анга къаллай къара джагъыучуларын. Крайны башчысы сау бир халкъны сёгюб сёлеше эсе уа, ахыры не бла бошалыргъа боллукъду?
Аны себебли, мен сёз алыб. Ачыкъ айтдым:
- Джолдаш Суслов, апрел айда сиз Сталиннге билдиресиз: «къарачайлыла сюйген Ата джуртларын душмандан азатлай, джанларын-къанларын аямай кюрешедиле». Къарачайлыла ол сёзлени «Ставропольская правда» газетни 1943 джыл апрелни  ючюнде чыкъгъан номеринде окъуб, ёхтемлене эдиле.
Энди не болуб къалды да къарачай халкъны былай терслер ючюн? Къарачайлыла фронтлада джигитлик кёргюзте, алгъынча къазауат эте шойдула; къысха заманны ичинде, немесле чачхан колхозланы, совхозланы ызына сюедиле шойдула; фронтха да къолдан келгенча болушлукъ эте шойдула...
«Къарачайлыла душманны таулагъа иймей тыймагъандыла» деу а, неге ушагъан затды? Бютеу къралны юсю бла ётюб келген немес аскерни, башха халкъла, совет аскер да тыялмагъан немес аскерни, бурху къарачай халкъны къартлары, тиширыулары, сабийлери къалай тыяллыкъ болур эдиле?

«Халкъны бир къаууму немеслени джанына кёчгенди» дегенигизни уа къалай ангыларгъа боллукъду? Къаллай бирди ол къауум – он, джюз, минг? НКВД билмеймиди аны? Биледи. Мен да билеме, кърал къоркъуусузлукъну органлары бла бирге ол иш бла кюрешеме. Бютеулей да немеслеге къуллукъ этгенлери ючюн 270 адамны ишине къарагъанды махкеме. Ол сан къарачай халкъны 0,3% болады. Ол кесек къауум 1920-чы, 1930-чу джыллада совет власт тутхан, мюлклерин сыйыргъан адамладыла. Аланы кёбюсю немесле бла къачханды, сиз айтханча таулада джашыныб бандитлик этгенле бардыла, алай а, ала бармакъ бла санарча аздыла. Биз аланы къысха заманда думп этерикбиз. Мен немес оккупацияны кёзюуюнде партизан бёлекге башчылыкъ этгенме, немесле кетгенден сора да, Къарачай областны джангыдан айнытыб кюрешеме – областда не бола тургъанын бек иги билеме дегенлигимди.

«Партизан къозгъалыуну къарачайлыла джукълатхандыла» деу да керти болгъан ишге келишмейди. Партизан джюрюшню чачылгъаны – аны башчысы болмагъаны бла, башсыз къалгъаны бла байламлыды. Партизан джюрюшге сиз башчылыкъ этерге керек эдигиз, джолдаш Суслов. Биз а, партизанла, сизни табалмай, къыйынлыкъ чекгенбиз. Къайда эдигиз сиз? Сиз а дагъыстан шахаргъа – Кизляргъа – къачыб, бугъуннган эдигиз. Башсыз къалгъан партизан бёлекле да къырылдыла неда чачылдыла. Партизан джюрюш болмагъанында къарачайлыла тюл, сизсиз терс Суслов джолдаш. Гюнахны башхалагъа кюремегиз, бютеу къарачай халкъгъа къара  джакъмагъыз. Керти коммунист эсегиз, тюзюн айтыгъыз, этген терслигигизни башхалагъа кюремегиз да, бойнугъузгъа алыгъыз.

Мен сёлешиб бошагъаным бла, тутуб кетдиле. Къагъыб къоярыкъ болурла деб тура эдим. Сталиннге писмо да джазгъанма – ёзге аны анга джетдирмезле. Сусловну тутмасала, ишинден чыгъармасала, ол башын къутхарыр ючюн, бютеу гюнахны къарачайлылагъа кюрерикди. Бизни халкъгъа бу къазауат кёзюуде уллу палах джетерге боллукъду.

- Къарачай областны башчылары халкъларын джакъламаймыдыла?
- Огъай, областны башчысы Сусловну адамыды. Сусловну тилеги бла, аны къазауатдан къайтарыб, областха башчы этгендиле. Башында не айтсала, ол аны этеди, этерикди. Аны къолу бла Суслов бизни халкъдан бошаргъа башлагъанды. Сабийле, тиширыула, къартла, сакъатла ачыргъа боллукъдула. Эркишиле къазауатда кърал ючюн джан бере, кърал да джакъсыз халкъны душман кёре – ахыры не бла бошалыр, билмейме.   
- Халкъны къырыб къоярламы дейсиз?
- Огъай, халкъны джуртундан сюрюрле деб къоркъама. Алай сагъыш этдирген затла бардыла.

Андан сора мен Мудалифни кёрмедим, чюнкю, экинчи кюн мени башха джерге кёчюрдюле. Артда мени Микоян шахаргъа келтирдиле, башха тутмакъла бла бетлешдирир ючюн. Джолда, таблыкъ тюшюб, къачыб къутулдум. Башына «чынгылдан кетгенди» деб билдирген болур эдиле – ансы мени излеген болмады. Андан бери кюндюз ит, кече бёрю болуб айланама. Биргеме кесимча талай насыбсыз да барды. Халкъыбызны кёчюргенлерин-сюргенлерин кёрюб турдум – алай а, болушур кюч къайда?

Бары да бираз тынгылагъандан сора, Джанболат Далхатха сорду:
- Сен былайда къалыргъа нек излейсе? Орта Азиягъа барыб, анда адамларынгы табыб, алагъа болушургъа кюрешсенг иги болмазмы?
- Тюз айтаса, ёзге болгъан иш билинир – НКВД мени табмай къоймаз. Чалдышда ёлгенден эсе, Бёрюкъан бла таулада болсам иги болур. Къабырларыбызгъа кишини тийдиртмесек – ол да ишди.
- Эшта, энди сын ташларыбызгъа тийген тохтарыкъ болур.
- Джанболат, мени санга тилегим барды. Арбалары бла къабырладан сын ташланы келтиргенле, сын ташланы ызына элтсинле. Алай этмеселе, ангылат алагъа, ёлгенлерибиз ючюн дерт джетдирликбиз. Ата-бабаларыбыз къабырдан туруб, кеслерин джакълаялмазла, ол борч бизникиди.

Джанболат, башын чайкъай, къарады Бёрюкъаннга.
- Къыйналма, мен кесим элтирме сын ташланы къабырлагъа.
- Огъай, Джанболат, келтиргенлерича, ызына да элтсинле. Бизни юйлерибизде джашай эселе, джашасынла, къабырларыбыз бла уа ойнамасынла.
- Болсун, мен алагъа айтырма, джангыз, ол заманда сизни бла байламлы болгъаным белгили болуб къалмазмы?
- Ала алай сагъыш этмезча, айта билликсе сен.
- Хоу, айтыр зат табарма, мени къайгъылы этген – башхады. Тамбла мен НКВД-ни район бёлюмюне барлыкъма, Железный джолдашха. Ол  уучулагъа (НКВД-ни таша къуллукъчуларына)  -  Ермак бла Гогиягъа – юч адамны ёлтюрген бандитни башын кесиб келтиригиз деб, бир ыйыкъ болджал бергенди. Мен а келеме да, айтама анга: уучуларыгъыз да, эки тюз адам да ёлтюрюлгендиле.  Аны не айтырын, не этерин билген къыйынды. Мени тутаргъа болур. НКВД-ни бёлегин алыб, мени да джол уста этиб, сизни излерге да болур.
- Да сен, Сусанинча, аны чегетни теренине бир киргизтчи, биз анга тюбей билирбиз.
- Огъай, Бёрюкъан, мен не Мадинаны, не элде адамларымы НКВД-ни чалдышына тюшерлерин излемейме. Сен айтханча этсем, ала бары да тутуллукъдула. Аны себебли, не бек излесек да, биз сизни табалмаз джерледе болугъуз.      
- Кечеги оноу тамблагъа джарамай да къалыр. Сагъыш этербиз. Далхат бла мен, танг къаралдысы бла кетерикбиз.
- Болсун. Мадина орунларыгъызны джарашдырсын. Биргегизге алыб кетерча, кёбюрек азыкъ да хазыр этер. Дагъыда айтырым: бизни юйню кёз туурагъызда тутугъуз. Мен тамбла къайытмасам, бирсикюн да къайытмасам – сора Мадинаны былайдан къоратырсыз.

5

- Джолдаш Железный, мен сизге осал хапарла келтиргенме.
Железный къаш тюбюнден къарады анга:
- А сен билемисе, бурун аман хапар келтиргенлеге патчах  не этгенин? Ёзге мен патчах тюл, заманла да – башха. Айт, не къуугъун барды?
- Тюнене ингирде элни тёгерегине айланыб келе, Гогиягъа къайыта барайым дедим. Къычырыгъыма киши чыкъмады, эшикле уа – ачыкъ. Арбазгъа киргенимде эки ташчыны ёлюклерин кёрдюм – ала сын ташла бла арбазны тёшей тургъандыла. Юй джабыкъ эди. Къонакъ юйге кирсем – Гогия да, Ермак да, итлери да ёлюб.   

Железный  секириб туруб, ары-бери джюрюб башлады. Сора, Джанболатны аллында тохтаб, анга эрши тукъум къараб, сорду:
- Айталлыгъынг бумуду къуру?
- Арбазда дагъыда бир кесилген баш бар эди.
- Кимни башы? Ала бир бандитни табхандыла сора.
- Алай болса эди. Документле ол башныкъы эселе, ала бандитни тюл, фронтчуну башын кесгендиле. Ол Нарсанада джараларын бакъдыра тургъан аскерчи болгъанды. Ма ол документле. Джюздандагъы сурат да, ол баш да бир-бирине шашмай ушайдыла.
- Бизни таша уучуларыбыз башкеследиле, бандитледиле дергеми излейсе?
- Мен кёргеними айтама.
- Кёргенинг бла бери нек келмединг?
- Кечеми? Быланы ёлтюргенле мени да ёлтюрюрге боллукъ эдиле. Андан сора да, кече сизни тынчлыкъсыз этерге излемедим.

Железный телефоннга джабышды. Джанболат сын къатыб, тынгылайды.
- Госпиталны тамадасымысыз? НКВД-ден Железный. Сизде саулукъларына къарата тургъан аскерчиле бары да орунларындамыдыла? Къалайды аланы тукъумлары? Не замандан бери джокъдула? Ашхы. Сизни тынгысыз эте турлукъ болурбуз. Заман алайды.
Железный телефон чолпуну орнуна салыб, Джанхотха бурулду:
- Бу атла – Далхат, Харун – сизге джукъ айтамыдыла?
- Ол баш Харуннукъуду. Мен сизге берген документледе Харун эсе. Далхатны ким болгъанын а билмейме.
- Соруу: Харун не эте эди сизде?
- Бизде Харун деб киши болмагъанды. Уучула аны башха джерде ёлтюрюб, башын а, кесиб, биргелерине алгъандыла – сизге келтирир ючюн. Мен ангылагъан алайды.
- Не излей болур эди таулада Харун? Тёгерек бандит, къоркъуулу, ол а – джангыз кеси. Госпиталгъа келген эсенг, тур госпиталда. Аджалы чакъырмагъан эсе, не бар эди таулагъа илиниб. Ол бири уа, Далхат, къайдады экен? Быланы ёзданларына-биографияларына къараргъа керекди. Бу ишни Жорагъа буюрайым.
 
Далхатдан эсе кеси кеси бла сёлеше, телефон этеди джер-джерге, буйрукъла береди. Эм ахырында Далхатха къараб, тохтады:
- Сейир тюлмюдю, тёгерекде болгъанны ёлтюредиле, сеннге уа тиймейдиле.
- Бюгюн, тамбла болса да, манга да джетрик болур кёзюу.
- Сен билгенден, къаллай бир болурла ала?
- Мени оюмум – эки-юч адам болурла. Кёбюрек болсала, тауушлары бегирек чыгъар эди.
- Тауушлары андан бек къайры чыгъарыкъды – ючеуленни къабырлада ёлтюрселе, тёртеуленни да салыб келиб, элде къакъсала.
- Уучула къабырла бла кюрешмеселе, ала адам ачытырыкъ болмаз эдиле. Бусагъатха дери кёрюннген да этмей эдиле. Аланы къозгъагъан Гогия бла Ермак болгъандыла.
- Къозгъа, къозгъама – абрекле бардыла. Алаймыды? Алай эсе, аланы къурутургъа керекди. Мен тамадалагъа не айтырыкъма? Бандитле тюз адамланы да, НКВД-ни къуллукъчуларын да ёлтюредиле, биз а джукъ эталмайбыз. Былай айтсам, мени чалдышха джйыб, къагъыб къоймазламы? Огъай, ёлюрге сен да сюймейсе, мен да сюймейме. Бу къара ишле бары да сени элингде бола турадыла. Сени джанынга да барды къоркъуу – кърал джанындан да, бандиле джанындан да. Алай эсе, заманны тас этмейик. Джолда оноу эте барырбыз. Он аскерчини биргеме алсам джетерми, огъесе, кёбюрекми алайым?
- Бир джюз алыб, иги адамыча тинтерми эдик тёгерекни?
- Огъай, алгъа тахсачы къауум бла барайыкъ да, болумгъа бир къарайым. Ёлюклени да къоратайыкъ. Артда башындан не айтсала да кёрюрбюз. Алай а, болумну айта барайым. Сен арбазда сакъла мени. Бу баш бла документни юсюнден айтмай амал джокъду.

6

Кёчгюнчюле джашагъан элге джетгенлеринде, эл башчыгъа тюбедиле. Железный талай соруу берди:
- Бандитле тынгысыз этемидиле?
- Бар-джокъ эселе да, биз аланы кёрмейбиз. 
- Алай а, айтма.  Тюнене ала тёрт адамны ёлтюргендиле, экиси сизни элден ташчыладыла.
- Къалай? Кёб болмай бизни элден ючеуленни ёлтюрген эдиле, энди экеуленни. Ала мени хоншуларым эдиле. Сын ташлагъа тиймегиз деб, айтыр керекли къалмадым. Тынгыламадыла. Ахыры не бла бошалгъанын кёресиз.
- Адамланы, арбаланы да хазырла – ёлюклени бери келтирирге керекди. Дагъыда эки кючлю ат джегилген бир арба керекди – уучуланы ёлюклерин районнга элтирге. Ёлюкле Гогияны арбазындадыла. Биз ашыгъышбыз, адамларынгы сен да ашыкъдыр.

Гогияны юйюню аллында атладан тюшдюле. Джанболат бла Железный арбазгъа кирдиле, къалгъанла орамда тохтадыла. Эки ташчы биягъынлай джата эдиле уюгъан къанларыны юсюнде. Уучуланы ёлюклери да тура эдиле. Харунну башы уа  джокъ.
Железный Джанболатха бурулду:    
- Къайда ол сен айтхан аскерчини кесилген башы?
- Эслемейме, не эсе да.
- Баш бармы эди, джокъму эди?
- Ийнанмаймысыз? Документлерин сизге бердим да.
- Да сора, къайры думп болду да ол?
- Билмейме, алай а башны кёзюм бла кёрген эдим. Таб, документде сурат бла тенглешдириб да къарагъан эдим.
- Энди, уучула таулада тюртюлген гюнахсыз адамланы башларын кесиб, «бандитни башыды» деб, ачха алыб тургъанларына шагъатлыкъ джокъду.
- Сиз билесиз да, ала сизге ненча баш келтиргенлерин, сиз да ненча ачха саугъа этгенигизни. Ким тинтгенди – ала бандитлени башларымы эдиле, огъесе, тюз адамланыкъымы?
- Аны билген къыйынды. Баш болса уа, иш ачыкъ боллукъ эди.
- Иш ачыкъ боллукъму эди – къайдам, ёлген уучула бир сёз айтмазла энди.
- Билемисе, мен не сагъыш этгеними? Барын ёлтюрген бандитле, башха тиймей кетгендиле. Артда артха къайытыб, башны алгъандыла. Башны нек алмагъан болур эдиле алгъа? Сейир тюлмюдю?- Железный Джанболатха къарады.
- Къаллай болса да бир джаныуар алыб кетген болурму?
- Болур, ёзге джаныуар башхалагъа нек тиймегенди?
Железный бла Джанхот юйге кирдиле. Гогияны бютеу затларын бир джерге джыйдыла.
Ермакны юйюне барыб, аны хабур-чубурларын да бир-бири юсюне къаладыла.
Арбала да джетдиле. Ёлюклени, хапчюклени да арбалагъа къалаб, ташчыланы кёчгюнчю элге, уучуланы да НКВД-ни район бёлюмюне ашырдыла. Эки аскерчини да, алагъа сакълауул этиб ашырды Железный.

Къалгъанла адамла союлгъан джерде тохтаргъа излемей, Ермак джашагъан юйге кёчдюле. Железный кюнбетлени, къаяланы, чегетлени тинтиб тамбладан башларгъа оноу этди.
- Атланы арбазгъа киргизтигиз. Аш салыгъыз. Кесигиз юйде тынчайыгъыз. Къараууллукъну уа унутмагъыз. Бир-биринги ауушдура, чыгъарсыз тангнга. Мен, орунбасарым Петр эмда Джанболат къонакъ юйде къаллыкъбыз. Фролов, къарауулгъа тамада сенсе. Сакъ бол.
Джанболат чекистле-уучула ёлтюрюлген къонакъ юйде кече къалырга излемеди. Бютеу ода къан ийис этгенча кёрюне эди. Аны себебли, Железныйге айтды:
- Мени юйюмде кече къалырмы эдик? Сёлешир затла да бардыла, тамблагъа бир план да джарашдырайыкъ.
Джанболатны сейирсиндире, ол дженгил огъуна «болсун» деди.

Къытмирни чабханына юйден Мадина чыкъды да, Джанболатны башха эркиши бла кёрюб, джунчуду. Джанболат аланы танышдырды:
- Мени юй бийчем Тамара. НКВД-ни район бёлюмюню тамадасы Феликс, барыбыз да анга джолдаш Железный деученбиз.

Иги ауузланнгандан сора, кеслери энчи къалыб, бандитлени къалай табарыкъларына оноу эте башладыла. Железный айтды:
- Билемисе, ол башны сагъынмай къойгъаныбыздан игиси болмаз. Аны юсюнден тюнене башына билдиргенимде аланы айтханлары: уучуланы ёлтюргенле, аланы аман кёзден кёргюзтюр ючюн, ол башны да кесиб, келтириб, алагъа атыб кетген эселе уа?
Алай болургъа да боллукъду да – бандитледе бетми барды?
- Алай болургъа да болур. Ёзге адам баш кесиучюле уучула эдиле. Мен кёрмеген бандитлени ала кёрюб, башларын къалай кесе болур эдиле? Уучула келтирген адам башла бандитленики болгъанына бир шагъатлыкъ бармыды? Тюз адамланы –  аскерчилени неда туристлени ёлтюрюб тургъан эселе уа?
- Не турист хапар айтаса? Къазауат баргъан сагъатда не туризмди ол.
- Нарсана госпиталдан аскерчиле уа?
- Ма ол затны да тинтерге керекди. Не излей эди Харун таулада, аны башын кесиб, Гогияны арбазына атхан да ким болду. Бир бандитни джаны саулуай туталсакъ – биз анга тюзюн айтдыра билир эдик.
- Уучуланы ишиди ол дерге уа излемейсиз?
- «Аллай болмагъан оюмну башынга да келтирме» дегендиле тамадала.
- Аскерчини документлери уучуланы хурджунларына къалай тюшдю да?
- Бу сёзню къойдукъ. Тамадала бизден иги биледиле.
- Ол да алай болсун. Сын ташлагъа уа не оноу? Аланы арбаздамы къоябыз, огъесе, ызларына, къабырлагъа элтдиребизми? Ол сыйсызлыкъны кёлтюрмей, от ачхандыла бандитле, ансы ары дери бир да кеслерин билдирмей эдиле.
- Сен алай сагъышмы этесе, огъесе, сени да муслиман джюрегингми ауруйду сын ташлагъа?  Мен а къабырланы башы-тюбюне айландырайыкъ дейме. Ол заманда, иш сен айтханча эсе, ала биягъынлай от ачарла, ол заманда биз аланы ызларындан тюшербиз.
- Таб оноу тюлдю бу. Биз аланы ызларындан тюшгюнчю, бизни талайыбызны да ёлтюрюб, тас болуб кетерле.
- Къалай дейсе да сора?
- Сын ташланы элчиле келтиргенлерича ызына элтсинле. Ол заманда бандитле биягъынлай тынч болурла. Чегетде, тауда джашына эселе, джашына берсинле. Джаныуарла да джашайдыла, джашасынла ала да. Бурунларын бери кёргюзтселе уа, къурутурбуз.
- Не эсе да мен сени иги ангылаялмайма, Джанболат. Ала бурунларын кёргюзтген къой, адамларыбызны ёлтюргендиле.
- Хоу, ол алайды. Джангыз, сын ташла бла кюрешмеселе, ала да кишини ёлтюрлюк болмаз эдиле.
- Ала бла сёлешгенча, ичлерин билгенча айтмаймыса?
- Мен ала бла сёлеширча тюлме, мен аланы къылыкъларын билеме да аны ючюн сёлешеме былай. Алай а, сиз къалай десегиз, этеригибиз алайды.
- Да сен аланы къылыкъларын биле эсенг, аланы табар ючюн, тутар ючюн не, не амал этерге керекбиз? Не амал этейик аланы чегетден чыгъарырча?
- Джукъ да этерге керек тюлдю. Джангыз сакъларгъа керекди – ач бола тебреселе кеслери чыгъарыкъдыла кёлеккеден.
- Сеннге тынгылайма да, Джанболат, бир оюмгъа келеме: аланы излерге къоркъгъан этесе, неда, аланы тутулурларын излемейсе.
- Мен кёлюмдегин айтдым. Мен къоркъмайма – бандитлени къурутургъа керекди. Алай а, къалай? Бармыды башха таб вариант?
- Мен башына не айтайым? «Бандитле бизни адамланы ёлтюредиле, биз не этерге да билмейбиз» десем, не боллугъун билемисе?
- Да къалай табайыкъ аланы? Чегет уллуду. Къаялада дорбун кёбдю. Излейик, бир джукъгъа тюртюлюб къалыр эсек а. 
- Тамбла эртден бла башлайыкъ ызлаб. Сау тангнга.
- Сау тангнга.

7

Далхат Харунну башын артмагъына салыб, алыб келеди. Бёрюкъан сорду:
- Харун сеннге айтмагъанмы эди къайсы элден болгъанын?
- Къая Тюбю элденме дей эди.
- Бусагъатда ол элде киши джашамайды – кёчгюнчюле да унамагъандыла ары барыргъа. Бизни элден эсе, мийикде орналгъан элди, чегет ичинде. Харунну юйю къалайыракъда болур эди экен?
- Бизни юй элни баш джанындады, Учхан сууну джанында дей эди. Къаядан чынгаб келген суудан ичерге бек ашыгъа эди зауаллы. 21 джыл бола тургъан джаш эди да кеси да.

Биразны тынгылаб бардыла. Сора Бёрюкъан айтды:
- Бизни къош да ол джанындады. Аны тёнгегин анда табыргъа да болурбуз. Ол заманда башында тёнгегине салыб, асрарбыз.

Ала Къая Тюбюне джетерге, танг иги джарый башлагъан эди.
- Илгенме, былайда бёрю болгъан итле бардыла. Кёбюсюн ургъандыла, сау къалгъанла да джетишедиле. Не ашайла, къалай джашайла – билмейме, ёзге джыйын-джыйын болуб, башчы айырыб, алай джюрюйдюле. Джыйын джанлы да къоркъады аладан. Басхан парийлени билесе кесинг. Ким биледи, халкъ къайытса, джангыдан къошчу итле болуб кетерлеми, огъесе бёрюлей къалыбмы кетерле.

Былай лахор эте, Харунну юйюне джууукълашдыла. Джарыгъан эди. Арбазгъа кирирге тебредиле, алай а, ит хырылдагъан тохтатды аланы. Герохларындан къолларын айырмагъанлай, ауур къабакъ эшиклени аз тебериб, арбазгъа атлагъанлары бла сын болдула: башсыз тёнгек джата эди, къатында да, сакълауулча, мазаллы басхан парий. Азауларын кёргюзтюб, джалкъасын тургъузуб, хырылдагъанындан, джаны саудан ол ёлюкню бермезлигин ангыладыла.
- Юсюбюзге чынгаса, уругъа керек боллукъду,- деди Бёрюкъан.
Ол айтханча болду. Итни ёлтюргенден сора, ёлюкге джууукълашдыла. Ол Харун эди – аскер кийиминден таныды аны Далхат. Ит ёлюкге тиймеген эди – сакълаб тургъан болмаса. Бир да ажымсыз, джыйысы анга билдирген эди ол Харун болгъанын. Ма аллай итни ёлтюргенлерине да къыйналдыла.

Бёрюкъан агъач бутакъладан сал агъач этиб, Харунну къабырлагъа элтдиле. Къабырлада юйчюкде темир таякъла, кюрекле алгъынча тура эдиле, ала бла дженгил огъуна къабыр къазыб, дууа этиб, тёнгегине башын да джарашдырыб, адетдеча асрадыла. Баш, аякъ джанын да ташла бла белгилеб, ашыгъыш кетдиле – тёгерек джарыгъан эди, кимни болса да кёзюне илинирге боллукъ эдиле.

8

Ала биринчи къошха (базаларына алай айта эдиле) джууукълашханларында, алагъа таууш этиб, бир сауутлу-сабалы джаш къатларына келди. Саламлашыб, аскердеча, болумну Бёрюкъаннга билдирди:
- 12 атлы Далхатны юйюню къатында. Тёрт ёлюкню юч арбагъа джюклегендиле. 2 аскерчи бла 8 тюз адам джолгъа атланнгандыла. Кесигиз къараргъа излеймисиз?

Бёрюкъан аскер кёзюлдреуюк бла къарады.
- Хы, алайды. Кёзюгюзню айырмагъыз аладан. Къалгъанла къошдамыдыла?

Бир элли атламдан аланы тохтатдыла. «Келдик»,- деди Джанболат. Сынамлы аскер тахсачы Далхат да джер юйню аллында тургъанларын энди эследи. Алай эсленмезча этген эдиле аны. Къарауул эшикни ачды да, тар басхыч бла энгишге, джер тюбюне тюшдюле.

Ичиндегиле ёрге туруб, уллу сый бере, саламлашдыла Бёрюкъан бла. Джангыз экеулен орунларындан тебмедиле. Алгъа атлаб, ала бла кеси саламлашды Бёрюкъан. Далхат бла да саламлашдыла, ёзге бираз ишекли къарай. Далхат а, асры сейирсиннгенден, джукъ айталмай къалды: аллында сюелген Къылыч эди – биринчи дуния къазауатны джигити, 1920 джыл Къарачайда къозгъалыуну-восстаниени башчысы. Аны къатында сюелген да Къылычны къарнашы Аслан эди – Къарачайда 1930-чу джыл восстаниеге башчылыкъ этген адам. 

Далхатха кеслерини адамгъача къарадыла. Юч къарнаш анга сый бергенлерин кёре, къалгъанла да рахат болдула. Далхат НКВД-ни эки уучу итин эмда эки ташчыны ёлтюргенин айтханында Бёрюкъан, Къылыч аны имбашларындан къучакълай, айтды:
- Джандетге джол ачыкъды сеннге. Джангы Ай бла джулдузну теблерге излегенлеге кечмеклик джокъду.

Кеч бола башлагъан эди. Алгъаракъ тышына чыгъыб кетген Бёрюкъан бираздан къайытыб, кёргенин айтды:
- Аскерчиле Далхатны юйюндедиле, башчылары – мен аны Железный болгъанын таныдым – Джанболат бла бирге Джанболатлагъа кирдиле. 
- Хы, энди рахат ушакъ этерге боллукъду. Кече къарангысында джангыз бир ит бурнун сукъмаз былайгъа,- деди Къылыч. – Алай а, алгъа Аллах бергенден бир бисмилля этейик.

Аллах а чомартлыгъын кёргюзтдю. Бёрюкъан Мадина берген азыкъны барысын артмакъдан чыгъарды. Эт шорпасы бла, гырджын, айран. Ауузланыб, Мадинагъа да Аллахдан игилик тилеб, сёзге кёчдюле.

Къылыч къалгъанланы Далхатха танышдыра башлады:
- Ма бу деу джаш Къанаматды, ол абрек Къанаматны туудугъуду. Анасы гюрджю тиширыуду, джаш кеси да гюрджю тилге устады. Аны къатындагъыла – Гапалау, Баракъ. Ала башха-башха ёзенледендиле. Баракъ 1920-чы джылладан бери биргемеди. Гапалау Аслан бла 1930-чу джылгъы восстаниеден сора къошулгъанды. Къанаматны 1937 джыл тутуб, 10 джыл тутмакъ азаб берген эдиле. Терслиги – колхоз джыйылыуда «гюнахсыз адамланы тутуб, къурутуб барадыла» дегенди. Тутуб, тюрмеге элтген сагъатда, эки конвоирни да ёлтюрюб, къачыб къутулгъанды. Кеси да джаралы болгъан эди. Насыбына, чегетде бизге тюртюлгени. Ма буду бизни «аскерибиз», НКВД чегетледе, таулада джюз, минг бандит барды деб, ётюрюкню джайса да.

Далхат, алгъын илму-излем институтда ишлеген алим адам, сорду:
- Къылыч, сизге тюбегеним башха джаны бла да иги болду. Мен бизни ёмюрде Къарачайда болгъан ишледен тюзюн джазар акъылым болуб, материал джыйгъанлай тургъанма. Сиз аз санлы къарачай халкъны къозгъаб, восстание этдирген адамсыз. Уллу Россияны къанда джюздюрген большевик властла, бурху Къарачайны думп этиб къояргъа да болур эдиле. Алай болмагъаны насыбыбыз.

Экинчи сорууум да – тышына кетиб нек къалмагъансыз? 1920-чы джыллада Гюрджюню юсю бла тышына кетерге мадар бар эди. 1943-чю джыл да – немчала бла кетерге боллукъ эдигиз.

Къылыч биразны тынгылаб туруб, айтды:
- Мени патчахлыкъ Эресейге аскер антым барды. Тизиминде Къарачай да болгъан Эресей ючюн, мен къазауат этерикме. Алай а, къарнаш къарнашны ёлтюрген граждан къазауатха мен къошулмагъанма, къошуллукъ да тюлме. Большевиклени къанлы оюнлары манга керек тюлдюле. Сен джашса да, ол кёзюуню иги биле болмазса. Большевикле бизден къарачай полк къураб, тегей элни, къазакъ станселени бизни къолубуз бла тюб этерге излеген эдиле. Айтханымча, Эресейге тыш джау чабса, ёрге турургъа боллукъма. Хоншула бла уруш этгенден а Аллах сакъласын. Большевикле кюч бла бизден аскер къураб, большевик джорукъгъа къаршчы болгъан хоншула бла уруш этдирирге излей эдиле. Биз бойсунмадыкъ, бойсуннган къой – саут-сабабызны хоншулагъа къаршчы тюл, большевиклеге къаршчы бурдукъ. Башха мадарыбыз джокъ эди. Не большевикле айтханны этиб къазакъ станселени кюйдюрюрге керек эдик, неда, бойсунмай, Къызыл Аскер бла уруш этерге тюшерик эди. Гюнахсызланы ёлтюргенден эсе, кесибиз ёлюрге таукел болдукъ. Тау кюртлени юзген биринчи чурум бу эди. Башха чурумла да бар эдиле.   

Большевикледе адет эди – къайсы халкъны да къауумлагъа бёлюб, бир-бирине юсдюрген. Эресейде этгенлерин Къарачайда да этерге изледиле. Алай а, бизде, Эресейдеча, бек джарлыла бла бек байла джокъ эдиле. Ол заманда тебредиле къазыб – кимни ата-бабасы, кимни ата-бабасыны къулу болгъанды деб. Алай бла да болмады иш. Бёлалмадыла бизни халкъны байлагъа, джарлылагъа, къызыллагъа, акълагъа. Ол заманда дин башчыланы эмда айдынланы къурутуб башладыла. Алгъыннгы Эресейни заманында къуллукъда ишлегенлени эмда патчах аскерде болгъанланы башладыла тутуб. Бурундан хапарлы, эсли къауумну тюб этиу джюрюш алды.

«Таулу тиширыуну азатлау» деб, тебредиле таулу юйюрню тыбырын оюб. Эркишилени сауутларын-сабаларын сыйырыу да халкъны къозгъаллыгъын билгенлеринден эди. Халкъны тебдирген а – къарачайлыланы къоллары бла къазакъланы, тегейлилени къырдырыр ючюн, кюч бла Къарачайдан аскер джыяргъа кюрешгенлери. 11-чи Къызыл Аскерни Инкъыйлаб Аскер Советини келечиси Черемухин бир джюз атлысы бла джюз къарачай джашны кюч бла кесине къошаргъа, хоншуланы къырыргъа элтирге изледи. Мени джюзюм Черемухинни аскер бёлегин къырыб чыкъды.    

Былай бащланды 1920 джыл бютеукъарачай миллет къозгъалыу. Быллай восстаниеле бютеу Эресейде да бара эдиле. Къазауат къыйынлыкъ болгъанын мен биле эдим, аны себебли Къарачайны аякъ юсюне турурун да излемей эдим. Ёзге, «къулакъ юзюллюк болса, чыпчыкъ аягъындан» дегенлей, болду иш. Къозгъалгъан халкъгъа башчы болуруму халкъ кеси излеген эди. Ахыры джарашыу бла бошалды. Келишиуге къол салгъанла: къарачай джанындан мен эдим, ол бир джанындан – Къызыл Аскерни тамадалары бла Инкъыйлаб Аскер Советни башчылары.

Артда сёзлерине керти болмай, большевикле халкъыбызны къурутуб тебредиле. Къаллай бир адам ёлгени, тутулгъаны белгили тюлдю, алай а ол сан онла бла тюл, джюзле бла, мингле бла тергеле эди. Мен кесими адамларым бла элден кетдим. Джай ала аланы кёбюсю Гюрджю бла Тюркге кетди. Биз – талай адам – большевик джорукъ бла ёлгюнчю кюреширге ант этдик.      

Немесле бла уа нек кетерге керек эдим? Меннге Сталини да, Гитлери да зулмуну эки бетидиле. Немеслени да билеме – биринчи дуния къазауатда ала бла сермешгенме. Сауут бла джерибизге кирген, бизге къонакъ болургъа тюл, ие болургъа келеди. Мен не большевиклени, не фашистлени къуллары болургъа излемейме. Бир-бирле немесле бла  кетгендиле. Мадарсызлыкъдан. Сталинден къача эдиле ала. Мен а, ант этгенимча, къазауат эте былайда ёллюкме. Ненча чекистни ол дуниягъа ашыргъанма – санамагъанма. Ёзге бир затны айтыргъа боллукъма: тюз адамлагъа зорлукъ этгенлени ёлтюргенме мен. Бизни сыйыбызгъа, намысыбызгъа къатылгъанланы сау къоймагъанма. Сен кесинг да тёрт тонгузну ёлтюрмей чыдамадынг. Ма аллайланы мен джанларын алыб кюрешгенли – 20 джыл. Къыямат кюн Аллахны аллында бетим къызармаз. Кючюм джетгени чакълы диним, джуртум, халкъым ючюн сермешгенме. Къарнашларым да алай. Сен бизге къъошулгъанынга бек разыма. Бу ачы ёмюрню тюзюча къагъытха тюшюрюрсе сен. 

Энди 1930-чу джыл болгъан восстаниени юсюнден. Къуру бизде тюл, бютеу къралда да болгъан эдиле аллай къозгъалыула. Халкъ совет властха разы тюл эди. Ёзге, халкъны аякъ юсге тургъузгъан – чекистлени провокациялары эди.

1920-чы джыллада Совет власт къампайыргъа джетген эди. Граждан къазауат бошалгъанлыкъгъа, эл джамагъатны къозгъалыуу тохтамай эди. Аскер коммунизмни сиясетинден джангы экономика политикагъа кёчюу тохтатхан эди ол къозгъалыуланы. Халкъны малын, азыгъын сыйырыуну орнуна налог салгъанларында, къралгъа не берлигин, кесине на къаллыгъын тергерча болду халкъ. Чегетни кесгенден сора, дагъыда бираздан джаш терекле чегет болуб къалгъанча, халкъ бла да алай болду. Энчи мюлкле къурала башладыла. Эресей тириле тебреди. Къарачай да.

Алай а, 1930-чу джылгъа Сталин болгъанны ызына бурду – элчи халкъны, энчи джашауну да къурутуу башланды. Эресейни индустриясы кючлю кърал этер ючюн, элден, элчи халкъдан бошады Сталин. Энчи мюлклени чачыб, совхоз, колхоз къураб башладыла. Бай элчилени 1920-чы джыллада огъуна къурутхан эдиле. Энди джангы экономика политканы (НЭП) кёзюуюнде тирилген элчиле бла къазауатын башлады кърал. Кесини мюлкюн, джерин колхозгъа бермегенлени «кулакла» деб, кеслерин тутуб, мюлклерин а сыйырыб тебредиле. Алай а, разы болуб колхозгъа кирген бай элчилени да артхаракъда тутмай къоймадыла. Алай бла не энчи мюлк, не байыракъ адам къалмады. Элчилени мюлклерин, джерлерин, малларын сыйырыб, ачдан ёлюрча этдиле. Минг-минг зауаллы элчи тутулуб, къралны индустриясын къургъан башсыз, атсыз, хакъсыз кюч болду. Миллионла бла элчи адамла къырылдыла ачдан. Джанларындан, джашауларындан да тюнгюлген адамла восстаниеле эте тебредиле. Ол къыйынлыкъ Къарачайгъа да джетди. Къарачай алай тургъанлай эл мюлклю аграр област эди.   

Властла, Сталин бек ариу биле эдиле халкъны къозгъаллыгъын. Алгъадан хазыр эдиле ол затха. Халкъны къозгъалыуу аланы сценарийлери бла барыр ючюн, амалла этдиле. Таулада кюрт юзюлюр къоркъуу болса, тобладан атыб, юзюб, къоркъуусуз этедиле. Сталин бла чекистлери да ол мадарны хайырландырдыла халкъ тебиуден кеслерин къутхарыр ючюн. Чекистле эдиле таша ишлерин, къара ишлерин бардыра, халкъны аякъ юсюне тургъузгъан. Таб башчылыкъ да этдиле восстаниелеге. Восстание боллукъ заманны, джерни, кючню да билиб тургъан чекистле, аскер кюч бла ол восстание этген халкъны къанында тунчукъдурду.

Къарачайда да алай болду. Чекистле хапар джайдыла, «Эресей да, Кавказ да къозгъалгъанды саудан, кёб турмай сталинчи джорукъ джыгыъллыкъды, Къарачай да хомухлукъ этиб, бир джанында къалмасын». Таб бир кесек сауут-саба да чачдыла. Артда ол провокаторланы кёбюсюн тутуб, ёлтюрген эдик. Халкъны восстаниеге тургъузгъан башчы чекист да тюшген эди къолубузгъа – анга не этгенибизни айтмай къояйым.

Халкъда ГПУ-ну провокациясын тыяргъа кюрешгенле да бар эдиле. Аланы чекистле къурутуб къойгъан эдиле ансы. Аслан восстаниеге башчылыкъ этмесе – джакъсыз халкъны саудан къырыб да къояр эдиле. Асланча джашла, эмда таулу, чегетли джуртубуз къутхарды халкъны. Алай болса да, мингле бла адамла ачыдыла. Къысха заманны ичинде эки кере къырдыла халкъны.  Бусагъатда уа – джакъсыз къартланы, сабийлени, тиширыуланы – тутмакъ этиб, ёлюмге сюрген къралгъа бу мурдарлыкъны мен кечаллыкъ тюлме. Джуртубузну Россия бла Гюрджюню арасында юлешиб, халкъыбыны да джесир этиб сюрген джорукъ бла , ёлгюнчю сермеширикме. 
Билеме, барыбыз да ёллюкбюз, алай а, ёлгюнчю не къадар кёб чекистни къурутургъа керекбиз. Андан башха магъана къалмагъанды джашауумда манга.

Къылыч сёзюн бошаб тохтады. Шошлукъну бузгъан болмады. Барыны да акъыллары, антлары Къылыч айтханча эди.

9

Эртден бла къуугъун тургъузду барын да. Аскер кёзюлдреуюкле джетише эдиле – элден чыгъыб келген 10 атлы ачыкъ кёрюнедиле. Алларында – Железный бла Джанболат.
- Да аланы терилерин алгъан бизге къыйын тюлдю. Алай а, артда Мадина бла Джанболатха джашау бермезле. Хо да, биринчи кереми излейдиле бизни. Арысала кетерле. Бёрюкъан бла Къанамат, аланы терс джары иерча болугъуз – былай бери джангылгъан тёрелери болса дейме,- Къылыч биягъы кёзюлдреуюгюн кёзлерине тутду.

10

- Джанболат, былайларын иги билген адам сенсе, сеннге бек базыб турама. Бандитлени ызларын бир тюзеталсанг, бек уллу саугъагъа теджерикме сени.
- Кёрейик. Ёзге сиз да бек сынамлы ызчыгъа, уучугъа саналасыз, джолдаш Железный.
- Хоу, ёзге, ала бизни кёрюб, сакълаб тургъанча бир сезимим барды джюрекде.
- Ким биледи, ала бизни ышаннга алыб да тура болурла.
- Къоркъамыса? Къоркъмагъан адам болмайды. Былайда бандитледен къоркъабыз, анда тамадаладан. Ёзге, ант, борч деген да бош сёзле тюлдюле.   
- Железный джолдаш, къаршчы кюнбетни башына ёрлеб, кёзюлдреуюкле бла иги къарасакъ, бир джукъ эслербиз.
- Тюз айтаса. Аскерчиле иги хазырланнгандыла. Сауут-сабагъа да устадыла. Бары да къаячыладыла, уучуладыла. Кючлю кёзюлдреуюклерибиз барды. Он адам тёрт джаныбызгъа эслеб къарасакъ, хар кёкенни къармасакъ – бир джукъ къалай эслемезбиз? Бандитле да кёктюн джюрюмей шойла. Къаршчы бетге бурулайыкъ.
Железный буйрукъ бериб, атын къулакъ таба бурду.

11

Бёрюкъан бла Къанамат хоншу ёзен бла чекден НКВД-ни аскер бёлегинден кёз айырмайдыла.
- Ала да бир джукъ эслерге боллукъдула, кёзюлдреуюклери бла къарагъанлай келедиле.
- Къайдам, Къанамат, кюркебиз джер тюбюндеди. Алай а, ишекли болсала, бир джанына кетерирге, джангылтыргъа хазыр шойбуз.

Талай сагъат эки джаны да бир-биринден кёз айырмай къарагъанлы. Шошлукъ атыллыкъ садакъны джаясыча тартылгъанды.
- Бу уа, не джаныуар болду?- Къанаматны сейирсиннген ауазы чыкъды.
Бёрюкъан ары къарады да, сын болду: къулакъда, суу джагъада мазаллы ташны юсюнде, къайры барыргъа билмегенча, Къытмир сиреле эди, башын бир бу бетге, бир къаршчы бетге бура. Ит Джанболат таба тебрегенинде, Бёрюкъанны джюрегини ургъаны бираз сабыр болду.
- Джел ол джанындан ургъаны иги болду, ансы бизни таба келирге боллукъ эди.
- Да джел бу джанындан урургъа да болур.
- Джанболат аны тыяргъа.бир мадар табар.
Энди эки джаны да итге къарайдыла. Ол а, рахат, тохтай да тёгерекге къарай, бу джерлени иесича, ёрге чыгъа барады. Кюнбетни арасына джетерге, бери айланыб, Бёрюкъанны кёргенча къарады. Аяз да бу джанындан урду ары. Кертиси бла да кёргенми этди, джыйлагъанмы этди – не эсе да, баш энгишге атылыб, къулакъ суудан чынгаб ётюб, Бёрюкъан бла Къанамат болгъан джерге ашыкъды. Не этерге билмей, къарайды чабыб келген деу итге Бёрюкъан. Джанболат да бети тюрлениб къарайды итге къаршчы кюнбетден.   
 
12

- Джаныуарны джыйысы кючлюдю. Къуйругъун къууанч тыбырлы булгъай, ит джангыз танышларына чабарыкъды алай,- деди Железный.
- Джангыз, аллай таныш башха ит болургъа да боллукъду,- джууаб къайтарды Джанболат. Ичинден а, ит кимге алай чабханын билиб, бютюн къайгъылы болду.

13

- Къанамат, башыбызны кёлтюрмегенлей, таш артына сюркелейик. Къытмирге кёзден ташада тюбейик.
Ёзге, НКВД-ни бир аскерчиси эследи аланы.
- Железный джолдаш, бандитлени кёремисиз? Итден тюз ёрге къарагъыз. Ол мазаллы ташны артындадыла ала.
Железный не бек къарады эсе да джукъ эслемеди.
Джанболат аскерчиге сорду:
- Бир адамнымы кёрдюнг, огъесе талай да бармы эдиле ала?
- Айталлыкъ тюлме. Джангыз джыланча сюркелгенлерин эследим.
- Адаммы эди, джаныуармы эди – ажымсыз айталлыкъмыса?
- Огъай, алай а, ким, не эсе да, къымылдаб, таш артына ташайды.
Железный буйрукъ берди:
- Итни кёз туурагъыздан аджашдырмагъыз.
Ит ташха джетиб, ызына айланыб «хап-хуп» этди да, таш артына ташайды. Бир-эки кере кёрюнюб, дагъыда таш артына кетди.
Железныйни ишеги къалмады:
- Аскерчи тюз эслегенди. Таш артында адамла бардыла. Башха ит болса, ол да кёрюннюк эди. Адамланы таныгъаннга да ушайды ит. Алайсыз, ары да бармаз эди, барса да хахай этиб тебрер эди.
- Соруу: адамла эселе, итни таш артында нек тыймайдыла? Ит аланы алайда болгъанларын билдире турады – аны ангылай болмазламы?
- Тюз айтаса. Алай а, сени итинг, ит тюлдю, джаныуарды. Ол бирлерин таный болур, къалгъанланы уа – огъай. Аны ючюн тутдурмайды кесин.
- Бу айтханынг тюзге ушайды. Джангыз ит кимни таныргъа боллукъду?
- Бу соруугъа уа сен джууаб эталлыкъса джангыз,- Железный ишекли къарады.
- Ит иесинден эсе, башхагъа мыллык атханы сейир тюлмюдю?
- Бу ит къайдан чыкъгъанды санга?
- Къарачайлыланы кёчюргенден сора, юч суу къошулгъан джерде табхан эдим аны.
- Ма сорууунга да джууаб.
Джанболат сёзню тюрлендире айтды:
- Талай адам итни ызындан барырмы эдик?
- Мен да алай дейме. Джангыз, аланы неннчаулан болгъанларын билмей, адамланы къырдырыб къоярбызмы? Кечиксек а – къарангыда тас этерикбиз бандитлени. Былай этейик. Тёрт аскерчи бла сен итинги ызындан бар. Мен да тёрт аскерчи бла энгишгерек кетиб, ол бир джанларындан чыгъайым. Алай бла аланы къуршоугъа алайыкъ.

14

Къылыч бла Далхат НКВД-чилени эки юлешиннгенлерин кёрюб, бир оноугъа келдиле. Къылыч адамларына бурулуб, буйрукъ берди:
- Аслан, Гапалау, Баракъ, Железный бла адамларын къурутугъуз. Кесин джесирге алала эсегиз, кёрюгюз.
Ала кетгенлеринде, айтды Къылыч:
- Халкъыбызны сюргенлери да кёллерине джетмейди аланы. Бизни ызыбыз да къалмазча этерге кюрешедиле. Джерибизни Россия бла Гюрджюню арасында юлешгендиле. Ала къуру бизни бла – саула бла – тюл, ёлгенлерибиз бла да кюрешедиле. Бизни башларыбыз ючюн мурдарлагъа ачха тёлейди кърал. Бусагъат биз аланы башларын кесиб, хакъ излемегенлей НКВД-ге джиберейик.
- Да ол аскерчилени гюнахлары джокъду – ала буйрукъну тындырадыла.
- Тюзсе, алай а, биз аланы къолларына тюшсек, ала бизге не этериклерин кёрюрсе. Сора башларыбызны кесиб, тамадаларына элтирикдиле, аны ючюн ачха, саугъа, чын аллыкъдыла, мурдарлыкъ басхычда ёргерек илинникдиле, къуллукъларында ёсерикдиле дегенлигимди. Бюгюн ала солдатладыла, тамбла уа генералла. Сталин ким эди алгъын – шпана, гуду, билгени – тоноу, мурддарлыкъ. Энди уа ол къралны, партияны башчысыды, къылыгъы уа тюрленмегенди – халкъны тонай, къыра береди. Башы кесиллик ол эди, къала джетейик аны башына ансы. Джеталгъанларыбызны къурута барайыкъ, ансы ёсе келселе, ууакъ аманлыкъчыла да сталинле болуб барлыкъдыла. Джол бермезге керекди алагъа. Далхат, биз Бёрюкъан бла Къанаматха къошулуб, бу итлени терилерин сыдырайыкъ. Джангыз, эслерге керекди, Джанболатха тиймезча атхан огъубуз.   

15

НКВД-чилени, Джанболатдан къалгъанланы барын, къырыб чыкъдыла.
-  Энди мен элде джашамазча болдум.  Мадинаны да алыб, сизге къайытхандан башха джол къалмады энди.
Къылыч ол айтханны тюзге санады:
- Сени бла талай адамны иейим. Малларыгъызны да, хапчюклеригизни да – негиз бар эсе да, алыгъыз.  Орманны ичинде талай ийнегибиз, къойчукъларыбыз да бардыла. Сизникилени да алагъа къошабыз. Мадина чегетни Бийчеси болады. Къытмир а, къарауул болсун, юреннгенича мал сакъласын. Джангыз аны ауузун байларгъа керекди, аш ашар заманлада ача. Биз а, джерибизни ол кирлилиден ариулайыкъ – итлени мыллыкларын чынгылгъа быргъайыкъ – джан-джаныуар да табмазча аланы.

16

Кёчгюнчюле элини – былай айта эдиле Тёбен элге энди – тынгысы къуругъанды. Эл джыйылыу барады. Президиумда эл Советни председатели Гамса, партия организацияны секретары Артдтзин, НКВД-ни бёлюмюню башчысы Кобул, колхозну тамадасы Ялбузи олтурадыла. Колхоз тамада кёчгючнчюлени атындан айтады:
- Бизни адамланы ёлтюредиле. Чегетге отун этерге барыргъа киши унамайды. Къарачай юйлени чачыб, ала бла от этебиз. Ала да бошалмаймы турлукъдула? Адамла кеслерин джакъсыз кёредиле. Кетерге излегенле да бардыла. Бандитле уа кюндюз да эркин айланыб башлагъандыла.  Тюнене – кюндюзгю кюн! – эки бандит правленнге кириб, герохларын да  мангылайыма тиреб, ачыкъ айтхандыла: баш кюннге дери межгитни ичин тонгузладан, аланы кирлеринден да ариуламасакъ, ала бизни ёлтюрюб тебрерикдиле, менден башлаб. Правленде адам кёб эди. Бары да эшитдиле аны.
- Сора, аллай бир адам эки бандитни къалай туталмадыгъыз?- НКВД бёлюмню тамадасы шашды. – Сизге сауут джюрютюрге эркинлик берген эдик да.    
Сёз тилеб, залдан бир къарт орнундан ёрге къобду:
- Была тюз бандитле тюлдюле. Кимни болса да ёлтюрюб бармайдыла. Сын ташларына тийгенлени ёлтюредиле. Биз а аны бла да къалмай, межгитлерин да тонгуз орун этгенбиз. Ала джукъ да айтмай, барыбызны къырыб къойсала да терс тюлдюле. Къабырлары бла кюрешмейик, межгитлерин да тазалайыкъ, не да кюйдюрейик да аны орнуна джангы межгит ишлейик. Ансы ол межгитни биз харам этгенбиз.
- Къарт, сен тайышыб тура болурмуса? Бизни бандитлеге бойсундурургъамы излейсе? Огъай, Биз НКВД-ни аскер бёлегин орнатайыкъ элигизге. Биз аланы бери келмезча этербиз. Колхоз правлен эки бандитден къоркъуб не этерге билмейсиз. Уруб къойсагъыз а экисин да.
Кобулну айтханын джакъладыла кёбюсю.

Бир ыйыкъдан, районнга атланнган колхоз тамаданы, парторганизацияны секретарыны эмда НКВД-ни бёлюмюню башчысыны ёлюклери табылдыла.  Дагъыда бир ыйыкъдан межгит ичинде тонгузлары бла бирге кюйдюрюлдю. 

17

1944 джылны джайы эди. Россия бла Грузияны НКВД, НКГБ башчылары кенгешедиле. Кенгешге башчылыкъ этген Берия кесиди. Какказ тауланы бандитледен азатлау соруугъа къаралады джангыз.
- Биз бандит, сатлыкъ халкъланы джандет джуртдан сюргенбиз. Ёзге таулада джашыныб къалгъан кёб бандит барды – чечен, ингуш, къарачай, малкъар. Гюрджюге берилген тау районлагъа адамла къоркъмай келирча этерге керекбиз. Ёзге бандитледен къоркъуу болгъаны себебли, киши ары барыргъа унамайды. Бандитизмни къурутур ючюн кючюбюзню, ачхабызны да аярыкъ тюлбюз. Бизни адамланы ол бандалагъа кийирирге керекди. Сюргюнде бандитлени джууукъларын тутаргъа керекбиз – аланы бери келтириб бандитле бла сёлешдирейик. Къазауатларын къойсала, джууукъларына къошуб, Азиягъа ашырырбыз. Алай болмаса, джууукъларындан бошарыкъбыз. Ма алай эте тебресек, акъыл джыярла.

18

Къылыч-Герий (Къылыч) бла Аслан-Герийни (Асланны) партизан къауумлары 20 адам чакълыл боладыла энди – аз-аз къошуллукъла табыладыла. Аланы хар бирин тинтиб, элекден ётдюрген аскер тахсачы Далхатды. Джангы къошулгъанладан джангыз бири ара къошну къайдагъысын билмейди. Къошулгъанла – анда-мында джашыныб къалгъан таулуладыла – къарачайлыла-малкъарлыла. Юйдегисин большевикле къыргъан бир казакъ, чекистни ёлтюрюб элинден къачхан бир хевсур да къошулгъандыла арт кёзюуде. Бу джанында болум табсыз болса, Тау артына да ётедиле. Ол джанында джашагъан гюрджю таулула аланы къыйнагъан чекистлени айтадыла да,  аланы да джанларын ала джюрюйдю Герий бёлек.

Кърал къоркъуусузлукъну эмда НКВД-ни къуллукъчуларын къалтыратханлай турадыла халкъ дертчиле. Совет, партия башчыланы да тартадыла джууабха. НКВД бла НКГБ-ни къуллукъчуларын а аямайдыла – ёлюмдю сакълагъан аланы. Къралны эм иги чекистлери – ызчылары, уучулары – кюрешгенликге, туталмайдыла Герийлени.

19

Берия Кавказдан кёчюрюлген халкъладан къалгъан бандитлени къурутуу планны бардыра, Эресейде, Гюрджюде да ёзел къуллукъланы башчыларын чакъырды кесине.
Ала анга Тенгизни – аскер тахсачыны – келтирдиле. Къарачай халкъны Кавказдан къурутхандан сора, аны да аскерден чыгъарадыла. Энди керек болгъанында, излеб, Къазахстанда табдыла. Аны юйдегисине, джууукъларына да, ала къыйналмай джашарча болушдула. Кесин а, кеслерине тахсачы этдиле. Энди аны Къарачайда бандагъа сугъарыкъдыла. Берия къабыл этсе. 

- Сизни халкъ бусагъатда Къарачай таулада аманлыкъчыла ючюн кёчюрюлгенди. Аланы къурутургъа болушсанг – ишинге кёре багъалатырыкъбыз сени.
- Огъай десем а?
- Бизге болушургъа излемеймисе? Берия кеси эскергенди сени. Огъй десенг, кесинги тутхан бла къалмай, бютеу юйдегинг да ачырыкъды. Юй бийченге, сабийлеринге да не кюн джетерине сагъыш эт.

Была бош айтылгъан сёзле болмагъанын биле, Тенгиз разы болду, сюйсе-сюймесе да.
Ма энди аны Бериягъа келтиргендиле.

- Сиз немесле бла къазауатда кесигизни керти джигитча кёргюзтгенсиз. Сиз да, халкъыгъыз да, бюгюн да таулада айланнган бандитлеригиз ючюн, алагъа болушханларыгъыз ючюн, немеслени джанына кёчгенлеригиз ючюн азаб чегесиз. Ёзге сиз керти совет коммунист адамлай тура болурсуз.
Сизни документлеригизге къарагъанма – тахсачыча эмда диверсантча, немесле алгъан джерледе уста къазауат этгенсиз. Энди партия, совет хукумет сизге джангы борч салады – таулада джашыныб, адамланы ёлтюрюб айланнган бандагъа кесинги алдырыб, бирлерича болуб, барыны кимле болгъанларын билгенден сора, кетерге керексе аладан. Ол заманда биз аланы сюргюнде джууукъларын барын тутуб, бандитлени аллында ультиматум саллыкъбыз: не къолубузгъа тюшесиз, неда джууукъларыгъызны – ата-ана, эгеч-къарнаш, сабий деб къарамай, барын къурутурукъбуз деб. Тохтамасагъыз, хар ёлтюрген совет адам ючюн, биз да бир джууугъугъузну ёлтюрлюкбюз. Къан ючюн къан – кавказ адет бла барлыкъбыз биз да. Алайсыз бандитизмни къурутур амал къалмагъанды.

Сизни адамларыгъыз – юйдегинг, джууукъларыгъыз табмыдыла? Ашхы, энтда биз болушур зат бар эсе, айтыгъыз – биз адамларыбызны – кърал къоркъуусузлукъну, НКВД-ни къуллукъчуларын атыб къоймайбыз. Меннге энчи бир тилегинг, излеминг бар эсе, айт.

- Барды. Мени къарнашым Исмайыл – къазауатдан Къазахстанда юйдегисине 1944 джыл къайытханды. Сиз билесиз, къарачай халкъны кёчюрюлген сагъатда хазна эркиши джокъ эди – ала фронтда немесле бла къазауат эте эдиле. Сюргюнде, эркиши болмагъанын кёре, бир къауум къуллукъчу, колхоз тамада кеслерин бек осал джюрютгендиле – бизни тиширыулагъа, къызлагъа зорлукъ этерге кюрешгендиле. Мени кеъарнашым фронтдан келгенинде, аны къызына комендант артыкълыкъ этгенин айтхандыла. Къарнашым барыб, комендантны бойнун тартыб къойгъанды. 15 джылгъа тутулгъанды. Къарнашым фин къазауатдан ётгенди, немесле бла да юч джыл къазауат этгенди, кёб ордени медалы, саугъасы барды. Аны башына бош этигиз деб тилерикме.
- Ангыладым. Керти сен айтханча эсе, къарнашынгы талай кюнден юйде хапарын эшитирсе. Башха тилегинг бармыды?
- Барды. Меннге бир айны кесими джарау этерча, сауут-сабадан да атарча таблыкъла керекдиле. Мадар бар эсе...
- Ангыладым. Берия таулада операция бла кюрешириклеге бурулуб, буйрукъ берди:
- Тенгиз алгъыннгы аскер формасына-дараджасына келир ючюн, не кереклисине да къарагъыз.          

20

Тенгизни Нарсанада Далхат джараларын бакъдыргъан госпиталгъа джарашдырдыла. Аны ичинде окъ бар эди, ёзге анга тиерге олсагъатда базмагъан эдиле. Энди джарыучу дохтурла операциягъа хазыр эте башладыла. Керекли джерде кёргюзтюрча къагъыт да бердиле. Москвада Аскер Академияда окъугъанына да  шагъатлыкъ къагъытны Москвада берген эдиле. Тенгиз орундукъда сыртындан тёнгереб, аскерде саугъагъа берилген герохун сылайды. Аны да къайтаргъандыла артха.

1949-чу джыл бара эди. Джай эди. Кетген джыл Тенгизни, къарачайлыланы барысынача, ёмюрлюкге кёчюрюлгенине къол салдыргъан эдиле. Эртде-кеч болса да Кавказыбызгъа къайытырбыз деб тургъанланы ахыр умутларын алгъан эдиле. Туугъан джуртларын кёрюрге да джокъ эди эркинлик. Энди Тенгиз туугъан элине атлана, бир тюрлю халгъа киргенди. Тенгиз да, Къылычгерий, Аслангерий, Бёрюкъан эмда Далхат болгъан элден эди. Къазахстанда да аталары-аналары, къарнашланы юйдегилери бир джерде эдиле. 1948 джыл Сафар да сау-эсен къайытыб, къошулгъан эди алагъа.

Аны сагъышларын бёлдюле Сухрабидзе бла Ежов – Къарачай таулада бандаланы къуруутуугъа ала башчылыкъ эте эдиле.
- Тамбла эртден бла эртденден сени тахсачы ишинг башланады. Элинге, юйюнге бараса, алайдан да чегетге джанлайса. Бандитле эллени кёз туураларында тутадыла. Сени да кёрюрле, табарла деб оюм этебиз.
- Табмасала уа?
- Ол заманда изле да, сен таб аланы. Бу джерлени чунгурун, дуппурун да сен аладан аман билмейсе. Ала къалайлада джашыныргъа боллукъларына сагъыш эт. Сора, бек сакъ бол – бизни «уучула» да, кёчгюнчюледен бизге ишлеген уучула да бандитлени къурутуб кюрешедиле. Хар келтирилген башха он минг сом тёлейбиз. Сени да бандитге санаб къагъыб къоймасынла. Баш токъмагъынгы юздюрюрлерин излемей эсенг, сакъ бол. Керек болса, уучуланы сен къагъаргъа да боллукъса – операция чарпыусуз болмайды. Уучула бусагъатда кёб да, къоркъуулу да болгъандыла: биз излеген бандадан бир адамны келтиргеннге, 100 минг сом берирге айтханбыз. Сени джанынг сау алыргъа да излерле. Сени ёлтюрюрге неда тутаргъа излегенлени урургъа боллукъса – сени уллу ишинге киши чырмау болмазгъа керекди.
- Да ала ачха алыр ючюн гюнахсыз адамланы башларын да кесерле.
- Алай да болуучанды. Аны ючюн айтабыз адамлагъа: джангыз айланмагъыз. Туристле эсегиз – къауум-къауум болуб, бизни адамланы ышыгъында джюрюгюз. Тынгыламагъан башсызла башларын тас этедиле. Сени ишинг башхады. Сени аскер тахсачыны сынамы къутхарыргъа керекди. Башха сорууларынг джокъ эсенг – иги джолгъа.   

Кърал къоркъуусузлукъну къуллукъчулары кетгенлеринде, Тенгиз бек чамланды. Алай а шашхан огъуна этер эди, ол къуллукъчула юч уучуну чакъырыб, былай буюргъанларын эшитсе:
- Бизге билдиргенлерине кёре, бир къарачайлы сюргюнден бери къачханды. Саууту джокъду. Бу кюнледе туугъан эли Таш Башында кёрюнюрге болур. Ала бары да эллерин, юйлерин кёрюрге излейдиле. Бу джол ол къачхынчы бизге джаны саулай керекди. Айтылгъан ачха саугъагъызны аллыкъсыз. Бизге аны башы тюл, кекси керекди – сау-эсен. Тамбладан башлаб, ол элни, элге элтген джолну да кёз туурагъызда тутугъуз. Ары бир джол барды джангыз. Барыгъыз, буйрукъну ангыладыгъыз эсе.

21

Эсирген адамгъа ушайды Тенгиз. Тохтай да кюнбетлеге, къаялагъа, чегетлеге къарай барады. Джурт деген не кючлю затды. Хар ташны къолу бла сылары келеди. Хар къара суудан бауурланыб, иче барады. Кюйген, оюлгъан, чачылгъан юйлеге къыйналады. Джан-джаныуар джокъ. Кеслерини юйлерине джетиб тохтады. Ол да чачылыб. Юйню тёгерегинде деменгили буруу да джокъ. Бир атылгъан агъачха олтурду. 1940 джыл атасы айта эди Тенгизге бу юйге 400 джыл болады деб. Бу юйню ишлеген ата-бабасыны атын да айта эди. Энди ма ол юйню чачхандыла, ойгъандыла.

Тенгиз чегетге къарады. Ол ёсгенди, кенгергенди. Артда ангылады, чегетге киши джюрюмегенин, отун да этмегенлерин. Бандитледенми къоркъа эдиле, уучуладанмы? Чегетге къарай эди Тенгиз, андан да анга къараб тургъанларын а сезмей эди.

22

- Ол юй Тенгизбийникиди. Ол аскер кийимли ким болур ансы? Кёбден бери киши келиб кёрмеген эдик. НКВД-ни оюну болурму – бизге кесини адамын сугъаргъа,- деди Далхат.
- Аллахха шукур НКВД-ни бизге ийген агентлерин бу джолгъа дери билиб, къурута келгенбиз,- Бёрюкъан кёзюлдреуюк бла къарай, айтды. – Тохта, элге кирген ол юч атлыны уа кёремисиз?
- Уучула болурла, аны ызындан тюшгеннге ушайдыла. Аланы илгиздик этерми эдик, ол зауаллыны башын кесгинчи ала?
- Ол бизге хапар айтхан кёчгюнчю, джаны сау бандитни келтиргеннге ачха он къат кёб бериллигин айтхан эди. Ючеулен биреуленни тутаргъа излерик болурла. Къарайыкъ.
- Да атлыланы ол да кёреди. Ким болгъанын билмейме, ёзге къазауатха дери бизни парткомну юйеси Тенгизбийге бек ушайды. Кёрейик къалай барлыгъын бу тюбешиу – ангы кёре къымылдарбыз.

23

Тенгиз джууукълашыб келген юч атлыгъа къарай, хазырланды, ёзге къымылдамады. Ала къатына келгенлеринде да, тебмеди орнундан. Атлыланы башчылары саламлашыб, айтды:
- Биз бу джерни бандитледен къоруулаб джюрюйбюз. Джюзданыгъызны кёргюзтюгюз.
Ала сауут-сабаларын къалай тутханларына кёз джетдирди Тенгиз.
- Мен Нарсанада госпиталданма. Мени документлерим керек эселе сизге, келигиз да къарагъыз.
- Былайда буйрукъ этген бизбиз. Ёрге тур да, къагъытларынгы кёргюз.  Сен бандит эсенг а? Бандиле бла уа биз башха тилде сёлешебиз – алаймыды, джашла?
- Алайды,- окъла Тенгизни аякъларыны къатын букъулатдыла.   
- Ангыладынг болур, бизни бла ойнаргъа джарамазлыгъын. Адамча ангыламай эсенг, башха тюрлю ангылатайыкъ. Сойлан джерге, къолларынгы да сыртынга буруб.

Тенгиз ол айтханны этди. Уучу атындан секириб тюшюб, Тенгизге мыллык атаргъа тебрегенлей, Тенгиз терк бурулуб, герохун аны юсюне джандырды. Тенгизбийни юсюне ауду ол. Аны къалкъанча этиб, ол бир эки атлыгъа да от ачды Тенгиз. Къычырыкъ, хахай эте, джыгъылдыла ала. Бири ёрге турур умут этди – анга дагъыда бир къоргъашынны джабышдырыргъа керек болду Тенгиз. Ол бири да къолун геерохуна созгъанча эслеб, анга да бир огъун харам этди. Бирини шкогун алыб, башларындан бирер кере урду – уучуланы титирегенлерин тохтатыр ючюн. Сора барыны сауут-сабаларын да алыб, хурджунларында табхан документлерин да алыб, бир атхан минди да, чегет таба джол тутду. 

Абрекле ёзенге энгишге тюшюб тура эдиле – Тенгизбийни уучула тутуб, кетиб тебреген тёрелери болса да, къутуллукъ тюл эдиле. Ёзге хар не да таб башланды – энди Тенгизбийни тохтатдыла таулула.

24

Джууукъ къошда, къарауулладан къалгъанла бары джыйылдыла. Сюргюнден келген адамны кёрюрге излей эдиле бары да. Ол бир дуниядан келгеннгеча къарай эдиле анга.
Ол да Ильяс хаджини джашларын эмда Далхатны кёргенинде, асры сейирсиннгенден не айтыргъа билмей къалды.
- Ёмюрде эсиме келмез эди, сизни кёрлюкме деб. Сени да Далхат. Бандитле деб сизге айтадыла сора.
- Энди сен да бандитсе. Юч уучуну ёлтюргенсе. Сен ёлтюрмесенг аланы, ала не кесинги, не башынгы НКВД-ге элтирик эдиле,- деди Далхат.
- Да мен совет офицерме-субайма, Нарсанада госпиталда болгъаныма къагъытларым джанымдадыла.
- Алай эсе уа, башынгы кесерик эдиле да, тёнгегинги уа документлеринг бла биргелей чынгылдан быргъарыкъ эдиле. Ненча уучуну ёлтюргенбиз, артлары болмайды ансы. Сен да иги таныгъан джазыкъ Харунну, фронтдан джаралы болуб къайытхан джашны башын кесгенле да ма аллай уучула эдиле.
- Кертими айтасыз, сора, аны, фронтовикни... алай этерге къалай болады...
Тенгиз Харуннга бек ачыды. Таб ийнанмагъанча болду. Алай а, соруу анга эс джыйдырды.
- Сен документлеринге алай ышана эсенг, нек уруб сирелдинг да аланы?
- Биринчи ала атыб башламасала эди. Аны юсюне да, госпиталда да, мени бери келтирген арбачы да «баш кесиучюле» бла  къоркъутур керекли къалмагъан эдиле мени. Бары да бир-бирине къошулгъанларында... не эсе да болгъан иш болду.   
- Хо да, аны юсюнден кёб сёлешгенден хайыр джокъду.  Бизникиле къалайла анда?- Тенгизни сорууу барына да къатылды.
- Сизникиле бары да сау-эсендиле. Атанг, ананг, Сафар бла юйдегиси бир юйде джашайдыла. Къочхар, Ислам, Тулпар Сибирде джашайдыла – мюлклери сыйырылыб, ашырылгъан джерлеринде. Кетген джыл «ёмюрлюкге кёчюрюлгенсиз» деб, къол салдыргъандыла барыбызгъа да. Алай а, сени ананг «къайытырыкъбыз Кавказгъа» деб,  Джаннганны сёзлерин айтханлай турады. Бёрюкъан бла Мадинаны да кёрлюкбюз анда дейди.
- Бизни уа сагъынмаймыды?- Къылыч къарнашы Асланнга да къарай, сорду.
- Таубатырны юсюнден джукъ айтмайды, къалгъанланы уа кёрюр умуту барды. Сизни юсюгюзден джукъ айтмагъанды Джаннган. Айтхан затлары уа тола барадыла аны. Кёрейик, Аллах айтыб, халкъыбыз да къайытыр эсе уа бери, Джуртуна. 
-  Кёб адам къырылгъанмыды халкъыбыздан?
- Биринчи эки джыл сууукъдан, ачлыкъдан, аурууладан, комендантланы къатылыкъларындан кёб адам ёлгенди. Эркишиле къазауатда, сюргюнде уа тиширыула, сабийле, къартла, сакъатла...Биз аскерден къайыта келгеникде, асры зорлукъ этерге базмай эдиле. Итле бла кесибизча араны айыра тебредик. Мени къарнашым Исмайылны таныйсыз. Ол къазауатдан къайытханында, комендант аны 15-джыллыкъ къызына артыкълыкъ этгенин эшитеди. Ол кюн огъуна барыб, комендантны кесген эди. Алгъа ёлюмге сюд этиб, артда 15 джыл тутмакъ азаб бла аууушдургъан эдиле.
Бизге, фронтовиклеге да, бандитлегеча, сатлыкълагъача къарай эдиле. Энди бир кесек тынчыракъ болгъанды джорукъ, алай болса да, биз эм ауур, эм заранлы ишледе ишлейбиз. Бизни джашланы не институтха, не аскерге алмайдыла. Инсан хакъларыбыз башхала бла тенг тюлдю. Сталинни ёлюрюн сакълайды халкъ – ол ары бир ёлсе, дуния тюрленир эди.

Кёб хапар айтды Тенгиз. Кёб соруугъа джууаб этди. Халкъны джуртундан сюрген джорукъгъа, анда да халкъны инджитген, къыргъан джорукъгъа тиш къысхандан ары не эталлыкъ эдиле адамла? Къылыч сорууланы тыя, айтды:
- Аланла, Тенгиз арыгъанды. Солума къояйыкъ. Джангыз, бюгюннге ахыр соруу: мындан ары не этер акъылынг барды?
- Мени бери келгеним, саулугъуму ызына къайтарыргъа эди. Тюзюн айтсам а – Джуртубузну кёрюрюм келе эди. Артха къайытыб, туугъан джерден таш, топракъ элтсем, адамла бир бек къууанныкъдыла. Къартла бир бек тилегендиле, зауаллыла, туугъан джерни топрагъын къолларына къысыб ёлюрге излейдиле. Кёрдюм джуртубузну, былайда киши джашамагъанына да къууандым. Эртде-кеч болса да къайытырыкъбыз. Энди мен къалай этерге да билмейме: ызыма къайытыргъа керек эди, алай а, къайытсам менден бошарла: юч уучуну ёлтюргеними манга кечерлеми? Къайытмасам – мен да сизге къошулгъанымы билликдиле да, юйдегиме, джууукъларыма азаб салырла деб къоркъама. Сиз а къалай дейсиз?

Къылыч анга джити къараб айтды:
- Ол ючюсюн бандитле ёлтюргендиле дерсе. Герохунгу да бизге къой – сыйыргъандыла дерсе.
- Ийнанырламы?
- Ийнанмасала, тинтсинле. Бизни хатыбызны бек ариу биледиле. Аллай уучуланы къурутуучула бизбиз. Соруу башхадады.

Къылыч бла Тенгизни кёзлери тюбешдиле, алай а Тенгиз къарамын джанлатмады, ичинде бир джюрек къылы къаты тартылса да.
- Сен бизни бла къалсанг, анда джууукъларынгы тутадыла деб къоркъаса. Сен кетсенг а биз да къайгъылы болуб турлукъбуз – сен бизни НКВД-ге айтамай къоярыкъмыса? Сен бизни, Далхатны да кёрдюнг, таныдынг. НКВД бизни ким болгъаныбызны билсе, бизни джууукъларыбызны да къыйнарла. Не оноу этейик да?
- Былай ишекли боллукъ эсегиз, манга нек джууукълашдыгъыз да?
- Тюз соруу. Юч уучуну ёлтюрген адам, ызына къайытыр деб кёлюбюзге келмегенди.
- Къайытыуну сагъыннганым – адамларыма къоркъгъанданды. Ёзге «бизни НКВД-ге билдирликсе» десегиз а джаныма бек тиериксиз.
- Тюзсе. Башха тюрлю сорайым: НКВД азаб бере тебресе чыдаялырмыса бизни айтмай?
- Билмейме. Бусагъатда чыдарма деб турама. Кертисинде къалай болур – билмейме.
- Биз санга тюбемесек, къалай этерик эдинг?
- Бу джерлени мен бек иги билеме. Таулада къаллыкъ болур эдим. Башха мадарым джокъ эди. Сизге тюбегенли уа, болгъан гюнахны сизге кюреб, баш алыргъа да болурма. Алалмай къалыргъа да болурма.
- Болсун. Тамблагъа бир иги акъыл келир эсе уа. Джат, тынчай. Биз башха къошда къалырбыз кече.

Тенгизни кесин къоюб, бары да джер юйден чыкъдыла.

25

Бу кече хазна киши джукълагъан болмаз эди. Къарауулла сакъ эдиле. Тенгиз болгъан къошха да, ёзеннге да артыкъ эс ийиб эдиле. Хар не ачыкъ кёрюне эди Ай джарыкъда.

Юч къарнаш бла Далхат оноулашадыла. Сёзню эм гитчеге – Далхатха – бердиле.
- Мен бираз ишеклиме, Тенгиз кеси аллына келгенине Нарсанагъа, Нарснадан да бери. Къазауатны аллы джыллада ол комсомол организацияны тамадасы эди, колхозну да парткомуну юйеси эди. Кимни болса да тутдургъанны деб айталлыкъ тюлме. Башха коммунистлени, комсомолчуланы билебиз да  ЧК-ГПУ-НКВД-ни агетлери болуб айланнганларын, тил этиб, дин ахлуланы, артыкъ малы болгъанланы чалдышха джыйдыргъанларын. Тенгиз ол къауумдан тюл эди. Алай а, аны башына бош этиб, ийиб къойсакъ – кесибизни да, кесибизден да бек – джууукъларыбызны къабханнга тюшюрлюкбюз.
-  Ол НКВД-ни таша агенти болурму? Ансы аны, къарачайлыны, саулугъун бакъдырыргъа Нарсанагъа къалай ийдиле, герохун да сыйырмай?- Бёрюкъан сагъышлы къарады.
- Бусагъатха дери биз чекистлеге кесибизни алдатмагъанбыз. Ненча кере кюрешдиле ала арабызгъа кеслерини адамларын сугъаргъа. Биз аланы тинтиб, терк огъуна бизге заранлары джетмезча эте келдик. Аны себебли кесибиз да саубуз, Азияда джууукъларыбыз да халкъдан аслам къыйынлыкъ кёрмейдиле. Тенгизбий кете кетиб, кимлени кёргенин айтса, бизни адамларыбызны къыйнарла, бизге да ультиматум салырла: «не къолубузгъа тюшесиз, не джууукъларыгъызны къурутабыз» деб,- Аслан къалгъанлагъа да кёз джетдире, кёлюндегин арагъа салды.

Къылыч тынгылайды. Ол айтханча боллукъду. Тенгизбийни джазыууу аны къолундады. «Кимди Тенгизбий: адаммыды, сатлыкъмыды? Бери кесилиги бла келмегени хакъды. Юч уучуну ёлтюргени уа? Огъесе, бизни ишекли этмез ючюн этилген ишмиди ол да?».
Къылыч тюз оноу эталмай, сабыр болду:
- Келигиз, дуния ишни артха къояйыкъ да, намаз къылайыкъ. Танг джарый башлагъанды.
Салам бериб, намазлыкъдан ёрге турургъа башлагъанлай, бир-бирде болуучусуча, таша ауаз келди: «Ол сизни сатарыкъды». 

Къылыч нёгерлерине бурулду:
- Ёргеден аны сатлыкъ болгъанын билдирдиле. Къоратыргъа керекди. Джангыз кесине джукъ билдирмегиз. Элге дери ашырыгъыз да, уругъуз. Ёлюгюн ол юч уучу болгъан джерде къоюгъуз. Бу сатлыкъ ишге аны НКВД «джууукъларынгдан бошарыкъбыз» деб, амалсыз этген болур. Алай а, бизни да джокъду башха мадарыбыз. Кесин эмда адамларын къутхарыр ючюн, биз, бизни джууукъларыбыз да не палахха тюшерин эсге алмайды ол. Аккыллы болмай къоратыгъыз. Аллахны аллында мен джууаб берирме. 

26

Фыргъауун ёлдю. Абреклеге бек уллу къуанч эди ол. Быллай джангызгъа баргъан таулуланы таула ёмюрдде да кёрген болмазла.
- Ай ол бизни къолубуздан табса эди ёлюмюн – эм насыблыгъа санар эдим кесими,- деди Къылыч.
- Сталинни орну джаханимдеди. Ибилисни Аллах кеси къурутду. Шайтанларын а биз  да кюрешебиз Кавказ тауладан къурутургъа,- аягъы джерге тиймей тебсейди Далхат.
- Ёлгюнчю бардырлыкъбыз биз ол къазауатны,- харс урады Къылыч. Отуз джылда биринчи кере ышара болур эди Къылыч былай.

27

НКВД бла Кърал Къоркъуусузлукъну ёзел комитетлерини биргелей джыйылыуларында Къарачай таулада бандитизм соруугъа айырыб, энчи къарадыла.
- Барыгъыз да билесиз, была бир тюз аманлыкъчыла тюлдюле. Тюз адамланы тонамайдыла, ёлтюрмейдиле. Ала джангыз совет-партия аппаратны башчыларын ёлтюредиле. Аланы къолларындан ёлген джолдашларыбызны саны джюзле бла тергеледи. Бу бедишликди. Биз фашист Германияны ууатханбыз, былайда уа бир талай бандитни къуруталмайбыз. Биз къарачайлыланы, чеченлилени, ингушланы, малкъарлыланы думп этдик тауладан. Сора бу мурдарла ашарыкъ, киерик да къайдан табадыла, кимди былагъа болушхан? Мен сизге сорама?- Берияны бети ачыудан къып-къызыл болду. – Сиз, Ставропол, Краснодар крайланы, Гюрджюню НКВД-чилери, кърал къоркъуусузлукъну башчылары неге джарайсыз?
- Кавказ тауланы эки джанында да алагъа болушлукъ этген элчиле бардыла. Ала кимни къурутургъа кереклисин билдиредиле бандитлеге. Ала да партия-совет къуллукъчуланы ёлтюре бередиле.
- Бандитлеге болушлукъ этгенле – ала да бандитледиле. Аланы да аяу болмазгъа керекди. Сталинни ёлгени бла бандитизм бла кюрешиу тохтаб къаллыкъды дебми турадыла? Огъай. Бир айны ичинде бандитледен бошамасагъыз, ишигизден чыгъарыллыкъсыз, таб джууабха тартылыргъа да болурсуз. Эркинсиз.

28

1955-чи джыл бара эди . Джанболатны къаууму Гюрджюден къайытыб келе, НКВД бла Кърал Къоркъуусузлукъну бёлеклери къуршалаб, бары да къырыладыла. Аланы башларын кесиб, ауур джаралы Джанболат бла бир башха абрекни да сюйреб кетедиле итле.   

Къылычны бети къаралды. Ол НКВД-ни район бёлюмюню тамадасын джесирге алыргъа изледи – артда аны Джанболатха ауушдурурча.

Чабыуул кюндюзгю кюн болгъан эди. Адамны эсине келмез батырлыкъ эмда джигитлик. НКВД-ни район бёлюмюн къурутдула, алай а бёлюмню тамадасын туталмадыла – ол да окъ тийиб ёлген эди. Къылычны адамларында да бар эдиле джаралыла, ёлгенле да. Барын да алыб, кёзден ташайды Къылыч.

29

Ёзенден ёрге, акъ байракъны да ёрге тутуб, бир атлы келе эди. Къарауулланы бири аны юсюнден Къылычха билдирди.
- Кёз туурагъыздан аджашдырмагъыз. Ызындан келген эслеймисиз?
- Огъай.
Тёбенде тохтатыгъыз да, байлагъыз. Мен да келирме.

Къылыч джууукълашханында, ол, къоллары да сыртына байланыб, олтура эди. Къылыч таныды аны – ёлтюрюлген Тенгизни къарнашы Исмайыл эди ол. Къарнашыны къанын алыргъа келген эсе уа – деб да келди кёлюне, алай а, рахат саламлашды.
Къылыч Исмайылдан сыйырылгъан сауут-сабагъа къарады: эки джерленнген герох, эки бычакъ. Сорду:
- Была къайдан чыкъгъандыла?
- Аланы меннге НКВД-ни (энди МВД дейдиле анга) ёзел бёлеги бергенди. Чабхан болса, кесими къорууларча. Къолларымы бошлармы эдигиз?
- Огъай, бир ишден сора, адамны къолларын ёлтюре башласакъ бошлайбыз. Не излейди бизден НКВД-МВД?
 - Сени бла бетден бетге сёлеширге излейме.
- Мен къазауатчы къаргнашларымдан джукъну джашырмайма.
- Ашхы. Сен мени таныдынг, мен да таныдым сени. Мен алкъын лагерде турургъа керек эдим, ёзге МВД мени башыма бош этиб, борч салгъанды.
- Къаллай борчду?
- Сиз бандитлик ишлеригизни къойсагъыз – МВД сизни кечеригин, сюргюнде адамларыгъызгъа къошарын айтады.
Къылыч кюлюрюн тыялмады, къалгъанла да анга къошулдула.
- Исмайыл, НКВД бизни сау къоярына ийнанамыса?
- Ийнанмайма, алай а сизни джууукъларыгъызны барын МВД тутуб турады.
- Къалай? Сора НКВД бизни кимле болгъаныбызны къайдан биледи?
- Барыгъызны да тюл, бир къауумугъузну. Сени бла Далхатны биледи.
- Къайдадыла бизни адамларыбыз?
- Далхатны атасы-анасы бла сени атанг-ананг былайдадыла. Ала сизни бла тюберге излейдиле. Ёзге сени бла бетден бетге сёлеширге керекме.
- Сен мени адамларыма ышанмаймыса?
- Мен бир кишиге да ышанмайма. Тутмакъда ётген он джылым мени кишиге ийнанмазгъа, кишиден къоркъмазгъа, джукъ да тилемезге юретгенди.
Къылыч тенглерине бурулду да: «бизни кесибизни къоюгъуз»,- деди.
Къылычны адамлары аланы сёзлерин эшитмез тенгли бирге артха турдула.
- Къылыч, мени къарнашымы ёлтюрген сенсе,- дейди МВД.
- Хоу, аллай буйрукъ берген мен болгъанма. Ол НКВД-ни буйругъун тындыра келген эди. Сау ийсек, барыбызны да сатарыкъ эди.
- Аны кесигизге джууукъ иймесегиз эди, сиз да гюнахлы болмаз эдигиз, ол да сау къалыр эди.
- Ол НКВД-ге сатылгъын адам эди. Аллайланы биз сау къоймайбыз.
- Тюз айтаса. НКВД бизни адамларыбызны тутарыкъ эди, ол «огъай» десе НКВД-ге. Ол къара ишин тындыргъанлай, мени да тутмакъдан бош этериклерин айтхан эдиле. Ол НКВД-ге ишлей эди, амалсыздан. Ёзге мен бери келсем да, сатлыкъ тюлме. Арабча окъуй билемисе? Окъуяллыкъмыса?
- Игит да. Сабийликде алыннган билим, унутулмайды.
- Алай эсе, къолларымы бошла. Кийимими ташасындан мектубну чыгъарыргъа керекме.   
 
- Къылыч аккыллы бола, бошлады аны къолларын. Исмайыл кийимлерини къалайындан эсе да, къагъытны чыгъарыб, Къылычха тутдурду. Къарагъаны бла атасыны хатын таныды Къылыч. Ол джаза эди:
- Аман джашчыкъла – Къылыч, Аслан, Бёрюкъан! Ийнанмагъыз НКВД-ге! Сизни къолгъа джыйгъанлай, къыйнаб ёлтюрлюкдюле. Бизге къайгъы этмегиз. Биз джашарыбызны джашагъанбыз. Ол дунияда бет джарыкълы тюберге Аллах буюрсун. Исмайыл тюз адамды. Анга ышаныргъа боллукъсуз. Бу итлени уа не къадар къыралгъаныгъызны къырыгъыз. Ёлюрге буюрулгъан эсе, этгенигизча къазауат эте, ийман бла кетигиз. Гяуурланы къолларына тюшмегиз. Ассалам алейкум.
Бу къагъытны уа окъуб бошагъанлай кюйдюрюб къоюгъуз. Бу джаныуарланы къолларына тюшюб, Исмайыл ачымасын».

Къылыч Исмайылгъа къарады.
- Тенгизни къанын кечир манга. Аллах буюрмаса, ол ишни эталлыкъ тюл эдим. Ауаз келген эди башындан.
Къылыч биразны тынгылаб, къошду:
- Къартла тюз айта болурламы?
- Билмейме. Окъуюм десем да окъуяллыкъ тюлме – арабчам джокъду.

Къылыч анга мектубну окъуду. Исмайыл оюмун айтды:
- Быллай ишде мен джукъ айталмам. Къарнашларынг бла да оноулаш. Бир затха ажымсыз бол: сизни тутханлай ёлтюрлюкдюле. Сиз кесигизни алдатмасагъыз, МВД-ни къолуна тюшмесегиз – атанга-ананга къоркъаса. Мен ангылагъандан, алагъа джукъ да боллукъ тюлдю. Ызларына ашырырла неда сизден бошагъынчы былайда тутаргъа да болурла.
- Джууаб не заманнга берирге крекбиз?
- Эки кюнден, сагъат онлагъа былайгъа келирме. Сагъыш этерге ол заман джетерми?
- Джетер,- деди Къылыч. – Джангыз бизге НКВД-чиледен къагъыт келтир, биз аланы къолларына тюшсек, бизни сау-эсен къоюб, адамларыбыз бла халкъыбыз болгъан джерге ашырлыкъларына гарантия къагъыт. Сора къартларыма тюбе да, тилегими айт: ёлтюрлюк эселе да къартланы кёрюб къалыргъа излейме. Не айтырла – джууабларын келтир.
- Сени атанг-ананг бла сёлеширме. НКВД-ден да къагъыт келтирирме, ёзге ол къагъытха ийнаннганмы этериксиз? Сизге азаб да джетдириб, ёлтюрлюкдюле. Ёзге кесигиз айтханча болсун.

30

Къарнашла бла Далхат орта къошда кенгеш къургъандыла. Барын да мыдах этген тамада къарнашды. Къылыч, мынча джылны бир джаннга ышанмай, джыйынын ёлюмден къутхарыб джюрюген, къуджур затла айтыб башлагъанды:
- 30 джылдан аслам заманны атамы-анамы кёрмегенме. Кёрюб къалайым. Джылым 60-дан атлагъанды. Ёлтюрселе ёлтюрюрле. Къартланы кёрюб ёлсем, джукъгъа къыйналлыкъ тюлме.
- Къылыч, сен джыйын тамадаса. Сен кетсенг, адамла не айтырла, къалай болурла? Сенсе барын джюрютген, кёллендирген. Сенсиз болгъан оюллукъду.
- Аслан, Бёрюкъан, Далхат – сизни сыйыгъыз  меникинден аз тюлдю. Сиз урушну бардырыгъыз, мен а къартлагъа бир къарайым – къайытыб келирге да болурма, Аллах буюрса.
- Да къартланы сёзлерин эшитдик. Алдатмайыкъ кесибизни итлеге. Къолубузда сауут-сабабыз бла къазауат эте ёлейик.
- Тюз айтасыз, алайа аланы бир кёрюб ёлсем дей эдим. Ангылаймысыз?
- Да мен да сени къатыш барайым сора, мени атам-анам да сеникиле бладыла,- деди Далхат.
- Огъай, Далхат, мени къарнашларым да, сен да джашсыз – алкъын къазауатны бардырыгъыз. Сиз мени ючюн да, бютеу зулмудан ёлгенле ючюн да дерт джетдиригиз иймансызлагъа.
- НКВД-ни бир уулары барды дейдиле, аны ичириб, адамны кёлсюз этиб къоядыла. Сора адам айтмазлыгъын да айтыб къояды дейдиле. Сен къурч болсанг да, алай этиб къошларыбызны айтдырсала, бизге джашау къалмаз.
-  Тюзсе. Алай а, бизни къошла алай салыннгандыла, аланы къаллай бир айтсанг да, табалмазла. Чекистлени алыб келгеними кёрсегиз а – эм биринчи мени уругъуз. Мени туурасала да, аллай ишни этдиралмазла, алай болса да... Мени тыяр ючюн айтханыгъызгы билеме.
- Бизни аскерчик къуру ючюбюзден – юч къарнашдан къуралгъан болса, сен айтханнга тынгылар эдик: сен тамадабызса бизни, джаныбыз санга къурман. Алай а, бизден башхала да кёбдюле джыйында. Ала сени кетгенинги ангыламазла. Чачылыб тебрерле. Аны себебли, Къылыч, 30-джыллыкъ кюрешинги былай табсыз бошама. Бу ибилис джорукъ бла сермеше ёлюрбюз деб, ант этген шой эдик,- Аслан бу сёзлени бек къыйналыб айтды. Ёмюрюнде биринчи кере эди къарнашына къаршчы сёз айтханы.
- Шамиль шыйых да тюшгенди джесирге. Анга да манга чакълы бир джыл болгъанды олсагъатда.
- Шамил ол затда бизге юлгю тюлдю. Биз айтханны этмей эсенг да, атабыз айтханнга нек тынгыламайса? Сен атабызгъа тынгыламай эсенг, биз да сеннге бойсунмазгъа боллукъбуз. Биз, джыйын тамадала, къыйын соруулада хар къуру да Тёре айтханны этгенбиз. Ахыр сёз а къачан да сеники эди. Сени оноуунга бир кере да сокъуранмагъанбыз. Биринчи бизге тынгылаб, андан сора айта эдинг оюмунгу. Энди нек тынгыламайса? Биз – сени эки гитче къарнашынг эмда Далхат айтабыз: кеси разылыгъынг бла джауланы къолуна тюшюб, кесинги нек ёлтюртюрге излейсе? Къартланы да къыйнама, бизни да къыйнама.
- Да эки кюнню бир сагъыш этейим. Исмайыл да атабызгъа-анабызгъа бир тюбесин, НКВД-ден кесамат къагъытны да бир келтирсин. Анга кёре бир акъыл этерме. Бу сёзюбюзню джыйында киши билмесин.

31

Эки кюнден Исмайыл келди. НКВД-ни башчылары къол салгъан къагъытда джазыла эди: «Сталинчи джорукъну терсликлерин ачыкъ этгендиле къралны башчылары. Сизни кюрешигизге бандитизмгеча тюл, сталинчи джорукъгъа къаршчы кюрешгеннгеча къараллыкъды. Этген терсликлеригиз бар эсе да, барыгъыз да амнистиягъа тюшесиз, сиз халкъыгъыз болгъан джерге ашырыллыкъсыз...»

Къылыч, биринчи къагъытха джукъ да айтмай, Исмайыл къартладан келтирген мектубха кёчдю.
«Къылыч! Иманынг, рухунг къарыусуз болмасын. Алдатма кесинги Ибилис бла шайтанларына. Сен энтда бир шайтанны ёлтюрсенг – бизни кёргенден ол магъаналыды джюз къатха да. Аллах, болуша келгенича, энтда болушурукъду санга – джангыз иманынг бек болсун. Къазауатынгы бардыр». Бу джол къагъытха атасы, анасы да къол салгъан эдиле. 

Кюн орта намазны заманы эди. Къайсы эсе да азан къычырды. Бары да терк абдез алыб, имамны эмда джыйын башчыны – Къылычны ызындан тизилдиле. Исмайыл да къошулду алагъа.

Намазын бошаб, тилек эте, Кёкге къарады Къылыч. Тауушсуз ауазны эшитди: «Атанг-анаг айтханча эт – ала мени сёзюмю айтадыла санга».

Къылычны бети джарыды. Къарыусузлукъ этгенине уялды. Ибилис джангылтыргъа аз къалды да. Аллахха шукурла этди. Къарауулладан къалгъанланы бары да былайда эдиле. Биягъы деу Къылыч сёзюн бычакъ бла кесгенча айтды:
- Къарнашларым, НКВД бизни алдаргъа кюрешеди. Мени эмда Далхатны ата-аналарыбызны келтириб, бизни къолгъа джыяргъа излейди. Биз ненча джылны сермешебиз совет-коммунист джорукъ бла эмда аны ити НКВД бла. Хар неде да къуру Сталин терс эсе, Сталин ёлдю, халкъыбызны уа къайтармайдыла. Халкъыбыз джуртуна келиб джарашхынчы, къралгъа ийнаныу джокъду. Ары дери джан аямай къазауат этерикбиз. Санга айтырыбыз а Илияс:
- НКВД-ни джумушу бла энди келсенг, джууабха тартарыкъбыз. Алай а, аталадан-аналадан хапар билдире турсанг – разы боллукъбуз. НКВД-ге уа билдир: аны бла халкъыбыз Джуртуна къайытхандан сора сёлеширбиз.

Къарачай халкъ Кавказгъа къайытыргъа эки джыл къалгъан эди.




ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ

КЪАЗАУАТ
(тёрт китабдан къуралгъан роман)


ЮЧЮНЧЮ КИТАБ
(218-256)

СЮРГЮНДЕ
(Сюргюнден хапарла)

«Ленинни байрагъы» атлы къарачай газетде корреспондент болуб ишлей эдим олсагъатда. Совет кърал чачылмагъан эди алкъын, Коммунист партия да башчылыкъны бардыра эди. Партияны башчылыгъы бла совет адамла къалай джигер уруннганларын, джылдан джылгъа коммунизмге «джууукълашыб» баргъаныбызны кёргюзтмезге боллукъму эди – газет кеси да партияны област комитети бла облисполкомну органы эди сора. Кесинг да газетни «партия джашау» бёлюмюнде ишлесенг. Бир тюз сёзге он ётюрюк сёзню къошуб джазаргъа тюше эди. Аны юсюне да, мен Москвада Горький атлы адабият институтну шийир факультетин бошаб келгеним себебли, эркин сёлеширге, джазаргъа излей эдим, анда юреннгенимча, анда юретгенлерича. Алай а болмай эди.

Сейит бла элге къайытыб бара, (Сейит Гитче Къарачай районда газетни энчи корреспонденти эди) тарыгъыуларымы айтдым. Ол машинасын нарзан чыкъгъан джерде тохтатды да, ичген да этиб, ачы суудан канистр бла бир да алыб, джолгъа атландыкъ. Элтаркъачны айланч-буйланч джолларындан къутулуб, тюзюрекге чыкъгъаныкъда, Сейит арбасын джолдан бир джанына бурду да, бир кесекни сёдегей барыб, таш тепсини къатында тохтадыкъ.

Аргъы кюнбет гапналадан толуду. Батаргъа къысылгъан Кюнню джарыгъында, билеу джыланча джылтырайды ёзен суу. Суу бойнундан таулагъа дери созулгъан чегетни бети, саргъалыб, къызарыб, чапракъсыз къалырыны аллы бла, къачхы ариулугъу бла кёз алдайды. Узакъда, мийикде, башы Кёкге джете, ёхтем сюеледи Минги Тау.

«Бу берекетни Аллах къызгъанмасын энди бизге»,- деди Сейит, табигъатха, тепсиге да къарай. «Быланы джол джанында тюкенчикден алгъан эдим эртден бла, Пашинскеге келе» - эки шыша айран, талай хычын, кёгетле таш тепсини берекетли этген эдиле. Сейитге джуууртну нарзан бла къатышдырыб, излегенича суусаб этиб, бердим.

- Тейри, бюгюн ноябрны экисиди. Анда бери эки джыйырма джыл болады, ол сюргюн кюн а бир да эсден кетмейди. Ол кюн, бюгюнча джылы, ариу да тюл эди. Ол кёчгюнчюлюкню-сюргюнню юсюнден ууакъ материалла джыя, адамланы хапарларын да кесими кёргеним бла тенглешдире, къагъытха тюшюре барама. Сюргюнню юсюнден бусагъатда китаб этиб чыгъарыр амал джокъду – кърал ол теманы джабыб турады. Ёзге дуния былай турмаз. Тюзюн айтыр кюн да келиб къалыр. Ол кюн чыгъарыб басмагъа берирча болургъа керекбиз. Хрущевну заманында эркин сёз айтылырча бир кёзюучюк болгъан эди, алай а, биз олсагъатда эс джыйыб, джукъ айтырча тюл эдик. Быланы барын да айтханым – аллай кёзюу энтда келиб къалыр – хазыр болуб, къыйын къадарыбызны къагъытха тюшюрюб турмасакъ, кечигиб къаллыкъбыз. Газетчини иши партияны махтагъан тюлдю къуру. Айланнган-джюрюген джерингде кёб адамгъа тюбейсе, кёб зат кёресе, эшитесе – аладыла джууукъ тарихибизге, джашауубузгъа шагъатла. Бир джылны мындан алгъа тау эллени биринде Хурриет деб, бир тиширыугъа тюбеген эдим. Сюргюнден алгъа джыллада комсомолну район комитетини биринчи секретары болуб тургъанды. Азияда 1945 джыл комендентны ёлтюргени ючюн тутулуб кетиб, башына бош 1955 джыл болгъанды дейдиле. Сюргюнде аны бла бирге болгъан адамла бек сейир затла айтадыла. Сен аны кеси бла тюбеб, хапар айтдыралсанг кёр. Джашагъан джерин джазыб къой.

- Сиз кесигиз джазарыкъ затны манга береми турасыз?- дедим.
- Ай, заман, таблыкъ тюшге эди ансы, джазар затларым алайсыз да джетишедиле.

Узун сёзню къысхасы – «Хурриет» атлы документли повестни Сейитни айтханы бла джазгъанма. Ёзге эки джылдан аны Сейитге кёргюзтгенимде, «оллахий, бу чыкъса, иги-аман да кёб тюрлю сёз эшитириксе. Хапарынгда таулу тиширыуну сыйын тюшюргенсе дерикле да табыллыкъдыла.
- Да мен болгъаныча, Хурриет кеси, аны сюргюнде хоншулары айтханча джазгъанма.
- Билеме, алай а халкъны не айтырын да билеме. Ёзге, «алай-былай» деб, джукъ айтмайым. Кесинг айтхан болсун.

Кесим айтхан а – басмаланырын излей эдим да, повесть басмадан чыкъды. Къол бла джазылгъандан сора 15 джылдан дуния джарыгъын кёрдю. Аны юсюнден не айтырыкъ эсе да, Сейит зауаллы джокъду бюгюн. Аны оюму, эслетген сёзю манга бек керек эди. Алай а, не этгин.  Энди окъуучуланы не айтырларын ашыгъыб сакълайма.
 
ХУРРИЕТ

1
1930-чу джылла. Къарачай халкъны колхоз джашаугъа къаршчы къозгъалыуу-воосстаниеси да бошалыб, совет власт таулада терен тамыр ийе башлагъан кёзюу. Джарлы-джалчы къауумда, къанат битиб, хахай этиб айланнганла бардыла. Ол къауумну башчысы Кюрдамирди.

Кюрдамирни къарт атасы Бербер, садакъа джыя келиб, малы кёб Ожай хаджини кёзюне илиннгенди. Абызыраб айланнган джашны джазыкъсыныб, кесине джалчы этиб алгъанды ол. Тири джаш къарачай тилге да, мал кютерге да дженгил юреннгенди. Алай а, джашны къайдан келгени белгисизди. «Тау Артынданма, Тюркденме, Дагъыстанданма» дегенча джууабла этиб тургъан болмаса, тюзюн айтыргъа унамагъанды. Къарачайлыла да артыкъ бек къысмагъандыла. Ёмюрлени  узагъына Къарачайгъа тюрлю-тюрлю адамла азмы къошулгъандыла. Алагъа табылгъанча, мынга да эрге чыгъаргъа бир къарачай къыз табылгъанды. Алай бла, Кюрдамирлары деб джангы тукъум джайыла башлагъанды. Бюгюннгю Кюрдамир ол садакъа джыя келиб, Къарачайда юй-кюн болуб кетген адамны туудугъуду. Кюрдамирланы Кюрдамирни джашы Кюрдамир. Тукъуму, аты, атасыны аты да бирча болуу – Къарачайда тюбеген адет тюлдю.

Не эсе да, Кюрдамир большевиклеге бек керекли адам болуб чыкъды. Атасы аны тёбенлеге ийиб, орус тилге да уста болуб, орус окъулну да тауусуб, элге къайытхан эди алгъаракълада. Талай джылдан а большевик эмина тауланы да кючледи. Халкъны кёбюсюне ол ауруу джугъаргъа унамады. Ауруу алмагъанланы эмда ауруугъа къаршчы тургъанланы къурутуу башланды. Ол ишге башчылыкъ этген Кюрдамир болду – элде совет властны-иктидарны башчысы. «Къайыкъ да минер кемеге, кеме да минер къайыкъгъа» дегенлей, кереклиси болгъан адам анга барады энди.

Джашы Кюрдамир башчы болгъанына базыб, джашны атасы Кюрдамир халкъгъа уллу сёлешиучю, къыйнаучу болду. «Байды, бийди, афендиди» деб, тутуллукъланы къара листеге-чапракъгъа тюшюрюучю да олду. Эм алгъа Ожай хаджини тутдурдула.

***

Махкеме ачыкъ болгъаны себебли, халкъ бары да джыйылгъанды. Архивде къагъытлагъа кёре, Хурриетни айтханына кёре да, махкеме былай ётгенди.
Махкемени тамадасы сёзню Кюрдамирге (атасына) береди:
- Багъалы махкемечиле!
Ожай хаджи колхоз джашаугъа къаршчыды. Менчиликни, энчиликни сюйген адамды.
Ожай хаджи мени атам Берберни кесине джалчы этиб, къанын ичиб тургъанды. Гитчечик болуб, атамы биргесине мен да кютгенме аны малларын. Атам бугъа уруб ёлгенинде, аны къыйынын толусу бла бермегенди Ожай хаджи. Быллай хаджини элде орну болмазгъа керекди. Киреме десе да, колхозгъа алмазгъа керекди. Кесин тутуб, юйдегисин да къалгъан кулакла ашырылыучу тюзлеге кёчюрюрге тыйыншлыгъа санайма.

Халкъны гюрюлдегенин кючден тыя, махкемени тамадасы сёзню Ожай-хаджиге берди. Айтылгъан ётюрюк Ожайны бек чамландырды:
- «Аман къозуну айнытсанг, эрнинги-бурнунгу май этер. Аман адамны айнытсанг, эрнинги-бурнунгу къан этер» деб, сизничалагъа айтхандыла, Кюрдамир. Садакъа джыя келген Берберни ишге алыб, джеримден юй орун бериб, юйлю-маллы болургъа да болушуб тургъанымы бютеу халкъ биледи. Дагъыда, уялмай, «къанын ичиб тургъанды» дейсе. Атангы бугъа уруб ёлтюргенинде уа, иш кесаматыбызда айтылгъан хакъын эки къат аслам этиб бергенме. Элде кимге сорсагъыз да айтырыкъды аны. Бирер чурум бла ёз джуртларыгъыздан къачхынчы болуб, Къарачайгъа келиб, туз-дамыбызны кёрюб, халкъны бирича джашаб башлагъансыз. Алай а, сизни къаныгъыз башха болгъаны билиниб къалады. Къатышыу болуб, кърал тюрленнгенлей, сизни халкъгъа, адамгъа къошханланы къурутуб башлагъансыз. Ёзденлик, адамлыкъ джокъду сизде. Къарачайгъа не палах джетсе да, ма сизничаладан – джарым къарачайлыладан – джетерикди.

Залда джарым къарачайлыла гюрюлдедиле – джаратмадыла Ожайны айтханын. Махкемени тамадасы дауурну тыйды да, «айтыры болгъан бармысыз?»- деб, сорду?
- Барбыз,- деген тиширыу ауаз эшитилди. «Бу масхара кимди экен?» дегенча, адамла аны таба бурулдула. Ол халкъны аллына, трибунагъа чыкъгъанында, «Хурриет болмай, ким боллукъ эди – алма терегинден узакъ кетмейди. Уялмай, халкъны аллына андан сора ким чыгъарыкъ эди? Инкъыйлабчы (революционер) Халилни къызыды – районда комсомол организацияны тамадасы. Бу уа Ожайны не бла чимдерге кюреширикди?» деген ауазлы чыкъдыла.

Быллай сёзлени эшитди Хурриет, алай а уллу эс бурмады. Халкъны шум болурун сакълай, биразны джукъ айтмай сюелди. Халкъ а дженгил шум болургъа унамады. Къалабалыкъ къайдан тохтасын – чырайлы къыз, джетген къыз, тау адетледе болмагъан затны этиб, ат белинде джюрюсе; эркишича кийниб, къара тери курткасын да тапанчалы къубас белбау бла буудуруб, башы джалан, къолунда къамчиси бла джамагъатны аллына чыкъса.

Алай болса да, дауур сёл болду. Ариулугъуму къаматды халкъны, джунчумай сюелгенинеми сейирсиндиле – не эсе да, шошлукъ кючледи тёгерекни.
- Джамагъат, сизден тилерим, мен сёзюмю бошагъынчы, бёлмегиз. Болмаса, артда сопаларсыз,- деб ышарды Хурриет. – Сизни кёлюгюзге къалай келеди: совет власт къуру джарлыны, джалчыны джакълайды, тюз-терс деб айырмайды дебми турасыз? Огъай, совет власт тюзлюкню джанындады. Ожай хаджини халкъда билмеген ким барды? Ёмюрден бери да кеси къыйыны бла джашай келгенди. Байлыгъындан къарыусуз джашагъанлагъа болушханлай тургъанды. Бюгюн аны джалгъан дау бла тутдуруб, юйдегисин да тыш джуртлагъа сюрсек – совет властха халкъ къалай къарар? Огъай, Ожай хаджича тюз адамгъа тиерик тюлдю совет власт. Колхозгъа да кирир, колхозгъа да хайыры тиер. Кюрдамир, тюз адамны бетине къара джагъаргъа нек кюрешесе? Былай этерик болсанг, мени келин этер умутунгу юз.

Кюлкю къабынды залда. Шыбыла чартларча болуб тургъан ауур хауа, дженгилленди. Атасы болгъан джерде, президиумда, олтурургъа излемей, залда тургъан Кюрдамир Кюрдамирович трибунагъа чыкъды.

- Джамагъат, махкеме элге келиб, бюгюн ишин ачыкъ бардырады. Бу бир тюз эл джыйылыу тюлдю – бу махкемеди. Аны себебли, бираз эслеб сёлешейик. Ожай хаджини юсюнден айтырым – хайыры кёб адамгъа тийгенди, зараны тийгенди деб бир кишиден эшитмегенме.
- Къалай эшитмейсе, атанг айтды да бусагъатда,- деди къайсы эсе да.

Кюрдамир джунчуду, атасына да бир къарады, Хурриетге да кёз джетдирди.
- Атам да, хар бирибизча, джангылыргъа боллукъду. Ожай хаджини гюнахына кирмейик. Ожай хаджи иш къоркъутхан адамды. Элчиле бары да анга оноу соргъанлай, турадыла. Кеси да малларын колхозгъа бериб, «колхозчу этигиз мени да» деб, къагъыт джазыб турады. Мен айтханнга тынгыларыкъ болсагъыз, Ожай хаджини махкемелик ишин, тутхучсуз, джалгъан болгъаны себебли, джабыб къояргъа керекди. Кесин да колхозгъа алгъан бла къалмай, колхозгъа тамада этерге керекбиз. Энчи мюлкюн джюрюте билген, колхоз мюлкню да билликди джюрюте.

Джыйылгъанла къызыу харс къакъдыла.
Махкемени тамадасы шош болурларын тиледи.
- Ожай хаджиге махтау айтхандан ары сёз боллукъ тюл эсе, сора биз сагъат джарымгъа кенгешиуге кетебиз.
- Бир сёз къошар эдим,- дей, джылы келген Набий хаджи ёрге турду. – Ожай хаджини мен иги билеме, биринчи джол хаджиликге да бирге баргъан эдик. Бир адамны джанына тийиб билмейме. Ёзге, «джарым къарачайлыла» деб, тышындан къошулгъанланы джанларына тиерча айтханды. Биз барыбыз да бир халкъбыз. Ожай хаджи, сени джакълаб сёлешген Хурриетни да, джаш Кюрдамирни да, мени да, таб айтдырмай къоймай эсегиз, Алийланы Умарны да  ата-бабаларыбыз андан-мындан келгендиле. Алай а, Къарчадан сора, Умарча Къарачайгъа хайыры тийген болмаз. Энди «джарым къарачайлы» деген сёзню эшитсем, сен баргъан межгитге барыб, намаз къылмам. Бу сёзюнге разы тюлме ансы, элибизде сенден онглу адамыбыз болмагъанды. Колхозубузгъа сен тамада болсанг, колхозубуз Къарачайда эм маджал мюлк боллугъуна ишегим джокъду. Сени сюдлюк-джоллукъ этгенлеге уа айтырым: Ожай хаджини тутсагъыз, сора барыбызны да тутаргъа керексиз – андан таза, андан тюз киши джокъду ичибизде.

Джыйылгъанла харс къакъдыла къартны сёзюне разылыкъларын билдире. Махкеме оноугъа кетди. Айтханларыча, сагъат джарымдан къайытыб келиб, оноуларын айтдыла.
- Терслиги болмагъаны себебли, махкеме Ожай хаджини башына бош этеди. Джалгъан дау салгъан Бербер улу Кюрдамирге эсгертебиз: энтда быллай джангылыч иш этсегиз, джууабха тартыллыкъсыз.

Бу джол махкемени джыйылыуу былай таб бошалды Ожай хаджиге. Халкъ да разы болуб чачылды.

2
               
Тау намысха, адетге кёре тюл, совет властны айтханына кёре джюрюген Хурриетни сёзюн этгенле кёбдюле. Кеси бла сёлешиб кюрешмей, атасына айтадыла. Ол а быланы сёзлерин сан этмейди. Сан этген къой, «джашчыкъла, къызчыкъла да бирге окъургъа керекдиле, школда къызла да джаулукъсуз олтурургъа керекдиле» дегенча оюмла айтады.
- Халил, сени къызынг башын да  джалан этиб, белине да герох тагъыб  джюрюй эсе, къалгъанла да алай этергеми керекдиле?. Къызынгы да тый, адетни-адебни бузаргъа да кюрешме. Тиширыуну орну юйдеди. Кёб сабий табсын, тау халиде ёсдюрсюн аланы да. Къарачай джамагъатны ёмюрледен бери келген джорукъларын бузаргъа, къурутургъа кюрешмегиз къызынг, кесинг да.

Халил а быллайлагъа джууабха «Къарангылыкъны къояйыкъ, джахилликден чыгъайыкъ, къыз да, джаш да биригиб, школлагъа барайыкъ» дегенча чакъырыула джазады газетге. Ангыламады халкъ Халилни. Кече лампа джарыгъында газетге статья джаза тургъанлай, терезеден атыб, ёлтюрюб кетдиле. Къызы – Хурриет – бек ачыуланды. Кюрдамир сюйгени бла бирге, ишек этген адамларын тутдуруб, джойдурдула. «Аман къутургъанса, атангы ызындан бир ашырмагъа эдиле сени» деб да эшитдирдиле. Тохтамады Хурриет. Тохтарыкъ да болмаз эди, аны тыйгъан башха иш болду: кюнлени биринде ол Кюрдамирге эрге чыкъды. Къалын, берне болмай, комсомол той этдиле. Аны да юлгюге тутуб, газетде басмаладыла. Джангыз, Хурриетге 16 джыл бола тургъанын айтмадыла, ёзге ол заманда аны джылында эрге чыкъгъанла аз тюл эдиле. 

Юч кере эгиз сабийле табды Хурриет. Къазауат чыгъаргъа джети сабийни анасы болду. «Аманны урлугъу кёб болур» деб, кёресе кюрдамирлени джайылыб баргъанларын»,- дегенле да болдула. «О къой, не эте эсе да, бираз тынчайдыкъ. Сабийлери амалтын, юйюнде бираз олтурур». Ёзге, Хурриетни юйде олтуртхан къыйын эди – сабийлерин да анасына къоюб, тюрлю-тюрлю эришиулеге къошулгъанлай турду. Къралда «Ишге, кюрешге да хазырма» деген эришиулеге къошулуб, ючюнчю оруннга ие болуб къайытды Москвадан. Къара атыудан «Ворошиловский стрелок» болду, къаягъа ёрлеуден, ат ойнатыудан а кесичаланы барын озгъанлай турду. Ким биледи, Хурриет къаллай джетишимлеге ие боллугъун, къазауат башланыб къалмаса.

Кюрдамир кеси разылыгъы бла элде эм биринчиле бла фронтха атланды. Кетерге бек талпыды Хурриет да, алай а аны – ууакъ сабийлери кёб болгъан ананы – къазауатха иерге излемедиле, эркишисиз къала баргъан халкъгъа, Хурриетча башчыла керек эдиле – совет властны, партияны оноуларын къазауат заманда джанлаусуз бардырырча.

Хурриетге бек уллу эркинликле берилдиле – «хар не да фронтха, хар не да хорламгъа» деген сёзлени магъанасын Хурриетча чыгъаргъан хазна адам къралда да болмаз эди. «Мени элим алчы болургъа керекди» деб, джылгъа кирген эркишилени бирин къоймай, къазауатха алыу планны артыгъы бла толтуртханлай турду. Районну да чыгъарды алгъа. Къартланы, тиширыуланы да ишге сюрюб, къаты ишлетиб, къанларын ичди.

Алай а, кючлю сауутланнган немес аскерле, 1942-чи джылны джайында Къарачай областха кирдиле. Сабийлерин да анасына къоюб, партизан бёлекге комиссар болду Хурриет. Тауланы иги билгени, сауут-сабагъа уста болгъаны бары да джарады. Палах – партизан бёлеклеге башчылыкъ этерик Суслов башын алыб, Дагъыстаннга къачыб, партизанла, бийсиз чибинлеча, болдула. Кёбюсюн немесле къырдыла, бир къаууму чачылыб тас болду. Партияны област комитетини бир секретары Иванов эмда комсомолну район комитетини биринчи секретары Хурриет партизан бёлеклерин сакълаялдыла. «Сенсиз биз былайда джюннге тюшген тауукълача болуб къаллыкъ эдик» деген эди бир кере Иванов Хурриетге. Кертиси да алай эди. Палахла сууукъла тюшгени бла башландыла.
 
Биргесине экеуленни да алыб, азыкъ къайгъыда хоншу ёзеннге атланды Хурриет. Ёзге немец бёлекге тюртюлюб къалыб, сермеше башладыла. Хурриет, эчкича, ташха, къаягъа илиниб, кёзден ташайды. Сора, къая джарылгъанда бетджан салыб, керти мараучу («Ворошиловский стрелок») болгъанын кёргюзтдю. Атхан огъу джерге тюшмей, немеслени къаблай келди. Окълары бошалыб, не этерге билмей, тохтады. Кёзюлдреуюк бла къарагъанында, Иванов партизан бёлек бла джууукълашыб келгенин эследи. Тёбенден а, немеслеге болушлукъгъа келе тургъан аскер бёлек да кёрюндю. «Ай кеслерин къырдырыгъа башлагъандыла партизанла» деб, джюреги кёкюрегинден чыгъгъанча болуб, къычырды: «Келмегиз, къуршоугъа тюшериксиз». Къаяла къатлаб къайтардыла сёзлерин. Алай а, партизан бёлек келиуюн тохтатмады. «Тау халиден хапарсыздыла бары. Быллай джерде урушха хазырлыкълары болмагъан адамла. Немеслени уа «Эдельвейс» аскерлери тау джерледе уруш эте юреннгендиле».

Къоркъгъан къоркъууун кёрдю Хурриет. Талай сагъатдан, Хурриет комиссарлыкъ этген партизан къауумдан киши сау къалмады. Ёмюрде къыш ёталмагъан аууш бла Тау артына ауду Хурриет. Андан немесле Къарачайдан кетгенден сора къайытды.

Талай айны тинтиб, айтханын кертиге санаб, бош этдиле. Алай а, «сылыкъ хамхоту» болгъан бир абычарны «партизан бёлекни немеслеге къырдыргъанса» дегени уа эсден кетмейди. Алай болса да, биягъынлай, немесле къатышдыргъан джашауну ызына джарашдырыугъа мыллык атды Хурриет. Хар не да таб бола барлыкъ болур эди, почтальон бушуу къагъытны келтирмесе. Анда уа Кюрдамир урушда джигитча ёлгени айтыла эди...

3

Джукъдан къамамаучу Хурриетни санлары къыйылдыла. Бушууун андан да ачы этген  зат да болду: совет-партия органладан келген болмаса, халкъдан хазна адам келмеди къайгъы сёзге. Кеслери къалгъанларында, хоншу къатыннга тарыкъды Хурриет:
- Мен халкъ ючюн этмеген не къалды – окъуу-билим алсынла, къыз сабийле унугъуб турмай, джарыкълыкъгъа чыкъсынла деб, къаллай бир кюрешгенме. Бу къара кюнюмде киши джокъламай къойгъанларын кёрдюнгмю?
- Хурриет, джанынга тиймесин, эл не айтханын билмеймисе?
- Къыз сабийлени эркиши сабийле бла бирге окъургъа керекдиле деб къазауат этгенинги халкъ унутмагъанды; атанг ючюн кёб адамны тутдургъанынг да халкъны эсиндеди; «кулакла» деб, элден ненча адамны тыш джуртлагъа сюрдюрдюнг? Къазауат башланнганынгда уа не этдинг: джылгъа кирген джашланы барын къазауатха ашырдынг.
Хурриет кесин тыялмады:
- Джаш-къыз да бирге окъургъа керекдиле деб, кърал айтханды – мен властны оноуун бардыргъанма джашауда. Атамы ёлтюргенлени уа нек аяргъа керек эдим? Колхозгъа кирирге унамагъан байланы «кулак» этиу менден чыкъгъан адет тюлдю. Мынча адам сизни элден тутулургъа, неда кулак болургъа керекди деселе ёргеден – неди амал – къатышханма аллай ишге...
- Адамла башха тюрлю айтадыла: биреуленни деселе, экеуленни тутдуруб тургъанса.
- Алай да болгъан болур. Алай а, бир джарлыны тутдурмагъанма.
- Аскерге-къазауатха да кереклисинден эсе артыкъ адам ийиб тургъанса. Хоншу област мобилизация планны 100%-ге толтургъан эсе, бизни район сени «джигитлигинг бла» 150% толтургъанды аны.
Хурриет ачыуланды:
- Ата джуртха, совет властха къоркъуу тюшген сагъатда сауут туталлыкъ бары фронтха атланыргъа керекдиле.
- Сёз аны юсюнден тюлдю, Хурриет. Сеннге бёркюн ал деселе, адамны башын алыб тургъанса дейдиле. Алайчыгъын ангылаяламыса?
Хурриет къаралды.
- Сен халкъны къой, кесинг къалай сагъыш этесе? Сен да мени терслеймисе?
- Сени терслерге мен махкеме тюлме. Алай а, бушуу кюнюнгде да, халкъ нек келмегине сагъыш эт,- деб, хоншу къатын юйюне кетди.

4

«Мени эрим къазауатда ёлсе, кесим партизан болуб сермешсем, сора къалгъанла бизденми къарыусуздула? Бир кишини аяр мадар джокъду бютеу къралгъа къоркъуу тюшген сагъатда».
Быллай оюмла да башындан кетмегенлей, биягъынлай 18 джылы джангы толгъанланы къагъытха тюшюрюб, аскер комиссариатны босагъасындан тюшдю Хурриет. Ёзге бу джол аскер комиссар, къагъытны бюсюреусюз бир джанына тюрте, айтды:
- Сизни халкъдан аскерге адам алыуну тохтатыргъа деб, буйрукъ келгенди башындан.
- Нек?-деб къысха сорду Хурриет.
- Бир джанындан, сизден къазауатха кёб адам алыннганды. Адам санына кёре, къазауатха эм кёб адамы къошулгъан малкъар халкъды, аны ызындан сизни халкъ барады. Экинчи джанындан, къазауатны чархы ызына айланнганды – немецлени джуртдан къыстай барабыз. Къралны башчылары, сизнича аз санлы халкъланы аяргъа, энди къазауатха сизден адам алмазгъа оноу этгендиле. Бар, халкъынгы къууандыр.
- Халкъым бу затха къуууанныкъ тюлдю. Халкъым ит фашистле бла къазауат этерге излейди.
- Аскер комиссар сёзню бошалгъанын кёргюзте, ёрге турду:
- Оноу башындан келгенди – анга бойсунмай мадар джокъду.

Хурриет не айтыргъа да билмей, юйюне къайытды. Анасы, сабийлери да анга къууаныб, ышарыб тюбедиле.
- Тамада эгиз джашчыкълагъа – Карл бла Фридрихге – он джыл, Умар бла Къурманнга – 8, Клара бла Розагъа – 6,  Кюрдамир аскерге кетгенден сора туугъан Гинджичикге да – 2 джыл болады. Бары да тёгерегине басыныб, сюйюмчю дегенча къарайдыла. Сора, анасы мектубну-письмону узатды. Таныш хатны кёрюб, Хурриетни джюреги дженгил-дженгил урду. «Сезе эдим сени сау болгъанынгы» дей ичинден, бир кесекни кёзлерин къысыб турду. Сескекли болуб, письмону мухуруна къарагъанында уа, Кюрдамир сау заманда джазылгъан къагъыт. Алай болса да, умут эте, ачыб окъуду. Не келсин – эртде джазылгъан къагъыт.
Тюзюн айтыб, барын мыдах этди. Джазылгъанны уа къайтарыб-къайтарыб окъуду:
«Сабийлеге сакъ бол. Не этерик эсенг да, аланы сакъларгъа, аякъ юсюне салыргъа кюреш. Ала сау болсала, сен сау болсанг – манга ёлюм джокъду...».
- Мен аттяны кёрюргек излейме,- деди Гинджичик.
- Излей эсенг, кёрлюксе,- деди Карл.
- Къачан?
- Уллу болсанг.

Сабийлени сёлешгенлерине ичинден сейирсине, башха джангылыкъны айтды Хурриет.
- Энди бизден аскерге адам алгъанны тохтатхандыла. Башындан аллай буйрукъ келгенди. «Аз санлы халкъланы аяргъа керекди»,- дегенди Сталин джолдаш.
- Къызчыкъ, сен анга ийнанамыса?
- Аскер комиссарны айтханы алайды.
- Черкес областда шохларынга бир сор, ала бизден да аз халкъдыла, аскерге алгъан алада да тохтагъанмыды экен?

Хурриет анасыны обурлугъуна сейирсине, башын силкди.
- Болсун, джангыз былай къайгъылы болуб турма.

5

Арадан бир ай кетди. Черкес областда тамада къуллукъда ишлеген танышына тюбеди Хурриет. Алада адамланы аскерге алгъанларыча ала. Ызына къайытыб келе биягъы аскер комиссаргъа къайытды да, алгъыннгы сорууун къайтарыб сорду:
- Бизден аз санлы черкес халкъдан къазауатха алыучуларыча аладыла адамланы. Бизден не ючюн алмайла, адамла сорадыла – мен не джууаб этерге керекме?
Аскер комиссар, туруб эшиклени ичинден къылыч салды да, орнуна келиб, ауазын да акъырын этиб айтды:
- Хурриет, сизни халкъгъа кърал ышанмайды. «Немесле областха кирген заманда, аланы алларын тыяр амалла этмегенсиз, партизан кюрешни бардырмагъансыз, немеслеге ауушлагъа джол кёргюзтгенле чыкъгъандыла ичигизден; халкъны бир къаууму немес аскерге къууаныб тюбегенди, аны джанына кёчгенди; таулада, чегетледе бюгюн да бардыла сатлыкъла, дезертирле; ала кёбдюле, тауланы аладан азатлар ючюн, областны башчыларыны тилеги бла, аскер киргизтирге да оноу этилгенди» деб эшитгенме. Арабызда къалсын, айтылмазлыкъ сёзню айтама.
- Джолдаш аскер комиссар, сиз кесигиз билесиз, бу ётюрюк болгъанын. Сауут туталлыкъ джылда адамланы барын аскерге ашырыб баргъанбыз. Анда ала ётгюрлюклери бла белгилидиле. Мында къартла, тиширыула, сакъатла, аякъланнган сабийле эркишиле этиучю ишлени этиб, фронтха болушлукъ этгенлей турадыла. Немесле кетер кетмез, колхозланы ызына къургъанбыз, хар не да алгъынча бола барады. Партияны край комитетини тамадасы Суслов да, Сталин джолдаш кеси да, бизге разылыгъын билдириб, джазгъандыла. Энди не болуб къалды да?

Комиссар къолларын эки джанына джайгъандан ары джукъ айталмады. Хурриет аны бла тохтаб къалмай, областны башчыларына, крайгъа, Москвагъа да джазды. Анга джууаб къайтаргъан болмады, кесин а таша органла ишлеучю юйге чакъырдыла да, къаты эсгертдиле: «башында этилген оноулагъа къаршчы болсанг, халкъны да къанын бузсанг – джууабха тартыллыкъса, тутуллукъса; сен партияны, къралны адамы эсенг – кърал, партия этген оноулагъа бойсуннган бла къалмай, аланы джашауда бардырыргъа керексе».
- Мени эрим да, мингле бла къарачайлылача, немесле бла къазауат эте ёлгенди. Мен кесим да, партизан урушлагъа къошулгъанма. Бюгюн эсе,  душман чачхан, тозуратхан совет мюлклени орнуна сала кетгенбиз. Чегетледе джюзле бла, мингле бла саналгъан дезертирле, бандитле джокъдула. Мен кесим ат белинде тау ёзенледе, элледе айланнганлай турама. Бир къоркъуу джокъду. Чегетде джашыныб, баш сакълаб айланнган талай адам болур, аладан бизге хыянат джокъду. Немеслеге тагъылгъанла, немесле бла кетгендиле. Ала да кёб тюлдюле, кесигиз билесиз. Башха халкъладан кёб бизде сатлыкъ, бандит, дезертир болмагъанды, джокъду. Алай эсе, артыкъ бизни халкъгъы ышанмазгъа, къазауатха бизден адам алмазгъа, областха аскер киргизтирге неге керекди?
- Къарачай областны башчылары болумну сенден аман биле болмазла. «Тауланы бандитледен, дезертирледен тазаларгъа кесибизни къарыуубуз джетерик тюлдю, аскер джиберигиз» деб, джазгъандыла ала башына. Узун сёзню къысхасы – сен бизни бла ёргеде этилген оноуну тындырыр джанындан боллукъмуса, огъесе, къаршчымыса? Къаршчы эсенг, ачыкъ айт. Ол заманда сауутунгу-сабангы да бер, джууаблы къуллугъумдан да башыма бош этигиз» де да къагъыт джаз.

Хурриет ангылады, «огъай» дегенлей тутарыкъларын.
- «Мен совет властха, коммунист партиягъа кертилигими кёргюзте келгенме, кёргюзте да барлыкъма. Оноу этилген эсе, совет къралны солдатыча, мен анга бойсунама».
- Аламат. Быллай сёзлени сакълай эдик биз сенден. Ишинги бардыргъанынгча бардыр, халкъны бир джукъгъа ишекли этме. Бандит-дезертир къауум бар-джокъ эсе да, борчун тындыргъанлай, аскер кетерикди. Ары дери уа, халкъны кёлюн бас, аскерге иги болсунла».

Хурриет, аскерчича «честь» бериб, таша къуллукъчуланы юйлеринден чыкъды. «Кърал халкъгъа, халкъ да къралгъа ышанмагъан къуджур заманла» дей атлады, кеси кеси бла сёлеше Хурриет.

6

Джолда бара, Хурриет Мариямгъа тюртюлдю – къыз заманларында къысха тенгле эдиле.
- Джол болсун, къайры гузабаса?- деб, тохтатды Хурриет.
Тюзюн айтыргъа бла къалыргъа билмей чайкъалгъаны, Мариямны бетинден танылды.
- Айтыргъа да уялама, алай болса да... Неме, ол аскердеги «ёлгенди» деб къагъыт келгенли, тынгым къуругъанды – джюрегим ийнаныб къалалмайды къалай эсе да. Билгичге бара турама, не айтырыкъ эсе да...
- Сен шашыб тураса да, зауаллы. Комсомолчу къыз быллай джахил да къалай болады. Кимди ол билгич а? Аны тюрмеде чиритирге керекди.
- Ойнагъанмы этесе? Ол шыйыхды. Анга джукъ болгъандан Аллах сакъласын. Анга хыянатынг джетсе, бютеу эл налат берир. Анга тиймезге сёз берсенг – атын алай айтырыкъма, алайсыз...
Хурриет аны къучакълады да, «мени да къыйынлыгъым сеничады, бирге барайыкъ анга. Менден анга заран джетмез, сёз береме»,- деди.

Экиси да биразны барыб, эл къыйырында Джаннга;нланы арбазгъа кирдиле. «Хы, шыйыхха барыб келебиз» деген тиширыу къуш-мушла эсине тюшдюле. Арбазгъа шыйыхны юй бийчеси Абат чыгъыб, Хурриетге да ишекли къарай, юйге чакъырды.
Мариям шыйыхны одасына атлады, Хурриет къонакъ бёлмеде тохтады Абат бла.
Ол джукъ сормагъаны себебли, Хурриет кеси башлады сёзню.
- Сиз менден илгенмегиз. Джаннганны керти да билгени бар эсе, баш иемден бир сорлугъум барды. Мариямгъа да сёз бергенме, менден сизге заран джетерик тюлдю.
Абат джукъ да айтмай, эрини бёлмесине кетди.
Мариям чыкъгъанында, Абатны ызындан атлады Хурриет.
Джабагъы джастыкълада олтура эди Джаннган. Сокъур болгъаны себебли, къара байлауу бар эди кёзлеринде. Андан бир юч атлам узакълыкъда шиндикге олтурду Хурриет. Ала ушакъ этерча болгъанлай, Абат юйден чыкъды.
- Сени меннге келтирген эки-юч сорууду – баш иенги джазыуу эмда бизден аскерге адам алыуну нек тохтатхандыла, эмда аскер нек киргенди Къарачай областха? Алаймыды?
Хурриетни комсомол джюреги дженги-дженгил урду, «бу мени нек келгеними къайдан билди экен? «Бушайны шайтанлары» дегенлей, муну да аллай бир заты джокъ эсе...
- Къоркъма, мени шайтанларым джокъду, сиз – иймансыз къауум – аллай затлагъа да ийнанмай шойсуз? Алай а, сени меннге келтирген къайгъыла мени да, кимни да рахат къоярыкъ тюлдюле.
Хурриет, сёлешмегенлей, башын къымылдатды.
- Ауазынг нек чыкъмайды, огъесе, башха джумушунгму барды,- деди Джаннган.
Хурриет кесин къолгъа алыб, рахат айтды:
- Да сёзсюз да билиб турасыз нек келгеними. Меннге сёлеширге да керек болмаз.
- Алай эсе, эски таурухлада айтыучулай, къайсындан башлайым: игисинденми, аманынданмы? Бушуу бла къууанч аякълашыб келеди дегенлери тюз болур.
Эринг сауду, бир башха джуртда тюбеген да этериксиз.
- Къачан, къайда?
Джаннган бу соруугъа джууаб этмей, экинчи, ючюнчю соруулагъа кёчдю.
- Бизни халкъдан аскерге адам алыуну тохтатханлары да, Къарачайгъа аскерни киргизтгенлери да халкъны кёчюрюр ючюндю. Тутмакъ этиб сюрлюкдюле Джуртдан.

Хурриет бир джукъ айталмай къалды. Кеси да ишекли болуб тургъан затха, къартны айтханы да къошулду. Тышындан а башха тюрлю айтды:
- Сталин гитче халкъладан къазауатха адам алмазгъа деб оноу этгенди дейдиле. Алай а, ол оноуну манга киши кёргюзтмейди. Болса, кёргюзюрюк болур эдиле. Черкеслиле бизден да аздыла, алада къазауатха адам алыуну тохтатмагъандыла. Бу затха не айтыргъа да билмей турама. Аскерни киргизтгенлери уа, таулада кёб бандит, дезертир барды – аланы къурутур ючюн ийгендиле аскерни,- дейдиле.
- Къурутсунла да кетсинле, къош салыб турмасынла да. Огъай, аскерни борчу башхады – миллетни къурутуу, кёчюрюу.
- Билмейме, алай а терс иш этген къауум немесле бла кетгенди, чегетде джашыныб тургъан талай насыбсыз бар эсе да, аладан халкъгъа, къралгъа къоркъуу джокъду.
- Алай эсе, аскер нек келгенди, не дейдиле?- сорду Джаннган.
- Къарачай областны тамадасыны тилеги бла киргенди аскер,- дейдиле. – Терслик балтада, сабда да болур. Немесле келгенлеринде, алагъа къууаныб тюбегенле да чыкъгъандыла. Алай а, аллай сатлыкъла бизде башха халкъладан кёб тюлдюле, халкъны санына кёре айтама. Партияны къарачай област комитетини биринчи секретары уа, не эсе да, аскерни киририне разы болгъанды. Ёзге халкъны кёчюрлюкле деб, аллай сёз эшитмегенме.
- Къызчыкъ, халкъны алай бош кёчюрлюк тюлдюле, душманныча, тутмакъ этиб, сюрлюкдюле. Бек уллу палах сакълайды халкъны. Узакъ, къыйын джолоучулукъгъа хазырлансын халкъ, азыгъын, кийимин джарашдырсын. Кёб къалмагъанды сыйрат кёпюрге минерге. Хы, мен айтханны ол таша къара кючлеге айтыб, мени тутдурмазлыгъынгы билеме. Аны ючюн ачыкъ сёлешеме сени бла. Алай а, тутдуртурукъ болсанг да, келе тургъан палахны санга айтмай къояллыкъ тюл эдим. Сен бу хапарны менден чыкъгъанын билдирмей, халкъгъа джай. «Джаннган айтады» десенг а, манга да аман, халкъгъа да аман. Ёзге халкъ кеси да ангыларгъа керекди: бизден къазауатха адам алыуну тохтатхан эселе, сора къралны бизге къаршчы бир аман иннети барды. Иннети не болгъанын а айтдым. Бютеу къыйынлыкъ – хакъ джолдан кетиб, Аллахны чамландыргъаныбыз ючюндю. Комсомол-коммунист болсанг да, халкъгъа къайгъыргъан ишлеринг бардыла да, Аллах сени атыб къоймаз. Иймансызлыгъынг ючюн а – тюшюнюр чакълы бир палах сен да чегериксе. Бар, халкъны джолгъа хазырла. Бу ибилис къралны туугъан кюнюн джесир вагонлада «белгилериксиз». Халкъны джолгъа хазырлаялсанг, сени кёб гюнахынг кечилир.

Хурриет Мариям нёгери бла юйден чыкъгъанында, бир къаралды хоншу юй таба ашыкъды. Бу къаралдыланы-тилчилени арт кёзюуде кёб болуб къалгъанларына адам сейирсинирча эди.

7

Хурриет бек ышаннган адамларын джыйды да, ачыкъ айтды:
- Былайда айтылгъан былайда къалыргъа керекди. Тышына бир сёз чыкъса, барыбызны да саламыбыз Салабкадан келликди. Мен айтырыкъ: бизден аскерге адам алгъанны не ючюн тохтатхандыла деб кёлюгюзге келеди? Кърал бизни джуртубуздан сюрлюкдю да аны ючюн. Аскерни да аны ючюн киргизтгендиле. Энди халкъ кесин джолгъа хазырларгъа керекди. Кийим бла азыкъ, дженгил бузулмазлыкъ азыкъ – кулакланы ызындан ашырсала, Орта Азиягъа дери къырылмай джетерча.
- Къой, Хурриет, бютеу халкъны къайры кёчюрлюкдюле? Керексиз къоркъууладыла айтханынг.
Анга ийнаныб джюрюген адамла огъуна, аккыллы болгъанларына, бек сейирсинди Хурриет.
- Сора, сиз билгенден, аскер нек къуршалагъанды Къарачайны? Аскерге бизден адам алгъанны нек тохтатхандыла? Огъесе, сиз менден иги биле болурмусуз халны?
- Да айтханлары адам ийнанмазча тюлдю да. Къазауатда абызырагъан аскер бёлеклени солутургъа келтиргендиле. Ноябр праздникледен сора кетерикдиле дейдиле. Бизден аскер алмагъаны уа – Сталин аз санлы тау халкълагъа артыкъ джан аурутуб, аскерге адам алгъанны тохтатханы аны ючюндю дейдиле.
- Дейдиле, дейдиле,- деб, Хурриет аны къозугъанча къайтарды. Сора ачыуланаракъ:
- Аскер – къазауатдан келген аскер тюлдю. Бу биринчиси. Экинчиси да аскерни солутур ючюн, бу къыйын тау джерлеге келтирмей, тёбенде, хар неси да джарашыб тургъан, табыракъ джерледе нек тохтатмадыла? Ючюнчюсю – аз санлы халкъланы джазыкъсына эсе Сталин, черкес халкъны нек джазыкъсынмайды – ала бизден да аздыла. Къоюгъуз, бош сёзлени айтыб турмагъыз да, халкъ джунчумай, кереклисин сермеб алыб джолгъа чыгъарча болсун. Биз этерик олду джангыз.
- Чегетлеге, таулагъа джайылыб кетсек...
- Хурриет аны да ауузуна ургъанча этди:
- Халкъ чегетде, тауда къыш толусу бла къырылыр. Хар онушар юйге джууаблы адамла салыныб, аскер къарауул болуб турады – къачаргъа да къоярыкъ тюлдюле. Аскер бла къазауат этер кюч джокъду – эркишиле бары къазауатдадыла. Къайтарыб айтама, бош сёзлени къоюгъуз – кесигизни да, халкъны да джолгъа хазырлаб туругъуз. Ноябр праздникледе-байрамлада аскер кетерикди дегенлери, халкъны кёчюрлюкдюле-сюрлюкдюле, андан сора ала былайда не талаугъа турлукъдула кетмей?

8
Эки кюнден таша органланы къуллукъчулары бла бирге талай аскерчи да келиб, Хурриетни  тутуб кетдиле. «Ышаннганынгдан табхын» деб, базыб тургъанларымдан къайсы сатды экен?- деб, сагъыш эте барады комсомол башчы.
Талай кюнню аны чакъыргъан, соруу этген да болмады. Сора бир кече камерадан чыгъарыб, атлауучла бла энгишге, терен подвалгъа тюшюрдюле. Стол джанындан капитан чыны  болгъан бир джаш адам, ёрге туруб саламлашыб, столну бу джанында шиндикге олтуртду Хурриетни.
- Джети сабийни анасы эсегиз да, 20 джыл болгъан къыздан башхалыгъыгъыз джокъду. Къалай сакъланнгансыз былай? Чачынг да быллай ариу...
Капитан къатына келиб, башын сыларгъа умут этди, алай а, Хурриет сермеб къолундан тутуб, тохтатды. Капитан къолун силкиндириб кёрдю, бууун сюеги сынарын сезгенинде, ауазын да шош этиб, «бошла» деди. Сора бууунун да сылай, шиндигине джанлады.
- Да сени ариулугъунгдан кем тюлдю кючюнг. Алай а, ишге кёчейик.
Капитан къагъытлагъа къарай, окъуё барады.
- Бандитле ёлтюрген революционер Халилни 1914-чю джыл туугъан къызы Хурриет сенсе сора – Къарачайда комсомол башчыланы бири. Сабийлеринг: тамада эгиз джашчыкълагъа – Карл бла Фридрихге – он джыл, Умар бла Къурманнга – 8, Клара бла Розагъа – 6,  Гинджиге да – 2 джыл болады. Эринг – Кюрдамир – къазауатда ёлгенди. Сабийлеге ананг къарайды. Сен немесле чачхан мюлклени ызына къуруб кюрешесе. Нмесле келген заманда партизанла бла болгъанса. Артда Гюрджюде тургъанса, немесле кетгенлеринде къайытханса.
Капитан кёзюн къагъытладан айырыб, Хурриетге къарады.
- Сиз, совет властны, партияны ишине къаныгъыз-джаныгъыз бла берилген адам, бюгюн провокация ишле бла нек кюрешесиз, нек джаясыз ётюрюк хапарланы? «Халкъны кёчюрлюкдюле» деген таурухну сизге ким айтханды? Огъесе, ол сокъурну кёзбаууна-гипнозунамы тюшгенсиз сиз да?
- Бир кишини гипнозуна да тюшмегенме мен. Ётюрюк хапарланы да джаймайма.
- Алаймыды? Тюзюн айтыб къойсагъыз, ким биледи, башыгъызгъа бош этиб да къояр эдик. Алайсыз, он джылгъа тутмакъ азаб салыныр да, узакъ джерлеге сюрюлюрсюз. Анагъызгъа, сабийлеригизге сагъыш этигиз. Сиз тутулуб кетиб, ала да, сиз айтханча, халкъ бла бирге кёчюрюлселе, къалай боллугъун билемисиз?
Хурриет бир да тюб берирге унамады. Капитан телефон чолпуну кёлтюрюб, «сокъурну келтиригиз» деди.
Эки мыртазакъ эки къолундан тутуб, Джаннганны сюйреб келтирдиле. Къарт аякъ юсюнде туралмай эди. Ючюнчю да, граждан кийимлери бла, биреулен къартны къатында шиндикге олтурду.
- Таныймысыз бу адамны, Хурриет?
- Таныйма, алай а, джылдан чыкъгъан, кёзю да кёрмеген къартны нек тутуб турасыз?
- Халкъны къанын бузгъаны ючюн. Кесин шыйых кёргюзтюб, къазауатда «ол ёлгенди, бу сауду» деб, халкъны башын къатышдыргъаны ючюн. «Халкъны кёчюрлюкдюле, кийим, азыкъ хазырлагъыз джолугъузгъа» деб, провокация хапарланы джайгъаны ючюн. Къартны оноуу этилгенди – ол дунияда кёргюзтюр шыйыхлыгъын. Аны къой да, кесинге сагъыш эт. Бу обур бла не ючюн тюбешген эдинг? Не, «эринг сауду» деб, сени да кеси джанлы этибми къойгъанды? Болгъаныча айтсанг, сени башынга бош этерге болурбуз, алай болмаса, Хурриет, кесинге бек аман этериксе.
Татар сёзлени да къатышдыра, Джаннганнга капитанны сёзюн кёчюрдю граждан кийимлери болгъан адам.
- Хурриет, болгъаныча айт да башынгы къутхар, мени ёлтюрлюкдюле была,- деди Джаннган.
- Къачан ёлтюрлюгюбюзню да бир айтсанг,- деб, хыликке эте къарады анга капитан.
- Ыйыкъны ахыр кюнюнде, кече сагъат онекиде,- деб джууаб къайтарды Джаннган.
Капитанны бети агъарды. «Ичибизде сатлыкъ барды. Ташада тургъан затны мыннга ким билдиргенди экен?». «Бу адамны кёргени болур» дерге, эсине да келмеди капитанны.
- Да сен кесинги къачан ёллюгюнгю билген, мени болджалымы да биле болурса...
- Бу тиширыуну гюнахы джокъду. Аны башына бош этерге сёз бере эсегиз – сизни да къачан, неден ёллюгюгюзню айтайым.
- Къралны, партияны, совет властны аллында кёб къыйыны барды Хурриетни. Ол зат эсге алынныкъды. Ким биледи, Хурриет терслигин айтыб, кечмеклик тилесе, башына бош этерге да болурбуз.
- Алай эсе, тынгыла, къачан ёллюгюнге. Ноябрны экисинде къарачай халкъны кёчюрюуге сен да къошуллукъса. Тау элден эниб келе, сен болгъан машина джардан кетерикди. Сен сау къаллыкъса, алай а хастанеде ёллюксе. Мени шыйыхлыгъыма да, башха затлагъа да тюшюннюксе, алай а – кеч боллукъду, ёллюксе. Гюнахсыз халкъгъа къыйынлыкъ джетдиргенигиз ючюн, къыйынлыкъ кесигиз да сынарыкъсыз.
Капитанны тёзюмю тауусулуб, къычырды:
- Къоратыгъы бу къарт обурну былайдан.
- Къызым къоркъма, былайдан сау-эсен чыгъарыкъса. Азаб чегеринг, тутуллугъунг да сюргюнде боллукъду,- дей кетди Джаннган.
- Аллах болушсун сеннге,- деб къычырды  ызындан Хурриет.
Быланы сёзлерин кёчюрюб, татарлы да кетди.
Капитан бла Хурриет кеслери къалгъанларында, биягъы самаркъау эте башлады.
- Кёрдюнгмю сокъурну айтханын. Мен бюгюн ингирде бир айгъа къралны башха джерине командировкагъа кетеме. Ол а мени джардан ата турады.
- Кеталлыкъ тюлсюз бир джары да. Боллукъну айтханды къарт.
Капитан не эсе да айтыргъа тебрегенлей, бир башха чынлы кириб келиб, аны масасына бир письмону атыб чыкъды. Капитан аны ачыб окъуду да, ауазы тюрлене айтды:
- Къарт тюз болургъа башлагъанды. Ноябрны экисинде мен спецоперациягъа къошулургъа керекме.
Айтмазлыкъ затын айтыб ийгенин ангылаб, къычырды:
- Сатлыкъла, сизни барыгъызны да тюб этерге керекди.
Сора биягъы телефон чолпуну кёлтюрюб, «шагъатланы келтиригиз» деб, буйрукъ берди. Аякъ юсюнде туралмагъан эки таулу тиширыуну сюйреб келиб, шиндиклеге олтуртдула.
- Быланы уа таныймыса?
Аланы кючден-бутдан таныды Хурриет. Бири Мариям, аны бла баргъан эди Джаннганнга Хурриет. Экинчиси уа Зарият – Хурриет бек ышаннган тенглеринден бири.
- Халкъны кёчюрлюкдюле деб, сени ауаз бергенинги айтхандыла была. Энди сюйсенг тюзюн айт да, аны бла ишни тамамлайыкъ, алай тюл эсе, сен да былача болгъунчу бардырлыкъбыз сорууну.
Хурриет бу джол «огъай» дей турмай, ачыкъ айтды:
- Кертиди, айтханма, бизни кёчюрлюкдюле деб. Алай тюлмюдю? Аны ангылар ючюн, шыйых болургъа керек тюлдю. Аскерге адам алыуну тохтатсала, аскерни киргизтселе, эллени къуршоугъа алыб турсала, сора не къалады? Дагъыда мен къралгъа, властха, партиягъа къаршчы джукъ айтмагъанма. Айтханым: «джукъгъа кетмегиз, къаршчы турмагъыз, джангыз, азыкъ-кийим джыйыб, джолгъа кесигизни хазырлагъыз» дегенме. Ол сен айтхан спецоперациягъа халкъны хазырларгъа кюрешгенме. Керекли ишни этгенме деб турама.
- Бизге сени этгенинг заранды. Ташада турлукъ затны туру этгенигиз ючюн, къазауат заманны джорукълары бла сизни тёресиз-махкемесиз ол дуниягъа ашырлыкъ болурбуз.
Къоратыгъыз быланы,- деб къычырды капитан.

9
1943 джыл ноябрны биринде ол капитан Хурриетни «башына бош этиб», машина бла юйюне келтириб кетди. Джолда тёгюле келди: «Мен ёмюрюмде сенден ариу тиширыу кёрмегенме. Ма ол ариулугъунг ючюн, къойдургъанма сени сау. Тамбла сизни кёчюрлюкбюз. Бюгюн ол кесинг айтхан азыкъ бла кийим, джылы кийим кёбюрек джыяргъа кюреширсиз. Сора, алтын, кюмюш, айтыргъа багъалы не затынг бар эсе да, бусагъатда манга бер. Тамбла кесинге табдырырма. Алайсыз, тамбла аладан къуру къаллыкъса».
Толусу бла ышанмады анга Хурриет. Аны себебли, алтын-кюмюш затларындан джарымын бериб, джарымын кесинде къойду. Эки аскерчи юйюню къабакъ эшиклерин  сакълаб тургъанлары себебли, ары-бери чыгъарча болмады.
Капитан машинасы таба атлай тебреб, терк ызына атлаб, бойнундан къаты къучакълады Хурриетни. Андан да терк ызына атлады – эсинде эди капитанны Хурриетни кючлю къоллары.
- Капитан,- деди ызындан Хурриет,- ол къарт бла эки тиширыу къайдадыла?
Капитан кёкню кёргюзте, айтды:
- Шыйых ёлюр кюнюн биле кёре эдим.
- Тамбла кесинге сакъ бол. Шыйыхны айтханы эсингде болур,- деб къычырды Хурриет.
Капитан къолун силкиб, машинасына минди.

10

1943-чю джыл ноябрны экиси. Танг аласында, танг да джарыгъынчы, бютеу къарачай халкъны кёчюрюу башланды. Хурриет анасын, сабийлерин да джолгъа хазырлагъан эди. «Ачыгъыз» деб эшиклени дюнгюрдетгенлей, Хурриет джукъ да айтмай, эшиклени ачды. Бир абычар бла эки аскерчи кирдиле. Чынлы къысхасы бла «Кёчюрюу буйрукъну» окъуду. Сора Хурриетге айланыб, «танышынгы тилегин къабыл этебиз», негизни да рахат джыйыгъыз да, машинагъа минигиз деб, эки сагъат заман берди.

«Студебеккер» машинала бир-бири ызындан тизилиб, тау джолну энгишге айландыла. Хурриетден соруу алгъан капитан, машинала тебрерден алгъа, Хурриетге айтды:
- Сизни машинаны кабинасында барыргъа тебреген эдим. Дагъыда ол къарт айтхан эсинге тюшюб, сен джол узуну къайгъылы болуб бармаз ючюн, аллыгъызда баргъан машинагъа кёчгенме. Вагонлагъа миннген сагъатыгъызда сеннге тюберикме.
Хурриет джукъ да айтмай башын силкди.

Сагъат чакълы бирден къычырыкъ-хахай тауушла чыкъдыла. Машина тохтады. Алда машина къаядан кетгени белгили болду. Алай башланды къан джол, сюргюн джол. Ненча сабий, тиширыу, къарт болур эди ол къаядан кетген машинада. Алада сау къалгъанла да болур эдиле. Ёзге ала къайгъылы ким боллукъ эди? Буйрукъ – «машиналадан тюшмезге, тохтамазгъа» болду. Ол машинада уа капитан да бара эди Хурриетни алтын-кюмюш затлары бла. «Джаннган айтхан тюз эсе, капитан сау къаллыкъды, хастенеге тюшерикди. Къалгъанла къалай боллукъдула ансы»,- деди кеси кесине Хурриет.

11

«Студебеккер» машинала темир джолгъа келтириб, къотардыла халкъны. Сора хайуан ташыучу вагонлагъа уруб башладыла адамланы тыкъ-тыкълама этиб. Хурриет сабийлерин хапчюкле юсюне къондуруб, анасы Сапият, кеси да аланы теблетмезча, алларына сюелдиле. Адам асры кёбден, асры тыкъдан солуялмай тебрегенле болдула. Хурриет – буйрукъ бере юреннген комсомол башчы – былайда да хар нени къолгъа ала башлады. Хапчюклени ары-бери къысдырыб, вагонну тюбюнде бир-бирине къысылмай урулгъан къангаланы аралары тешикледен хауа келирча этдирди. Эшелон тебреннгенинде ол тешикледен ургъан аяз, хауа берген къой, сууукъдан къалтырата башлады. Бу мал вагоннну арасында печь кибикчик бар эди, алайда болгъан юч-тёрт джаркъадан не хайыр?

Бу сюргюнде эм уллу къыйынлыкъ не эди деб, мен бир джюз къартха соргъан болурма. Бары да эм уллу къыйынлыкъгъа санагъан – къартны, сабийни, къызны, джашны, тиширыуланы барын да хайуанланыча мал вагонлагъа ургъандан да бек, ол вагонлада аякъ джол болмагъаны. «Бет, намыс, уят» деб, ёмюрлени алай джашаб келген халкъны къаллай азабха тюшгенин ангылагъан къыйын тюлдю.

«Ай, не балта, не мычхы дегенча бир затыбыз болса эди»,- деб, Хурриет вагонда болгъанлагъа соруб чыкъды, аллай зат биринде да табылмады – хар затны къармаб, тинтиб, алай алдыра эдиле, сора къайдан табыллыкъ эди темир зат.

«Энди не амал» дей, Хурриет анасы бла сабийлери болгъан джерге келди.
- Къызчыкъ,- деди анасы шыбырдаб, ол уллу тюйюмчекни ичинде, кийимлени арасында балта да, мычхы да, оракъ да бирге байланыб турадыла. Ёзге аланы кёрюб, тил этселе, бизни вагондан чыгъарыб уруб къоймазламы?

Хурриет, анасына сейирсиниб къарады да, джукъ да айтмай, тюйюмчекни ичинден балта бла мычхычыкъны чыгъарды да,  эки сюекли джашчыкъгъа не этерге кереклисин айтды. Кеси уа вагондагъылагъа айланыб, «бир джыр джырлагъыз, балта, мычхы таууш эшитилмезча»,-деди. Къайсы эсе да, соза башлады:

«Джашасын бизни партия,
Ленинни иши джашасын,
Багъалы Совет Армия,
Дуния тынчлыгъын сакъласын».

Алай а, анга къошулгъан болмады. «От тёбеси болсун бу партия, бизге быллай къыйынлыкъ джетдирген» деген ауаз чыкъды. «Зикир этигиз, Аллахдан башха бизни къутхарлыкъ джокъду» деди къайсы эсе да. «Ла илаха илляллах» дей башладыла акъырын, бираздан а сау вагон бирден айта башлады. Ол эки джаш къараб къарагъынчы вагонну мюйюшюнде полну тёртгюл кесиб, аякъ джол этдиле. Башха мюйюшюнде да этдиле аллай тешик. Эркишиле бир джанына, тиширыула башха джанына бир-бири юсю бла джюрюмезча этдирди Хурриет. Эшелон тохтаб, болгъанны аскерчиле къармагъан сагъатда ол тешиклени хапчюкле бла басдырыб, алай эте, Къазахстаннга джетдиле.

Ноябрны 20-сы эди. Онсегиз кюнден бошалды джолоучулукъ азаб. Ол кёзюуге вагондан он ёлюк чыгъарылды, юч сабий тууду. Алай а, 14-джыллыкъ палахны аллы эди ол.
Темир джолну узунуна тизилиб, былайда аланы ат арбала сакълай эдиле. Тиллеринден башха бир затлары – не бет тюрсюнлери, не кийген кийимлери, не къылыкълары – бизни халкъгъа ушамагъан адамла. Колхоз бригадирле, абызыраб тургъан къарачай джоппуланы тёгереклерине айланадыла: ишге джараулуларын сайларгъа кюрешедиле. «Къуру къартла, сабийле, тиширыула – была неге джарарыкъдыла» деб, мурулдай, сайлайдыла, къарайдыла, базарда сатлыкъ маллагъача. Алай эте, халкъ танг джукъарды. Хурриет, анасы Сапият, джети сабийи эмда хапчюклери бла былайда къалыб кетерге башлагъанча кёрдю кеслерин. Къолунда сыбыртхысы бла бла бир къысыкъкёз тёгерекбет мазаллы эрши адам быланы тёгереклерине талай кере айланды. Дагъыда бир къауум къарачай юйдегиге алай этди. Ол башхалагъа къарагъан сагъатда, бир башха бригадир Хурриетлени арбасына чакъырды. Была да хапчюклерине узала тебрегенлей, ол эрши адам джетиб, аны юсюне учду: аман сёлешди, табханын айтды – хазна къалмай барсын ангылады Хурриет. «Мен муну комендантха сайлагъанма» дегенин да ангылады. «Болду, болду, мен билмей эдим, Къамчибай»,- баш ура, быланы алыргъа излеген бригадир джанлады. Къамчибай арбасын былагъа джууукълашдырыб, «минигиз»,- деди.
- Бу адамны джаратмайма, не эсе да, муну бла бармасакъ иги боллукъ эди,- деди Сапият.
- Да кёрейик, аллай амал бар эсе,- деб, Хурриет, Къамчибайгъа айланыб:
- Биз ол бир колхозгъа барыргъа излейбиз, ол биягъында бригадир бла,- деди.
- Аны оноуу сизге джетмейди сатлыкъла. Зинданнга атылырыгъыз келмей эсе, минигиз арбагъа,- эшек окугъанча къычырды Къамчибай.
Хурриет анга тыйыншлы джууаб къайтарды, алай а, ол орусча иги ангылай болмаз эди, спецкомендантны болушчусума деб, биреулен келди да, таза орус тилде айтды:
- Сизни сайларгъа эркинлигигиз джокъду. Аллай эркинлигигиз болса, хайуан вагонлагъа джюклениб, сюрюлюб бери да келмез эдигиз. «Джангы Джашау» колхоз иги колхозду. Бу къычырыкъ этген адам да сиз къоркъарча адам тюлдю. Джукъ айтырыгъыз болса, меннге комендатурагъа келирсиз. Мени атым Сергейди,- деб, араны бираз джумшатды.

Не этерик эдиле – къаландыла арбагъа, «Джангы Джашаугъа» атландыла. Быладан сора да юч арба келе эди быланы ызларындан. Бютеу арбаланы джюрютгенле къазах тиширыула. Къамчибай джолда арбаланы тохтатды да, «кеси кереклигизге къарарыкъ эсегиз» деб, кеси бир джанына эки-юч атлам этиб, джерни джибите башлады. Сапият да, Хурриет да асры джийиргеннгенден, сабийлени да ары къаратмай, «сыйсыз, намыссыз, тонгуз» дей тургъанлай, Къамчибай келиб, орнуна джарашды. «Къаллай мийкден алашагъа тюшдюк»,- деди Сапият. Хурриет джукъ да айтмады. Джолда дагъыда бир кере тохтадыла – бу джол атны аягъына не эсе да болуб. Бары да арбаладан тюшюб, бир-бири бла сёлеше башладыла. Тёрт арбада да эркиши джокъ эди – къуру тиширыула бла сабийле. Башха зат да илинди Хурриетни кёзюне: ызындан келген арбалада ариулукълары бла кёзге илинирча джетген къызла бар эдиле. Аланы джакълар адам а джокъ. Бу затха Сапият да бурду эс. «Тоба, бу Аллах ургъан, ишлерге джараулу джаш-къушлары болгъан юйюрлени тюл, ариууракъ тиширыуланы сайлагъаннга ушайды. Бир къайгъы чыкъмагъа эди бу сылыкъдан»,- деди.

Бёлюмню тёгерегин суу кючлеб тура эди, бёлюм да суу ичинде айрымканча. Бёлюмге джангыз бир джол бар эди – агъач кёпюрню юсю бла. Ма алайтын, «Джангы Джашау» колхозну эм къыйырда бёлюмюне келтирдиле быланы. 
«Бу мекямда алгъын ийнек саууучу къызла туруучан эдиле. Энди мал къалмагъанды, ийнек сауучула да джокъдула – былайгъа эркин сыйынныкъсыз»,- деди Къамчибай.
Тёрт арбадан тюшюб, тёрт юйюр тёрт оданы кючледиле. Бешинчи ода – от юй эди – ашарыкъ биширирге печь кибиги бар. Къалгъан одалада аллай зат да джокъ. Дагъыда бар эдиле одала – аланы ачхан да этмеди бригадир. «Бу одагъа уа, къонакъ-баш келсе, кече къалыргъа джораланады. Аны ачхычын биргеме джюрютеме. Ол одагъа бурнугъузну уруб кёрсегиз, бурнугъузну къанатырыкъма»,- деди бригадир.
- Отун джокъмуду, не бла от этерикбиз?- деб сорду Хурриет.
- Табханыгъызны келтиресиз,-деб, тюзню кёргюздю джийиргеншли. – Ол суу джанында ёсген къамишни орасыз да, келтиресиз. Тамбла ишге чыгъаргъа хазыр болугъуз. Хы, комендантда кесигизни эсебге алдырыргъа унутмагъыз. Комендант, колхоз администрация да бир джерделле, биринчи бёлюмде. Былайдан беш километр болур алайгъа дери. Комендант джумшакъ адамды, сизни къыйнамай  кеси келиб, сизни эсебге алыб кетерге да болур. Бизни бёлюмню джери ол суугъа дериди. Андан ётсегиз – къачханнга саналлыкъсыз – ол зат ючюн а он джыл тутмакъ азаб сынаргъа боллукъсуз.
Джарашыгъыз, тамбла келиб, ишге къууарыкъма.

12

Экинчи кюн бригадир келгинчи, бары да тыгъырыкъларындан чыгъыб, от юйге кирдиле.  «Тогъуз адам бир комнатада къалай джашарыкъбыз!,- деб, Хурриет, бош одаланы эшиклерин тартыб кёрдю – джабыкъ эдиле. Амалсыздан хоншулары бла къысхаракъ шагъырей бола башлады.

Хадижат – юч сабийни анасы – къызларына бек къоркъгъанын айтды. Бир къызы – 22 джыл болгъан Асият – сюекли, чырайлы, сёзге да къошулмай, анасыны къатында шиндикде олтура эди. Аны гитчеси – 20-джыллыкъ Мариям – сюеги бла тамадасындан да бойлуракъ, андан да ариууракъ, анасыны башха джанында сиреле эди. 16 джыл болгъан Парисбий – джылы джаш болса да, эгечлерини башларындан къарай эди, деу кишини джашы болгъанын сан битиши да айтыб тура эди.
 
Хурриет джашына джитирек къарагъанча эслеб, Хадижат ангылатды:
- Атасы зауаллыгъа ушаб, болгъанды былай Алауган.
- Атасы къайдады?- деб сорду Сапият.
Хадижат, бираз мурукку да этиб, дагъыда таукел болуб, тюзюн айтды:
-1930-чыл восстаниеде ёлтюрген эдиле, зауаллыны.

Сёзге башха тиширыу – Фердаус – къошулду.
- Ёлгенле насыблыдыла сауладан дерча болгъанбыз. Энди бу сабийле къалай болсунла?
Аны сабийлерине кёз джетдирди Хурриет. Ала бир-биринден ууакъ. Хасаннга беш джыл, Хусейге сегиз джыл, Написатха – 13, эм тамадалары Зуриятха – 15 джыл.

- Аякъланырла, сабийле, Аллах айтса, бу бёрюкёз джашчыкъла кечеден-кюннге тирилирле. Мен бу къыз юйдегиге къалай этейим ансы? Тёртюсю да тышына чыгъар заманда, тыш джуртлагъа атылдыкъ да къалдыкъ. Аталарыны да къазауатда ёлген хапары 1941-чи джыл келген эди. Энди бу тёрт къызгъа не этейим – Джулдузгъа 22 джыл, Къундузгъа - 20, Зулийге – 18, Болдугъа да 15 джыл болады. Ий, бир-бирибизге бир сакъ болургъа кюрешейик.

Бу тиширыуну – Тотайны – къайгъысын бек ариу ангылады Хурриет: тёрт джетген къыз, тёрт чырайлы къыз аман адамланы кёзлерине илинирге болукъ эдиле. «Къызны ариулугъу башына джау» деб, бошму айтхандыла.

Была былай сёлеше тургъанлай, ючеулен эшиклени дынгырдатыб, кирдиле. Хурриет ол Къамчибай деген джийиргеншли бла Сергейни таныды. Ючюнчюню ала кеслери танытдыла: Къуртлу Эрменбайевич Араев. Саубитген, къутсуз къарамы болгъан адам. Къубас белибаууна тагъылыб тургъан герохундан къолун айырмагъанлай сёлешеди:
- Беш километр джолну джюрютюб, сизни къыйнамаз ючюн, бандит-сатлыкъ халкъны адамлары болсагъыз да, сизни эсебге алыргъа, кесим келгенме.
Хурриет кесин тыялмады:
- Нек болабыз биз бандит-сатлыкъ халкъ? Тиширыула бла сабийледен сора былайда эркиши кёремисиз? Эркишиле бары къазауатдадыла, былайдагъы сабийлени аталары бары фашистле бла уруш эте ёлгендиле. Шагъатлыкъ къагъытларыбыз джаныбыздадыла. Керек эсе, кёргюзтюрге боллукъбуз.
Комендант шашды:
- Къаллай буйрукъ бла тутулуб, сюрюлюб келгенигизни билмегенча этмегиз. Бусагъат, къарайым, сиз къаллай аскерчилени юйдегилери болгъаныгъызгъа.

Къамчибай, ол «къонакъ ода» деген комнатаны ачды да, комендант да, аны болушчусу Сергей да, бригадир кеси да ары кирдиле. Бираздан Сергей чыгъыб, «Тотай, сабийлеринги да алыб кир» деб, таууш этди.
Тотай къызлары бла ачылгъан эшикден киргенлей, бир бай юйге киргенча болду. Ода мазаллы, талай орундукъ, таянчакъ шиндикле, тюз шиндикле, тепсиле, джерге да омакъ кийиз джайылыб. Юч тамада да къызыл джабыу джайылгъан масаны артында былагъа огъурсуз кёзлерин джандырыб.
«Керти да, бизге душманнгача къарайдыла» деб келди кёлюне Тотайны. Уллу сёлешиб да кюрешмей, быланы паспортларын  сыйырыб, аланы орнуна комендант мухур басыб, бирер къагъыт тутдурду. Анда уа джазыла эди – ким болгъаны, къайдан, не ючюн кёчюрюлгени, къысха биографиясы да. Тюбюнде да «бу къагъыт элден тышына чыгъаргъа эркин этмегени» айтыла эди.
Бу халда барыны документлерин сыйыра да, орнуна бу къагъытланы бере, кёзюу Хурриетге джетди. Комендант бир анга, бир джети сабийине кёз джетдире айтды:
- Сора сеннге къуру 30 джыл бола турады. Тиширыу джети сабий да табыб, 20 джыл болгъан къызча сакъланыргъа амал джокъду. Бу сабийле бары да сеникимидиле?
Хурриет ачыуланнганын билдирмезге кюреше, джууаб къайтарды:
- Быланы туугъан джылларына шагъатлыкъ къагъытланы барын аллыгъызгъа салгъанма.
Къуртлу бу ёхтем тиширыу бир айдан неге буруллугъун кёзюне кёргюздю, алай а «акъыллы болса, кесин, юйдегисин да ач ёлюмден къутхара билир» деди ичинден. Тышындан а, ышаргъан кибик эте, сёзлени тишлерини арасы бла чыгъара, мурулдады:
- Былайда эринг къазауатда ёлгенине, кесинг комсомол башчы, партизан бёлекде фашистле бла уруш этгенинге бир да къараллыкъ тюлдю. Джигитлигинги ишде кёргюзюрсе. Сорууларынга джууаб бираздан этерме. Джылгъа киргенле бла, бетден-бетге, бирем-бирем сёлешген этерикме алкъын.
- Къалгъан сорууларым къалай болса да, ашарыкъ бла къалай боллукъбуз? Къралдан болушлукъ болмаса, ашдан къырыллыкъбыз.
- Аны оноуун мадаргъа кёре этерикме, бригадир къарарыкъды негизге да.
Сора болушчусуна бурулду:
- Сергей, ала бла бол тышында.
Комендант бла бригадир кеслери къалгъанларында, Къуртлу, Къамчибайны имбашындан къагъа, махтады:
- Аперим, бу Хурриет дегенни кесим теблер акъылым барды, къалгъанла бла уа кесинг булджуй бер.
- Ол къызладан кишини джаратмадынгмы? Маджалларын сайлаб келтиргенме.
- Кёре барырбыз аланы да. Хурриетни бир джанына бир этейим да. Хы, ачдан къырыла башлагъынчы, бир болушлукъ этерик тюлбюз. Ишлетген а, эшекленича ишлет.
- Да бусагъатда иш деб иш да джокъду...
- Къалай джокъду, ол кесилген терек бачха ненча гектар джер эди. Дюккючледен тазалаб, алайын тюз этерге керекди. Дюккючлени уа, кебселе отуннга джаратырбыз деб, оноу этген шой эдигиз. Быланы ишге сюрюрюге керекди. Тамбладан башлаб. Бюгюн а, джайылсынла да от этерге къаура, къамиш джыйсынла. Бусагъат джылгъа кирген ариу къызла бла энчи-энчи да бир танышайыкъ. Аракъынгдан джукъ къалгъан эсе, бир джукъ уртлатчы.
- Аны уа, къурутмайма. Билеме да сени былайын джокълаучунгу,- дей, Къамчибай шкафланы бирине узалды.

Тартханы да бираз башына чабыб, комендант бир-бир чакъырыб, 14 джылдан тамадаракъла бла «ушакъ» этди. Тау намысда ёсген къызла, комендантны бетине къарамай, джерге къараб тургъанларын, уялыб этедиле дерге эсине да келмеди Къуртлуну. Мени сизни барыгъызны да алай-былай этерме деб, аманы бла келтириб сёлешгенин къызла иги ангылагъан да этмедиле. Джангыз ауазындан, ол хылымылы къарамындан бир затла сезиб, буюгъуб, къызарыб чыкъдыла.
Хурриет барын да эследи, артда къызчыкълагъа толу хапар айтдырырма деб, Къамчибайны ёкюргенине къулакъ салды.
- Тамбла бек къаты ишлетирикме. Бюгюн а, былайда сууукъдан къурушмаз ючюн, къаура, къамиш табханыгъызны джыйыгъыз.
Комендант да быладан айырыла, «адамлыгъын, джумшакълыгъын» билдирди:
- Хар эки ыйыкъдан келиб, меннге кёрюнюб, къагъытха да къол салыб турургъа керексиз. Келмей къалгъан – тутуллукъду. Алай а, сизге джюрюген къыйын болгъанын эсге ала, кесим келиб эсебге ала турлукъма сизни.

13

- Тоба, была тюз адамла тюлдюле. 14 джыл болгъан къызчыкъладан башлаб, Хурриетге дери, аланы ол къарагъанларын кёрдюгюзмю?,- деди Тотай.
- Бизге душманла, бандитле, сатлыкъла деб тургъан комендант, бизни джазыкъсыныб, эсебге алыргъа кеси келе турлукъду. Къуртлуну бир кир иннети барды ансы, джазыкъсынмагъа эди бир да бизни,- Хадижат да кёлюндегин айтды.
- Да не къан джаугъанды, былайда да болур бир джорукъ, закон. Зорлукъ этиб, неда ачдан къырыб къоярыкъ болмазла.
- Къайдам, Фердауус, къайдагъын сакълагъан да Аллахды, Аллах сакъласын барыбызны да,- Сапият да къайгъылы болгъаны кёргюздю.

- Сёзден хайыр джокъду. Бир-бирибизге билек бола, джашаргъа кюрешейик. Энди джайылайыкъ да, от этерча бир джукъ табала эсек, кёрейик.

Бары да Хурриет айтханны унутуб тургъанларына сейирсине, юйден тышына чыкъдыла. Атылыб тургъан фермагъа кириб, бригадир айтхан мюйюшде чалкъы, кюрек, сенек, оракъ дегенча затладан джарарыкъларын алыб, къамишле таба атландыла. Болгъанлары саз топуракъ болуб, талай сагъатдан къамиш кюлтеле бла артха келдиле. Аладан а не хайыр – отун болмаса, къыш къурушурукъларын ангыладыла барысы да.
- Ий, къызчыкъ, биз былайда къалай джашарыкъбыз? Отун джокъ, суу джокъ, чыракъ джокъ, ашарыкъ джокъ. Бу къан джауарыкъла бизни керти да къырыргъамы башлагъандыла?
Анасы Сапиятны сёзюне бары да тынгылаб тургъанларын кёрюб, Хурриет кёллерин иги этерча, джууаб берди:
- Кърал бизни ёлтюрлюк болса, аскерин, улоуун да бизге бёлюб, эшелонлагъа тыкълаб, бери джибермез эди. Былайда да, биз ёлмей-къалмай джашарча, бир затла этерик болур. Тамбла Къамчибай бла сёлеширикме. Ёзге, бизни адамгъа, халкъгъа санасала, хайуан вагонлагъа джюклеб, бери да келтирлик тюл эдиле. Кесибиз «хайт» демесек, боллукъ тюлдю. Сууну ол къамишле ёсген джерден ала турлукъбуз. Боз сууду, къайнатмай ичерге джарарыкъ тюлдю. Ол эшик аллында бёчкени джуууб, тазалаб, бери киргизтейик да, сора аны суу бла толтурсакъ, барыбызгъа да джете барыр. Айтама, къайнатмай бир уртлам суу да ичмегиз. Энди былай этейик. Азыкъ-аш болуб, небиз бар эсе да, ортагъа салыб, къарайыкъ. Адам башындан тенг этейик. Не къадар аяулу болмасакъ, кёбге джетмез. Алайсыз да джолда келген 20 кюннге хазна джугъубуз къалмагъанды. Къралдан не болушлукъ боллугъун тамбла бригадирден сорурбуз.

Былайдагъылада джангыз Хурриет эди орусча къыйналмай сёлешген. Къалгъанлада ангылагъанла болсала да, айтырын орусча эркин айталлыкъ джокъ эди. Къуру аны ючюн да тюл, Хурриет комсомол ишле бла тюрлю-тюрлю къуллукъчула бла тюбеше, сёлеше айланнганы себебли, законну-джорукъну иги биле эди. Аны юсюне да, Аллах берген ауузлулугъу, кючю, ётю бар эди. «Къылышча бир тиширыуду» деб, анга билмейми айта эдиле. Былайда да бу тёрт юйюрге башчы болуб, джашауларын тюзетиб башлады.

14

Экинчи кюн эртден бла къамчисин да чакъдыра, ауузу да от чагъа, ат белинден хахай этди Къамчибай:
- Чыгъыгъыз. Сабийледен къалгъан барыгъыз, гетмен, кюрек, балта, мычхы алыб, ызымдан тебрегиз. Иш керекле джетишмей эселе, берликме. Тебрегиз.

Тизилдиле сюргюннге тюшген къыйынлыла: Хурриет алларында, аны ызындан Хадижат бютеу юйдегиси бла, аны ызындан Фердаус 15-джыллыкъ къызы Зурият бла, аны ызындан Тотай мёлеклеге ушаш тёрт къызы бла.

Сагъат джарым чакълыдан терек бачхадан къалгъан тюзге джетдиле. Кёз джетген джер бары дюккючден толу.
- Ма бу дюккючлени къазыб, тамырлары-тюблери бла чыгъарыргъа керексиз. Ингирде ишигизге къараб, анга кёре ашарыкъ берилликди сизге. Хар чыгъарылгъан дюккючге бир къара ётмек аллыкъсыз. Башлагъыз. Мен, кюн бата келиб, эркинлик бергинчи, бир джукъгъа тебмегиз.
- Къол къабла джокъмудула?- деб сорду къайсы эсе да тиширыуладан.
- Хы, ол бийче къолчукъларыгъыз берч болуб къалырла дебми къоркъасыз? Хейт, бандит сюрюу,- деб, къамчисин ойната, кетди бригадир.

Балчыкъ, мылы джерде терек дюккючлени тюблери бла къобарыб алгъан бек къыйын ишди. Артыкъсыз да юч ыйыкъны мал вагонлада аш-суу эркин болмай, къымылдар онг болмай, санлары къурушуб келген тутмакълагъа. Былайда да мекям эркин болмай, бир-бири юсюне къаланыб, солуу табмагъан зауаллылагъа. Бир сагъатдан бары да мууал болдула, джангыз Хурриет бла Хадижатны 16-джыллыкъ Парисбийи табигъат берген уллу кючлерине таяна, кюрек бла да, балта бла да, мычхы бла да узалгъанларыча узаладыла. Терекле кесилгенли кёб болмагъаны себебли, дюккючлени терек тамырла кючлю тутуб турадыла. Кюн батаргъа, юслери башдан аякъ кир, балчыкъ болуб, юч мазаллы дюккючню джерден чыгъаргъан бла къалмай, мычхы бла тартыб, балта бла джарыб, джаркъала этдиле.
- Юч ётмек алырча болдукъ. 23 адамгъа юч ётмек – бирер туурагъан джетерик болур,- Хурриет ышарды.
Ичи комендант бла бригадирге от къайнай турса да, тышындан а нёгерлерин джарыкъ этерге кюрешеди.
- Эки ыйыкъгъа джетерик болур биргебизге келтирген къакъ этчик, нартюх. Андан сора, не болурун билмейме,- деди Хадижат.
- Аллах джаратхан джанларын атыб къоймаз,- башха не айтыргъа билмеди Тотай.
Была джаркъалагъа олтуруб, бир-эки сёлеширге, бригадир кёрюндю. Узакъдан огъуна къамчисин силке келди да, джууукъ джетгенлей, ауузу от чакъды, «анагъызны алай-былай» деб, кир, хылымылы сёлешди. Къазах тил къарачай тилге джууукъ болгъаны себебли, кёб сёзюн бары да ангыладыла. Быллай сыйсыз сёзлеге юренмеген тиширыула, къызла да джунчудула. Ол а, къызгъандан къыза барады:
- Нек ишлемейсиз? Былай бла ёмюрде да бошалмаз бу иш. Былайын джазгъа сабан этерге керекбиз. Мен сизге он ётмек алыб келеме, сиз он дюккючню чыгъаргъан болурсуз деб. Быллай саботаж ючюн а бир ётмек да бералмам сизге. Ишлегиз. Энтда бир дюккючню чыгъармасагъыз, иерик тюлме.
- Ай, Къамчибай, бизге былай къаты болма. Сен да адам, биз да адам. Динибиз да бир, тилибиз да ушашды,- деб, джалынчакъ ауаз бла айтды Хадижат.
Ангылады, барын да ангылады Къамчибай. Шашды.
- Адам менме, сиз адам тюлсюз, сиз сатлыкъласыз, бандитлесиз, адам ашаучуласыз. Чегетледен тутуб келтиргендиле сизни бери.   

Хурриет юсюне алынды.
- Эшек, хайуан, сен адам болсангмы сёлеше турлукъ эдинг быллайла. Ма бу джаркъа бла уруб, башынгы эки джарыб къоярма.
Къамчибай Хурриетни къолунда джаркъагъа да кёз джетдире, атын арлакъгъа атлата, къычырыкъ этди:
- Сени ол сёзлеринг ючюн, тюрмеге джыйдырмасам иги къара. Фермагъа барыб,  сакълаб туругъуз. Мен комендантны алыб джетейим.

Юйге джыйылгъанларында, арыгъанлары татыб, хар ким одасындан кёрюнмей биразны турдула. Сапият а кыскыныкга киргенди.
- Энди, къызчыкъ, тамбла келиб сени тутб кетселе биз къалай боллукъбуз? Сенден сора ауузу, тили болгъан да джокъду. Бир эркиши болмагъанына да бир къара былайда.
- Къоркъма, Сапият (анасыны атын айтыб сёлешиучен эди Хурриет), джукъ да болмаз. Бригадирге кесибизге алай сёлешдириб, тынгылаб турсакъ, ол башыбызгъа миниб къаллыкъды. Комендант къаллай ит эсе да, биз айтханнга да тынгыларыкъ болур.
- Огъай, Хурриет, ала экиси да бир итни киридиле. Къаргъа къаргъаны кёзюн алмайды.
- Кёрюрбюз. Тынчаяйыкъ, бираз арыгъанбыз.

Экинчи кюнюнде бригадир бла бирге комендант келди, биргесине да эки милича бар. Къалгъанланы биягъы ишге къуууб, Хурриетни алыб кетерге изледиле. Алай а, бары да тёгереклерин къуршалаб, Хурриетни бермез дыгалас этдиле.
Комендант ариу сёлешди:
- Хурриетни соруугъа элтебиз. Соруу этилгенден сора, ызына къайтарлыкъбыз, бюгюн огъуна.
Хурриет кеси талай сёз айтыб, адамланы рахат этди. Эки ат джегилген арбагъа олтуртуб, эки милича да эки джанында, Хурриетни алыб кетдиле.

15

Миличала тышында къалыб, комендатурагъа къуру экиси кирдиле: Къуртлу бла Хурриет. Комендант Хурриетни кесине къаршчы олтуртуб, бетине джити къарады:
- Сора, бригадирни башын джаркъа бла эки джарыргъа излегенсе.
- Джарыргъа излемегенме. Сау кюнню ишлеб, дюккючлени чыгъарыб, джарыб кюрешдик тюнене. Хар дюккючге бирер ётмек берирме деген эди. Бермеди. Анабызны-атабызны къоймай, юсюбюзге темирчилеб, аны этгенин кёрсегиз...
- Мен билмеген Къамчибай тюлдю. Алай а, сиз къралны джауларысыз, ол не этсе да тюз болуб барлыкъды. Бир айгъа сизни тыяргъа эркинлигим барды, андан сора уа махкеме айтхан болур. Ёзге кесинге, алайда адамларынгы барына да джараргъа излей эсенг, сени бла келиширге боллукъбуз.
Хурриет соруулу къарады.
Къуртлу Эрменович ёрге туруб, ары-бери бир-эки атлам этди да, сора къолун да силкиб айтды:
- Мен кёлдегин соза турмай айтайым да, боллукъ болур. Мен сени къараб кёргенли, сенсиз джашаялмазлыгъымы ангылагъанма. Мен юй бийчемден эртде айырылгъанма. Сенича бир тиширыугъа тюртюлгеним насыбымды. Сени бла тослукъ джюрютейик демейме, кёлюнге джукъ келмесин, юйленейик да бирге джашайыкъ дейме. Сабийлеринге да, алайда ол юч къарачай юйюрге да – барыгъызгъа да – къыйналмай джашарча, таблыкъла къурайым.
- Огъай десем а, не боллукъду?- Хурриет сынаб къарады.
- Огъай десенг – бир айны былайда тыярыкъма, андан сора ишинге махкеме къарар. Ол айны ичине ахлуларынгы къанларын ичер Къамчибай. Сагъыш эт, «огъай» дерден алгъа.
- Сора сизни сюймеклигигиз джукъгъа да тийишмейди. Сизни  бла джашагъандан сыйсызлыкъ не болур?
Комендант ышаргъан маталлы бир зат этди.
- Бир айдан башха тюрлю сёлеширге да болурса. Ары дери иги акъыл келсе башынга, билдирирсе.
Сора комендант миличаланы чакъырды да, «зинданнга атыгъыз муну» деб буюрду.

16

Экинчи кюн комендатураны аллында къарачай юйдегилени барын кёрюб, Къуртлу бек сейирсинди. Сапият башлады:
- Мени къызым Хурриет къайдады?
Башхала да ол сёзню къычырыб башладыла. Бир бёрю улуй башлаб, къалгъанла да аны къатлаб улугъанча, болду хал. Къуртлу къолун кёлтюрдю да, дауур тохтагъанында, ачыкъ айтды:
- Хурриет бригадирни башын джарыргъа излегени ючюн тутулубду. Сапият, къызыгъыз бла сёлеширге излей эсегиз, сёлешдирейим. Сора, миличагъа бурулду:
- Бу тиширыуну Хурриетге джибер.
Шошлукъ бла хайырлана, дагъыда айтды:
- Терсни-тюзню махкеме айырлыкъды. Ары дери джууаблы къуллукъчу ишни болушлусун билир ючюн, сизге да тюберикди, соруу этерикди. Бир айдан иш бир джанына боллукъду. Ишни джарсытыб, бюгюнча былай келсегиз, бунтха санарыкъма. Алай болса уа, кимигиз хаписге тюшерикди, кимигиз башха джерлеге ийилликди, сабийлеригиз сабий юйлеге берилликдиле. Ангыладыгъызмы?
- Ангыладыкъ, алай а бизге бригадир бачхадан чыгъарылгъан хар дюккюч сайын бир ётмек берирге деген эди. Тюнене ишибиз ючюн бир джукъ да берилмегенди.
- Тамбла, тинтиучю бла бирге келиб, хар негизге да къарарыкъма, тынгыларыкъма. Бюгюн а, ызыгъызгъа къайытыгъыз да, бир дюккюч чыгъарсагъыз да хайырды, ишлегиз.

Сапият да, кёлюн бираз басыб, къалгъанла бла ызына айланды. Къызы айтхан къагъытны джарашдырыб, тамбла колхозну аралыгъында почтагъа барыб, ашырыргъа кереклисине сагъыш эте барады.

Была фермагъа джыйылгъанларында, кюн батаргъа къысылгъан эди. Беш км ары, беш км да ызына келгенлери да татыб, бюгюн джукъ ишлеялмазлыкъларын ангыладыла. Орус тили игирек, хаты ариууракъ болгъан бир къызгъа Хурриет айтханланы джаздырыб, барына къол салдырыб, тамбла почтадан ашырырча болду Сапият. Зауаллыла къайдан биллик эдиле, почтаны тамадасы сюргюннге тюшген халкъланы адамларындан мектупланы-письмоланы комендантха кёргюзмей, ашырмаучусун.

17

Тюгел бир ай да турмай, ишине махкеме да къарамай, Хурриетни башына бош этдиле. Хурриет фермагъа келгенинде, юйде ууакъ сабийле бла, алагъа кёз-къулакъ бола тургъан анасы Сапиятны кёрдю. Анасыны къымылдагъаны, сёлешгени да акъырын. Сабийледе да алгъын тирилик джокъ. Барын да къучакълаб, хапар сорду Хурриет.
- Хапар кёбдю, сени къалай ийдиле?
- Билмейме, башына сиз почта бла ийген къагъыт джарагъан болур деб келеди кёлюме.
- Къайдам. Не эсе да, иги болду келгенинг. Къамчибай къаныбызны ичеди. Хадижатха, «Тамада къызынг Асиятны манга эрге бер»,-деб, къадалыб турады.
- Да не къан джаугъанды былагъа: комендант эсе, манга къадалыб, бригадир эсе Асиятха къадалыб...
- Къызчыкъ, «бирини амалы джокъ, бирини иманы джокъ» деб, эшитгенмисе? Эки ыйыкъ Кавказдан келтирген азыгъыбыз тауусулгъанлы. Адамла тёзерге кюрешедиле, алай а ачлыкъ аман затды. Къарыусуз бола башлагъанбыз. Сабийлеге къабдырыргъа кюрешебиз табханыбызны, ёзге ала да джукълана башлагъандыла. Эки дюккючден ары къобаралмайдыла, арт ыйыкъда уа бир дюккюч да аууур тийиб башлагъанды. Ол иш ючюн берилген бир ётмекни кимге джетдиргин? Барыбыз да 23 адам бола шойбуз. 23 адамгъа бир ётмек – ол неди? Бу болум бла хайырланады ол итден туугъан къысыкъкёз.
Кюн сайын ол къонакъ юйню ачыб, Хадижат бла сабийлерин ары чакъырыб, аланы сыйлайды. «Не Асиятны манга бересиз да – ач ёлюмден барыгъыз да къутуласыз. Не бермейсиз да, барыгъыз да ачдан къырыласыз». Ол джарлы къатын да тели болуб бошады. 16-джыллыкъ джашы Парисбий анасын, эгечлерин да тыяргъа кюрешеди, ала бла кириб, Къамчибайны садакъасына тиймейди. Тоба, уруб алалмайды ансы, анасына, эгечлерине да бек хыны сёлешеди. Бюгюн а «той-оюн этерикбиз, бюгюн туугъан кюнюмдю» дегенди Къамчибай. Туумай къалгъан ол болгъа эди дуниягъа. Аны себебли кюнортагъа дери ишлерикдиле – келе болурла.

Хурриет бла анасы айтырларын бир-бирине айтыб да бошагъынчы, арбазда адам тауушла чыгъыб, «дюккюшчюле» юйге кирдиле. Хурриетни кёрюб, шум болдула да, сора джетиб, къучакълаб башладыла. Парисбий да къатына келиб, не этерге билмей джунчуду. Хурриет аны кесине къысды да, «къоркъма, огъесе, бир айгъа адам къоркъарча болубму къалгъанма» деб, адамланы ышартды.

Айтханыча, бир сагъатдан Къамчибай келди.
- Ай аман къарачайла, бюгюн мен сизни тойдурлукъма. Бюгюн мени туугъан кюнюмдю. Бюгюн тебсерикбиз. Бюгюн къууанч кюндю.
- Хоу, бюгюн къууанч кюндю. Игит да тебсейбиз. Хурриетни кёрмеймисе?- Парисбий сюйюмчю айтханча айтды.
Тёгерек шум болду. Къамчибайны бети къаралды. Джукъ да айтмай, къонакъ юйге кириб кетди.

- Нек тебсемейбиз? Аллахха шукур, ичибизде ёлген джокъ, ауругъан джокъ. Барыбыз да бир юйюрча джашайбыз. Хурриетибиз да келди,- Тотай эки гитче джаркъаны алыб, харс къагъа башлады. Сора, тамада къызы Джулдузгъа айланыб, «къобузунгу ал да бир сокъчу»,- деди. Къалгъанлагъа уа:
- Биз насыбсызла да, нени орнуна да къобузну алгъанбыз,- деб, ауазы къалтырады. «Джылаб къояр да» деб, къоркъуб, Хурриет сёзню башха джары бура:
- Къобуз да бар эсе, бюгюннге дери айтмай нек тургъансыз. Къобуз келгинчи да санланы бир къымылдата тебрейик. Мен комсомочу къыз, Парисбий къачан чакъырады деб сакъламай, кесим аны чакъырама тебсерге,- деб ышарды.
Парисбийни уялгъандан бети огъуна къызарды. «Сюеги мазаллы болгъанлыгъына, не сабийди алкъын»,- деди ичинден Хурриет.
Алай болса да, тебсей башлагъанларында, аны усталыгъына сейирсинди Хурриет. Не онглу тойчу джаш да андан таб къымылдамаз эди. Бираздан Парисбийни башха къызла сыйырдыла.
- Тотай, джигит тебсерге къайда юреннгенди?
- Къобузчу эгешлери бла юйде тебсей юреннгенди. Тойлагъа джюрюр заманнга джетдирмедиле да бизни...
- Тотай, бюгюн мыдах болма, Аллах ючюн. Кесинг башлатханса тойну. Сабийле да бир кёз ачсынла.

Тебсемеген къалды болмаз. Къобузну согъа билгенле дагъыда чыкъдыла. Къууанчны Къамчибай бузду. Ол къонакъ юйде аракъыны къуя да иче, иги эсиргенинде, аш юйге чыгъыб: «Прекратить!» деб ёкюрдю.
- Бюгюн мени туугъан кюнюмдю. Айтханымча, мен айтхан адамла бирем-бирем кириб, ётмекни, башха саугъаланы алыргъа боллукъсуз.
Къууанч къууанч бла, алай а, ашарыкъ сагъынылгъанында ач адамла къонакъ юйню эшиклери таба къараб тохтадыла.

Эм алгъа Сапият чакъырылды да, кириб, тогъуз башлы юйюрлерине эки ётмек, бир кесек татлы затла да алыб чыкъды. Аны ызындан Фердауус кириб, бир ётмегин, сабийлеге джараулу бир-эки затны кёргюзтдю джыйылыб утргъанлагъа. Алай эте, хар юйюр башындан барына бирер зат берилди. Эм артда къонакъ юйден бир машокну да сюйреб, Хадижат чыкъды – неси бар эсе да, «артдан кёргюзтюрме»,- деди. Хар не да аны бла бошалыб къалса, бек таб боллукъ эди. Хадижат къызыны къулагъына неле эсе да шыбырдагъанын эследи Хурриет. Асият разы болмаса да, къонакъ юйге атлады.
               
Адамла джангыдан той этиб да башлаялмай, армау болуб тургъанлай, Хурриет айтды:
- Хар ким одасына барыб бираз солуюкъ да, той этейик десегиз, дагъыда башларбыз.
Адамла чачыла башларгъа, къонакъ юйден къычырыкъ этиб джылаб, Асият чартлаб чыкъды:
- Эшек, манга артыкълыкъ этерге излеген хайуан.
Хурриет да, къалгъанла да джюрексиннген къызны тёгерегине басыннган сагъатда, къолунда да джаркъасы бла къонакъ юйге атылгъан Парисбийни киши эслемей къалды. Къычырыкъладан илгениб, ары чабханларында, не кёрдюле: Къамчибай полгъа тёнгереб, башы уа адам танымазча, Парисбий а, джаркъа бла аны башын тюйгенин тохтатмай бардыра...
Хурриет аны кючден-бутдан айырды бригадирден. Суу келтиртди да, аны башын джуууб, уруб келген къанын буштукъла бла тохтатыргъа кюрешди. Къамчибайны санлары титирей-къалтырай келдиле да, тохтадыла. Хурриет аны джюреги болгъан джерге тийиб, къулагъын салыб да кёрдю, бир да джукъ эшитмеди. «Ёлдю» деди.

Ары дери шум болуб тургъанла бирден сёлеше башладыла. «Къан джаудурдунг кесинге да, башхалагъа да» деб, сыйыт-къычырыкъ этиб башлады Хадижат. Хурриет аны къалай тыяргъа билмей, столда терен табакъ бла сууну алыб, бетине таууш этдириб урду. Сууукъ суу бетине «штап» деб тийгенинде, бираз эс джыйды джарлы къатын.
- Энди бу сабийни тюрмеде чиритирикдиле. Бу джарлы Асиятны соруу эте джюрексиз этерикдиле. Экисини да орусча сёлеше билгенлери джокъ.

Барын да джазыкъсынды Хурриет. Быланы ичинде орусча сёлешиб кесин джакълаялгъан къой, айтырын толусу бла айтыб, ангылаталлыкъ да джокъ эди. Сора, барын да аш юйге джыйыб, айтды:
- Бригадир манга артыкълыкъ этерге излегенди. Мен кесими андан къоруулай, джаркъа бла аны башына талай кере ургъанма. Ол анга ёлюм бла бошалыр деб, эсиме келирча тюл эди. Сиз ангылаймысыз мен не айтыргъа излегеними?
- Ангыламай а, бек ариу ангылайбыз. Мен этгенни бойнунга алыб, сен мени къутхарыргъа излейсе. Сора сени хаписге атарла, мен а былайда не бетим бла джашарма? Болмазлыкъ ишди бу,- деди Парисбий.
- Мен хаписге-тюрмеге тюшерик тюлме. Мен кесими джакълай билликме. Аны себебли алама бойнума да бу ишни. Джангыз, биригиз да, мен айтхандан башханы айтмагъыз. Къайтарама: къонакъ одагъа чакъырыб, эсириб тургъан Къамчибий манга артыкълыкъ этерге умут этгенди. Андан кесими къоруулай, алайда столда тургъан джаркъаны алыб, башына талай кере ургъанма. Сиз къычырыкъгъа киргенигизде, болгъанны кёрдюгюз. Эс джыйыб, мен аны сау къалдырыргъа да кюрешдим – алай а, ёлдю, анда да бир ёлсюн.
- Къызчыкъ, сен сабийлеринге сагъыш этемисе?- Сапият къызына разы болмай къарады.
- Этеме. Барыгъызгъа да этеме сагъыш. Кесими да, барыгъызны да къутхармасам иги къарагъыз. Бу къанлы ишден къой, ачлыкъдан, ол ауур ишден да къутхарлыкъма. Джангыз, мен айтханны айтыб туругъуз, ким сорса да. Тамбла комендантха барыб, кесим ишни таб этерикме. Ары дери...

Эшик дюнгюрдеген бёлдю сёзюн Хурриетни.
- Бармыды киши юйде?- комендантны ауазы чыкъды.
Хурриет барыб эшиклени ачды.
- Къуртлу Эрменович, иги болду келгенигиз. Кесим сизге барайым деб тура эдим. Мен «хо»-ма сиз айтханнга. Къонакъ юйге кирейик да рахат сёлешейик.
Къонакъ юй таба бара, къалгъанлагъа «одаларагъызгъа чачылыгъыз»,- деди.

18

Комендант къонакъ юйге кирир кирмез, юй тюбюнде бригадирни кёрдю. Тёгерегине айланыб, бууунундан тутуб кёрдю, башын джюрегине салыб тынгылады. «Да бу суууб, къата турады да»,- деди. Столда бир башланыб тургъан бла бир бош аракъы шышаны эследи. Башланнган шышадан стаканны толтуруб ичди да, ёлюкден узагъыракъ тепсиге джанлаб, Хурриетни да кесине къаршчы олтуртду.
- Айт, не болгъанын, тюзюча, джашырмай – мени алдар умут этме.
- Бюгюн бригадирни туугъан кюню кёре эдим. Бир кюнню кечирек бошласагъыз эди мени, бу палах боллукъ тюл эди.
- Аны туугъан кюню болгъанын билеме – аны алгъышлар ючюн келген эдим. Сора уа?
- Къамчибай бюгюн адамланы да ишден эртде ийиб, кеси да бир сагъатдан ызларындан келеди. Барыбызгъа да тебсегиз, джырлагъыз дей, бу одагъа киреди. Былайда ашхы ичиб, эсириб, хар юйюрню башчыларын чакъырыб, бирер ётмек да береди. Мен киргенимде, «сен ариу тиширыуса, мен сени некях этиб экинчи къатын этейим. Мени бла болмасанг, комендант некяхсыз теблерикди сени» деб, хылымылы сёлешиб тебрейди. Мен бурулуб чыгъыб тебрегенлей, джетиб белимден бууады да, кёлтюрюб орундукъ таба тебрейди. Столда джаркъагъа къолум джетеди да, аны бла башына уруб тебрейме. Джыгъылгъанында да тохтамай ура болур эдим – былайдагъыла джетиб, бир джанына сюйрегенлеринде, эс алай джыяма. Терк болгъан ишни хапары да къысхады.

- Айтханынг ётюрюкдю. Бригадир сеннге артыкълыкъ этерге излемегенди. Сеннге тиерге аны ётю джетерик тюл эди – ол биле эди мени санга къалай къарагъанымы. Кимге артыкълыкъ этерге излегенин, бу ишни да ким этгенин – кёрмесем да айтыргъа боллукъма. Алай а, сен айтханча болсун. Мунуча сылхыр бригадирле кёбдюле, сен а –бирсе. Мени бла боллукъ эсенг – бу ишни башын шош джабыб къояргъа сёз береме.

Комендант туруб келиб, Хурриетни бойнундан къучакълады. Аны бла тохтамай, кёлтюрюб, орундукъ таба атлай тебреди.
- Тохта,- деди Хурриет, ёлюкню къатында оруннгамы кирликбиз? Тохта. Санга да табыллыкъды бир джаркъа, кюч бла алама десенг мени.

Комендант тохтады.
- Сен мени сюймейсе. Ол сабийни башын алыр ючюн, кесинги къурман этесе.
- Ким сабийни?
- Къой, кишдик-чычхан оюнну ойнамайыкъ. Муну ёлтюрген Парисбийди. Не ючюнмю? Аны эгечин кесине тос къатын этерге излегенин айтхан эди манга алгъаракъ Къамчибий. Аланы къутхарыргъа излей эсенг – орундукъдан къачма.

Хурриет бираз тынгылаб, айтды:
- Юч тилегим барды да, сени къолунгдан келликди, аланы тындырсанг, сени бла джазыууму бир этерге боллукъма.
- Айт,- деди комендант.
- Биринчиси. Былайда бош комнатала кёбдюле. Аланы ачыб, юйюрле эркин орналырча эт. Экинчиси. Къралдан бизге не болушлукъ буюрула эсе, аны бизге толусу бла табдыр. Аны юсюне кесинг не къошала эсенг да,- былайда киши ачдан ёлмезча эт. Ючюнчюсю, бу ауур, дюккюч ишден бизни бош эт.

Комендант джелкесин къашый, къолун силкди:
- Комнаталаны бусагъат огъуна ачайым. Кърал болушлукъ толусу бла сизге джетерча этейим, алай а ол джетгинчи сиз къырылыб къаллыкъсыз – аны ючюн сиз ач азаб сынамазча мадарла къурарыкъма. Аш, кийим джаны бла не, къаллай бир кереклигиз бар эсе – джазыб бер, джер тюбюнден, кёк башындан табсам да, кереклигизни табарма.
Ишни юсюнден. Былайда бусагъатда дюккючледен башха иш джокъду. Иш джокъду десем, сизни башха джерге кёчюрлюкдюле – табсыз джерге тюшерге да болурсуз. Андан эсе, кюнюне бир дюккючню къурутсагъыз да, джукъ айтмам. Бек къыйын иш болгъаны ючюн а – артыкъ ашарыкъ, киерик дауларма да, сизге табын этерме.
- Келишдик,- деди,- Хурриет, алай а, бюгюн, былайда манга тийме. Бу ёлюкню не къадар дженгил былайдан къурутур бир амал эт. Полда ол кийизге чырмайыкъ да, арбазгъа бир чыгъарайыкъ. Алайдан да къуруталсанг, бюгюн огъуна бир къурут. Бу ёлюкню бир джанына этген кюнден башлаб, бирге джашаб башларбыз.

19

Алайдан чыкъгъаны бла Къуртлу салыб ёлген бригадирни юйюне барды. Къатыны чыкъды да, кёзюне соруулу къарай, «бригадир юйде джокъду»,- деди.
- Къайда болгъанын билемисе?
- Билмейме, къайсы къатынындады, къайдам.
- Алай эсе, къайда болгъанын мен айтайым. Эшикде сюелмей, юйге кирирге боллукъмуду?
- Боллукъду, алай юйде къуру экибиз тургъанлай келиб къалса, «мен болмагъан сагъатда тыш адамны юйге нек ийгенсе» деб, сен кетгенден сора, ёлтюргюнчю бир тюер.
- Къоркъма, келлик тюлдю. Сора, сени тюйгенин къоймагъанды ол.
Къатын тёгюлдю.
- Мен сизге тарыгъа-тарыгъа тургъанма, алай а бир да тюрленмейди. Бригадирден мен кёрмеген не къалды. Аны палахындан ёмюрлюкге сабийсиз къалдым. Мынга не сенден, не миличадан бир оноу нек джокъду? Къазауатха да бир алмадыла, алай анда бир ёллюк эсе да.
- Алтынай, аны ёлгенин эшитсенг, дагъыда аз бек джыламазса.
- Къууаннгандан джыларгъа да болурма, ансы... Меннге джетдирген азабын, Аллах джетдирсин анга.
- Алтынай, Аллах джетдиргенди. Бир къызгъа артыкълыкъ этеме деб, юсюне чынгагъанлай, ол таякъ бла башына уруб ёлтюрюб къойгъанды. Энди сюйсенг, тыйыншлы органлагъа билдирейик да, иш къозгъалсын. Не да, акъырынчыкъ, кеси ёлюмю бла ёлгенди дейик, терк огъуна къабырлада джерге кёмейик. Къалай десенг алай.
- Огъай, меннге керекмиди ол сыйсыз ишни юсю бла махкемеге барыб айланыргъа. Ол къызны къолун бир тутар эдим бу итден мени къутхаргъаны ючюн.
- Алай эсе, уллу таууш чыгъармай, тамбла огъуна джерге кёмейик. Ёлюгюн къабырлада юйчюкге келтирейим, алайда не кереклисин да этигиз да, тамбла кюнортагъа дери асралсын. Мен да келирме. Адам кёб болмасын.
- Аркъан бла тартсанг да кишини келтиралмазса. Халкъны къанын ичиб тургъанды, кимин тутдуруб, кимин кёчюртюб. Таб къабыр кимге къаздырыргъа да билмейме.
- Къыйналма, къабыр орун айырсынла, къазарыкъланы мен ала келирме эртден бла.

20

Бир сагъатдан артыкъ болады Сапият бла анасыны арасында баргъан даулашлары.
- Къызчыкъ, сен кесинги ол Парисбий ючюн къурман эте тураса, ол этгенни да бойнунга алыб.
- Сапият, ол сабийден сора арабызда эркиши джокъду. Ол къуру эгечини тюл, барыбызны да сыйыбызны сакълагъанды. Меннге аууз джетдирселе да, этериги алай эди. Керти эркиши боллукъду. Ол сылыкъгъа эрге чыкъгъаным а – барыбызны да ачлыкъдан, азабдан къутхарыр ючюндю.
Бюгюн бютеу комнаталаны ачарыкъды, биз да – тогъуз джан – энтда эки комнатагъа джайылырбыз. Къалгъанла да анга кёре. Ашарыкъ бла керексиз боллукъбуз. Иш бла да къыйналлыкъ тюлбюз – атын этген болмаса.
- Къызчыкъ, Кюрдамир келиб къалса уа не айтырса? Шыйыхны айтханын унутханмыса?
Хурриет биразны тынгылаб турду. Сора таукел айтды:
- Мен шыйыхлагъа алай бек ийнанмайма. Келиб къалгъан тёреси болса уа – «сабийлеринги бирин да ачдан ёлтюрмей сакъладым, мени уа ёлгеннге сана» дерме.
- Да Аллах кесиди Тёре. Мен кёлюме келгенни айтдым.

Ким биледи, дагъыда даулашырыкъ болур эдиле, комендант эки адамы бла келиб къалмаса.
- Бу сизни джангы бригадиригизди – Асылбай. Бу уа – Серикбай моллады.
Къарачайлыла бир-бирине къарадыла: молла уа нек келгенди экен?
Джангы бригадир ачхычларын зынгырдата, бютеу одаланы ачды да, «хар ким адам саныгъызгъа кёре джерлешигиз. Комнатала барыгъызгъа да джетерикдиле»,-деди. Андан сора, Асылбай эки машокну сюйреб келди.
- Бир машокда кийимле бардыла, экинчи машокда ашарыкъ. Кесигиз юлеширсиз. Арагъыздан бир тамада айырыгъыз - мындан ары ишни мен аны бла бардыра турур ючюн.
- Хурриетди тамадабыз,- деб къычырдыла бары бир аууздан.

Сора сёз моллагъа джетди.
- Мен бюгюн бери иги джумуш бла келгенме. Хурриет былайгъа кел. Къуртлу Эрменбаевич, сиз да былайгъа келигиз. Аллахны эмда бу джамагъатны аллында мен сизни эр бла къатын этерге башлагъанма. Къуртлу, сен разы болуб аламыса Хурриетни кесинге юй бийчеге эмда ёлгюнчю аны джанын къыйнамазгъа сёз беремисе?
- Береме,- деб, таукел айтды комендант.
- Сен а, Хурриет, разы болуб чыгъамыса Къуртлугъа эрге эмда аны джанына тиймей джашаргъа сёз беремисе?
- Береме, алай а бир сорууум барды.
- Сор,-деди молла.
- Мен комсомолчу къызма. Дин некях иги болур, алай а закон-длжорукъ бла нек юйленмейбиз, Къуртлу?
- Мен комендантма, сюргюннге тюшгенлеге къарайма. Сиз а – къралны душманларысыз, атыгъыз – спецпоселенец. Мен джазыууму къралны душманы бла байларгъа эркинлигим джокъду, аны себебли этдиреме некях. Мадарсызлыкъдан. Ангылата билдимми, Хурриет?
- Хоу, ангыладым. Сен – къралны-джорукъну тутхучу – мени бек сюесе сора, мен къралны душманы болгъаныма да къарамай, мени кесинге ала эсенг. Сора бизге киши ишекли болмазча, къайда джашарыкъбыз сени бла?
- Сен былайда джашарыкъса, мен келе-кете турлукъма. Къонакъ юй бизни отоуубуз боллукъду.
- Огъай,- деди Хурриет, мен ол юйде джашаяллыкъ тюлме, билесе не ючюн.
- Алай эсе, одаладан бирин сайларса. Бир ыйыкъгъа уа бюгюн мени бла кетериксе. Бармыды башха сорууунг?
- Джокъду,- деди Хурриет.

Некях аны бла битди. Бары да юслерине суу къуйгъанча болдула. Хурриетни кёзюню къыйыры Парисбийге джетди: бет къаны тюрлениб эди. Кесине къысыб, аны башын, сабийни башын сылагъанча сылары келди, бу ишни болушлусун айтыры, ангылатыры да. «Аллай бир заман да келир» деди кеси кесине.

21

Бир ыйыкъдан келди Хурриет.  Анга алгъынча джарыкъ болмадыла, аллына чабмадыла. Сёлешген да кёзюне къарамай сёлешди. Джукъ да айтмай, анасы бла, сабийлери бла энчи къалыргъа ашыкъды Хурриет. Алай а, ала да къууандырмадыла аны. Уллу эгизле уа – Карл бла Фридрих – талай сагъатны сёлешмей да турдула. Джангыз экиджыллыкъ Гинджичик Хурриетни кёлюн джазды. Алай болса да бир-эки кюнден сабийле бары да ачылдыла.

Ишге барыуну-келиуню, ашарыкъны юлешиуню къолгъа алды Хурриет. Асылбай бла арасын таб болду, болмай да къалай къалыр эди – ол комендантны къатыны эди, таша къатыны болса да. Ишге алгъынча джюрюселе да, кюнюне бир дюккючню чыгъарадыла. Комендант да ыйыкъда бир-эки кече къалыб кетеди. Юйню сууукъгъа санаб, отунла келтиртгенди да, энди суууукъ бла къыйналгъан джокъду.

Былай эте, 1943-1944-чю джылны къышындан сау-эсен къутулдула бары. Былайлада болуучусуча, джаз бек эртде келди. Кюн тийгени бла къыздыра башлады.
- Къызчыкъ,- деди Сапият, былайда бир кесек джер берселе, бир энчи юй маталлы бир зат этер эдик. Кесибизни бачхабыз болса, бир бау кибикчигибиз болса, ийнек-зат да тутар эдик.
Хурриет комендантны богъурдагъындан алыб, суудан, джолдан, фермадан да узакъ болмагъан, юйге, бачхагъа да джетерча, иги кесек джер алды. Кючю, тирилиги, болуму бла биягъынлай сейирсиндирди хар кимни Хурриет. Къараб къарагъынчы беш бёлмели уллу юйге джораланнган фундамент салды маммат кюч бла. Алай а, ашлана да, къанай турлукъ, ёмюрде да сау болмазлыкъ, бир джара да салдыла Хурриетни джюрегине ол бек ышаныб тургъана адамла.

Комендантдан, бригадирден да тилеб, ишге барыр орнуна, адамланы тамбла юй тюб джараштырыргъа кесине мамматлыкъгъа чакъырды Хурриет. Кечесинде халкъгъа айтды: тамбла ишге барыучу заманда, дюккюч къобарыуну орнуна, фундамент салыргъа манга келирсиз. «Огъай» деген болмады. Эрденбласында Хурриет кеси алгъаракъ туруб, джерчиги таба джанлады. Кеси тюрт-мюрт эте турду – келген джокъ.
«Былагъа не болду экен?- деб, барса, аш юйден къычырыб сёлешген тауушла чыкъдыла. Терезеле ачыкъ болгъанлары себебли, кимле сёлешгенлери танылырча, ауазла кескин эшитилинедиле. Терезе тюбюне барыб, эски терек дюккючге олтурду Хурриет.
- Къызларыбызны комендантланы тюблерине атсакъ, бизге да берилир эди бирер кесек джер.

Хурриетни бети къып-къызыл болду. «Мен былагъа этмеген игилик къалмады, была уа манга не айтадыла? Ай джарлы халкъ, ай джарлы мен. Хадижат быллай зат айтыр деб, кимни эсине келир эди? Ышаннганынгдан табхын деб». Бу ауаз а Сапиятныкъыды:
- Барыгъызны да сыйсызлыкъдан, ачлыкъдан-джаланнгачлыкъдан, сууукъдан, джиликсиз этерик ауур ишден къутхаргъан Хурриет тюлмю эди? Ким сёлешсе да, Хадижат, сен аллай тутхучсуз, хылымы сёзлени къалай айталдынг? Къызынгы бригадирни тюбюне тебере тургъан кесинг тюлмю эдинг? Сау болсун сабий Парысбий – сыйыгъызны сакълады. Алай а, Хурриет болмаса, зауаллы сабийге не палах джетер эди, аны бла къалмай барыгъызгъа да? Хурриет сизни ючюн кесин къурман этгенди, аны ангыларгъа излемей эсегиз, ёмюрде да адам боллукъ тюлсюз сиз. Хурриет бюгюн да аууздан айтыб да, къагъыт джазыб да, сизге да джер юлюшле чыгъартыб кюрешеди. Бош кюрешеди, сиз адамлыкъны ангыларыкъ джанла тюлсюз. Кёрейик, Хурриетсиз къалай джашарыгъызны. Къызыма «къахме» дегенигизни мен да кечмем, Хурриет да кечмез, Аллах да кечмез. Джандет джашаугъа кёл сала билмей эсегиз, Аллах сизге джаханюмню кёргюзтмей къоймаз. Хурриетни кюсетир кюнлени кёргюзтюр сизге Аллах. Сени уа, Хадижат, баш тюклеринги джыртыб къолунга тутдурмасам иги къара.

Сапиятны къылыгъын биле эди Хурриет: анасы тынч адам болса да, тебгени уа къыйын болуучан эди – бу джол да алай болду. «Тохтагъыз!»- деб, кёк кюкюрегенча, тиширыу ауазланы арасында, Парисбийни базыкъ ауазы чыкъды. Андан ары тынгыларгъа тёзюмю джетмей, юй ичине кирирге да болалмай, бачхасы таба кетди Хурриет.

Бир сагъатдан Парисбий келди. Хурриет  джукъ да билмегенча, анга ышарыб тюбеди.
- Кесингмисе? Къалгъанла къайдадыла? Джукъ затмы болгъанды?
- Джукъ болгъаны джокъду. Сапият, кёб турмай, сабийлеринги да алыб келликди. Ол хапар айтыр. Мен а, сёзден эсе, ишни сюеме. Не этерге керекди?

Хурриетни табигъат берген айырма кючю бар эди. Эркишиледе да аз болады аллай кючю болгъан. Сютден толу 40-килолукъ сют флягаланы экишер-экишер келтириб, бортлу машинагъа узатыб джюклетгенин кёргенле, бюгюн да сейирсиниб хапар айтадыла. Энди ма ол Хурриет, ташны бир джанын джерден айыралмагъан сагъатда, ол ташны Парысбий кеси акъырын кёлтюрюб, джарашдырыб салыб, юй тюб хуна этиб башлады. Бу сабийни къолу былай джарашханына сейирсинмей болалмады Хурриет.
- Да, къайдам. Къан бла кирген зат болур. Атам да уста ташчы болгъанды, хуна къаларгъа, малкъар устала болмасала, киши тенглик этмегенди дейдиле.
Ууакъ-ууакъ сёлеше, сёз сёзню айтдыра, иш да бара, иги кесек заман кетди. Келген, къошулгъан болмады, Сапият да кёрюнмеди.
- Киши да келмезлик эсе, мамматлагъа хазырлагъан ушхууурум барды, кесибиз бисмилля этейик,- деди Хурриет.
- Келмегенлери да игиди, кёбюрек джетер бизге,- деб ышарды Парысбий. – Келиб да бусагъатда ала этер зат кёрмейме. Экибиз бир ыйыкъгъа юйню тюбюн деменгили джарашдырырбыз – таш бар. Тёрт джанын ёсдюрюрге, башын джабаргъа, терезе-эшик салыргъа уа бир уста керекди – кёргюзтюрге, юретирге.
- Комендант бары бла да келишгенди. Уста да, материал да бу кюнледе келликдиле.
- Алай эсе, игиди. Коменданты болмагъанла къалай юй ишлерикдиле ансы.
- Коменданты болмагъанланы Парисбийлери барды. Келишгенме, барыгъызгъа да джер юлюшле берирге айтхандыла. Бир-бирибизге болуша, ким алгъаракъ, ким артхаракъ энчи юйлерибизге кирликбиз.
- Джуртдача, юй-арбаз болса, ийнек-къой тутарча болсакъ, къырылмаз эдик, кърал болушлукъсуз да джашар эдик.
Хурриет Парисбийге къарады. Бу сюргюн къыйынлыкъ сабийлени замансыз уллу этиб къойгъанды. Хурриетге бир джылы келген адамча кёрюндю Парысбий.
- Бу сюргюн палах сенича сабийлени да замансыз уллу этиб къойду,- деб ахсынды.
- Огъай, -деди,- Парысбий,- мени замансыз уллу этген башха палахды.
- Да неди да ол мен билмеген палах. Мен болушаллыкъ тюлмеми экен?
Парысбий айтыргъа, къалыргъа да билмей, ангарылды. Дагъыда таукелленди:
- Меннге эм уллу къыйынлыкъ – мени къутхарыр ючюн ол джийиргеншлиге эрге чыкъгъанынгды.
- Къуру сени ючюн тюл. Тюз ангыла мени. Мен алай этмесем – барыбыз да ачдан, сууукъдан къырылыб къаллыкъ эдик. Ким биледи, къырыла башлагъынчы, Къуртлугъа «хо» демезге да болур эдим. Алай а, сабийле ёле башласала, башха мадар табмасам, комендантха тёшек да болур эдим – ол гюнахсыз джанчыкъланы ач азабдан къутхарыр ючюн. Сен да меннге ол сабийлени бирисе. Сени къутхармай къойсам, бек къыйналлыкъ эдим. Кеч этерими  эртдерек этдирдинг сен. Сен къыйналыр зат джокъду.
- Биринчиси, мен сабий тюлме. Экинчиси, бизде таулада сый-намыс неден да баш тюлмюдюле? Сен бир джийиргеншилини тюбюне тюшюб, бизни джаныбызны сакълагъандан эсе, барыбызны да ёлюб къалгъаныбыз иги тюлмю эди? Бюгюн анда тиширыула джыйылыб, сеннге къахме дегенлерин билемисе?

Хурриетни бети къызарды, агъарды, ызына айланыб къызарды. Аллындагъы сабий болгъанын да унута башлады.
- Сен а, сен, сен да санаймыса мени къахмеге?
- Менми?- Парысбий джунчуду.
- Хоу, сен. Эгечинги къорургъа акъылынг да, ётюнг да джетген эди ол кюн. Бюгюн а мени къорургъа ненг джетмеди? Уруб тёнгеретсенг а ол меннге къахме дегенни? Огъесе сен да аланы тюзгеми санайса?

Парысбий кёзлерин джерден айырыб, Хурриетге къарады. Ачыуланнган Хурриетни бети, тюз тургъан заманындан да ариу кёрюндю.
- Мен аланы тюзге санамайма, алай а, сеннге алай айтхан адамгъа не айтса, не этсе да мен къол кёлтюраллыкъ тюлме – ол мени анамды. Анам болмаса да, мен тиширыула бла къалай тюйюшюрюкме. Сеннге къатылгъан эркишини уа боюн джигин сындырыргъа боллукъма. Ол Къуртлуну кёрген сайын кесими кючден тыйыб къояма.

Хурриетни ачыуланнганы кетди, ышарды. Парысбийни бетине кюн тийгенча болду.
- Джашчыкъ, сени меннге сюймеклигинг болурму? Ой, ёлейим андан эсе, бир къарт къатынны къалай сюериксе, тёгерегингде, гоккалача, джаш къызла тургъанлай.

Хурриет аны башын сылады къолу бла. Аны сакълаб тургъанча, Парысбий, сермеб къучагъына джыйды Хурриетни. Хурриет не бек тыпырдады эсе да, ычхыналмады. Парысбий сыртындан тюшюб, Хурриетни да къучагъындан иймей биразны шош болуб турду.
- Тюз айтаса, мен сени ол мал вагонда огъуна бир кёргеним бла джаратыб къойгъанма. Сенден ариу бир къыз кёрмегенме мен.
- Кёрлюксе алкъын, бютеу джашауунг алдады алкъын.
- Огъай,- деди Парысбий,- меннге башха къыз керек тюлдю. Джашауум алдамыды – аны да билмейме. Алай а, сенсиз джашау манга керек тюлдю.

Джашчыкъны деу къоллары Хурриетни кючлю тиширыу санларын сылай, ёрге-энгишге бардыла.
«Кертиси бла да ким биледи тамбла не боллугъун. Бу сабийни разы этгенлигиме нем къорарыкъды»,- деб келди кёлюне Хурриетни.

Джаз башында джангы джетген бир деу джаш бла тамам бишген кёзюую болгъан бир кючлю тиширыу бир-бирине къошулдула. Джерден Кёкге, Кёкден да джерге ненча кере къарадыла – насыбларына, аланы бёлген, чырмау болгъан болмады.   
   
22

Февралны аягъына Хурриетлери джангы юйлерине кёчдюле. Юй ишлеуге эм кёб къыйыны кирген Парысбий болду. Ол устала бла бирге къабыргъаларын да сюеди, башын да джабды юйню.
- Энди материал табылса, кесим юй ишлеб чыгъарча болдум,- деди Парысбий.
- Хар не да таб болур,- деб кёл этди Хурриет.
Алда уа алкъын къаллай сынаула сакълагъанларын билмей эдиле ала.

23

Бир кюн Хурриет джумушу бла орта бёлюмде орналгъан почтагъа барды. Почтаны тамадасы ариу тиширыу аны атына, тукъумуна кёз джетдириб, бетине сынаб къарай, сорду:
- Коменданты джангы тос къатыны сизсиз сора?
- Андан сизге не джетеди?
- Ачыуланмагъыз да бери киригиз. Хапар айтайым.

Хурриет аны бёлмесине киргенлей, ол эшиклени къадауун салды.
- Мен айтханны комендантха айтыб, манга къан джаудурлукъ тюл эсенг, эрингден хапар айтайым.
Хурриетни бети тюрленди, джюреги кёлтюрюлюб ызына тюшдю.
- Чыртда къоркъма, айтмам, сёз береме.
- Алай эсе, аллындан башлайым. Комендант адам тюлдю, хайуанды – кесинг эслеген, сынагъан да болурса. Кърал къыйынлыкъ джетдириб, сюрюб келген халкъладан, юйюрледен кёзю илиннген тиширыуланы, къызланы сайлаб, аланы амалсыз кёзюулери бла хайырланыб, кесине тос этиб тургъанлы къаллай бир заман. Мен да Итил тийресинден сюрюлген халкъны адамыма. Мени да, амалсыз этиб, сеннге дери кеси бла джашатыб тургъанды. Бу ишге да ол джарашдыргъанды. Письмоланы тинтиб, алай ашырыучанма. Келген письмола да мени къолум бла ётедиле. Бир айны мындан алгъа,  Сибирден сени эрингден къагъыт келген эди. Мен аны комендантха берген эдим, ол «быллай юйдеги бизде джашамайды» деб джууаб къайтаргъанды.

Джазылгъан эсимдеди, адресин да джазыб алгъан эдим. Анда айтылгъан былайды: «Урушланы биринде къуршоугъа тюшюб, немесле джесирге алгъан эдиле. Андан, таблыкъ тюшюб, къачыб, партизан бёлекге тюшеме. Бизни аскер келгенинде, аскерге къошулдум. Алай а, къарачай халкъны кёчюргенлери себебли, мени да аскерден чыгъарыб, Сибирге агъач кесерге ашыргъандыла. Сизни излеб, джазаргъа къалгъанымда, бу адресни бергендиле. Арабыз байламлы бола эсе, былайдан ычхыннганлай, барлыкъма. Къазауат бошалгъынчы лесоповалдан иерик тюлбюз дейдиле, алай а, ким биледи – алгъаракъ кетерге да болурма...
Анам, сабийле къалайдыла? Джууабынгы, джар дарманныча, сакълаб турлукъма.
Кюрдамир».

Хурриет асры тюрлю болгъандан, ауузундан бир сёз чыгъаралмай къалды. Клара (почтаны тутхан тиширыуну аты алай эди), графинден стаканнга суу къуюб да узатды – аны бетини тюрленнгени джаратмай. Ёзге кесин къолгъа алды Хурриет.
- Адресин бераллыкъмысыз?
Клара къагъытланы къазмаб, иги кесекни излеб, къагъыт кесекни Хурриетге узатды.
- Сиз бусагъатха дери бу затны манга билдирмей нек тургъансыз?
- Бусагъатха дери билдирсем, мени джашауум джаханимге бурулур эди. Энди уа, талай кюнден, башха джерге кёчеме. Сиз а, ол итге не бла дерт джетдирирге боллукъсуз – сагъыш этигиз. Ненча къызны, ненча тиширыуну джашауун бузгъанды ол сылыкъ. Барыбыз ючюн да анга бир къыйынлыкъ ким джетдирсин экен?
Эригизге джукъ джазама дей эсегиз – джазыгъыз: тас болмай джетерча ашырайым. Сени алллынгда гюнахымы башха не бла джууаргъа билмейме..

Хурриет алайда огъуна Кюрдамирге сабийледен, анасындан да салам айтыб, къагъыт джазды. Клара да аны дженгил, тас болмай джетерча, ышаннгылы ашырды.
Бу хапарны анасына, сабийлеге да къалай айтыргъа билмей, сагъышланды Хурриет. Ёзге тюзюн айтхандан башха джукъ къураялмады. Биринчи анасына айтды.
- Сен шыйыхлагъа ийнанмайма десенг да, кёрдюнгмю, шыйых айтхан тюз болуб къалгъанын. Энди къалай этериксе? Кюрдамир салыб келсе, не айтырыкъса? Комендантны къатыныма дебми тюбериксе?
- Комендант аны письмосун джашырмаса, аны сау болгъанын билсем - ёмюрде да этмез эдим ол ишни.
- Къызчыкъ, Кюрдамир келсе келир да къалыр, бу хапарны тауушун чыгъармайыкъ да, бир тохтай турайыкъ. Энди комендант бла къалай боллукъду аранг?

Бир ыйыкъны комендант кёрюнмей турду – къайры эсе да кетген эди. Келгенлей а, Хурриетге джетди:
- Аз тансыкъ болмагъанса. Тебре.
- Къайры?- деб, билмегенча, сансыз джууаб этди Хурриет.
- Къайры, къайры – отоугъа, огъесе джолну унутубму къойгъанса?
Сабийлени къатында дауур этдирмез ючюн, «бара тур, ызынгдан джетерме»,- деб ашырды аны Хурриет. Сора анасына бурулуб:
- Сапият, барыб араны айырыб къайытайым. Энди муну бла джашау джокъду. Кюрдамир сау болгъанын билгенден сора, муну бла джашаргъа боллукъ тюлдю.
- Къызчыкъ,- деди,- Сапият, кесинги эсле, ол аман адам бир зат этиб къоймасын.

24

Джолда бара, Хурриет сагъыш эте барады. «Комендант бла джау болама да, бютеу къарачай юйюрлеге палах этеме. Алагъа юй ишлерге джерчикле комендантны сёзю бла бергенди колхоз. Аланы ызына сыйыртса, мени къаргъамазламы?  А нек сагъыш этеме алагъа – игилик этгеними да ангыламай, меннге къахме дей тургъанлагъа? Къой, аланы тенглигине тюшюб къалмайым. Парысбийни хатерин огъуна этейим – юйюмю кеси ишлегенча, алай ишлегенди. Кеслерини юйню да тюбюн салыб бошагъанды. Энтда материалла бла болушалсам, бир айдан ары созмай, энчи юйлери битерикди. Къалгъанлагъа да болушургъа кюрешеме. Джылны аягъына алайда бир къарачай тийре болуб къаллыкъбыз. Бу ит бла араны бузсам а къалай болур? Ала да джерсиз-юйсюз къалырла, мени да ишлениб, битиб, юйюрюбюз ичинде джашаб тургъан джап-джангы аламат юйюмю сыйырырла. Сыйыртыргъа излесе, комендант чурум табмаймы къаллыкъды? Андан эсе бираз тёзейим – Кюрдамир келсе, бир оноу этерме. Уялмай, энди аны бла джашаяллыгъым да джокъду».

Бир джанындан къарагъан адам, къолларын да ары-бери силке, кеси-кеси бла сёлеше баргъан бу тиширыуну акъылдан тайышханнга санар эди. Парисбийни кёлюне да келди алай. Биразны джукъ да айтмай ызындан келиб турду. Хурриет а кеси сагъышларын а асры кетгенден, не ызына къарамайды, не аякъ таууш эшитмейди. Парисбий «Хурриет» деб, таууш этгенинде да, бурулмады. «Да мынга не болгъанды экен?»- деб, джетиб, белинден къучакълаб, тёгерек буруб, джерге салгъанында, айтды Хурриет:
- Джанымы аласа да, былай илгендирмей, узагъыракъдан кесинги билдирирге болмаймыса?
- Да сен кеси кесингден сора джукъ эслемейсе бусагъатда, ары-бери бир джукъму болгъанды?
- Болгъанды. Комендант мени юйюмю, сизни да джерчиклеригизни сыйырта айланады. Аны бла къалмай, биягъынлай, бирер комнатада джашарча этерикди. Биягъы ауур ишге сюрдюрюб, къаныбызны ичерикди. Не этебиз энди?
- Сен юйюнгде джашаб тураса, мен да юй тюб салгъанма, сени болушлугъунг бла. Къалгъанла да быйыл юйлю болалсакъ деб, умут этиб турадыла. Не къан джаугъанды, нек къутургъанды бу?
- Айырылама дегенме да, къутургъаны аны ючюндю.
- Хы, ангыладым энди. Алай эсе, алай эсе, бир мадар барды джангыз – бригадирни ызындан ашырайыкъ.
Хурриет джарны эрнинден къарагъанча болуб, тохтады.
- Ол затны эсинге да келтирме. Комендант бригадир тюлдю. Комендант ючюн барыбызны да башларыбыз чортлар. Биз кимбиз – джуртубуздан тутулуб, сюрюлюб келген, бир тукъум бир эркинлиги болмагъан къралны душманларыбыз. Комендант а, бизге – тутмакълагъа – къарагъан кърал адамды. Алайчыгъын чырт да унутма.
- Алайчыгъын мен унутмагъанма, башха амал бар эсе, айт.
Хурриет, кёзбаулукъгъа, кюлдю.
- Бусагъатда мен айтхан башдан аякъ ётюрюкдю, кеси джанымдан къурашдырыб айта турама. Кечериксе мен телини. Комендант кеси да мени сакълаб турады. Ары бара турама.
Джаш адамны къаны тюрленди.
- Сен къурашдырыб айта, айтмай эсенг да билмейме. Сен комендантдан кетерге излеб, не ючюн кеталмагъанынгы мен билеме. Юйюнг, бизни джер юлюшлерибиз, сора ол мен ёлтюрген бригадир – бу юч ауузлу къабханнга тюшюб тураса сен. Комендант ёлмей, сен андан къутулаллыкъ тюлсе. Комендант ёлмей, мен сеннге юйленаллыкъ да тюлме.
- Джашчыкъ, ашыкъма. Сени юйленир заманынг джетерге, комендант да ёлюрге болур. Алай а, манга сёз бер, чыртдан да, комендантха джууукълашма. Мени бир планым барды – мен аны тындырлыкъма. Сен къатышсанг, оюб къоярыкъса.
- Болсун, джангыз сен да манга бир сёз бер – комендантдан кетсенг манга эрге чыгъаргъа.
- Къалай сабийсе алкъын сен. 18 джылынг толса, акъыл-балыкъ болсанг сёлеширбиз аны юсюнден. Алайсыз да санга эрге чыкъгъан шойма.

Парисбий аны сермеб къойнуна алды да, хазна къалмай фермагъа дери кёлтюрюб келди. Былайда Хурриетни комендант бла кёрмез ючюн, ызына айланыб кетди. Аны ызындан иги кесекни къараб турду Хурриет. Ол ызына бурулуб къарагъанында, къолун силкиб, юй таба атлады.

25

Хурриетни сакълай туруб, аракъы шышаны да джарымын уруб, орундукъгъа аууб, къалкъыб тура эди комендант. Алай а, эшик ачылыр ачылмаз, къолу да герохуна узала, секириб турду Къуртлу.
- Андан бери къайдаса?- дей, Хурриетни белинден къучакълады. – Бираз таянайыкъ да, джангы хапарларым бардыла – айтырма.

***
- Джангы хапарларым а – сиз джанындан чечен-ингуш халкъны, сизге этгенча этиб, мал вагонлагъа миндиргендиле. Джолдадыла. Бир ыйыкъдан дегенча, джетерик болурла. Талай юйдегини, кесим къараб, сайлаб, бери келтирир акъылым барды.
- Бек табсыз этериксе алай этсенг. Былайдагъыланы биягъынлай бирер тыгъырыкъгъамы джыярыкъса?
- Хата джокъду. Ала да адамладыла – алагъа да джашар джер керекди.
- Биз да адамлабыз, ала да адамладыла – биз билебиз аны. Алай а, къралгъа, къралны да сенича къуллукъчуларына – кёчюрюлген миллетле адам тюлдюле. Аны себебли, кесинге эмда манга сагъыш эт. Аладан да къыз юйдегилени сайлаб, бирлерин кесинге тос этерге излей эсенг, менден къол джуу. Экинчи джанындан а – ала дженгил адамладыла. Этерлерин этиб, сагъыш артдан этедиле. Бычакъ бла сени туураб кетгенлерин да кёрюрсе.
- Сиз да мёлекле тюлсюз. Огъесе, мен бригадирни унутханды дебми турасыз?

Хурриет ёрге турду.
- Мен айтханны джукъгъа санамай эсенг – сора, сау къал.
Къуртлу аны сермеб къолундан тутду:
- Алай тынч кетиб къалыргъамы излейсе? Алгъан затларынгы барын ызына къайтар да, сора, джаханюмге барлыкъ эсенг да – бар. Мен ишлетген юйден чыкъ, мен бердирген джер юлюшлени ызына къайтарыгъыз барыгъыз да; барыгъыз да кюнюне бир дюккючню тюл, хар юйюр кюнюне бирер дюккючню къазыб чыгъарыгъыз; сизни халкъдан адамла юйюрлери бла, тукъумлары бла къырылыб баргъан сагъатда, сизден бир адам ёлмегенди. Мен болушмасам – ачдан къырылыр эдигиз биринг къалмай. Эм ахырында айтырым: бригадирни ёлтюргенигизни айтсам – барынг тюрмеде чиририксиз. Андан эсе, мени бал тамгъан бармагъымы джала да, тынчшчыкъ тур.

Хурриет бурулуб, бош онг къолун джумдурукъ этиб, сакъал тюбюнден уралгъаныча бир урду. Быллай зат болур деб кёлюне келмеген комендант, бир боксёр ургъанча, тёнгереб тюшдю. Сора, герохун тартыб къабындан чыгъарды:
- Итни ургъанча уруб къоярымы билемисе?
- Ур,- деди Хурриет,- былайдан сау кеталсанг кёрюрсе. – Иги тынгыла санга не айтырыма. Ёлген бригадир бла бизге шантаж этме – кесинг да къошулгъанса ол ишге. Ол ишни башын джабхан кесинг болгъанса. Сёз къозгъай башласанг, биз аны айтмай къоярыкъ тюлбюз. Кърал болушлукъну бизге джетдирмей, эки аягъыбызны бир уюкъгъа сугъуб, мен сеннге эрге чыкъмасам, барыбызны да къырыргъа тебреген эдинг. Керек болса, аны да айтырыкъбыз. Комнатала-одала бола тургъанлай, джети-сегиз адамны бирер комнатагъа уруб, не къыйынлыкъ кёргюзтдюнг сен бизге?
Бизни бла кюрешмей, мени юйюме, къалгъанланы да юй тюблюк джерчиклерине къатылмай, иш бла – ол дюккючле бла дегенлигимди – артыкъ къаныбызны ичмей, бу фермагъа да башхаланы келтириб урмай, джашай баргъаныбызча джашаргъа къойсанг – бизге да, сени кесинге да алай иги боллукъду. Алай этсенг – эм уллу аманлыгъынга да джукъ айтмай къояргъа боллукъма.

Комендантны кёзлери ары-бери чабдыла. Этген аманлыкълары кёб эдиле – «къайсын билгенди бу бёрю тиширыу» деб, сескекли болду.
- Неди ол аманлыгъым?
- Эрими письмосун менден джашырыб, ызына уа «быллай адам былайда джашамайды» деб, ётюрюк джазгъанынг да джетерикди сени кърал джаны бла да джууабха тартаргъа. Дагъыда айтыб къояма – эрим джолгъа чыкъгъанды, кёб турмай келликди. Къралгъа джетдирмей, ол бошаб къояргъа да боллукъду сенден. Энди бизден кенгирек тур, тос къатынларынг менсиз да джетишедиле.
Бу мен айтханлагъа разы болуб, келише эсенг – аны бла къазауатсыз, рахат бир-бирибизден айырылабыз.

Комендантны къутсуз ауазы бираз джууашыракъ чыкъды:
- Сизни барыгъызны да къырыб къойгъандан игиси джокъ эди – энди кеч болгъанды. Джашагъыз. Ёзге меннге къаршчы бир джукъ эшитсем – «былай джашагъандан ёлген игиди» деб айтдырмасам кёрюрсюз. Ёзге меннге оноу этерге умут этмегиз.

Комендант герохун къабына сала, эшикле таба атлаб баргъан Хурриетни туу санларындан кёзюн айыралмай, ичинден айтды: «Кёрюб болмай эсем да, бу тиширыусуз джашаяллыкъ тюлме. Не да этиб, аны кесиме къайтарыргъа керекме».

26

Хурриет юйге къайытханында, къайгъылы болуб тургъан Сапият, кёлюн басалмай, ары-бери бара тура эди.
- Сапият, комендантха кёлюме келгенни айтханма. Бир-бирибизни къоркъутургъа кюрешдик, алай а, ким биледи ол Къуртлуну не оноу этерин – юйюбюзню, джерчиклерибизни да сыйырыб, биягъы тыгъырыкълагъамы урур, огъесе, алай этиб, бизни кесине ёчюкдюрюрге базмазмы – билмейме.
Дагъыда, джолда келе, ажымсыз ангыладым - Кюрдамир бла бетим джетиб, бирге джашаяллыкъ тюлме. Келсе, аны сабийле бла къоюб, кесим бла сеннге уа джашаргъа бир башха юй ишлерикме.
- Тохта, тохта, Кюрдамир бир келсин да, анга кёре оноу этилир. Ол бир келсин.
Бир ыйыкъны комендант кёрюнмей турду. Эки-юч кере Хурриет Парисбийге юй тюбюн джарашдырыргъа, болушургъа барды. Алай а, ол «мамматлыкъ» бошалыучусуча бошала турду – джашны къой, Хурриетни джюреги да илешген эди анга.
- Билемисе, Хурриет, юйню эки башха эшиги боллукъду – эки юйдеги джашарча эте турама. Бир джанында – анам бла эгечлерим, бир джанында да – сен бла мен джашарыкъбыз.
- Да, хоу, ананг бек къууанныкъды бу хапаргъа.
- Джюрек кишиге да бойсунмайды. Оноуубузну кишиге да джетдирлик тюлбюз.
Хурриет эрини келлигин айта тебреб, Парысбий аны кесине къысханында, айтырын айталмай къалды.

Парисбийни джылыуу юсюнден кетмегенлей, юйюне келгенинде, арбазда комендантха тюртюлдю.
- Сёлешир зат барды. Бетден бетге. Отоугъа барайыкъ да...
- Отоугъа энди барлыкъ тюлме.
- Алай эсе, къонакъ юйге, бригадирни духу къалгъанды демей эсенг.

Къонакъ юйге кирир кирмез, «айтырынгы айт» деб тохтады Хурриет.
- Бюгюн, билесе, халкъла арасы Тиширыу кюндю. Алгъышлайма, саугъа орнуна бир иги оноуум барды сени къарачайлыларынгы барына да. Алай а, эм алгъа айтыргъа излегеним: бир ыйыкъны не кюрешдим эсем да, сен эсимден кетмейсе. Мени сеннге керти да сюймеклигим барды. Тохта, бёлме, сен мени тос къатыным зат да тюл,- некяхлы юй бийчемсе. Сенсиз манга джашау джокъду. Кел, алгъынча джашаб турайыкъ. Керек эсе, кесиме табсыз боллукъ эсе да, кърал джаны бла, къагъытда да эр-къатын болайыкъ.
- Саугъанг а неди къарачайлылагъа?- деб сорду Хурриет.
- Бюгюн малкъар халкъны да, сизнича джыйыб, мал вагонлагъа ургъандыла. Ала да бу джуртлагъа келе турадыла. Чеченлиле уа бюгюн-тамбла дегенча къуюллукъдула былайлагъа.
- Бумуду саугъанг бизге?- кесин кючден тыйды Хурриет.
- Огъай. Чеченнге, малкъаргъа да бизни колхозда да джер-орун керекди. Бу сиз джашагъан тыгъырыкълагъа аладан да талай юйдеги алмай мадар джокъду. Аны себебли, былайда джашаргъа излемеген, кесине терк юй ишлерге керекди. Мен колхоз тамадала бла келишгенме – ол эски ферманы агъачы аз эсе да, тюб хунасы сизге джарарыкъды. Чиримеген агъачларын да джаратырсыз. Сени юйюнг барды. Къалгъан юч юйдеги бир-эки ыйыкъны ичинде, бир-биригизге болуша, мекям этиб ичине кирирча болургъа керексиз. Колхоз да таш ташыргъа ат-арба берир. Не джаны бла да болушлукъ болурча этерикме. Джерге салыргъа гардош урлукъ да берликди колхоз. Джангыз...
- Джангыз?
- Хурриет, сен мени бла джашаргъа керексе.
- «Огъай» десем а?
- «Огъай» десенг – къалгъанла юйсюз къаллыкъдыла, биягъы тыгъырыкълада джангы келгенле бла дауур-сюйюр эте къатышыб джашарыкъдыла.
- Эрим келе айланнганын айтхан эдим да сеннге.
- Сен эринг бла джашарыкъ тюлсе. Мени бла джашагъандан сора, эринг да унарыкъ тюлдю сени бла джашаргъа.
- Аны оноуу сеннге джетмейди. Алай болса да, сагъыш этерме. Ферманы чачыб, ташын-агъачын къачан ташыб башларгъа боллукъду?
- Тамбла. Колхоз эртден бла эртде талай арба иерча этерме.
- Алай эсе, -деб, Хурриет кете башлады.
Комендант аны джолун кесе, аллында тобукъланды да бутларындан къучакълады.
- Сенсиз манга джашау керек тюлдю, Хурриет.
Хурриет аны тебериб, юсю бла атлаб кеталмады. Экиси да биягъы отоугъа кетдиле.

27

Эки ыйыкъны ичинде юч къарачай юйюр да, Хурриетни юйюню тенглигинде, бирер юй къуруб, ичине кирирча болдула. Таш хунала этиб, юй юблени барын джарашдыргъан а Парисбий болду. Къалгъан ишлеге башчылыкъ эте, юйлени къабыргъалары сюелиб, башлары джабылды. Материал бла колхоз уллу болушлукъ этди. 1944 джылны ахырына, юйлени битдирген къой, бирер бау да сюеб, таб бирер ийнек, экишер-ючюшер къойчукъ да къурадыла къарачай юйюрле. 1945 джылны ноябрына уа – Джуртларындан сюрюлгенлерине 2 джыл толургъа – юйлю, маллы, бачхалы да болуб, къыйналмай джашарча болдула. Ол кёзюуге уа къарачай халкъны джарымы ачдан, сууукъдан, тюрлю-тюрлю аурууладан къырылгъан эди – ол санны ичинде 22 минг акъыл-балыкъ болмагъан сабий да.

Былайда тёрт къарачай юйдегиден киши ёлмей, бары да юйлю-кюнлю болуб къалгъанлары (алай айтыргъа боллукъ эсе) – Хурриетни кючюнденди. Ёзге, адам дегенинг тюрлюдю – «Комендантны тос къатыны» деген сёз Хурриетге джабышханлай къалды. Алай болса да, Хурриет «бетин къалын этиб», комендантны да, бригадирни да кёб керекли ишге болушдурду. Кесин да алгъа бригадир Асылбайгъа болушчу этдиле, ол ауругъанында уа, аны орнуна бригадир болду. Алайгъа сюрюлюб келиб, къуш тюгюнлей чачылгъан чечен-ингуш, малкъар юйдегилеге Хурриетни къаллай бир джарагъанын айтыб айталмайдыла.
«Къууанч бла бушуу аякълашыб келедиле» деб бош айта болмазла. Къууанч да, къайгъы да Хурриетни эри Сибирде агъач кесген джеринден 1946 джыл джаз башындан юйюрюне къайытханы бла байламлыды.

28

Азыб, бек субай болса да, Кюрдамир алгъыннгы Кюрдамир эди. Юйге сабийледен башха киши болмагъан заманда келиб къалыб, барын да эркин къучакълады, эркелетди. Гитче Гинджичик атасын танымай, бираз тартынды – алай уллуланы ызындан ол да къолчукъларын узатыб, атасыны къойнуна ёрледи. Талай джылны бир-бирин кёрмей тургъанла, бир-бирине джангыдан юрене башладыла. Была да ийнакъ къучакъ бола тургъанлай, эшикден Сапият бла Хурриет кирдиле да, сын къатдыла. Кюрдамир ёрге турду, аллына атлаб къайын анасыны къолун тутуб, саламлашды. Хурриетге уа эс да бурмады.
- Барыгъыз, бираз ойнагъыз, атагъыз арыб келгенди. Сиз анга джукъ ашата да билген болмазсыз,- деб, Сапият сабийлени арбазгъа чыгъарды.
- Къалайса, Кюрдамир, джараларынг сау болгъанмыдыла, къыйнаймыдыла?
- Сапият, мени къыйнагъан былайда бола тургъан ишледиле. Мени башымы бедишликге нек къойгъансыз – буду эм уллу къыйынлыгъым мени.
- Тохта, сен бери джетгинчи, кир таурухланы санга ким айтхан болур.
- Табылгъандыла айтырыкъла, комендант да джазгъанды ишни болушлусун.
- Бизни къаныбызны ичиб тургъан комендантха ийнанырдан алгъа, бизге тынгыла. «Джигитча сермешиб ёлгенди» - быллай къагъытны алгъан эдик сени юсюнгден. Бу кёчгюнчюлюк-сюргюн болмаса, бу учузлукъ бизни халкъгъа, бизге да джетмез эди. Хурриет комендантха эрге чыкъмаса, сабийлеринги сау-эсен кёрмезге да болур эдинг. Алай а, сени сау болгъанынгы билсек, ёлсек-къырылсакъ да сакълар эдик сени.
- Сапият, къой, тохта. Сууабымдан, гюнахымдан къайсы дженгерин Аллахды билген. Терслик балтада, сабда да. Бизни бери сюрген кърал да, бизни ёлюм базманнга миннгенибиз бла хайырланнган комендант да – терсдиле. Алай а, мени кесимде да барды терслик. Кюрдамир кеси къалай оноу этсе, алай болсун иш.
- Мен сизге оноууму айтырма, алгъа комендантха тюбеб келейим да,- Кюрдамир ёрге турду.
- Мени да барды анга тюберим. Джаяу баргъан узакъды, хазыр ат-арба барды, терк джетдирейим. Сен комендант бла сёзюнгю бошасанг, мен алай кирирме,- деб, Хурриет да юйден чыкъды.
Сапият не кюеуюн, не къызын тыйыб кюрешмеди. «Джолда бетден бетге бир сёлешиб, араны бир джумшатыр эселе уа» деб, келди кёлюне. Болурну билсе, башха тюрлю оноу этер эди. Алай а, анга тынглармы эдиле?

29

- Сен джумушунг бла комендантха менден сора кирирсе,- деб, Кюрдамир, эшиклени тюртюб, Къуртлуну кабинетине кирди.
Хурриет не этерге да билмей, арбазда атыны тёгерегнине айланады. Кабинетден эркиши ауазла, бегирек чыгъа башлагъанларында, сескекли болду. Герох атылгъан таууш чыкъгъанында уа, мыллыгын юйню ичине атды. Не кёрдю?
Кюрдамир юй тюбюне джыгъылыб, къаны бара, комендант да юйню мюйюшюне таяныб, къолунда героху бла.
- Сени эринг мени ёлтюрюрге излеген эди, герохну сампалындан басаргъа керек болдум.
Хурриет терк огъуна Кюрдамирге болушлукъ этерге изледи. Алай а, анга болушур мадар джокъ эди: окъ тюз мангылайындан тийген эди. Дагъыда аны башын байларгъа, къанын тыяргъа изледи Хурриет.
- Болур болгъанды, иш бошалды- деди Къуртлу, герохун да къабына сала.
- Огъай, бошалмагъанды,- деб, Хурриет, ёрге къоба келген комендантны хамхотуна уралгъаныча уруб, ызына аудурду. Къатында экипудлукъ гирни (Къуртлу аны бла санларын илей туруучан эди) сермеб алыб, комендантны башын сермеди. Сюек таууш чыкъды. Аны бла тохтаб къалмай, комендантны герохун тартыб алыб, джюрек ауузуна тиреб, сампалын басды...

30

Алай бла он джылгъа тутулуб кетди Хурриет. Ёзге аны джокълагъанлай, баргъанлай-келгенлей турду Парисбий. Сабийлерине, Сапиятха да болушханлай, не кереклилерине да къарагъанлай, джарагъанлай айланды. Барындан да сейири – ол къыйын заманлада бир кючлю ёкюлню тутуб, Хурриетни ишине джангыдан къаратды. Хурриет болушхан адамла – малкъар, чечен, юнгюш, ол тёрт къарачай юйюр ачха-бочха къурадыла – ол заманда да ёкюл биле эди кимге не берирге кереклисин.

Юч джылдан юйюне къайытды Хурриет.  «Джангы джашау» колхозну хакъсыз адамлары – къарачай, малкъар, чечен, юнгюш, кърым татар, немец, чууут – бири къалмагъанча хошкелдиге келдиле. Аны бла къалмай, аллай той этдиле – дунияда быладан насыблы халкъ болмаз дер эдинг. Кертисинде уа, 1948-чи джыл Москвада Указ чыгъыб, сюрюгюннге тюшген халкъла ёмюрге кёчюрюлгенлери айтыла эди анда эмда ол халкъланы адамларын Указ бла шагъырей этиб, къол салдыргъан эдиле. Ёзге ол Указдан сора да, адамла умутларын тас этмеген эдиле. Бары да мыйыкълыны ёлюрюн сакълай эдиле – къралгъа джангы тамада тюшсе, болум тюрленир деб, сагъыш эте эдиле.   

***

Джашау а тохтаб къалмайды. Сюргюнде да. Сапият къызына джарашдырыб хапар айтды, ол болмагъан юч джылда къалай джашагъанларын.
- Хурриет, ол деу улан болмаса, бек къыйналлыкъ эди. Къуру бизни тюл, бютеу тёрт къарачай юйге да аталыкъ этиб тургъанды 20 джылы толмагъан Парисбий. Сени хаписден чыгъарыр ючюн, ол этмеген зат къалмагъан эди – ачха джыйыб, ёкюлге тутдуруб, айланыб адамладан шагъатлыкъла-къагъытла джыйыб, айтыргъа, сени он джылынгы юч джыл этдирген Парисбий болгъанды.
- Билеме, Сапият, билеме. Ёзге бусагъатда башха затды мени сагъышлы этген – Парисбий манга эрге чыкъ деб, эки аягъымы бир уюкъгъа сугъуб турады.
- Къой, къызчыкъ, болмазлыкъны айтма. Сен андан эм азында 15 джылгъа тамадаса. Сени джети сабийинг. Къой, кесинг да джангылма, джашны да башын чайкъама.
- Да, хоу, Хадижат да манга бек чамланыбды дейдиле. Хоншусу айтхан керти болур, Фердауус алдарыкъ тюлдю.
- Не дейди?- сескекли болду Сапият.
- Мен джашыма джети сабийи болгъан бир къарт къатынны алдырлыкъ тюлме. Къахме да болса, тос эрин ёлтюрюб, хаписге да тюшсе, аны къыйынлыгъындан керти эри Кюрдамир да ёлсе... Огъай, мен сау болуб, ол Хурриетни келин къалай этерме?- дейди.
Сапият чамланды:
- Кёремисе ол сёлеше билгенин? Унутханмыды, джашын сен къутхаргъанынгы? Унутханмыды, сен болмасанг ач азабдан къырыллыкъларын? Аланы юйлю-джерли этген да сен болгъанынгы унутханмыды? Парисбий атасына ушаб адам болгъан болур, ансы анасына тартса... Барыб эки этегин башына бир къаблаб келейим.
- Огъай, Парисбийни джанына тиймейик. Анасы айтханда да барды бир тюзлюк – джаш джашына бир къыз къызны алыргъа излейди ол.
- Мен айтхан да ол эди. Алай а, къызчыкъ санга ол хылымылы сёзлени айтханын мен анга кечаллыкъ тюлме. Джарыла эсе бир бузулсун. Парисбийни кюеу этерге мен разыма. Былай бла дерт къайтарайым мен анга. Не эталлыгъын бир кёрейим.

Хурриет кесин тыялмай кюлген огъуна этди.
- Сапият, Хадижатха ачыу этер ючюн излейсе джашын кюеу этерге, сора?
- Джашха мени сёзюм джокъду. Алтын сабийди. Насыбын бузма аллына уруб келген джашны дей эдим. Ёзге анасы алай чарлай эсе, учуз сёзлени да айтыб, бизге бедиш этерге да артха турмай, алай эсе, къоркъгъан къоркъуууна тюбетейик дейме.

Хурриет Сапиятны тыйды. Ёзге ёз анасы энди джукъ айтмазын билгенинде, кесини кёлю да бираз игирек болду.

*** 

Хадижат не бек кюрешди эсе да, Парисбийни тыялмады. Болмагъанында харам этиб сирелди.
Ол зат да тыймады Парисбийни – Хурриетни кесине юй бийче этгинчи тохтамады. Парисбийге да эки джаш табды Хурриет. Джангыз ол заманда бираз эриди Хадижат, ёзге джашына алгъынча уа болалмады – айтханын этмегени джюрегине къатылгъанлай турду.

1957 джыл а, биринчиледен болуб, Кавказгъа къайытдыла ол тёрт къарачай юйдеги. Мында да бир элге, бир джерге тюшдюле.

***

9 сабийни  ёсдюрюб, барына да баш билим алдыргъандыла Хурриет бла Парисбий.
Сапият, Хадижат, Фердауус, Тотай ауушхандыла. Сабийлери сау-эсендиле, толу юйюрле къураб джашайдыла. Джыл сайын джазгъы кюнлени биринде бары да Хурриетде джыйыладыла. Парисбий къурманлыкъ этиб, сакълаб туруучанды. Азиядача, Кавказда да бу тёрт юйюрню адамлары бир-бирин джокълагъанлай, бир-бирине болушханлай турадыла. Бир джыйылыуларында мен да болгъан эдим. Ала Хурриет бла Парисбийни къалай багъалатханларына шагъатма.

Джазыучу, журналист Сейитге да, джандетли болсун, Хурриет бла танышыргъа мадар бергени ючюн, бек разыма. Кетгенлеге Аллах джандет берсин, саулагъа да – саулукъ-эсенлик, рахат, мамыр джашау. Гюнахларыбызны Аллах кечсин, тюз джолдан таймазгъа кюч берсин. Халкъыбыз дини, тили бла, намысы, адети бла Джуртунда Ахырзаманнга дери джашасын. Джуртуна, тарихине, бюгюнюне, тамбласына да Ие болсун. Джазыуун кеси джазарча болсун халкъыбыз. Башха не айтайыкъ? Амин.

 
ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ

КЪАЗАУАТ
(тёрт китабдан къуралгъан роман)

ТЁРТЮНЧЮ КИТАБ
(256-303)


СЮРГЮНДЕН КЪАЙЫТХАНДАН СОРА
(ДЖЕНГИЛ)


БИРИНЧИ БАШЫ

- Сабыр, сен кимни бек сюесе: аттянгымы, аннянгымы?
Тиширыу къалабалыкъ, сёз-дауур шош болады. Аны ючюн эсе да, къалкъыб тургъан, джылы джюзден атлагъан Джюсюб, уянды:
- Джаш атасын бегирек сюерге керекди. «Аттяны» де.
- Ий, къарт киши, сеннге сормай шойла да. Сабийни не айтырын эшитме; бир къой бизге,-юй бийчеси аууз джетдиреди.
Къартны айтдыргъаны бла таукеллениб: «Аттяны!» дейме.
- Несин сюесе сора ол аман аттянгы. Акъылсыз, дженгил, къутсуз адам. Сюргюнден-тутмакъдан, насыбы тутуб, джуртуна сау-эсен къайытыб, дагъыда кесини телилиги бла тутулуб кетген, андан сора халкъда ким болур?  Ол къызыл эмина болмаса, аттянг бизни Гитчеуню къараб да кёрмез эди. «Гитчеу» деб, мени анама айтханларын билеме – ол юйлеринде эм гитчелери болгъаны ючюн, эркелетиб айтадыла алай, ансы тюз аты башхады.
- Сабийни атасына джукъ айтмагъыз, - Джюсюб ауазын кёлтюртеди,- сын ташларыбызны къабырладан келтириб, юйге атлауучла этиб, ала бла арбазны тёшеб тургъан итни ёлтюрмей не этерик эди...   

Чибинден толу бал четенни силкиндиргенча болады – тиширыула бирден сёлешедиле. Тиширыула десем да – была бары да анамы эгечлеридиле: Шамшият, Къамарият, Марзият, сора, Келин – эгечлени джангыз къарнашларыны юй бийчеси. Мен аны башха аты болгъанын артда билгенме – кёб заманны «Келин» аны атыды деб тургъанма. Ана къарнашымы аты уа Норуйду. Эгечле айтхан сёзлерини кертилигин билдирирге излеселе «Аллах бирди» неда «Норуй ёлмесин» дейдиле. «Бир Аллах». «Норуй ёлмесин». Аякъланнгынчы, «Норуй ёлмесин» да, «Тейри адамы» дегенча бир ант сёз болгъанына ишегим джокъ эди.
 
Бираздан дуния сёзню къоюб, дууа эте башлайдыла эгечле. Аталары Илиясха, аналары Халиматха, замансыз, ажымлы ёлген къарнашлары Къази-Мухаммадха, Азияда асралгъан эгечлери Зулийге, Саниятха, Апалистаннга, Шахийге, къазауатда къалгъан аланы баш иелерине – барына джандет тилейдиле. Анда къырылгъан сабийлени сагъына, джыламукъларын тыялмайдыла. Къыйынлыкъда, кёчгюнчюлюкде-сюргюнде ёлгенлени барына да этедиле дууа. Тутмакъгъа тюшген атама да «тюзлюгюн табдыр, башына бош эт» деб, тилейдиле Аллахдан. Ахыры маулут бла, зикирле бла бошалады. Ай ол сагъатда магнитофон-зат дегенча, бир зат болуб, джазылыб къалса эди аланы зикирлери, дууалары, ауазлары. Алай а, къайда аллай мадар – халкъ Азиядан, сюргюнден джангы къайытхан заман эди....

Эшитгеними, кёргеними, билгеними къагъытха тюшюрюрчама энди. Айтыр сёзюмю Аллах ауузума салгъаны бла, борчумдан къутулургъа таукел болгъанма.

1

Къала Тюбю элде сыйлары джюрюген, баш тутхан адамлагъа санала эдиле Илияс бла Халимат. Джюз ийнекге бузоу ийгенле аладан сора да бар эдиле. Бар эдиле аладан онглуракъ, байыракъ джашагъанла да. Ёзге, джамагъат быланы бек багъалата эди – диннге, намысха къаты – тюз адамла болгъанлары ючюн. Адам саны бла юйюрлери да орта юйюр эди – сегиз къыз, эки джаш. Хар нелери да тюзелгенден тюзеле барлыкъ болур эди ол къызыл эмина – «большевик революция, совет власт» - таулагъа да джайылмаса...

«Ат чабса, ит чабар» дегенлей, дуния къатышхан бла хайырланыб, Къарачайны малына, джерине джутланнганла табылдыла. Къабарты джанындан Калмыков юсдюрген аманлыкъчы къауум, къарачай къошлагъа чабыуул этиб, малчыланы ёлтюрдюле, къошланы кюйдюрдюле, сюрюулени, джылкъыланы Къабартыгъа сюрдюле. Зауаллы Илияс да сал болуб келди. Тау эллеге къуугъун джайылды. Алай башланды Къабарты-Къарачай ”къазауат”. Джаттай башчылыкъ этген талай джюзге къошулду Илиясны тамада джашы Къази-Мухаммад. Артда аны да, ол къаугъагъа къошулгъанланы кёбюсюнча, джангы власт къурутду. Халимат сегиз къызы, акъыл-балыкъ болмагъан джашы Норуй бла кеси джангыз къалды. Къыйын заманла башландыла.

2

Бир кюн Халиматха эл Советде къагъытчы болуб ишлеген, къысха джууукъ джетген джаш Науруз келди. Арбазда тюрт-мюрт эте тургъан Бекмырза, Халиматны къарнашы, джашны саламын алыб, юйге киргизтди. Науруз сёзню соза турмады:
- Халимат, сизни мюлкюгюзню да сыйырыб, бютеу юйюрюгюзню Сибирге, Орта Азиягъа – кертисинде къайры ашырлыкъларын ким биледи – сюрюрге боллукъдула. Эл Советни тамадасына сизни тукъумугъузну кючден буздурталгъанма. Ёзге, бек терсакъыл адамды – «уллу къызларын манга бере эселе, мен алагъа тийдиртмем, алай тюл эсе уа...» деб, тохтагъанды. Мени да келечи этиб ийгенди.
- Да ол шашыб тура кёреме. «Итге ашатыр къозум джокъ, къулгъа берир къызым джокъ»,- деб, ачыуланды Элия къызы.
- Тохта, эрлай, къызыб къалма. Баш тутхан адамладан элде хазна киши къалмагъанды. Сени да къыз юйдегинг бла узакъ джерлеге сюрселе, не боллугъун билемисе? – Бекмырза эгечин тыйды. - Иш алайгъа джетген эсе, къызланы эрге-эрге берирге керекди.
- Къыз чыгъаргъан алай тынч иш тюлдю, айхай. Сою, рысхысы бла да кесибизден тёбеннге бермезге керекбиз.
Бекмырза ачыуланды:
- Эгечим, сен нелени сёлеше тураса. Палах босагъангдан къараб тургъанын билемисе? Къызланы чачаргъа керекди. Кюеулюкню акъылы тюз болсун, тёрт саны сау болсун – башха затына къараргъа керек тюлдю. «Малы, мюлкю болгъан» деб а, излеме. Аллайланы къурутуб барады власт. Джарлыракъ болгъаны игиди адамгъа бусагъатда.
- Бекмырза, къалгъан айтханынга «хо»-ма, джангыз, тукъуму тюз болмагъаннга бир къызымы да бераллыкъ тюлме.
- Субхан Аллах, бу насыбсызгъа къара. Сен гитчелигингден намаз къылыб, ораза тутуб, Къуран окъуб, «Аллах бирди» деб тургъан – Аллахны айтханына да бир тынгыла. Къул, бий джокъду – барыбыз да Адам бла Хауадан келебиз.
- Билеме, къарнашым, билеме, алай а эл Советни тамадасына берир къызым джокъду. Тукъумуна да джукъ айтмай къояр эдим, ол Аллахны къулу болса. Ол Ибилисге къуллукъ этеди. Ненча адамны джойдурду – кимни малы-мюлкю ючюн, кимни дини-ийманы ючюн.

Науруз сёзню созуллугъун ангылады:
- Мен кете барайым. Немеге, Оразгъа – эл Советни тамадасына дегенлигимди – не айтама? Мени сакълаб, юйню ичинде ары-бери бара тура болур.
Бекмырза бла Халимат бир-бирине къарадыла. Бекмырза сакъалын сылай атды:
- Бир-эки ыйыкъдан джууаб берирбиз дегендиле,- де да бар. – Заманны созайыкъ. Не хан ёлюр, не эшек ёлюр.

3

1930-чу джыллагъа Халимат гитче къызындан къалгъанланы барын бирер джерге тюбетди. Кюеулени ичинде мюлкю-джери болгъан джокъ. Алай а, - ёзденле бары. «Джарлы ёзден джолда табылыр, анга къатышханны эшиги джабылыр» дегенлери да болду Халиматны, ачыуланса. Ёзге, умут этгенлерича болду – кюеулени бири да «кулак» атха чыкъмады, джоюлмады. Колхозлагъа биринчи киргенледен болдула. Сабий-баш болгъанында, къызланы да ачыулары бираз сынды.

Бюгюн а, Халиматны гитче къызын тилей, келечиле келиб кетгендиле. Тамада эгечле бары джыйылгъандыла. Он тиширыу бир джерде болса, къаллай къалабалыкъ болуучусун ангылагъан къыйын тюлдю. Артыкъсыз да быллай ишни юсюнде. Кюеуледен да талайы арбазда айланады. Юйде тиширыула, арбазда эркишиле – бары да кюеулюкню сюзедиле. Эркишиледен айтханы боллукъ Гитчеуню ана къарнашы Бекмырзады. Дженгилни (кюеулюкню аты алайды) джети атасына дери тинтиб чыкъдыла – чекистлеге къайда былагъа джетерге. Бирери бирер бояу джагъа, бирери бирер сёз къоша, билгенлерин, кёргенлерин, эшитгенлерин айта, ингир алагъа Дженгилни сураты-сыфаты толусу бла хазыр болду.

ДЖЕНГИЛ

Тёгерекге келишмеген сейир затла болуучандыла табигъатда да, джамагъатда да. Бир огъурлу тынч юйюрде, къалгъан сабийлеге бети ушагъанлыкъгъа, халиси, къылыгъы ушамагъан бир сабий болур. Сора, джети атагъа дери къарай барыб, бир къутсуз, огъурсуз джууукъну табарла да, «анга ушаб болгъанды былай» дерле. Къан бла келген затлагъа «гены» деучендиле. Къалай алай да болсун, Атайны уллу юйдегисинде уллу джашы гитчелигинде да камсыклыгы бла айтылды. «Бош атагъан эдигиз «Дженгил» деб мынга. Адам атына ушаб къалыучусун кёзюбюз бла кёрдюк» дегенле да чыкъдыла.

Бир джол бир гитче къошну къой сюрюуюнден къызылбек хоншула джыйырма къойну сюрюб кетгенлери белгили болду. «Ой энди джыйырма ууакъ аякълы мал ючюн, хахай этиб къалай айланайыкъ. Къолгъа тюшселе «къабчыкъларын» алырбыз» деб къойдула абаданыракъла. Алай а, бир-бирин къыздыргъан джаш-къушла табылдыла. Дженгил да алагъа тагъылыб кетиб, «къытчасладан сюрюб келебиз» деб, джюз чакълы бир къойну стауатха урдула. «Тынчны тебгени къыйын» деб, ол огъурлу, тынч Атай алай тебди, къолундан алмасала Дженгилни ёлтюрюрге башлагъан эди. «Биреуню малына тийсенг, джанынгы аллыкъма»,- деб, малланы арбазындан къоратдырды.

Тамада джашлагъа къошулуб, ол «джигитликни» этген сагъатда, Дженгилге 14 джыл бола эди. Андан сора да къылыкълары бла Атайны чамландыргъанлай турду. Биринчи дуния къазауат башланнганында, ата-ана, эгеч-къарнаш айтханны къулакъгъа алмай, кеси разылыгъы бла къарачай джюзге къошулду. Джылы бла эм джаш ол эди, алай болса да, кишиден артха къалмады. Аны аяргъа излегенлеге да ачыулана, урушлада ал сафлада болургъа кюрешди – ётгюрлюгюнден эсе, сабийлиги хорлаб. Ёзге аны сакълагъан анасыны дууасымы эди, бир башха кючмю эди – юч джылдан сау-эсен джуртуна, юйюне къайытыб келди. «Бираз акъыл джыйыб къайытханнга ушайды» деб, къууанды Атай да. Ёзге бош къууана эди – алда эдиле джашы кёргюзтюрюк оюнла алкъын.
         
4

Дуния къатышхан, кърал оюлгъан кёзюуледе къуджур ишле болуучандыла, сейир адамла чыгъыучандыла. Халкъны къутхарыуну кеслерине баш борчха санайдыла бары да. Ёзге аланы кёбюсю кеси ёлюмю бла ёлмейди. Аллай адамланы бири Къазий хаджи эди – таулагъа совет власт келгинчи халкъда аты айтылгъан, билимли, акъыллы адам.
- Джамагъат, мюлкю-рысхысы болгъан – айтыргъа байлыгъы болгъан – тышына кетигиз. Совет власт джарлыланы властыды, биригизни да аярыкъ тюлдю. Къурутурукъду. Аны кибик уллу афендиле, имамла – дин башчыла – сиз да, джашаргъа излей эсегиз, кетигиз къралдан. Совет власт имансыз джорукъду, динни, дин тутханланы къурутурукъду. Орус патчахны кёзюуюнде къуллукъда ишлегенле, аны аскеринде къуллукъ этгенле, сизни да – эски джорукъну адамларысыз деб, къурутурукъду джангы власт. Башыгъызны алыб, тыш джуртлагъа къачыгъыз сиз да»,- быллай ауазла берирге къалды Къазий хаджи. Совет власт аны къоркъуулу адамгъа санады – тюз сёзю ючюн ёлтюрдюле Къазий хаджини.

«Къазий хаджи былайда эсенг, чыгъыб кет, бизге сенича адамла керек тюлдюле. Совет властха къуллукъ этмегеннге, бой салмагъаннга – социалист къралны, совет властны джауунача къараллыкъды»,-деб, къыджыраб, бир кере джыйылыудан къыстагъан эди аны Къарачайда инкъыйлаб комитетни тамадасы. Ол – Совет властны таулада келечиси эмда ёкюлю Алийланы Умар эди. Орус, араб тиллеге да уста, динден, дунияда бола тургъан ишледен да терен хапарлы, Ленин, Сталин да иги таныгъан адам. Совет властны орнатыр ючюн, партия къайры ийсе ары барыб, къанын-джанын аямай кюрешди. Ёзге, ол затха да къарамай, 1937-чи джыл сталинчи джорукъ аны тутуб, къурутду.

Дженгил, Къазий хаджини тукъумундан болса да, аны ауазын къулакъгъа алмады. Алий улу Умарны айтханына да уллу эс бурмады. Ол башха адамгъа тагъылды. Ол башха адам – Шыйых эди. Аты да Шыйых, кеси да шыйых. Совет къуллукъчула аны юсюнден ол сагъатда чыкъгъан газетледе джаза эдиле : «Шыйыхны кераматларына ийнанмагъыз. Аны кючлю гипнозу-кёзбауу барды». Неси болгъанын Аллах билсин, алай а, къара халкъ ол болгъан джерге басыныб къала эди. Дженгил а, ол къайры барса, ары барыучу болду. Эм ахырында, Шыйых аны кесине сохта этиб, биргесине айландырыб тебреди.

Шыйыхны шыйыхлыгъына халкъны ийнандыргъан – талай уллу затны алгъадан айтханы эди аны. Дуния къазауат боллугъун, орус патчахлыкъ оюллугъун, властха ибилис къауум келлигин ол эртдеден билдирген эди халкъгъа. Ол джаш адамны билгичлигине кюлгенле кёб эдиле олсагъатда. Эресей патчах тукъумну 300-джыллыгъын байрамлай тургъан кёзюу эди ол заман. Алай а, талай джылдан Шыйых айтхан затла болуб тебрегенлеринде, халкъ тюшюне башлады. «Кераматы болгъан», «шыйыхлыгъы болгъан», «билгич», «кёргени болгъан» - не тюрлю атла атадыла анга. Артда, аны биргесине болгъанла къой, аны узакъдан къараб кёргенле да кеслерин насыблыгъа санадыла. Юйюнден кетиб, Шыйых бла бирге аны къой сюрюуюн кютюб да айланды Дженгил. Эшта, Дженгил Шыйыхдан айырыллыкъ болмаз эди, кърал айырмаса. Шыйыхны тутуб, думп этдиле. Алай а, «аллай адамгъа ёлюм джокъду» деб, ёлгюнчю, аны таныгъанла, сакълагъанлай турдула. Бираздан а, Шыйыхны сохталарын да тутдула. Талай джылдан, тутмакъ болджалы бошалыб, Дженгил къайытыб келди. Аны насыбына 1930-чу джыл бютеухалкъ къозгъалыу тохтагъан эди, ансы Дженгил кесин анда да кёргюзтюрюк болур эди.

Энди ма бу Дженгилге тилейдиле Гитчеуню. Оюмла тюрлю-тюрлю болдула.
- Юч джылны къазауатда айланнган, юч джылны тутмакъда тургъан адамны халиси тюрленмей къалмайды. Анга къыз бергенден хайыр джокъду,- деди тамада кюеу.
Алай, Бекмырза айтханнга киши огъай деялмады. Ол а не деди:
- Юч джылны урушлада айланнганы, юч джыл да тутулуб тургъаны адамны джюрегин къатдыра да болур. Ёзге, Дженгил юч джылны да Шыйыхны биргесине айланнганды. Шыйых аны адамлыгъын, муслиманлыгъын джаратмаса, кесине нёгер этерми эди? Аны себебли, эгечден туугъанны Дженгилге барлыгъына разыма мен.

Халимат да «огъай» демеди. «Шыйыхдан бир затлагъа юреннген да болур. Диннге къатыды: намазын, оразасын бу къыйын заманлада да тутханлай турады. Тутмакъ да къоркъутмагъанды аны. Иманы болгъан адамды. Къалгъан кюеулени да не джылларына, не байлыкъларына къарамагъанбыз. Акъылы тюз болсун, тёрт саны сау болсун, дини-иманы болсун, кеси да иги тукъумдан болсун. Дженгилде бу затла бардыла».

Былай бла, Халимат эм кичи къызын да тышына чыгъарыб, уллу юйдегисини борчундан къутулгъанча кёрюндю. Аны сакълаб тургъанча, аджалы да джетди – немесле бла къазауат башланыргъа бир джыл къалыб, дуниядан кетди Халимат.

5

Гитчеу бир юйюрню эм кичи, эрке къызы эсе, Дженгил бир башха юйюрню тюнгюч уланы, тамада джашы, Гитчеуден 25 джылгъа тамада. Андан гитче талай джаш, талай къыз. Къайын ата-ана келинлерини джюрегин къыйнамазгъа да кюреше эдиле, къайын къызла уа аямай эдиле. Алай болса да, Гитчеу барыны да тёгереклерине айлана, ауур джумушланы да эте, чыдаргъа кюрешди. Айырылыб, Къала Тюбюне кёчюб, энчи юй болгъанларында уа, джаханюмден къутулгъанча бир болду Гитчеу. Къарнашы Норуйну къатына тюшгенлерине артыкъ да бек къууанды. Дженгил Норуй бла бирге колхоз маллагъа къарайды, джай айлада уа, малла таугъа чыкъгъандан сора, айда бир кере келиб кетсе да, ол да иги. Юй джумушну да тындыра, колхоз сабанда да ишлей, бир-бири ызындан туугъан эки сабийге да къарай, джашай барады Гитчеу. Къайынладан узагъыракъ болгъанлы, саны къыйналса да, джаны къыйналмай, къууанч тыбырлы болуб турады.

Эл ашагъан эмеген – сталинчи джорукъ – 1937 джыллада халкъны тутуб, къурутуб баргъан сагъатда, Дженгилни тутулмай къалгъанына сейирсиннгенле кёб эдиле. Патчах аскерде къуллукъ этгени, власт душманнгача къарагъан Шыйыхны сохтасы, нёгери болгъаны, бары да биле намаз этгени, ораза тутханы – озуб джетерик эдиле аны думп этерге. Бар эди дагъыда бир къоркъуулу джери Дженгилни: бир кере тутулуб чыкъгъаны. Бир кере тутулуб чыкъгъанланы уа – джангы тутуула башланнганлай – экинчи кере да тута эдиле: кърал ышанмай эди алагъа. Ёзге, Дженгил тутулмады. Адамлада сейирсиниб соргъанлагъа: «Мени Шыйых сакълайды» деб, къысха джууаб бериучен эди. Къарангы уа къарангы эди Дженгил: кеси да къалды къара танымагъанлай, юй бийчесин да къоймады орус харифлеге юренирге. «Араб харифлеге юрендик. Ызы бла латин харифлеге тюзелдик. Энди элиблени, латин харифлени да бырнак этиб, бизни орус харифлеге юретирге излейдиле. Харифи, кеси да от тёбеси болсун бу имансыз джорукъну – бизни да, бизден джашыракъланы да окъутуб, кесини тинине бурургъа излейди».
Тил билмегенлери, окъургъа-джазаргъа юренмегенлери амалтын,  артда, къыйналмаз джерлеринде да кёб къыйналдыла. Уллу къыйналмай къалыргъа да болур эдиле – къазауат, сюргюн палахла болмасала...

6

Къазауат башланнганында, джылы эллиге джууукълашыб баргъанына да къарамай, Дженгилни атлы аскерге алдыла. Шимал Кавказны таулуларындан эмда къазакъладан къуралгъан атлы бёлеклеге 1942 джылны джайында Кавказгъа мыллык атыб келген немеслени тыяргъа борч салынды. Фашист танк аскерни аллын къызыл атлы аскер тыяргъа керек эди. Андан къуджур буйрукъ болгъан болурму дунияда?

Аз алгъаракъ а, урушлада абызырагъан, аз болгъан атлы аскерни санын толтурур ючюн, таулуладан – малкъар, къарачай, чечен, ингуш халкъладан – джангы адамланы келтирдиле. Кёбюсю джыллары келген, тил билмеген, дин тутхан къарангы элчиле. Тил билмеген оноуланнга бир тил билгенни башчы этдиле. Комиссар ауаз берди:
- Сиз, батыр таулула, биринчи дуния къазауатда да атыгъызны айтдыргъансыз. «Дикая дивизия» бютеу дунияда белгилиди. Сиз да атыгъызны джигитлик бла айтдырырсыз деб ышанама. Къызбайлыкъ этиб не да башха чурум бла джау къолуна тюшген – къралны джаууна тергелликди. Аллай адамны кесинден озуб, палахы юйдегисине да джетерикди. Джесирге тюшгенни юйдегисине власт аман кёзден къарарыкъды. Джесирге тюшгенден эсе, ахыр окъ бла кесигизни уругъуз. Бу ёргеледен келген бегимди, буйрукъду. Буйрукъсуз артха ыхдырылгъанны  - ызыгъыздан сюелиб тургъан буруу аскер къырлыкъды. Ангыламагъан затыгъыз бар эсе соругъуз.

Тау кийимлери бла юсюнде бир хыны къарамлы киши, сорду:
- Биз къаллай аскербиз бирерибиз бирер тюрлю кийиниб. Не аскер кийим, не тау кийимле болсала иги боллукъ эди, ансы хылымылы кёрюнеди кёзге...

Комиссар аны сёзюн бёлдю:
- Кийим къайгъылы тюлбюз бусагъатда. Барыгъызны бирча кийиндирир заман да келир. Бусагъатда уа, не да этиб, джауну аллын тыяргъа керекди, Кавказ таулагъа, Тау Артына иймей.

Къабарты джашладан бири, тёзалмай, сёзге къошулду:
- Джауну аллын къалай тыярыкъбыз? Экеуленнге бир шкок, окъла да эркин тюл. Огъесе, немес танкаланы ат ёшюнле бла не да бычакъла бла урубму тыярыкъбыз?

Комиссарны кёзлери орунларындан чыгъаргъа джетдиле:
- Къарайма да, сен уруш этерча кёрюнмейсе. Паника джайгъанланы уруб къоюучубузну билмеймисе? Керек болса, джумдурукъла бла да этерикбиз къазауат. Башха болмай, кёкюрегибиз бла тыйсакъ да джауну бир огъун – ол да хайырды. Быллай кёлсюзлюкню энди эшитдирсенг – сени шпион болгъанынга ишексиз боллукъма.

Чечен къауумдан да бир узун, къушбурун киши ачыуланаракъ айтды:
- Сауут джетмей эсе, бычакъ бла, джумдурукъ бла тюйюшюрбюз. Ёлюрге керек эсе –ёлюрбюз, окъ сыртыбыздан тюл, кёкюрегибизден тиер. Ол тюлдю мени къайгъым. Биз джукъ ашамагъанны орнундабыз. Биз тонгуз ашарыкъны, харам азыкъны ашарыкъ тюлбюз. Муслиман халал аш боллукъ тюл эсе, бизге не къадар кёб ётмек бердирсегиз, аны бла да кечинирбиз.
Комиссар хыликке этген халда, чортуна урдурду:
- Сизге къарачай барашкадан (къойладан) тишликле хазырлаб турабыз, хоу. Кюлдюрмегиз. Не таба эсегиз да, не бере эсек да ашагъыз.
- Биринчи дуния къазауатда уруш этген адамма мен. Анда бизни муслиман ашарыкъсыз этмей эдиле. Ашагъаныбызгъа кёре эди къазауат этгенибиз да. Бизни хыликке этерге умут эте эсегиз – джангыласыз. Бир Аллахдан сора кишиден къоркъмайбыз, аны аллына уа, тонгуз этигизни ашаб барлыгъыбыз джокъду.
Комиссар тартыб герохун чыгъарыб:
- Да сизни бир талайыгъызны уруб къояргъа керек кёреме,- деб, анасын айтыб, хылымылы сёлешди.  Чеченли аллына атлагъанлай, герохуну сампалын бошлады комиссар. Биринчи дуния къазауатдан сау-эсен къайытхан чеченли ёлюмюн былайда табды. Харам ашарыкъны ашарыкъ тюлбюз дегени ючюн. Къалгъан чеченлиле ёлюр джаралы тенглери къайгъылы болгъаны бла хайырланыб, комиссар джанлар умут этди. Алай а, Дженгилни шкогу аны къачаргъа къоймады. Къаны чартлай, тёнгереди комиссар. Къалабалыкъ башланды.

Чеченлиле кеслерича биразны дауур этдиле да, бирлери Дженгилге айтды:
- Биз этерикни этдинг сен. Алай а, сени сау къоймазла энди. Сен этгенни бойнума алама. Энди сен чыртда къатышма. Сора, тёгерекдегилеге айланыб: «Барыгъыз да кёрдюгюз. Тенгибизни ёлтюргени ючюн, комиссарны ёлтюрген менме. Ангыладыгъызмы?».
- Къайгъы этме, ангыладыкъ,- деген ауазла чыкъдыла.

Аллай бир адамдан – джангыз бири тил этмеди – чеченлини уа тутуб алыб кетдиле. Дженгил тюзюн айтыргъа деб, бир-эки кере ауузун да ачды, алай а, чеченлиле къоймадыла.

Талай кюнден а аллай сермешиуле башландыла, болгъан башы тюбюне айланды. Кёк кюкюрете, от къуса немес самолетла-учакъла ётдюле; джер тебрендире, немес танкала атлы аскерни юсюне айландыла. Талай минг атлыдан сау къалгъан бир-эки джюз чакълысы чегетли къулакъчыкъгъа къысылды. Къулакъны эки джанындан хамхотларын былагъа айландырыб танкала тохтадыла. Немес абчар-субай, тауушну уллу этиучю табакъдан орус тилде къычырды: сауутларыгъызны да джерге атыб, къолларыгъызны ёрге тутуб, бирем-бирем чыгъыгъыз. Алай болмаса, барыгъыз да къырыллыкъсыз».

Дженгил аны ышаннга сала тебрегенлей, къатында Добай, сермеб шкогуну бурнун джерге бурду.
- Шашыбмы тураса? Бусагъат барыбызны да къырлыкъларын билемисе? Огъесе, кесинги эм акъыллыгъамы санайса?
Бир эки къазакълы да хыны къараб, аууз джетдирдиле Дженгилге.
Дженгил джууаб этгинчи, къолларын да ёрге кёлтюрюб, адамла къулакъдан чыгъа башладыла. Атлары саула атлары бла, къалгъанла джаяу. Алай бла, атлы аскерни сау къалгъан кесеги джесирге тюшдю. Ач-джаланнгач тутмакъ джашау башланды.

7

- Тамбла Германиягъа ашырлыкъдыла бизни,- деген хапар джюрюйдю. Джуртдан не къадар узакъгъа кете барсакъ, ол къадар къайытхан къыйын боллукъду,- деди Добай.
- Къачаргъа керекди. Къарауулну башын сындырыргъа бир темир таякъны хазырлагъанма. Кече арасы бола эсе,- Дженгил шыбырдаяракъ джууаб берди.
- Тейри, къачабыз да, къайры барайыкъ? Джесирден къачханбыз дегенибизге ийнаныб, бизге махтауму берирле, огъесе джесирге нек тюшгенсиз деб, башыбызнымы чортлатырла?- Добай бек сагъышлыды.
- Былайдан, быладан бир къутулайыкъ – артда боллукъну кёре барырбыз.
Къачаргъа излегенле кёб болдула. Ким тутулур, ким къутулур – джазыудан къайры кетериксе.

Кече арасында Дженгил къарауулну башын чачыб, джолну бош этди. Биринчиледен болуб, Добай бла Дженгил къарангыгъа ташайдыла. Алай а, была джюз атлам да этгинчи, къалабалыкъ башланды, автомат чыкъырдагъан тауушла, немеслени хахайлары кечеги тынчлыкъны буздула.

Иги кесекни баргъандан сора, чабар, джортар къарыулары къалмай, аякъларын сюйрей башладыла. Башы къабырчакъланнган къулакъ суучукъгъа тюртюлюб, къол-бет джуудула, сууугъундан тишлери джызылдай, ичген да этдиле. Кече чууакъ эди. Мал, джылкъы кюте юреннген эки гыртчы таулу, джулдузла бла джол тюзетирге да кюрешдиле. Къулакъ бошалыб, талачыкъда бир уллу гебенни къатында тохтадыла.

Танг атыб келе эди. Джууукъда башха ышыкъ да эслемедиле. Андан ары барыр къарыулары да джокъ. Аманны кеминде, гетен гырмыкла бла гебенни башына ёрлеб, чунгур этиб, биченнге кёмюлдюле. Къургъакъ биченде бираз джылыннган да этиб, арыгъанлары татыб, джукълаб къалдыла. Бёрю улугъан уятды аланы.

- Добай, отдан чыкъ да джалыннга деб, джыйын джанлыгъа аш болургъа башлагъанбыз. Бу заманда къайдан да чыкъдыла бери. Кюн да тийиб келеди, была уа бизни таба тутхандыла джол. Ит джаныуарны джыйысы кючлюдю – бир да ажымсыз бизни сезгендиле.
- Тейри, Дженгил, былагъа биз къарыу эталгъа эдик. Таякъла бла бла джыйын джанлыны къоркъуталмазбыз. Атла бла танкаланы тыяргъа излегенибизча бир затды бу да.
- Хомух болма. Аллах буюрмаса, къалай ашарла бизни? Таягъынгы хазыр эт. Бери ёрлеялгъанны башын серме,-деб, Дженгил, таягъын табыракъ тутду.

Джыйын джанлы кенгирекден гебенни къуршалаб, джерге бауурланды. Добай, эрши къычырыб, таягъын ары-бери силкди. Аны ючюн бир бёрю да орнундан тебмеди. Дженгил да нёгерине къошулуб, тууайлады. Джыйын джанлы аякъ юсюне туруб, алгъа талай атлам этиб, дагъыда джерге къабланды.

- Да была ууакъ-ууакъ къысыла келедиле. Эх, шкогубуз болса эди,-деди Добай.
- Джукъубузну бёлдюле ансы, ала гебенни башына чыгъаллыкълары джокъду. Рахат бол. Не да, сен къараууллукъ эт, мен бираз къалкъыйым,- Дженгил кёзлерин къысды.
- Оллахий, чам эте болурса дейме. Сенича бир кёлю болур эди адамны.
- Добай, сен эшитген болурса, Юсюп зауаллыны хапарын. 1920-чы джылны къышы эди. Бизни, он адамны, совет властха къаршчысыз деб, тутуб, эл къыйырына чыгъарадыла. Юсюбюзден тонларыбызны, аягъыбыздан чабырларыбызны аладыла. Айтыргъа, ич кийимлерибиз бла къалабыз. Къарда, аякъларыбыз бузлай, сюелебиз. «Къозгъалыугъа башчылыкъ этгенлени айта эсегиз, джаныгъызны сау къоябыз, чабырларыгъызны да къайтарабыз»,- дейдиле.
- Тонларыбызны уа?- деб сорады Юсюп. – Ийнанамыса, Добай, ёлюм базманда тургъанла, рахат болуб, кюлюб башласакъ боламыды.
- Кюлгенни тохтатыгъыз, ансы бусагъат уруб къоярыкъбыз,- деб къыджырайдыла. Биягъы Юсюп, аналарын да айтыб:
- Уругъуз урлукъ эсегиз, аякъларым юшюгюнчю,- деб, бизни джангыдан дырын этеди.
Урлукъ да болур эдиле, аланы ургъан бир къауум чыкъмаса. Джаттай бла джыйыныды дедиле, огъай Джонгурчха бла нёгерлери эди дегенле болдула – бюгюн да барама, ол кюн бизни къутхаргъан ким болгъанын билмегенлей.
- Юсюп зауаллы деб нек айтаса? Сау тюлмюдю?
- Ёлгенди, джандетли болсун. Тюзлюкню сюйген, не къыйын болумда да эсин ташламагъан адам эди. Джалгъан даула бла тутулуб, Пашинскени тюрмесинде кесиб    къойгъанларын айтхан эдиле. Хей!- деб, къычырды Дженгил.

Бёрюле гебенни къуршалаб, ёрге-ёрге чынгаб тебредиле. Бир онглурагъы бек мийикге секириб, тырнакълаб, былагъа джете кетди. Дженгил бир да аямай сермеди таягъы бла. Бёрю энгишге сылджырады. Сюек таууш этгенинден ангылады – таякъ иги танг тийгенин. Алай а, тохтар акъыллары джокъду. Къызыугъа кире барадыла.

Не бла бошаллыкъ эсе да бу джыйын джанлыны кюреши, ким биледи. Джангыз, кёб турмай, неден эсе да илгеннгенча, къача тебредиле бёрюле. Мотоцикл тауушла эшитилдиле. Шкок атылгъан тауушла да.  Бир бёрю, джан-джанын сермей, тёнгереди. «Уугъа чыкъгъан немес офицерле болурла»,- деб шыбырдады Добай. Экиси да биченнге кёмюлюб, башларына да бичен тартдыла. Энди джукъ кёрмейдиле, къатлары бла озгъан мотоцикллени тауушлары, немес дауур болмаса, джукъ да эшитмейдиле. Бираздан тёгерек шум болду. Дженгил, акъырын, башын кёлтюрюб къарады – узакъда кетиб баргъан мотоцикллени эследи.
- Аллах къутхарды бу джол да бизни,- деди Добайгъа.
- Тейри, былайдан кетгенибиз игиди, къайры, къалай кетейик ансы,- джууаб къайтарды Добай.
- Къарангыны сакълайыкъ. Кечеле бла бармасакъ, къабханнга тюшерикбиз.
- Дженгил, сени билмейме, мени барыр къарыуум джокъду. Къарыу къайдан боллукъду, тилибизге джукъ тиймесе. Бир элге джолугъуб, кимден болса да бир азыкъ алмасакъ...
- Тохта, ол келе тургъан арбаны кёремисе? Бир да ажымсыз ала биченчик алыргъа келедиле. Бир къарт бла джашчыкъ. Бизни эслеселе, къоркъуб думп болуб кетерле.

Экиси да биягъынлай, биченнге кёмюлдюле. Бираздан атны терен солугъан тауушу, арба джырылдагъан, къарт бла сабийни сёлешгенлери чыкъдыла.
- Добай, мен аланы не айтханларын ангылагъан да этмейме. Сен саламлаш да, ариу сёлеш.

Экиси да сылджыраб, гебенден тюшдюле. Аланы кёрген къарт тилсиз болду. Къарт да, джашчыкъ да сенеклерин алыб, кеслерин сакълар акъыл алдыла.
- Добрый день, дед. Къоркъмагъыз, биз хаталы адамла тюлбюз. Пленден къачыб, аскерибизни джетер акъылыбыз болуб, кечеден кечеге барыргъа кюрешебиз. Немеслеге джолугъабыз деб, къоркъуу барды. Бизге болушаллыкъмысыз, джол кёргюзталлыкъмысыз?
Къарт бираз эс джыйды. Эллеринде немесле болмагъанын, алай а ала салгъан комендант аман адам болгъанын айтды.
- Ёзге, сизни элге юйюме элтейим, кийимлеригизни да ауушдурурсуз, бир джукъ да ашарсыз, ансы бу юсюгюз бла сизни ким болгъаныгъызны узакъдан къарагъан да ангыларыкъды.
Добай бла Дженгил къартны арбасын биченден толтурдула. Башына къурукъ да салыб, бегитдиле. Сора, кеслери да, къарт айтханча этиб, арбаны тюбюнден кюбюрюне кириб, къангала тюбюне сойландыла.
- Тейри, къарт бизни комендантха алыб бармагъа эди,- деди Добай.
- Аллахны буйругъу болмай, адамны башындан бир тюгю да тюшмейди. Рахат бол.

Огъай, къарт быланы сатмады, келтириб юйюнде букъдурду. Хамамчыгъында джууундурду, бир эски кийимле да берди. Таулула барындан да бек эки джыртыкъ фуфайкагъа къууандыла. Джолларына азыкъ да бериб, къалай барлыкъларын да ангылатыб, кече элден тышына чыгъарды.

Къача-бугъа, кечеле бла бара, Орман элге джетдиле да, ол къарт айтхан ышанла бла, аны эгечи джашагъан юйню табдыла. Былайда кече къалыб, экинчи кюнню ингиринде, кёз байланнганлай, кетерге оноулашдыла. Ёзге, орус къатын айтды:
- Сиз энди бизни аскерни джетиб къошулаллыкъ тюлсюз. Бизни аскер Тау артына ыхдырылгъанды. Немеследен къутулсагъыз да, ауушланы къар басханды – ёталмазсыз. Андан эсе, былайда чегетледе партизан къауумла бар хапар чыгъады. Аланы табаргъа кюреширми эдигиз? Алай а, тангнга дери заман барды – сагъыш этигиз.
Орус тиширыуну сынаб къарагъанын сездиле была.
- Болсун, тамблагъа оноуубузну айтырбыз,- деди Добай.
Арысала да, кече джукъламагъанны орнунда чыкъдыла.
- Дженгил, сен къалай дейсе, джуртубуз-элибиз таба тёнгерей баргъаныбыз игирек болурму? Бизни аскер ызына айланса, къошулурбуз.
- Ары дери юйлерибизде турайыкъ дейсе. Сени дезертирге санарыкъларын а билемисе? Бир джанындан джесирге тюшгенинг, экинчи джанындан, андан къачханлыкъгъа, аскерге не да партизанлагъа къошулмагъанса. Алай эсе, эм бек терслеселе, сеннге «шпионса» дерикдиле, эм джумшакъ терслеулери – «дезертирсе» дерикдиле. Къалай терслеселе да – ёлтюрлюкдюле, сау къойсала да, ёмюрюбюз тутмакъда ётерча этерикдиле. Тутмакъ не болгъанын билеме, андан сау чыкъгъан да, саулукъдан айырылыб чыгъады. 
- Сора, партизанлагъа къошулайыкъ дейсе. Немесле хорласала уа? Ол заманда уа биз зауаллылагъа не кюн келир?
- Добай, немесле хорлаяллыкъ тюлдюле. Хорлаяллыкъ болсала, Москваны аллыкъ эдиле. Алай а, юйюнге барыргъа бек кёзюнг къарай эсе, сен бар. Мен а, партизанланы табала эсем, былайда къаллыкъма.
- Огъай, Дженгил, не болсакъ да бирге боллукъбуз. Сени тил билгенинг да джокъ – къыйналлыкъса. Къалыу эсе, бирге къалабыз, кетиу эсе – бирге кетебиз.
- Алай эсе, рахат бол. Чайкъалгъанны къояйыкъ, бираз къалкъыйыкъ – кюч алайыкъ. Тамбла не боллугъун билген къыйынды.

8

Талай ай, Дженгил бла Добай партизан бёлекге къошулгъанлы. Быланы сынар ючюн, аллында къуджур оюнла да кёргюздюле. Бир айдан а, экиси эм ётгюр партизанлагъа саналдыла. Партизан полкну командири немеслеге бир уллу къоранч тюшюрген урушдан сора, Дженгилни «Совет Союзну Джигити» деген атха тыйыншлы кёрюб, къагъытларын джарашдырды. Бираздан а совет аскерле ызларына къайытдыла – къазауатны чархы Гъарб таба бурулду... 1943-чю джыл башланнган эди. Партизан бёлекле аскерге къошулдула. Алай а, эки къарачайлыны насыблары тутмады.

Аскер тахса бёлюм барын тинтиб, «ким керти партизанды, ким шпионду» деб, айырыб тебредиле. Кёзюу Дженгил бла Добайгъа джетди. Добай тылмачлыкъ этер умут этди, алай а анга ышанмай, къарачай тилни билген бир оруслуну алыб келдиле. Соруу башланды.

- Дженгил, сен биринчи дуния къазауатда болгъанса, орус патчах ючюн къазауат этгенсе.
- Патчах ючюн тюл, ол патчах башчылыкъ этген, мени халкъым да тизиминде болгъан Эресей империя ючюн къазауат этгенме.
Сорууланы, джууабланы да дженгил джазыб, къагъытха тюшюрюб баргъан бир джаш тиширыу да барды.
- Немеслеге джесирге къалай тюшгенсе?
- Атлы аскерибизни джауну танка аскери къырыб къурутду. Атлы аскер бла джау танкаланы аллын тыяргъа буйрукъ – бек джангылыч иш эди. Талай мингден  хазна атлы сау къалмады. Сау къалгъан бир-эки джюзню бир чегетли къулакъда танкала къуршаладыла. Хамхотларын юсюбюзге айландырыб, «не къырабыз, не джесирге тюшюгюз» дегенлеринде, мадарсыз болдукъ да, джесирге тюшдюк.
- Андан сора уа?
- Андан сора, талай айдан, Германиягъа сюре башлагъанларында, мен къарауулну ёлтюрдюм, лагерден къачыб къутулдукъ Добай бла мен. Къалгъанланы билмейме. Алай бла къача келиб, партизан бёлекге къошулдукъ. Анда сиз келгинчи, къазауат этдик. Партизан полкну тамадаларына сорургъа боллукъсуз – биз урушлада кесибизни къалай кёргюзтгенибизини. «Совет Союзну Джигити» атха да теджегендиле мени.

Бу сёзлени эшитгенинде, соруу эте тургъан субай, башын булгъады.
- Сен немец шпионмуса, тюлмюсе – кертисин билир ючюн, сени бир кёзюуге дери аскерден айырабыз. Толусу бла тинтиб бошасакъ, оноуунгу алай этербиз.

Ол тутулгъаны бла Дженгилни Сибирге ашырдыла. 1943 джыл тутулуб кетген Дженгил башына бош он джылдан болду - Сталин ёлгенден сора. Сибирде, Шималда тюрлю-тюрлю лагерледен ётюб, 1953 джыл Казахстанда юйдегисин табалды. Ол кёзюуге кесини атасы-анасы, биринчи туугъан сабийи, эгечден-къарнашдан да ючюсю ёлген эдиле. Эки дуния къазауатда да, аланы аралары джыллада да, тутмакъда да кёб зорлукъну, ёлюмню кёрген Дженгил, джуртундан сюрюлген халкъына, кесини юйдегисине, джууукъларына – барына джетген къыйынлыкъгъа кючден чыдады. Гитчеу аны джюрегин джумшатыргъа кюрешди. Шашмай кесине ушагъан, 14- джыллыкъ джашы Джашар да, алкъын атасына илешалмаса да, Дженгилни къууандырды. Гитчеу джарашдырыб хапар айтды. Ол айтханны кёбюсюн, тутмакъдан чыгъыб, быланы излеб айланнган сагъатда, тюбеген къарачайлылары айтхан хапарлача эдиле.

- Тюнгюч неден ёлдю?,- деб сорду Дженгил. Тюнгюч деб биринчи джашына айта эди.
- Ачдан, джилиги юзюлюб. Джашар къалай эсе да сау къалды, ол а...,- андан ары джукъ айталмай тохтады Гитчеу.
- Къралдан бир болушлукъ болмаймы къалды?
- Не болушлукъ этерик эди, барыбызны да кесини джаууна санаб кёчюрген имансыз кърал. Бир-бир джерде, адамлыкълары игирек болгъан комендантла, джумшагъыракъ болуб, адамлагъа джан да аурутхандыла дейдиле. Бизни комендант а – барыб тохтагъан фыргъауун. «Муну ёлтюрюрге бир адам табылмайды» деб, къаргъайдыла аны къазахлыла кеслери огъуна. Сабийни джанын къалдырыр ючюн бир бурху гырджын тилеген эдим да, «меннге тос бола эсенг, сабийлеринг, кесинг да ачлыкъ кёрмезча этейим» деб, тохтагъан эди. Аллай итди ол.

Дженгил джукъ да айтмады. Алай а, комендантха тюртюлмей, тюбемей мадар джокъ эди. Ол Дженгилни къагъытларына къараб:
- У-у-у бандит, сеничаланы тутмакъдан да къалай бошлайдыла,- деб мурулдады.
Гитчеуню сабийни ёлюмден къалдырыр ючюн гырджын тилегени, бу да аны – биреуню юй бийчесин – кесине тос къатын этерге излегени, кёзюне кёрюндю Дженгилни.
- Бандит а сенсе, тонгуз,- деб, уруб джыкъды комендантны. Ол герохун чыгъарыргъа кюрешгенин кёрюб, табаны бла талай кере башына урду. Адамла джетиб айырдыла, алай а, табан табсыз тийген болур эди – юйден комендантны ёлюгюн чыгъардыла. Дженгил джангыдан тутулду.

Бютеу эл къобду Дженгилни джакъларгъа. Гитчеуге, джууукълагъа да джетдирмей, башладыла къагъыт джыйыб. Комендантны къаллай фашист болгъанын айтдыла къазах акъсакъалла. Къарамадыла комендант да къазахлы болгъанына. Аллай бир къагъыт джазылды, Дженгилни ишине джангыдан къаралды. Заманла тюрленнген эдиле. Кёб турмай, Берияны амнистиясына тюшюб, Дженгил тутмакъдан ычхыныб келди.

9. Исаак Моисеевич

«Амал билген амал бла, амал билмеген аман бла» деб, бир сёз барды. Заманында, мадарлары болгъан сагъатда Дженгил да, Гитчеу да кирилл харифле бла окъургъа, джазаргъа юрениб къалсала, кеслерине кёб джерде тынч боллукъ эди. Гитчеу араб, латин харифлени таныгъанлыкъгъа, орус алфавитни билмегенлей кетди дуниядан. Дженгил къыйнала, къазауатлада, тутмакъда айлана, орус тилге юренди. Алай а, джазаргъа тюзелалмай турду арт заманнга дери.

Немес шпионнга саналыб он джылгъа тутулгъан сагъатында, лагерлени биринде Исаак Моисеевич деб, бир окъуулу-билимли адамны бир мурдар тутмакъла тюе тургъанлай, нёгерлери бла джетиб, ёлюмден къутхарды. Андан сора ол адам анга айтды: «Сен меннге этгенни не бла къайтарыргъа билмейме. Джангыз, орусча джазаргъа, окъургъа юретсем – бир джугъунга джарар, мен да борчуму бир кесек къайтаргъаннга санарма кесими». Алай бла, Дженгил элли джылында китаб окъурча, кереклисин кеси джазарча болду. Таб, заман, мадар табханына кёре, газет, китаб окъуучу болду. Исаак Моисеевич аны джашаууна сейирсиниб тынгылай, башын булгъайды: «Сен хапарларынгы меннге айтханынгча къагъытха тюшюралсанг, ол кесинг окъугъан китабладан эсе, сейир болур эди. Кёрчю джазыб, кишиге билдирмей, кёргюзтмей. Ал кёзюуде халатларынгы мен тюзете барырма». Дженгил кюлюб къойду. Бир кюн а, бир гитче хапарчыкъ джазыб, профессоргъа кёргюзтдю. Ол халатларын тюзете келди да: «сенде джазыучу фахму барды. Энди бу ишни къоюб олтурмасанг – халкъынгы къыйын джазыуун кёргюзталлыкъса. Дуния былай турмаз. Былайдан сау-эсен къутулсакъ, сен джазгъан затланы китаб этиб чыгъарыргъа мен болушурма»,- деб, деменгили айтды. Ай медет, ким эсе да тил этиб, экисин да – Моисеевични да, Дженгилни да – соруугъа чакъырыб азаб бердиле. Аны бла къалмай, Дженгилни бир ёлюм лагерге – магъадан къазыучу къауумгъа къошдула. Андан сора Исаакны кёрмегенлей къалды Дженгил. Алай а, бир джукъ джаза, окъуй тебресе, ол адамны сыфаты кёз аллына келе, «аны бир табаргъа керек эди» дегенлей турду.

Неден да алгъа, Дженгилни Исаак Моисеевичге илешдирген – ол партияны Ставропол край комитетинде ишлеген адам болгъаны эди. Къарачай областда кёб кере болгъан, къарачайлылагъа тюз багъа берген адам. Сусловну бек иги таный эди кеси да. Дженгил аны ёлюмден къутхаргъанындан сора да, ол бек эслеб сёлеше эди.  Бираздан, Дженгилге ышанырча болгъанында, ишлеген джеринден, болгъан ишледен да хапар айта да турду.
- Дженгил,- деди ол бир кере,- былайдан да сау чыгъамамы-чыкъмаймамы, сеннге халкъынгы нек кёчюргенлерини юсюнден тюзюн айтыб къояргъа излейме. Мен Ленинни партиясына Ленин саулукъда кирген адамма. Мени тутмакъдан Октябрь революция бош этген эди. Партияны Ара Комитетинде ишлей тургъанма, Ленинни кеси бла да къысха таныш эдим. Алай а, Сталин Ленинни оноудан тайдырыб, властны къолгъа алгъандан сора, партия, бютеу кърал да Ленин кёргюзтген джолда бармайдыла. Менича, эски большевиклени, хазна къалмай барын къурутханды Сталин. Мен да эртде башсыз боллукъ эдим, Сталинден узагъыракъ кетмесем. Къыйырлада айлана келиб, 1940-джыллада партияны Ставропол комитетинде ишге тюшеме. Сеннге керекли соруугъа кёчеме энди.

Немецле Шимал Кавказны аллыкълары белгили болгъанында, крайда партизан къазауатны ачаргъа деб оноу этедиле башында. Партияны Ставропол край комитетини биринчи секретары Суслов партизан джюрюшге башчылыкъ этерге керек эди. Алай а, кесини хомухлугъу бла, башын алыб Дагъыстаннга къачады да, немецле кетгинчи анда турады. Башсыз къалгъан партизан къауумланы бир бёлеги немеслеге аш болады, бир бёлеги да чачылыб кетеди. Алай бла Ставропол крайда партизан къазауат болмай къалады. Къралны башчылары комиссия иедиле. Берияны келе айланнганын эшитгенлей, Сусловну санлары къыйыладыла, башын къутхарыр амал излеб башлайды.

«Партизан аскер Къарачайны тауларында, чегетлеринде орналыргъа, ауушладан фашистлени иймезге керек эди. Алай болмагъан эсе уа, кимди терс? Алайда джашагъан миллетди терс – кеслери партизан болургъа унамагъандыла, партизанлагъа да болушлукъ этмегендиле. Халкъдан кереклисин табмаса, партизан аскер оюлмай не этерик эди». Ма быллай оюмла къурашдырыб, Суслов кесини гюнахын къарачай къартлагъа, сабийлеге, тиширыулагъа, сакъатлагъа кюрейди. Суслов айтхан болуб да къалмаз эди, сизни областны тамадасы Нанак халкъыгъызны джакъласа. Алай а, ол – Сусловну сёзю бла партияны Къарачай област комитетине биринчи секретар болгъан адам – Суслов не десе аны айтыб, аны этиб тура эди. Мен кесим болгъан бир джыйылыудан хапар айтайым.

Немесле кетгенден сора, Ставропол крайны, крайгъа къарагъан Къарачай, Черкес областланы башчыларыны джыйылыулары болады. Анда бир соруу бериледи миллет областланы башчыларына: кесигизни кючюгюз бла аскерден къачханланы, бандитлени къуруталлыкъмысыз, огъесе аскер кюч киргизтирге керекмиди?
Черкес областны тамадасы ёрге туруб, бек деменгили айтады:
- Бизде бандит, дезертир бек азды. Къысха заманда кеси кючюбюз бла биз аланы думп этерикбиз. Халкъ кеси огъуна къурутурукъду аланы – ол итле бизде кёрюннген да этмейдиле, Къарачай таулада джюрюген хапарлары чыгъады.

Сёз Къарачай областны башчысы Нанакга бериледи. Ол а не айтады:
- «Къарачай таулу, чегетли джерди. Бандитлеге джашыныргъа тынчды алайда. Джер-джерден келиб, тюз джерледе кёзге илиниб къаллыкъларын билиб, бизни чегетлеге басыннгандыла. Палах – тау элледен ала ашарыкъ, кийим бла да болушлукъ табадыла. Тау элле болмасала эдиле алайда – бандитле ашдан къырылыб да къалыр эдиле. Быллай болумда уа – бандитле бла, бандитлеге болушхан элле бла да кюреширге бизни къарыуубуз джетерик тюлдю. Аскер кюч болмай, тюзюн айтыргъа керекди, биз аланы хорлаяллыкъ тюлбюз».

Эшта, Суслов бла алгъадан келишиб сёлеше болур эди алай Нанак. Къалай алай да болсун, Сусловну башы чортламай къалды, Къарачайгъа уа аскер кирди, ноябрны экисинде 1943 джыл ол аскер халкъыгъызны тутмакъ этиб, мал вагонлагъа уруб, Азиягъа, Сибирге ашырды. Суслов саулукъда сизни халкъ игилик кёрге эди.

Дагъыда бир джыйылыудан – сизни халкъыгъыз джуртундан сюрюлгенден сора бардырылгъан эди ол – хапар айтайым. Ол крайны партия активини джыйылыуу эди. Анда Сусловну не айтханын билдирирге излейме сеннге. Аны сёзлери эсимде къалгъандыла:
- «Биз, къралны ачы джауун – къарачай халкъны тауладан къурутханбыз. Энди аланы духларын да (рухларын да) тамыры бла къурутургъа керекбиз алайдан. Аланы эсге тюшюрлюк не джер ат, не эл ат, не сын таш болмазгъа керекди; къарачай тукъумлу мал, таб ит да, болмазгъа керекди. Барын тюрлендирирге – къарайчаны аты-чууу да сакъланмазча этерге – бу бизни борчубузду. «Совет властны, совет къралны джауларын аямазгъа керекди» дегенди вождубуз Сталин. Душманла, сатлыкъла билиб къалсынла – аланы аярыкъ тюлбюз». («правильно, тюз айтасыз» деген тауушла чыгъа эдиле залдан).

Гитлер бизге, чууутлулагъа, этгенни этгенди сизге Сталин-Берия-Суслов къауум. Кесигизни Нанак да алагъа къуллукъ этгенди. Мен билген, мен кёрген алайды».

Дженгил Исаак Моисеевични башха хапарларын да эсинде тутады. Кесин кёрюрге да излегенлей турады.

10

Не къыйналса да адам, болджалы джетмесе, ёлмейди. Биринчи, экинчи дуния къазауатлада да айланыб, тутмакъны, сюргюнню да сынаб, 1957 джылны майында Дженгил юйдегиси, халкъы бла бирге Ата джурту Кавказгъа джыйылды.

Кетиу къайгъы чыкъгъанлай, Дженгил кеси джашагъан элде къарачайлылагъа башчылыкъ этиб, бары да бирден тебрерча амалла къурай башлады. Ёзге аны бек чамландыргъан адамла да чыкъдыла, джууукъларында огъуна. Джагъафар деб бир малкёз киши, эл джыйылыуда оюмун айтды:
- Кертиди, кёчгюнчюлюкню ал джылларында ёлген, къыйналгъан да этдик. Алай а, энди аякъ юсюне тургъанбыз, юй-мюлк къурагъанбыз. Ызыбызгъа юрюлюб барыб, анда да джангыдан, сыфырдан башларгъа керекбиз джашауну. Болмай эсе, бир къауум адам барсын да, Кавказда бизни не сакълагъанын кёзю бла кёрюб къайытсын. Къозгъалыб, чайкъалыб айланмай, былайда джашай баргъаныбыз иги болурму эди? Майна, Къазахны, Къыргъызны башчылары  кесигизни автоном республика этейик, кетмегиз – динибиз, тилибиз да келишеди – былайда къалыгъыз дейдиле. Не джетмейди бизге былайда? Небиз да барды.

Дженгилге ай алай ачыу тийди бу адамны сёлешгени – халкъны аккыллы этерге кюрешгени. Уруб алырча бир болду, ёзге кесин тыяргъа кюреше, ачы сёлешди:
- Не джетмейди бизге былайдамы дейсе? Ата джуртубуз, туугъан джерибиз джетмейди бизге былайда. Минги Тауубуз, Къобан сууубуз джетмейди бизге былайда. «Ит тойгъан джерине, адам туугъан джерине» дегендиле ата-бабаларыбыз. Итле былайда къалырла, адамла уа джуртларына къайытырла. Ит – ким, адам – ким быллай кюнледе белгили болады. Сюек болса, эт келир. Джуртха къайытсакъ – халкъ да болурбуз, бай да болурбуз. Дуния мал келе-кете тургъан затды. Сталин чачхан джерледе къалыб кетсек, кимибиз къазах, кимибиз къыргъыз, кимибиз ёзбек, кимибиз орус болуб кетерикбиз. Джуртха къайытсакъ, биягъынлай бир джерге джыйылсакъ, бир джумдурукъ болсакъ, биягъынлай Къарачай област болсакъ – тилибиз да, тёребиз да сакъланныкъды. Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да, Ата джуртубузда бизге ёлюм джокъду. Ёлген да, ата-бабала джатхан къабырлада асралыр.

Мында къалыргъа излегенлеге айтырым. Кесигиз къалай бола эсегиз да, сабий-субийни гюнахына кирмегиз. Ала ёсюб джетерле да, тамбла сорурла: Кавказгъа нек кетмеген эдик къалгъанла кетген заманда деб. Не джууаб берирсиз алагъа? Дуния былай турмаз. Халкъны кёбюсю кетиб, кесигиз къалсагъыз – былайда да бырнак эте башларла. Таб аллай кюн келирге да болур, сизге къыргъызы, къазахы, ёзбеги да «джуртугъузгъа барыгъыз» деб айтырла, бырнак этерле. Эл тёгерек болса – тёгерек бол, эл зугул болса – зугул бол. Айырылмагъыз халкъдан. Бюгюн джуртха къайытыргъа излемегенни, дуния малны джуртдан ёрге салгъанны – чёб чакълы сыйы боллукъ тюлдю. Артда сокъуранырсыз, алай а сизге бюгюнча, кърал болушлукъ этиб, эшелонлагъа джюклеб, артха къайтармаз. Аны себебли чайкъалмагъыз – анда къабырлада ата-бабаларыбыз огъуна тынгысыз болуб, сакълай болурла. Къуралыгъыз джамагъат – джандет эшиги ачылгъанча, джуртха къайытыргъа мадар чыкъгъанды. Энди ол эшик ачылгъаны бла хайырланмасакъ, артда эшигибиз джабылыб къалыргъа да болур.

- Тюз айтаса. Былайда къаллыкъ джокъду.
Халкъ гюрюлдеди. Ыйыкъны аягъында эл кёлтюрюлдю. Джагъафар, дагъыда талай юйюр орунларындан тебмей къалдыла.
Совет кърал чачылгъандан сора, анда къалгъанлагъа къыйын кюнле башланнгандыла. Алай а, терслик кеслериндеди. Джагъафарчаладады. Аланы джазыкъсыныу джокъду, джангыз сабийлери къыйналгъанлары аманды. Аны себебли, гюнахсыз сабийлени хатерлерин эте, Азияда тургъан талай минг адамны да бюгюн Джуртха кёчюрюуню-къайтарыуну мадарларын кёрюрге керекди.

ЭКИНЧИ БАШЫ

(СЮРГЮНДЕН КЪАЙЫТХАНДАН СОРА)

1

Сюргюнде тургъан халкълагъа эм уллу къууанч Сталинни ёлгени болду. Ызы бла Берияны ёлтюргенлеринде, «ох-ох» деб, кёл кенгдирдиле. «Бизни кёчюрген итле ёлдюле эселе, Джуртубузгъа къайытыргъа джол болур» деб, халкъны кёлюнде умут тууду. Алай а, халкъны къозгъала башлагъаны Совет Союзну Коммунист партиясыны 20-чы съездинден сора эди. Анда Никита Хрущевну Сталинни юсюнден доклады, къаллайла джайылды эсе да, джайылды. Къагъытда кёрюб окъумасала да, аууздан ауузгъа айтыла, халкъ ичинде белгили болду. Артыкъсыз да, Хрущевну Сёзюнде сюргюннге тюшген халкъланы хакъындан айтылгъан джерни азбар айта эдиле. Ма Хрущевну 1956 джыл февралны 25-де КПСС-ни 20-чы съездине этген докладындан ол юзюк:

«...Джолдашла! Башха фактлагъа да къарайыкъ. Совет Союз кёб миллетли къралны юлгюсюдю – бизде кертиси бла да халкъланы арасында шохлукъ, тенглик барды.

Алай а, Сталинни башламчылыгъы бла этилген джийиргеншли ишле – Совет къралны миллет сиясетини ленинчи принциплерин теблеудю. Сёз, туугъан джерлеринден халкъланы толусу бла – коммунистлени, комсомолчуланы да – барын, терс-тюз айырмай, сюрюлгенлерини юсюнденди. Къазауат заманнга керек болуб да этилмегендиле ол сюргюнле.

Сёз ючюн, 1943 джылны аягъында – къазауатны базманы Совет Союзну джанына дженгнгенден сора, бютеу къарачайлыланы джашагъан джерлеринден кёчюрюр оноу этиледи. 1943 джыл декабрны аягъында къалмукълуланы да барын Къалмукъ автоном республикадан сюредиле.

1944 джыл аллай къыйынлыкъ чеченлиле бла ингушлулагъа джетеди – кеслерин кёчюрюб, Чечен-Ингуш автоном республиканы къурутадыла. 1944 джыл бютеу малкъар халкъны Къабарты-Малкъар автоном республикадан узакъ джерлеге сюредиле, республикагъа уа Къабарты автоном республика атайдыла. Украинлылагъа сюргюн этилмегенини чуруму – ала кёбдюле, барын кёчюрюр джер джокъду. Ансы, аланы да сюрлюк эди ол. (залда къозгъалгъан, кюлген тауушла).

Бир къауум адам ючюн джууаблылыкъны бютеу халкълагъа кюреу – сабийлеге, тиширыулагъа, къартлагъа, коммунистлеге, комсомолчулагъа – барына азаб джетдириу, ол марксист-ленинчи къой, джангыз бир тюз адам да башына сыйындыралмаз бир зулмуду...».

2

Хрущевну бу Сёзю сюргюнде тургъан халкълагъа джетгенден сора уа, къыйынлы халкъладан делегацияла Москвагъа джюрюй башладыла. Къарачайдан талай делегация барды Москвагъа, бир делегация уа Хрущевну кесине да тюбеялды. Он мингле бла саналгъан къарачай адамланы къол ызлары салыннган къагъытда «14 джыл биз сюргюнде тургъанлы. Джуртубузгъа къайтарыгъыз бизни» деген тилек къралны башчыларыны масаларына тюшдю. Бир да ажымсыз, «Къобанны ташын джалаб, сууун ичиб турлукъ эсек да, Ата джуртубузгъа кетерикбиз» деб, халкъ алай къозгъалмаса, биз бюгюн да турлукъ болур эдик Орта Азияда.

Алай а, былайда бир затны унутмазгъа керекбиз: тыш къраллада джашагъан ахлуларыбызны джигитликлерин. Аланы атлары СССР-де «сатлыкъ» эди. Алай а, ол «сатлыкъла» болгъандыла бизге джетген сюргюнню, сойкъырымны бютеу дуниягъа ачыкъ этген. Ала – насыблары тутуб, адам ашаучу сталинчи джорукъдан къутулгъан къауум – Сталин ёлгюнчю да, Сталин ёлгенден сора да, совет-коммунист зулмуну керти бетин адам улугъа кёргюзген тулпарла эдиле. СССР-ни башчылары тыш къраллагъа баргъан сагъатда, «сюрюлген-кёчюрюлген халкъланы джуртларына къайтарыгъыз» деб, митингле къурай эдиле; тохтаусуз радио бла сёлеше эдиле, газет, журнал, китаб чыгъара эдиле. Тынчлыкъ бермей эдиле кеслери джашагъан къралланы тамадаларына да, Совет Союзну келечи юйлерине да, СССР-ден келген башчылагъа да. Ала алай кюрешмеселе, хаман ол сорууну-вопросну кёлтюрюб турмасала, бизни Кавказгъа къайтарырмы эдиле – къайдам. Ол къауумдан бири – Дудаланы Махмудду, къанын-джанын аямай, халкъыбызны сюргюнден къайтартыр ючюн кюрешген адам.

ДУДАЛАНЫ МАХМУД

1940-чы джыллагъа дери Къарачай Илму-Излем Институтда тамада илму къуллукъчу болуб ишлегенди. Лайпанланы Хамид бла бирге биринчи фольклор китабланы (джырланы, джомакъланы, таурухланы, айтыуланы) джыйышдыргъан адамды. Ала чыгъаргъан «Эски къарачай джырла»-дан, «Къарачай фольклор»-дан  текстле бир китабдан бир китабха кёчгенлей барадыла. Алагъа да, Махмудну осиятына кёре, джангыдан къаралыргъа кереклиси хакъды.

Къазауат башланнганында, аскерге чакъырылыб, 1942-чи джыл немчалагъа джесирге тюшеди. Амал табыб, джесирге ким тюшеди? Мадар болса, Сталинни джашы да тюшерик болмаз эди немчаланы къолларына. Джесир камплада (концлагерледе) ахрат азабын чегеди Махмуд. 1945-чи джыл, джесирлени ызына, СССР-ге къайтара тебрегенлеринде, Махмуд да бир къауум бла чегетге къачыб, кесин табдырмай тохтайды. Джесирлени эслеринде эди, политика командирле окъуучу бегим: «джесирге тюшгеннге джуртун сатханнгача къараллыкъды. Джесирге тюшгенден эсе, кесигизни уругъуз. Ахыр патронну кесигизге сакълагъыз». Ма ол къоркъуу эди джесирлени джуртха къайытыуларына буруу болгъан. Немча лагерледе азабдан сора, джуртда да не ёлтюрюллюклерин, не да тутмакъ боллукъларын билгенлери себебли, артха къайытмай, джан къутхарыргъа кюреше эдиле джесирге тюшген совет аскерчиле. Дуда улу да аланы бири. Кесине «тюркме» деб, Тюрк къралгъа ётерге мадар табады. Алай башланады ючюнчю джашауу зауаллыны. Биринчи джашауу Къарачайда, анда да къоркъуу тюбюнде: тукъуму ючюн да боллукъ эдиле тутаргъа, интеллигент болгъаны ючюн да боллукъ эдиле тутаргъа – азмыды чурум, аякъланнган кёзюую 1930-1937 джыллагъа тюшген адамны. Экинчи джашауу джесирликде ётеди. Ючюнчю джашауу да – тыш къраллада: Тюркиеде, Германияда, Америкада... Алай а, къайда болса да, Махмудну тюню-тюшю да, сёзю-иши да Къарачай болгъанды.

Менде сакъланнган къагъытларыны биринде Махмуд былай джазады: «Мен ненча кере аджалдан къалгъанма: 1930-чу джыллада тутулмадым; къазауатда джоюлмадым; джесирликде ёлмедим.  Къатымда адамла ёлюб, мен а сау къалыб баргъанма. Не ючюн? Не ючюн къутхаргъанды анча кере мени ёлюмден Аллах?».

Ол соруугъа бютеу джашауу бла джууаб этгенди Махмуд. Кесини къайдагъысын, ким болгъанын билдирмез ючюн (Совет къралда юйдегисине, джууукъларына къыйынлыкъ джетдирирле деб къоркъгъандан), атын тюрлендиреди, псевдонимле алады. Джангы атлары аны: Рамазан Къарча, Махмуд Асланбек. Ол атла бла чыгъады 1950-чю джыллада Тюркиеде китаблары: «Къарачай-Малкъарда малчылыкъ эмда аны бла байламлы тёреле»; «Къарачай-Малкъар халкъны фаджиясы (трагедиясы)».

Малчылыкъны юсюнден китабны биринчи басмалагъан Бегийланы Абдуллахды («Минги Тау» журнал, 1994  джыл, № 5). Бек уллу ишни этгени бла бирге, Абдуллах бир кемлик да джибергенди: Дуда улуну къыйынын, таза къарачай тилде ол кеси джазгъанча къоймай,   сёзлерине, харифлерине дери тюрлендириб, бир малкъарлы джазгъанча этгенди. Сора, «бу таулу ким болур?»,- деб, соргъаны, келишген огъуна этмейди. Аны себебли, ол джангылычны да тюзете, мен «Ас-Алан» журналда Махмудну китабын, ол кеси джарашдыргъанча, Къарачай тюркчасын эмда Тюркие  тюркчасын бергенме.

Рамазан Къарчаны (Дудаланы Махмудну) китабын «Минги Тауда» басмалай, Абдуллах Бегий улу редакторлукъ сёзюн джазады: «Бу сиз окъурукъ зат – не бир аламат хапар, не да бир сейирлик таурух тюлдю... Ёмюр ёмюрледен келген бир тынгылы халкъ джоюлуб кетсе, андан не зат къалыргъа боллукъ эди – Бу – Олду. Джер джюзюнде къайсы халкъны юсюнден джазылгъанды: ма быллай халкъны къырдыла, джокъ этдиле, аны уа ма быллай тауушлукъ адетлери, тёрелери бар эди; ол ма быллай низамлы, огъурлу, иш кёллю халкъ эди деб? Болгъанмыды, айтырча, аллай юлгю, тыш къраллада китабха салыб чыгъарырча? Бу – Олду. Биз, Къарачай-Малкъар Халкъ, джоюлгъанланы санында эдик. Аллахха шукур, халкъыбыз сау къалгъанды. Джашау тёреси да сакъланнганды. Тозураса да, сакъланнганды. Халкъ сакълаялгъаны – не, тас этгени – не, бери – Бу Китабха тюшмей къалгъаны не – эсибизни джыйыб, толу болмаса да, энди аны айталлыкъ бизбиз – бир кере асмакъ джибден юзюлюб тюшген халкъ. Иш усталыгъын, адетин, тёресин, чамын, оюнун, къылыгъын, джерин, тауун, ташын китаблагъа тюшюрюб, миллетибизни атын ёлюмден къутхарыргъа кюрешген Таулу – бу Рамазан Къарча кимди? Не адамды? Къайданды?.. Саумуду? Кими барды?.. Айтыллыкъ зат кёбдю, алай а, китаб чыкъгъандан сора... Бусагъатда уа, бу китабны окъуюкъ да, кеси кесибизни джангыдан таныйыкъ».

Бегийланы Абдуллах Дудаланы Махмудну юсюнден Йылмаз Науруз джазгъанны, Йылмазны да къысха биографиясын береди «Минги Тау» журналда (1998 джыл, №1, 172-186 бетле).  Абдуллахны сагъыннганыбыз бла, кертисин айта кетерге излейме: Бегий улу ашхы назмучу болгъаны бла къалмай, онглу редактор болгъанын да танытханды – «Минги Тау» дергини дунияда эм иги журналланы дараджасына чыгъаргъан эди, миллет ангыбызны, тарих эсибизни къозгъаб тургъан басма Сёз этген эди. Аны редакторлукъдан кетгени (кетергенлери) бизни миллет ангыбызны, тарих эсибизни, культурабызны айныууна заранды, бек уллу заран.

Мен Махмудну эки китабын да (Малчылыкъны юсюнден китабын оригиналындача – къарачай, тюрк тилледе; Халкъны Фаджиясыны юсюнден китабын да оригиналындача – тюрк тилде) «Ас-Алан» журналны 2001 джыл чыкъгъан 2(5) номеринде басмалатхан эдим. Радио «Свобода» бла окъугъан материалларын «Юйге игилик» газетде (№№28-29, №32, №№34-35, №50) чыгъаргъан бла къалмай, «Правозащитники репрессированных народов» китабха да (ISBN 5-900522-05-9; Москва, 1996 джыл; 11-73 бетле) салгъан эдим. Ол материалланы меннге Хубийланы Хаджи-Мурат бла эгечи Зульфа алыб берген эдиле  Махмудну къызы Айбикеден мен 1990-чы джыллада Америкада болгъан сагъатымда. Дагъыда бир къауум материалын, журналист эмда джазыучу Лайпанланы Сейитни «Дуда улу тюзюн, кертисин джазса да, быллай затланы басмалар кёзюу келмегенди алкъын» деген сёзюне тынгылаб, басмаламай къойгъанма. Ол къагъытланы ичинде Дуда улуну аманаты-осияты бар эди бизге – Къарачайны тарихи, культурасы, тили, адабияты бла кюрешгенлеге. Анда айтылгъанны мен кёб адамны ауузундан эшитгенме, Лайпанланы Сейитни кесинден да. Ёзге, тюзюн бизде бир-бирине айтыргъа боллукъдула, аны да шыбырдаб, джазаргъа, басмаларгъа уа – къайда!.. Дуда улуну джазгъаныны къысха магъанасын эки-юч сёз бла былай айтыргъа боллукъду: «Ёзден сёз эмда къул адабият».

Махмудну айтханы: «Советлени кёзюуюнде къул адабият (пролетар литература) къуралгъан эсе да, халкъны ёмюрледен келген ёзден сёзюн – керти тарихин, фольклорун болгъаныча сакъларгъа керек эдик. Эски тарихибизни, культурабызны коммунист режимге джараулу этиб джазыб, басмалаб, бойнубузгъа уллу гюнах алгъанбыз. Фольклорну, эски джырланы джыйыб, сюзюб, басмагъа теджеген сагъатда кёб затны къоратханбыз, къошханбыз, тюрлендиргенбиз». 1930-1940 джыллада Къарачай илму-излем институтда фольклор бла байламлы ишле къалай баргъанларын джаза, Дуда улу джарсыйды: «Ай медет, биз мадарсызлыкъдан джазгъан ётюрюклени джаш тёлю кертиге санаб турургъа боллукъду. «Кърал тюрленнгени сайын, тарихибизни да, фольклорубузну да тюрлендириб барсакъ, къалай болур? Ол гюнахым бла кетерге излемейме дуниядан. Тюзюн айта кетерге излейме». Айтады тюзюн Махмуд. Алай а, совет коммунист кърал оюлгъандан сора да, ол системада, къул ангыда ёсгенлеге, Махмудну эркин фикири, ёзден сёзю керекмиди? Керекди, алагъа тюл, ёсюб келген джаш тёлюге. Аны себебли, Дуда улуну осиятын басмаларгъа таукел болгъанма.  Басмалагъан бла къалмай, сууну эски ызына къайтарыргъа керекди – эски джырланы да Махмуд айтханча, Махмудда сакъланнганча тюзетиб, буруннгу формаларын, магъаналарын сакълаб, джангыдан басмаларгъа борчлубуз.

Дудаланы Махмудну юсюнден къысха айтырым буду. Быйыл ол туугъанлы джюз джыл болады. Аны туугъан кюнюн, айын не Къарачайда, не Тюркиеде, не Америкада ажымсыз билиб, айталгъан болмагъанды. Бу ишде меннге биягъынлай уллу болушлукъ этгендиле профессор Хаджи-Мурат Хубий эмда аны эгечи Зульфа. 2008-чи джылны июнь айында Америкада Дудаланы Садыкъны юй бийчеси Софияны Махмудну къызы Айбикеге сёлешдириб, ол билдирген тархны къайтарыб джазама: Дудаланы Махмудну туугъаны 1908-чи джыл, январны бириндеди; 1981-чи джыл, апрелни бири да ауушхан кюнюдю. Патерсонда асралгъанды. 

Махмуддан уллу архив къалгъанды: кёбюсю Америкада къызындады, менде да Махмудну къызы Айбике берген бир китаблыкъ заты барды. «Бирлешик Кавказия» (Тюркие) журналны редактору Сылпагъарланы Йылмаз Наурузда да кёб заты барды – ала бир-бири бла байламлы болгъандыла, къагъыт джюрютюб тургъандыла. «Совет Союзда Къарачай халкъгъа джетген къыйынлыкъны бизге билдирген, бизде къарачайчылыкъ сезимни да уятхан – Дудаланы Махмуд болгъанды»,- дейди Ийылмаз Науруз. Алай а, Махмуд, сюргюннге тюшген халкъланы барыны эркинликлерин, хакъларын къайтартыр ючюн кюрешгенди. Шимал Кавказны эм онглу уланларындан бирича къаллыкъды тарихде Дудаланы Махмуд.

3

Джаны-къаны бла Сталиннге берилген, аны къулу эмда ити болуб тургъан Сусловну; Иеси «бёркюн ал» деб юсдюрсе, бёркю бла бирге адамны башын алыб тургъан Сусловну; Сталин 1952 джыл Коммунист партияны Ара Комитетини Президиумуна юе этген Сусловну, Сталинни ёлгени  бек абызыратды. Берияны ызындан аны да къурутурукъ эселе да ким биледи – биллигинг джокъду Хрущевну эсине не келлигин. Аны себебли кесин къутхарыр ючюн, Хрущевну да кесине иги кёзден къаратыр ючюн, джангы Тамадагъа къул болуб, алгъыннгы шохларына кир къуюб башлады. Алай а, 20-чы съездде Хрущев Сталинни ууадых этиб, халкълагъа сюргюн этилгенин терслеб, къаты сёлешгенинде, Сусловну санлары къыйылдыла. Таб талай кюнню ауруб, ишде кёрюнмей да турду. Къарачай халкъны джуртундан сюрдюрген юч тамададан бири – Сталин бла Бериядан сора – ол эди. Алай а, ала да ол джарашдыргъан джалгъан дауну тамалында этген эдиле Къарачайны кёчюрюр-сюрюр оноуну. Ставропол крайда партизан джюрюшню къураб, партизан бёлеклеге башчылыкъ этиб, немесле бла къазауат этер орнуна, Дагъыстаннга къачыб, бугъунуб тургъаны ачыкъланса, кесини гюнахын къарачайлылагъа кюреб, баш алгъаны белигили болса – Берияныча, аны да уруб къоймазламы?

Быллай сагъышла эдиле Сусловну тынгысын-тынчлыгъын бузгъан. Архивледен Къарачай областны тамадалары къол салыб, 1943 джыл Сусловгъа, Сталиннге джазгъан къагъытланы келтиртди. Джангыдан, башдан аякъ къараб чыкъды алагъа.

 «Партияны Ставрополь край комитетини биринчи секретары М.А.Суслов джолдашха
Партияны Къарачай област комитетини биринчи секретары Нанакдан

Багъалы Михаил Андреевич!
Къарачай областда хал бек къыйынды. Таула, чегетле бандитледен, дезертирледен, совет властны джауларындан толудула. Тау этеклеринде орналгъан элледен не кереклилерин да табадыла ол душманла. Кеси кючюбюз бла аланы онглаялмайбыз. Областха, артыкъсыз да тау районлагъа, аскер кирмей, иш тюзеллик тюлдю».

Экинчи къагъыт Сталиннге джазылгъанды. Анга биринчи къол салгъан – Нанак, экинчи къол салгъан – област исполкомну тамадасы, ючюнчю къол ыз да – НКВД-ни област бёлюмюню башчысыныкъыды. 

«Багъалы вождубуз джолдаш Сталин!
Къазауат баргъан къыйын заманда, Сизни заманыгъызны алмаз ючюн, къысхасы бла, фашистле областны алгъан кёзюуде коммунистле, бютеу халкъ да кеслерин къалай джюрютгенлерин айтыргъа излейбиз.

Халкъны иги кесеги, коммунистле да бар ол санда, немес аскерге «хош келди» айтыб тюбегендиле. Немес пропагандагъа кеслерин алдатыб, «динибизге, джерибизге, мюлкюбюзге эркин этген, Къарачай бла Малкъарны бир этген Гитлер джашасын» деб джырлагъандыла.

Немесле кетгенден сора да, чегетледе джашыныб тургъан бандала, немесле къоюб кетген сауут-саба бла, совет властха къаршчы къазауат этедиле. Ала алай кёбдюле, тау этегинде элчиледен да болушлукъ табадыла – кеси кючюбюз бла аланы къурутурча тюлбюз. НКВД-ни аскери кирмей, област бандитледен тазаланырча тюлдю.

Къазауат бара тургъан заманда, аскер кючню бери бёлген да, аскерни киргизтигиз деб тилеген да – бизге сый тюлдю. Алай а, болум алайды да, айтмай болмайбыз. Ол бандитле, немес аскерге къошулуб, партизан бёлеклени да къырыб чыкъгъандыла оккупацияны кёзюуюнде. Ол «агъач кишиле» бюгюн да ишибизге буруу болуб турадыла.

Ол бандитлени тамырсыз этер ючюн, тау эллени тюзлеге кёчюрюрге керек болур деб, аллай оюмубуз да барды».
 
Бу джазылгъанны талай джеринде Сталинни соруу белгилери, джазгъанлары барды. Тюбюнде да «комиссия къураргъа» деб чертилгенди.

Нанакга кеси айтыб джаздыртхан къагъытла Сусловну эсиндедиле. Комиссия Къарачай областны тамадалары айтханны, партияны Ставропол край комитетини биринчи секретары Сусловну оюмларын къабыл этген эди. Алай бла туугъан джуртундан Орта Азиягъа, Сибириягъа сюрюлген эди къарачай халкъ. Аллай затны унутурму Суслов?

Аны бютюн къайгъылы этген ючюнчю къагъытды. Мудалиф Сталиннге джазгъан къагъыт. Тюбюнде, къошакъ халда Нанакны джазгъаны уа бютюн да сагъышлы этеди аны.  Алай болса да, кимни тюз, кимни терс болгъанын ол заманда комиссия айыргъан эди. Мудалифге уа он джыл тутмакъ берилген эди. Энди бу къагъытха къалай къарарла ансы?
 
 «Багъалы Сталин!
Биз – Къарачай областны башчылары къол салыб, Сизге джазгъан къагъытда айтылгъан затла тюз тюлдюле. Ол письмону Ставрополь крайны партия комитетини биринчи секретары Суслов къоймай джаздыртханды. Суслов немесле келген сагъатда башын алыб къачыб, башсыз къалгъан партизан къауумла да фашистлеге аш болуб къалгъандыла. Гюнахны къарачай халкъгъа кюреб, энди башын алыргъа излейди Суслов.
Къарачайда бизге Суслов джаздыртхан бандала джокъдула, аскер киргизтир кереклиси да джокъду. Къарачай халкъны 15.600 адамы – алай демек, джылда эркишиле бары фронтдадыла, фашистле бла къазауат этедиле. Къарачай халкъ совет властны джанындады, душман къурутхан мюлкню, колхозланы-совхозланы джангыдан тирилтиб кюрешеди.
Комиссия ийсегиз, мен бу письмода айта тургъан затла тюз болгъанлары ачыкъланныкъды.
Партияны Къарачай област бёлюмюню тамадасы Нанак».
Суслов бу къагъытны къурутдурургъа да бир тебреди, дагъыда сакълыкъгъа юреннген коммунист, башха джолла излей башлады.
4

Эртденли бери Нанак бла сёлешеди Совет Союзну Коммунист партиясыны Ара Комитетини секретары Суслов джолдаш.

- Нанак, бу къагъытны тюзге санасала, меннге не этериклерин билемисе?
- Тюзю къалай болгъанын мен 1943 джыл комиссиягъа да айтхан эдим. Мудалиф герохну мангылайыма тиреб, джаздыртхан эди – ол комисияны къагъытларында, архивде болургъа керекди.
- Билеме, алай а, джангыдан сорула башласа, сёзюнгю артха аллыкъмыса, тюлмюсе?
- Алай къалай айтасыз, Михаил Андреевич? Сиз меннге, мени юйдегиме этген игиликлени къалай унутурма? Сиз айтхандан чыгъарыкъ тюлме мен.
- Сени фронтдан чыгъартыб, Къарачай областха башчы этгеним да эсингде болур. Къарачай халкъны кёчюртюуде этген тирилигинг ючюн, сеннге орден бердирген да ким болгъанын билесе. Халкъгъа сени пара-чара этдирмей, Кавказда джашарча мадар бердим. Артда, сюргюнде халкъны ичин билир ючюн, тюзюн бизге билдире турур ючюн, Орта Азиягъа да бардынг. Юйдегинг да, бизни кючюбюз бла, къыйналмай тынч джашагъанын кёрдюнг. Алай а, сени бери быланы айтыр ючюн чакъырмагъанма.

Нанак, джюреги къызыу ура, Сусловгъа сескекли къарады. Олтуруб тургъан Нанакны къатына келиб, аны имбашына къолун сала, джумшакъ айтды Михаил Андреевич:
- Кавказдан кёчюрюлген халкъла – чечен, ингуш, къарачай, малкъар джуртларына къайтарыллыкъ болурла. Мен айтхан боллукъ болса, аланы къайтарлыкъ тюл эдим. Алай а, тыш къраллада «сюргюнде тургъан халкъланы джуртларына къайтармай эсегиз, Сталинни джангылычларын тюзетгенигиз недеди, коммунизмни джолунда баргъаныгъыз олмуду?» деб, бизни тарбыуннга тыйыб турадыла. Сен таныгъан Дудов Махмуд, Авторханов эмда алача сатлыкъла, бизге къаршчы ишлейдиле, «халкъланы сталинчи сюргюнден джуртларына къайтармагъан кърал бла иш джюрютюрге боллукъ тюлдю» деб, андагъы джамагъатны бизге къаршчы тургъузуб кюрешедиле. Сталин болса эди, аланы, империалистлени, сёзлерин къулакъгъа да алмаз эди. Не медет, заман башха тюрлю болгъанды. Энди къарачай халкъ ызына къайыта эсе, Къарачай област алгъынча къуралыргъа боллукъду. Къарачай областда уа сени башчы этерге боллукъ тюлдю – халкъ сеннге къалай къарагъанын билесе. Халкъны таулагъа иймей, Черкес областха къошуб, Къарачай-Черкес бир област къуралса деб, кёлюме келеди. Анда уа, сени экинчи тамада этерге къолумдан келликди. Къалай къарайса, бу оюмгъа?
- Сиз айтханнга мен къачан да разы бола келгенме. Джангыз, мени борчум неди бусагъатда, не этерге керекме?
- Сени борчунг, сюргюнден къайытхан къарачайлыланы таулагъа джибермей, тюзледе орнатыргъа керексе. Тюзде джашагъан, юй ишлеген, баргъан-келген да тынчды. Сен ангылата билликсе аланы. Тау этеклери бютеу къралны халкъы солуй турурча, курортла, турбазала болургъа керекдиле. Черкес областны Къарачай-Черкес областха бурууну хакъындан мен Черкес областны башчылары бла да сёлеширикме. Ала да разы болурча мадарла бардыла. Аны юсюнден артхаракъ сёлеширбиз.
- Ангыладым, Михаил Андреевич.
-  Ангыладынг эсе, Черкесскге баргъанлай, област комитетни биринчи секретарына тюберсе.

5

Аны бла тохтаб къалмай, Суслов Черкес областны тамадасын чакъырды. Алай а, Бузданов, Нанакча, Сусловну айтханына «хо» деб, тебремеди.
- Михаил Андреевич, биз 1926-чы джыл къарачайлыла бла джашаялмай чачылгъанбыз. Энтда джангыдан бизни бирге къошаргъа нек излейсиз?
- Биринчиси. Сизни саныгъыз азды. 20-30 минг адам област болгъан адет болмайды. Аны себебли, сизни миллет район этиб къояргъа боллукъдула. Къазакъла да, «Баталпашинск районубузну къайтарыгъыз» деб, бизге кёб тилек къагъыт джибергендиле. Къарачай ызына къайытса, аны автоном Къарачай областын да къайтарырла. Къазакъла да Баталпашинск районларына ие болурла. Сиз, черкеслиле, не джер бла къалырсыз? Аны юсюне, бир къралда  адыг халкъны юч автономиясы болгъаны да кёзге илиннгенлей турады. Адыг област бар, Къабарты област бар, Черкес област бар. Сизни кёбюгюз къабартылы болгъаны белгилиди. 1920-1930 джыллада къагъытлагъа къарагъан эслерикди аны. Бусагъатда, сизни насыбызгъа, ызларына къайытхан къарачайлыла бла бирге, Къарачай-Черкес област къурасагъыз, негиз да сакъланыр, Черкесск да Баталпашинскге бурулмай, алайлай къалыр. Алай болмаса, къуру Хабезге таяныб къалыргъа боллукъсуз. Иш алайгъа бара турады.

Экинчиси. Къарачайлыланы джуртларында джерлешдирир ючюн, кърал бек уллу ачха болушлукъ этерикди. Бир област болсагъыз, сизге да, черкеслилеге, черкес районлагъа да бир джукъ джетер.

Ючюнчюсю. Сен бусагъатда Черкес областны тамадасыса. Къарачай-Черкес област къуралса да, сени тамадалай къалдырыргъа мен сёз береме.

Тёртюнчюсю. Бусагъатда бирикген областны къурауну юсюнден Указ хазырлана турады. Аны биринчи кесегинде Къарачай областны къурауну юсюнден барады сёз. Аны себебли, Указны текстин къарачай халкъ билмезге керекди. Биз аны басмада чыкъмазча этерикбиз. Къарачайлы болуб, талай тамада билликди аны, сиз таныгъан Нанак башчылары болуб. Ала да къуллукъда ишлерикдиле, Къарачай-Черкес областны тамада къауумундан боллукъдула. Ёзге ала да Указны юсюнден джукъ айтырыкъ тюлдюле. Указ а сизни къолугъузгъа тюшерикди.

Айтылгъанны эсге алыб, бирикген Къарачай-Черкес областха разы болсагъыз, халкъынга, кесинге да алай таб болур.

Бузданов бираз тынгылаб, сорду:
- Къарачайлыла алгъыннгы областларыны джеринеми тюшерикдиле къуру, огъесе...
- Ишни башы ма андады. Къарачайлыланы таулагъа иймезге керекди. Ала Черкесскни тёгерегинде, атылыб тургъан тюз джерледе орналсалады эм игиси. Черкесск шахаргъа, сизни черкес районлагъа да тюшсюнле онушар юйдеги. Ол заманда ачханы юлешген сизге табыракъ боллукъду.

Буздановну кёзчюклери джылтырадыла. Сусловну къолун эки къолу бла тутуб, къанатланыб, кабинетден чыкъды.

6

Сталинни кёзюуюнде кёчюрюлген-сюрюлген халкъланы энди джуртларына къайтарыу оноуну тюрлендиралмазлыгъын ангылагъан Суслов, бу зауаллы халкълагъа башха тюрлю чырмаула чыгъарыр акъыл бла, Хрущевгъа тюбеди.
- Никита Сергевич, халкъланы сюргюнден джуртларына къайтарыу бла байламлы бир талай сорууум барды.
- Тынгылайма, Михаил Андреевич,- Сусловну маса джаны чакъыра, анга джити къарады Хрущев.
- Кёчюрюлген халкъланы джуртларына къайтарыу оноуугъуз – халкъланы кеслерине да, къралыбызгъа да бек уллу хайыры боллукъ оноуду. Джангыз, Шимал Кавказгъа къайытырыкъ халкъла – чечен, ингуш, къарачай, малкъар – джуртларында тюзюрек джерлеге орналсала табыракъ болурму эди деб кёлюме келеди. Таулада джангыдан элле къурагъан къыйынды. Таулада хауа таза, табигъат ариу болгъанлыгъына, кесигиз билесиз, джашау этген къыйынды. Аны себебли, алайларын бютеу къралны адамы солуй турурча турбазалагъа, солуу юйлеге къоюб, халкъланы ёзен аякъларында джерлешдирсек дейме.
- Да тюзюрек джерледе башха халкъла джашамаймыдыла?
- Сёз ючюн, Черкес областны Къарачай-Черкес областха буруб, къарачай халкъны тюзюрек джерледе орунлу этерге таблыкъ барды. Кёб бош джер атылыб турады. Алайларын ишге таджал къарачайлыла, къараб къарагъынчы джарашдырлыкъдыла, кърал джанындан да уллу болушлукъ боллукъду. Къарачайлыла бла черкеслиле бир област болуб, бирге джашаб да тургъандыла, эки миллетни да миллетчи башчылары бузгъандыла араларын – башха-башха областла алай къуралгъандыла. Бирге джашаргъа халкъланы огъайлары джокъду. Черкес областны тамадасы Бузданов, Къарачайны алгъыннгы тамадасы Нанак да разылыкъларын билдиргендиле.
- Да, хоу, меннге тюбеген сагъатларында, къарачай делегация «къарачай областны алгъынча къурагъыз демейбиз, джангыз джуртубузгъа къайтарыгъыз» да деген эдиле.
Ёзге, «кёб затны дауласакъ, джуртубузгъа къайтармай къоярла» деген къоркъуудан айта эдиле аны. Бизни борчубуз – Сталин къурутхан къраллыкъларын къайтарайыкъ да, кеслери Черкес бла бирге джашайбыз деселе, анга кёре этерле.
- Къарачайын, малкъарын, чеченин, юнгюшюн да таулагъа иймесек иги болур деб кёлюме келеди. Таулада совет властха бой салмагъанла кёбюрек чыгъыучандыла, аманлыкъчылагъа тауда, чегетде джашыныргъа къачан да таб болгъанды. Тюзледе джашасала, башха миллетле бла аралашыб, энчиликлери-менчиликлери да кетер, совет джамагъатха дженгилирек къошулурла...
- Ангыладым сизни къоркъууларыгъызны, Суслов джолдаш. Мен айтырыкъ: халкъ айтханча болсун – тауда джашаргъа излеген тауда джашасын, тюзню сайлагъан тюзде орналсын. Сталинни зулмусундан къутулгъан халкълагъа, биз да артыкълыкъ этмейик.

7

Хрущевдан чыкъгъандан сора, кёб сагъыш этди Суслов. Хрущевну да чамландырмагъанлай, «халкъланы кеслерини излемлери бла» аланы тюзледе тохтатыр иннетин а къоймады. Артыкъсыз да, 1943 джыл кеси сюргюн этдирген къарачай халкъны джазыуун кишиге да ышанмай, кесини къолуна алды. Хрущевдан къоркъгъандан, къарачайлыланы Джуртларына къайытыулары бла байламлы Указны, къалгъанын кеси излегенча этдирсе да, амалсыз болуб, биринчи пунктун, «Къарачайны миллет автономиясын къайтарыуну амалсыз кереклиге санаргъа» деген пунктун, джазылгъаныча къойду. Ол пунктну кетералмагъандан ары, экинчи пунктну къошдурду – биринчиге чырмау болурча. Аны бла да къалмай, Указ басмада чыкъмазча этди – алай демек, Указны къарачай халкъ кёрмезча. Указ Черкес областны тамадасы Буздановгъа джиберилди. Бузданов, Нанак бла келишиб, ол Указны къарачай халкъдан джашырдыла – Джуртуна къайытхандан сора да, къарачай халкъны тюб этиу сиясет, аны хакъын ашау башланды. 1943 джыл Къарачайны къраллыгъын къурутхан Суслов бла Нанак, 1957 джыл Къарачайны къраллыкъсыз къойдула. Бу джол алагъа Бузданов – Черкес областны тамадасы да къошулду. Совет Союзну Коммунист Партиясыны экинчи башчысы Суслов, 1982 джыл ёлюб кетгинчи, къарачай бла кюрешгенлей турду – къарачай халкъны къраллыкъсыз къойгъаны бла къалмай, аны халкълыгъын къурутуугъа салды бютеу кючюн. Ол палахдан аязыялмай барады бюгюн да къарачай халкъ. Эс джыярмы, джыялырмы ким биледи – бюгюннгю туруму къарачай миллетни бек къоркъуулуду. 

ЮЧЮНЧЮ БАШЫ

1

1957-чи джылны май айында Дженгил бла юйдегиси, джууукълары, Пашинскеде вагонладан къотарылдыла. Хар ким сюргюннге дери джашагъан элине барыргъа излейди. 14 джылны Азияда бир эл болуб джашагъан адамла, энди бир-биринден айырылыргъа башлагъандыла. Бурунча, 1943 джылгъа дери джашагъанларыча, тукъум, тийре болуб джашаргъа умут этедиле.
Былагъа болумну ангылата, совет-партия органладан талай къарачай къуллукъчу келди – алгъаракъ келиб, сюргюнден къайыта келген халкъны къайгъысын этген адамла. Алгъыннгы тамадаладан бири – Тенгизбийланы Нанак – ариу сёлешди:
- Джамагъат, иги джангылыкъларым бардыла сизге. Алгъыннгы тау эллеригизге ёрелеб-ёрлеб айланмай, сиз былайда, Пашинске тёгерегинде тюзледе джашарча, оноу этилгенди. Былайы джашаугъа таб джерледиле. Былайларын кючлерге керекди. Таула сизден джукъгъа да къачарыкъ тюлдюле. Бу биринчи джангылыкъ. Экинчи иги хапарым – кърал не джаны бла да (ачха бла да, материал бла да) сизге болушлукъ этерикди. Кийиклеча, биягъы таулагъа илиниб кетсегиз, кесигизге юй ишлеген да къыйын боллукъду, тюкен, школ мекямла ишлегенни айтмай огъуна къояйыкъ. Къыйырдагъы къыйынлы деб, бош айтмагъандыла буруннгула. Аны себебли былайда, Къарачай-Черкес областны ара шахарыны тёгерегинде джерлешигиз. Сабийлеригиз ёсе келселе, алагъа окъургъа керек, ишлерге керек – таулада уа не окъуу, не иш. Эм алгъа да сабийлеригизге сагъыш этигиз.

Адамла не айтыргъа да билмей, биразны шум болуб турдула. Дженгил кёб сагъыш этиб къыйналмады:
- Ант этдир, Нанак, тюзледе джашарыкъ болсакъ, дуния малны джуртубуздан ёрге тутарыкъ болсакъ, Орта Азиядан нек къайытыб кюрешдик да? Юйлерин, малларын, бачхаларын къоюб кетерге кёзлери къыймай, анда къалыб кетгенле да бардыла. Кёрюрсюз, аланы сабийлери казах, къыргъыз, ёзбек, орус болуб кетмеселе. Халкъны сакъларыкъ Тау Элиди, Миллет Юйюдю. Хы, Миллет Юй дегенлей, Къарачай кеси, алгъынча, сюргюннге дери болгъаныча, энчи област нек болмады? 1926 джыл кючден айырылгъан эдик, энтда джангыдан нек тагъылдыкъ Черкесге?
- Аны оноуу бизге джетмегенди. Къралгъа не айтыр къарыуунг барды? Азияда къоюб олтурмай, ызына къайтаргъаны ючюн да сау болсун.
- Ай сау болсун бу совет кърал, джуртубуздан сюрюб, джарымыбызны къырыб, къалгъан джарымыбызны да Къарачай Эл болургъа къоймай, Черкесге къошуб, джыйымдыкъ област эте эсе. Сталинни терслигин тюзете эсе кърал, автономиябызны да ызына берирге керек тюлмю эди? Огъесе, сиз да Къарачайны Черкесге къошханларына разы болубму турасыз?
- Черкес бла болмасакъ, бу тюз джерлеге тюшер мадарыгъыз боллукъ тюл эди. Аны себебли Черкесге къошулгъаныбызны хайыры болмаса, хатасы джокъду.
 - Алийланы Умар, Гюрджюланы Къурман сизден тели болмаз эдиле, 1926 джыл Къарачайны Черкесден айырыб, энчи област этген сагъатда. Мен айтырыкъ, къралдан да  болушлукъ бола эсе, биягъы эллерибизни джарашдырыб, джашау этерге керекбиз. Керек тюлдю бизге Черкесге тагъылыргъа, Черкес областха саналгъан джерлеге тюшерге да. Биз джуртубузгъа, тауларыбызгъа келгенбиз. Бизни былайлада тыяргъа излеу – тюз иннет, тюз оноу тюлдю.
Тенгизбий улуну бети къаралды:
- Игиликни англамай эсегиз, ёрлегиз таулагъа, кийиклеча. Анда джашау этген бир тынчды дебми турасыз? «Тауну сайла да тюзню ал» деб, буруннгула билмейми айтхандыла?
- Буруннгула уа, «таулу тюзде абыныр» деб да айтхандыла. Алай а, не эсе да сен бизни тюзде къояргъа бек излейсе. Алай а, тюзню тюзлюгю тюзде къалмаз. Бизни тюзлеге сюрдюргенлени бири да сен тюлмю эдинг?

Нанакны бети бир къызара, бир къарала келди да, сора кюлюмсюреб, хыликге этген маталлы, къычырды:
- Джамагъат! Бу нелени джаншайды? Халкъны оноуу Сталинни, Берияны къолунда эди – ала бизге нени соруб эте эдиле?

Халкъ тынгылады. Тамакъ Дженгилде да бар эди. Къая оюлгъанча, чыкъды ауазы:
- Къарачай таула бандитледен топ-толудула. Халкъда ала джанлыла да кёбдюле -  бютеу кереклерин тау элледен табадыла. Аскер киргизтмей, сауут кюч болмай, совет властны орналыргъа къоярыкъ тюлдю бандит Къарачай,- деб, Сусловлагъа, Бериялагъа уу берген сен болмагъанмыса? Сен – Къарачайны тамадасы – халкъынгы джакълар орнуна, башынгы сакъларгъа кюрешгенсе. Бютеу халкъ сюргюнде къырылгъан сагъатда, сени мында, Эсентюкледе, къуллукъда къалай къойгъан болур эдиле? Анга да бир джууаб бер.

Тынгылы джууаб бермесе, халкъ дертден къайнай чачыллыгъын ангылады Нанак. Сора, ауазын да шош этиб, рахат сёлешди:
- Дженгил, бютеу айтханынг тутхучсузду, ётюрюкдю. Мени джукъгъа кючюм джетерик болса олсагъатда, туугъан анамы тыярыкъ болур эдим кёчюртдюрмей. Кесими мында къалгъаным а – мен партияны адамыма, ол къайры джиберсе, къайда бол десе, анда болургъа тыйыншлыма.

Къайсы эсе да, къычырды:
- Сен анганг бла башынгы алыргъа умут этме. Сени ананг бла бир вагонда баргъанбыз. Ол сени къаргъай баргъанын, ол вагонда баргъанла барыбызда эшитгенбиз. «Халкъны тюб этиб къойдунг, тюб боллукъ. Сени табмай бир къара таш табха эдим» деб сарнай эди зауаллы.

Бир башха да, бычакъ бла тюртгенча, айтды:
- Да, Нанак, сен партияны адамыма деб, ол не айтса аны этибми турлукъса? «Халкъынгы къыр» десе, къырыбмы барлыкъса? Халкъынгы джакъларыкъ тюл эсенг, сенича тамада керек тюлдю бизге. 

Нанакны биргесиндегиледен бири, къалабалыкъны тыя, айтды:
- Джамагъат! Дауурну къоюгъуз. Нанак бла араны артда айыра турурсуз. Былайлада къаллыкъла бир джанына туругъуз, тау эллеге къайытмай мадарыбыз джокъду дегенле, машиналагъа джюклене башлагъыз.      

Бу къалабалыкъны башлагъан Дженгилден не къадар дженгил айырылыргъа изледиле тамадала.

Дженгил юйдегиси, джууукълары бла бирге машиналагъа къаланыб, эли таба – Къала Тюбюне айланды. Ол кетгенден сора, Тенгизбий улу къалгъанланы Пашинске тёгерегинде джерлешдириуге кёчдю. Анга тынгылагъанла да чыкъдыла. Алай бла халкъны ондан чакълы бири Пашинске тёгерегинде къалды. Артда Къарачай кеси област болургъа излегенде, Пашинске бла аны тёгерегинде орналгъан къарачайлыла, айырылыу ишге бек уллу чырмау болуб чыгъарыкъдыла.

2

- Юйюбюзню оюлмай-чачылмай тургъан хапары чыкъмаса, бу сабийлеге табыракъ джерде тохтасакъ да боллукъ эди,- деди Гитчеу.
- Да бир къарайыкъ, аны да не юйлюгю къалгъан эсе да. Ёзге, мен аны алай деменгили ишлетген эдим, иш этиб чачмасала – талай ёмюрню сюелирча эди. Аллай юйле, Учкулан районда бешджюз-алты джюз джылны чыдагъандыла, кюйдюрмеген эселе, энтда тура болурла. Къарчаны заманындан къалгъан юйле да бар эдиле итле бизни джуртдан сюргюнчю.
- Къарча кимди?- деб сорду экиджыллыкъ Сабыр, уллу къарнашына къарай.
- Къарчамы,- онджетиджыллыкъ Джашар кесин билимли эте, айтды: Къарча Къарачай къралны къурагъан адамды.
Дженгил эки уланына къарай, Гитчеу эшитирча ауазын кёлтюртдю:
- Быланы окъутургъа керекди. Хазыр школу болгъан бир уллуракъ элге тюшсек иги боллукъ эди. Юйюбюз не халда болгъанына бир къарайыкъ да...

Тёгерекге къарай келедиле. Тёбен элден ётдюле бир сау юй кёрмегенлей. Не да болсун, 14 джылгъа кюнбетни чегет кючлегенди. Былайда хазна адам джашамагъаны белгилиди. Юйлени уа, хазна къалмай барын, чачыб, тёбенде джашагъанла алыб кетгендиле. Бютеу къарачай эллеге джетген палахды бу.

Джолда бара тургъан бир тиширыуну ызындан джетдиле да, Дженгил машинаны тохтатдырды.
- Джол болсун.
Джолоучу бери бурулгъанында, бары да таныдыла: Бера Мыкалавна. Хоу, ол эди – школда окъутхан орус устаз Вера Николаевна. Зауаллы быланы къучакълаб, джылагъан огъуна этди. Аны да алыб, бираз баргъанлай, машина тартмай тохтады. Шофер кюрешди, от алдыралмады.

Бары да тюшюб, джолну огъары джанында тюзюрек джерчикге хабыр-чубур атыб олтурдула. Бары да Верагъа тынгылайдыла.
- Сиз кетер кетмез, хоншуларыгъыз джетиб, юйлеригизни бир тонадыла да. Бир-бири бла гъыр-мыр бола, алай ташый эдиле табхан затларын. Къашыкъларыгъызгъа, сауутларыгъызгъа, тузлукъ джыккырларыгъызгъа дери джукъ къоймай. Мал табханларын сюрдюле. Аланы арбазлагъа иймей тохтагъан басхан парийлеригизни къалай ёлтюргенлерин кёргенимде, бир тюрлю болгъан эдим. Артхаракъда уа, юйлеригизни да чачыб, ташыгъан эдиле...
- Бизни юй а,- деб, тёзалмай сорду Дженгил.
- Сизни юйюгюз сакъланнганды. Алай а анда бир аман адам джашайды. Къарачай къайытады деб эшитгенинде, юйдегисин тёбеннге ашыргъанды, кеси уа турады. Сизни юйню кючлеб, малыгъызгъа, бютеу затыгъызгъа ие болгъан бла къалмай, къалгъан юйлени да тонагъанды. Тонагъанла кёб эдиле, бу а тоноудан да озуб, мурдарды. Къайытбий улу Джандар эсигизде болур.
- Игид да эсимдеди. Къазауатха бизни элден биринчи кетгенледен эди. Сора уа?
- Да зауаллы, сизни кёчюргенлерин билмей, элге келиб къалгъан эди, бир бутундан да ауур асхай. Юйюмде кече да къалдырыб, хапар да айтыб ашыргъан эдим экинчи кюн. Пашинскеге барыб, алайдан Азиягъа юйдегисин излей кетерик эди. Ма ол джаралы солдатны шкок бла уруб, башын кесиб, НКВД-ге элтиб, «бандитни башыды» деб ачха алгъан мурдар джашайды сизни юйюгюзде. Аты да Мурдарды, кеси да мурдарды. Олсагъатда мен джукъ да эталмадым – энди уа аны сюдге берсегиз, мен шагъатлыкъ этерге боллукъма. Ол адам тюлдю, къабырларыгъыздан сын ташланы келтириб, басхычла этиб турады.
- Минигиз, машина барырча болду,- деб, къычырды шофер.   

Орта элге джетиб, сууну ол джанында къабхакъ башына къарагъанлай, акъ къанджал башы кюнде джылтырай тургъан юйлерин кёрюб, джюреклери кёкюреклеринден чыкъгъанча болду. Машинала аланы дуппур башында къырдышха къотарыб, терк ызларына айландыла: Пашинскеде улоу сакълаб тургъанла кёб эдиле.

Быланы тауушларына юйден бир мазаллы къарабет киши къарады, къолунда да шкогу бла.
- Ангыладым сизни ким болгъаныгъызны. Юйюгюзге келе болурсуз, алай а бу юйню мен сатыб алгъанма. Ачхамы къайтара эсегиз, бюгюн огъуна юйден чыгъама.
- Алдама,- деди Вера,- была кёчер кёчмез, келиб бу юйге кириб, болгъаннга ие болгъан сенсе. Джандарны башын кесиб, НКВД-ге элтиб, ачха алгъанынгы уа джашырлыкъмыса? Къабырладан сын ташланы келтириб, басхычла этиб, аланы теблеб, аны да меннге айтыб махтаннганынгы уа айтырыкъмыса?
- Бандитлени джакъчысы болуб тураса да сен. Барыгъыз да думп болугъуз арбаздан,- шкокну сампалындан басды да, окъ тюз башлары бла ётдю.

Къабыргъагъа таяныб тургъан сенек Дженгилни къолуна тюшдю да, ол аны муджураны силдегенча, силдеди. Сенек тамагъындан кирди мурдарны – ол шкогун да къолундан ийиб, тёнгереди.
Экинчи кюн а милиция келиб, Дженгилни тутаргъа умут этдиле. Алай а кесин тюзге санагъан Дженгил, къалгъанла да милициягъа бойсунургъа унамадыла. Милиция артха кетиб, кюч алыб келди.
- Тюз эсенг, сюд къарар да башынга бош этер. Милициягъа къарышама десенг а – ол да сеннге къаршчы иш болур.
Алай бла тутмакъгъа тюшдю Дженгил.

3

Черкесскде (Пашинскеде) бюгюн Дженгилге сюд этиледи. Арбаз адамдан толуду. Сюд баргъан юйню ичи да тыкъ-тыкъламады адамдан.

Тёре терслеучюге берди сёзню.
- Дженгил юйдегиси, джууукълары бла Мурдарны арбазына кириб, темирчилегенди. Аланы аман къан алыб тургъанларын сезиб, юйню иеси Мурдар, аланы тохтатыр ючюн, шкокдан атханды. Чертеме: аланы башлары бла, алагъа хыянат джетмезча. Дженгил, адамлары бла арбаздан чыгъар орнуна, къабыргъагъа сюелиб тургъан сенекни алыб, Мурдарны мараб, атханды. Сенекни бир бутагъы богъурдагъындан кириб, Мурдарны джашауун юзгенди. Сау къалдырыргъа онг боллукъ эсе да, аны къайгъысын кёрген киши болмагъанды. Милиция бла келген дохтурла, Мурдар, боюн тамыры кесилгенден эмда къаны кетгенден ёлгенине шагъатлыкъ къагъыт джазгъандыла. Биреуню арбазына кириб барыб, терслиги болмагъанлай, юйню иесин ёлтюрюу – бек уллу аманлыкъды. Аны себебли мен Дженгилге 15 джыл тутмакъ азаб салынырын излейме.

Аны ызындан джакълаучу сёлешди.
- Мен прокурорну сёзюн къабыл эталмайма. Не ючюн? Иш ол айтханча болмагъанды. Тинтиуню бардыргъан адам бу ишге ат башындан къарагъанды. Ол затха эс бёлмей, прокурор да терс оюм этгенди. Ишни болушлусу уа былайды.

Дженгил юйдегиси бла сюргюнден кесини юйюне къайытханды. Аны юйюнде джашагъан Мурдар, юйню бошатыр орнуна, къыйынлыкъдан келгенлеге шкок бла тюбегенди. Мурдарны осал адам болгъанын, мурдар болгъанын билген Дженгил, юйдегисине къоркъгъандан, юйдегисин джакълай, узалгъанды сенекге. Мурдарны не этерин билген къыйынды, алай а, аллай адамдан игилик сакъларча тюл эди. Къайтарыб айтама, Дженгил кесин, кесинден да бек юйдегисин къоруулай, этгенди ол ишни. Аны башха мадары болмагъанды. Дженгил алгъадан билиб тургъанды аны юйюнде мурдар джашагъанын. Аны себебли, Дженгилни былайда огъуна башына бош этсегиз, бек тюз иш боллукъду.

Прокурор Тёреден эркинлик алыб, джакълаучугъа сора башлады:
Биринчиси: сюргюнден къайытханла сюргюннге дери болгъан юйлерин, мюлклерин ызына дауларгъа эркинликлери джокъду.
Экинчиси: Мурдарны мурдар болгъанын Дженгил къайдан билгенди? Мурдар мурдар эсе, тутулмай нек тургъанды? Аны мурдар болгъанына шагъат бармыды?

Тёре Дженгилни ёкюлюне джууаб этерге изим берди.
- Биринчи соруугъа джуаб: Дженгил кърал берген эркинлик бла джашагъан элине къайытханды. Сюргюннге дери кеси ишлеген, джашагъан юйюн кёрюрге излегенинде да терслик джокъду. Юйюн-мюлкюн ол ызына дауламагъанды. Юйюн сатыб алыр акъылы болгъанды, алай а, иш алайгъа джетмегенди. Мурдар «Бандитле» зат деб, хылымылы сёлешиб, шкокдан атханды. Юйдегисин мурдардан къоруй, Дженгил да сенек бла джууаб этгенди.
Энди экинчи соруугъа джууаб. Мурдарны мурдар болгъанына шагъат барды. Ол – эл устаз Вера Николаевнады. Былайдады кеси да. Хурметли Тёре эркинлик берсе, Вера Николаевна кеси хапар айтыр.

Сёз берилгенинде, ол джылы келген устаз тиширыу алай сёлешди, прокурорну огъуна тили тутулуб къалды. «Дженгилни къолундан ёлгени иги болмагъанды ансы, Мурдар эртде ёлюрге керек эди» деб бошады сёзюн Вера Николаевна.

Прокурор бираздан дагъыда терсине бурду сёзню:
- Вера Николаевна, сиз айтхан затланы алкъын тинтерге, ажымсыз болургъа керекди. Ёзге ачыкъ болгъан бир зат барды: сиз джолда Мурдарны аманлаб, Дженгилни къанын къыздырыб баргъансыз. Ол да, сизни кёзюгюз бла къараб, Мурдар энтда бир мурдарлыкъ этеди деб, аны ёлтюрюр джанындан болгъанды. Дженгилни этгени да мурдарлыкъ болмай неди? Мен, аллында айтханымча, Дженгилге 15 джыл тутмакъ азаб берилирин излейме.

Тёре дагъыда соруула берди, шагъатлагъа, ёкюлге да джангыдан тынгылады. Сора махкеме кенгеширге кетди да, ызына къайытханлай, бары да ёрге турдула.
- Терслеучюге, джакълаучугъа, шагъатлагъа да тынгылаб, махкеме оноу этгенди: Дженгилни былайда огъуна башына бош этерге. Разы болмагъан Баш Махкемеге тарыгъыргъа боллукъду. Муну  бла махкеме ишин тамамлайды», деб, Тёре сюд бошалгъанын билдире, чёгючню масагъа урду.

ТЁРТЮНЧЮ БАШЫ

1
Къала Тюбю элге кёб адам къайытханды. Бары да, къачхы сууукъла тюшгюнчю, бирер тыгъырыкъгъа кирирча болургъа излейдиле. Дженгил бла Гитчеу юйлерине джарашхандыла, юй кереклилери джокъду. Алай а, аланы юйлеринде бусагъатда, кеслеринден сора да юч юйдеги джашайдыла – Гитчеуню эгечи Марзият (эри Джюсюб, джашы Ахмат); уллу джашлары Ибрахим юйдегиси бла (къатыны Баппахан, джашы Исмагъил); къарнашы Норуй (юй бийчеси эмда эки сабийи). Бары да бир-бирине маммат болуб, чалман юйле ишлеб кюрешедиле.

Эм алгъа уа бары да арбаздан, атлауучладан сын ташланы къабырлагъа къоратдыла.
- Ким эсе да бу Мурдар деген, адам тюл эди. Дунияда 110 джылдан аслам джашадым, алай а, сын ташланы келтириб, атлауучла этиб джюрюген тонгузну биринчи кере кёреме,- деди къарт Джюсюб.
- Эй акъсакъал,- деди Дженгил,- аллайла имансыз джорукъну итлеридиле. Кърал бизни тутмакъ этиб, душман атха чыгъарыб джуртубуздан сюргенинде, бизни джерибизге, мюлкюбюзге да быллайла ие болгъандыла. Бизни кесибиз къой, атыбыз да сакъланмазгъа керек эди джер юсюнде – кърал излеген ол эди. Аны себебли къурутуб кюрешгендиле джер атларыбызны, сын ташларыбызны да. Мен тутмакъда, Сибирде, бир чууутлугъа тюбеген эдим – алгъын партияны Ставропол край комитетинде ишлеген адамгъа. Ол бизни кёчюргенден сора бир джыйылыудан хапар айта эди. Анда Суслов былай сёлешгенди: «биз къралны джауун – къарачай халкъны былайладан къурутдукъ. Энди аланы кеслерин къурутхан бла къалмай, бу джуртдан рухларын да къурутургъа керекбиз». Алай демек, былайда къарачай халкъны джашагъанын эсге тюшюрлюк не джер ат, не къабырла къалмазгъа керек эдиле... Адамланы къой, къарачай тукъумлу не ат, не къой, не ит – ала да къалмазгъа керек эдиле. Аланы башха тукъумлу маллача кёргюзтюб джазгъандыла. Аланы да керти къарачай атларын ызларына къайтарыргъа керекди энди...
- Бу къралгъа биз не къыйынлыкъ салгъан болур эдик бизге быллай бир зорлукъ джетдирирча,- деди къарт.
- Тейри, бу соруугъа тюз джууаб табхан бек къыйын боллукъду. Ол дунияда Сталиннге тюбеген тёребиз болса, джагъасындан алсакъ, тюзюн айтыргъа болур эди...
- Аллах тюбетмесин бизни анга. Ол джаханимде кюе да кюл бола, дагъыда тириле да джангыдан кюе – ёмюрю алай турлукъду. Сталиннге тил этиб, бизни джуртубуздан сюрдюргенле да, джаханим отда Сталин бла бирге кюйсюнле.

Къартха сёз къошхан болмады. Халкъгъа сюргюн нек этилгенин ажымсыз билген джокъ эди – аны себебли, ол соруу джюреклерин кемириб турса да, тереннге кирмей, юй, бау къайгъыгъа кёчдюле.

2

Биринчи чалман юй, къыйырында да бауу бла хазыр болгъанында, ары къарт Джюсюб бла юйдегиси тюше башладыла. Алай а, Дженгил унамады: джылы джюзден атлагъан адам джер юйде не болады, не къалады. Джашасынла бизни юйде. Биз а, бу саламбаш чалман юйчюкде кёб турмазбыз, джангы юй ишлербиз.

Алай бла, дуппур башында юч бёлмели чалман юйчюкге орналды Дженгил бла юйдегиси. Къыйырында бау, анда да Азиядан келтирген ийнеклери Галлюу.
- Азияда юйюбюз бери тюшюб къалса эди,- деди Гитчеу.
- Хата джокъду, былайда да ишлербиз джарагъан бир юй, сау-эсен болсакъ. Джашар да менден онгсуз тюлдю энди,- Дженгил джашы таба къарады, эсине уа Азияда ачдан къатхан тюнгюч уланы тюшдю. Сора сёзню бир джары бурдура айтды:
- Нанак ол кюн Пашинскеде къралдан болушлукъ боллукъду дей эди. Ачха бла, мал бла, юй ишлерге керек затла бла да. Не эсе да бизни къайгъылы болгъан джокъду. Бюгюн элчиле эски школну (окъулну) мекямында джыйылыргъа оноулашханбыз. Мен бара барайым. Алайда бир-эки адамны сайларгъа керекбиз - келечи этиб, областха джиберирча. Барсынла да бир чык айырыб келсинле – ансы бачха не бла сюрлюкбюз? Къарнашынг Норуй Азиядан къаладжюк келтиргенин бек иги иш этгенди. Энди анга джегерге ат, ёгюз къайда?
- Ай, не этерик эсенг да, Пашинскеге барыргъа сени сайламасынла. Нанак сеннге тиш къысханлай къалгъанды. Сени кёрсе, этерин да этмез.
- Андан киши джукъ тилерик тюлдю. Ол бизге буюрулгъан бизге нек джетмейди – аны билирге уа керекбиз.
- Дженгиллик этиб, энтда бар палахха тюшесе деб къоркъама.
- Къоркъма, Аллах буюрмагъан болмайды. Таш бла сауутланы зынгырдатыб зауукъгъа батыб турады Сабыр – анга къара. Мен да халкъгъа бир тынгылайым,- дей, орамгъа чыкъды Дженгил.

3

1930-чу джыллада ишлениб, къаллайла эсе да чачылмай, бюгюнлеге джетген школну арбазы адамдан толу эди. Дженгилни сейирсиндирген – школ мекямны атлауучларын трибунача этиб, сёлеше тургъан бир адам болду.
- Бу кимди?- деб сорду Дженгил, къыйырда тургъан бир танышына.
- Областдан келгенди, бизни джыйыллыгъыбызны билгенча,- деб, джууаб къайтарды ол.

Областдан келген а, джангылыкъланы да билдире, элге не болушлукъ боллугъун айтады:
- Былайы совхозну бир бёлюмю боллукъду. Боллукъду десем да болуб бошагъанды. Мал кютген, алагъа аш хазырлагъан – сиз билген ишледиле. Трактор, машина джюрюталлыкъгъа да, табыллыкъды иш. Мал сюрюуле бардыла, алагъа къараргъа адамла керекдиле. Къоллары устала джыйын къураб, мал орунла, фермала ишлерге керекдиле. Кёресиз, иш кёбдю.
- Аны ангыладыкъ, алай а, адамла алкъын джашаргъа болджаллы юйле ишлеб да бошамагъандыла. Юйдегилерин орамда къоюб, совхоз малланы кютерге киши да бармаз. Кърал джанындан ачха бла да, юй керек бла да болушлукъ боллукъду дей эдиле да, къайда ол болушлукъ? Джер не бла сюрлюкбюз, не ат, не ёгюз джокъ,- деб, къычырды джыйылгъанладан бири.
- Совхозну директору Хадагъужукъ этсин джууаб бу сорууугъузгъа.
Хадагъужукъну джууабы къысха болду:
- Совхозда эмилик ууаныкла бардыла. Экишер ууанык аласыз, боюнсхагъа юретесиз. Сабанмы сюресиз, отунму ташыйсыз, эркинлик алыб, юй ишлерге агъачмы келтиресиз – джаратыгъыз. Бир джылдан, сау-эсен, совхозгъа къайтарасыз. Ууаныклагъа джукъ болгъаны болса, тёлеулюк боллукъсуз. Башха болушлукъ боллукъ тюлдю.
- Ийнек, къой дегенча, кърал джанындан болушлукъ боллукъ тюлмюдю? Бизни кёчюрген сагъатда юйюбюз, малыбыз, мюлкюбюз – бары къалыб кетген эди. Энди къралдан бизге чырт болушлукъ болмай къалыргъа къалай болур?
- Терслик болгъанды деб, кърал халкъны ызына къайтара эсе, хакъын да къайтарыргъа керек тюлмюдю?

- Къралдан джукъ сакълаб, заманны кечикдирмегиз. Мал-баш кесигиз къураргъа керексиз. Бир ийнек, бир тана, бир эшек, беш къой. Андан кёб тутаргъа кърал эркин этмейди. Ат тутаргъа эркинлик джокъду.

Областдан келген Акай, джууаблары бла халкъны разы эталмады. Дженгил а аны тарбыууннга тыйды:
- Пашинскеде тюшген кюнюбюзде, Нанак «ачха бла да, юй керек бла да кърал болушлукъ этерикди» деген эди. Болушлукъдан бир да хапар чыкъмайды энди. «Уялмагъан буюрулмагъанны ашар» деб, бизге буюрулгъанны башхалагъа ашата тура болурламы?

Халкъ къозгъалды. Акай да, Хадагъужукъ да «совхозну бу элде бёлюмюне Харунну тамада этебиз»,- дегенлеринде уа, джамагъат бютюн тебди, гюрюлдеди.
- 1937 джыллада халкъны тутудуруб-джутдуруб тургъан адамны бизге башчы этергеми излейсиз? Огъай, башчыны биз кесибиз сайлайыкъ. Элге джан аурутурукъ адамла бардыла алкъын. Сёз ючюн, биз Дженгилни тамада болурун излейбиз.
- Совхозну (совет мюлкню) бёлюмюне башчы боллукъ адамны совет-партия органла теджейдиле. Ол адам кеси да коммунист болургъа керекди, кесини да эл мюлк окъууу, усталыгъы болмаса джарамайды. Ёзге, сизни излемигизни мен башында билдирирме. Бусагъатда уа Харун ишлей турсун.
- Харун бизге башчы болуб ишлеген къой, бизни элде джашамазгъа керекди. Ол заманда къаныбызны ичгени да джетерикди,- элде сыйы джюрюген Хаджи-Мурат айтырын артха салмады.

Халкъ унамаздан, Акай къоймаздан тарт-соз кёб барды. Бети къаралыб тургъан Харун сёз алыб, джарашыу сёлешди:
- Джамагъат, кетген заман бла джашамайыкъ. Ол сагъатда мен эл Советни тамадасы эдим. Мен халкъны джакъларгъа излегенликге, не кючюм бар эди? Кючюм джетсе, къарнашымы тутмакъгъа ашырлыкъ болмаз эдим. Аны себебли, меннге гюнах сёлешмегиз.
- Да къарнашынг а «Харун болгъан джерге барлыкъ тюлме» деб, туугъан элине келмей, башха районнга джерлешгенди. Бютеу Къарачайда сени атынг «къарнашын тутдуртхан Харун» болгъанын биле болурса.
- Сиз нени билиб сёлешесиз? Мен партияны, совет властны адамыма. Совет властха къаршчы къауумда эди ол да. «Къалгъанланы тутугъуз, ол а мени къарнашымды, анга тиймегиз» дебми айтырыкъ эдим. «Бу адамла тутулургъа керекдиле» деб башындан къагъыт келсе, мен къол салгъандан башха не къарыуум бар эди? Джукъ айтханлай, кесими чалдышха атарыкъ эдиле.
- Башында къайдан биле эдиле, кимни тутаргъа кереклисин? Башындан он адам тутулургъа керекди сизни элден деб, къагъыт келсе, планны артыгъы бла да толтура, кимлени тутуллугъун кесигиз джазыб тургъансыз. Къысхасы, халкъынгы тюл, башынгы сакълаб тургъанса. Бюгюн этеринг да алайды. Сенича башчы бизге керек тюлдю,- эски темирчи Азрет, токъмакъча джумдуругъун ёрге кёлтюрюб, энгишге ийди.

Харун джыйырылды, ол джумдурукъ аны боюн джигине тийгенча. Алай а, дагъыда тохтамады:
- Энтда къайтарыб айтама: мен партияны, совет властны адамыма. Къалайда ишлерге буюрсала, алайда ишлерикме. Партияны, совет властны оноууна къаршчы болмагъыз сиз да.
- Айыб этмегиз, бир-эки сёз айтайым,- басхычлагъа къатангы, узун бойлу Абрек чыкъды.
Элде тутмакъ сынагъанла аз тюл эдиле. Тутмакъдан сау-эсен ондан бириси къайытхан болур эди. Алай а, Абрекни джазыуу бютюн да ачы эди. 1920 джыл восстаниеге къошулгъанса деб, джыйырма джыллыкъ джашны биринчи кере тутхан эдиле. Андан башына бош болуб келгени бла, 1930 джыл восстание башланады. Ма ол къозгъалыугъа къошулгъанса деб, тутхан эдиле экинче кере. Эшта, тутмакъдан чыгъаллыкъ болмаз эди, къазауат башланмаса. «Совет властны аллында терсликлерин къанлары бла джууарыкъ аскер» къуралгъанында, Абрек къаллайла эсе да ары тюшюб, немесле бла ёлюм къазауат этеди. Хазна адам сау къалмагъан урушладан ётюб, «къазауат бошалса, ёлмесем, джуртума-элиме къайытырча болама» деб тургъанлай, 1943 джыл къазауатдан чыгъарыб, джангыдан он джыл тутмакъ бериб, Сибирге ашырадыла. Чуруму – «сени халкъынг къралны аллында терслиги ючюн джуртундан сюрюлгенди. Сен да ол халкъны уланы болгъанынг себебли...». Ол тутулгъанындан Абрек 1953 джыл чыгъады. Орта Азияда он башлы юйюрлеринден сау-эсен анасы бла эки гитче къарнашын табады. Бу адамны джазыуу 20-чы ёмюрде къарачай халкъгъа джетген палахланы сыфатыды. Энди аны не айтырын ашыгъыб сакълайды джыйылыу.
- Харун, мен биринчи кере тутулгъанымдан сау-эсен къайытыб келген эдим. Биринчи кере мени ким тутдургъанын билмейме. Экинчи кере уа сени къолунгдан ачыгъанма. Сен эл Советни башчысы эдинг, къагъытчысы уа Салых эди. Ма ол Салых бла мен талай джылны бир лагерде тургъанбыз. «Была тутулургъа керекдиле» деб, сен айтыб, ол джазыб баргъанды. Мени тукъумум бла башланнганды ол сен азабха буюргъан адамланы тизими-списогу. Ол зауаллы Салых ёле туруб хар нени тюзюча айтхан эди. Ол айтханланы мен былайда ачыкъ этсем, былайда джыйылгъан халкъ сени пара-чара этиб атарыкъды. Аны себебли, бизге тамада болгъан къой, бу элден башынгы алыб къачханынг игиди. «Мен партиягъа, совет властха къуллукъ этеме» дегенинги уа кишиге эшитдирме. Совет-партия органла кеслерин сеничаладан тазалаб кюрешедиле. Джамагъат, Харуннга юч кюн болджал берейик, юч кюнден сора элден кетмесе, аны оноуун ата-бабаладан келген адетле бла этербиз. Совхозну Къала Тюбю бёлюмюне уа, Дженгилни айырыргъа керекди.
- Тюз айтаса,- деген ауазла чыкъдыла.

Областдан келген Акай, халкъны къызгъандан къыза баргъанын эслеб, джыйылыуну тамамлады:
- Алай огъуна болсун. Аллай бир излей эсегиз, болсун бёлюмге тамада Дженгил. Ёзге чертеме: мен башына излемигизни билдирирме. Анда къабыл этмеселе, меннге терс кёзден къарамагъыз.
- Къабыл этмеген келсин да бизни бла сёлешсин. Алай а, не эл Советге, не партия организациягъа секретаргъа Харунчаланы теджеб кюрешмегиз. Халкъны да тебдирмегиз, партияны, совет властны бети бла да ойнамагъыз. Сталинлени, Берияланы заманлары кетгенди, алай болмаса, биз джуртубузгъа да къайыталлыкъ тюл эдик. Бу джергили сталинчикледен, бериячыкъладан да тазаланмай, джашауубуз тюзеллик тюлдю.

Абрекге сёз къошхан болмады. Келгенле кетдиле. Халкъ да сёлеше-сёлеше чачылды.

4

Къала Тюбю элге Дженгил башчылыкъ этгенли талай джыл болады. Къараб къарагъынчы элни тюрсюню тюрленнгенди. Чалман юйчюклерин мал баула этиб, элчиле кеслерине джарагъан юйле этгендиле. Энчи мал кёб болгъанды. Совхоз мал да болгъанды кёб – къралгъа эт, сют бериуден планны эки къат толтурады эл.

«Къала Тюбю элде халкъ сюйгени чакълы мал тутады, бай джашайды, нелери да джарашыбды» - бу хапар кенг джайылыб, элге кёчюб келгенле кёб болгъандыла. Школда окъурукъ сабийлени санлары бешджюзден атлагъаны себебли, элни орталыгъында эм таб джерни сайлаб, мазаллы школ ишлетиб бошай кетгенди Дженгил. Эски школну кечеги школ этгенди – сюргюнде окъуялмай къалгъан джашла, къызла окъурча. Кеси да джюрюб, былтыр кечеги орта школну бошагъанына къагъыт алгъанды. Бу мийикде орналгъан тау эл былай айнырыкъ болмаз эди, Дженгилни тирилиги болмаса. Ишни башланнганы уа – былай эди.

Дженгил, эл аны тамадагъа айыргъандан сора, Черкесскге (Пашинскеге) барыб, тамадалагъа тюбеди. Элге кърал джанындан болушлукъ нек болмагъанын билирге эди мураты. Насыбына, Басханукъгъа тюртюлдю – ол белгили ёкюл эмда сюргюнден халкъны къайтарыргъа, джуртда джерлешдирирге къыйын салгъан адам эди. Ол Дженгилни кабинетине чакъырыб, элге – не эмда къаллай бир – болушлукъ керегине тынгылады. Бир-бирин Азиядан таныгъанлары себебли, ачыкъ сёлешдиле.
- Мен ангыламагъан,- деди Дженгил,- кърал бизге, къарачайлылагъа, буюргъан ачха, болушлукъ къайдады? Не къыйынлыкъда, чалман тыгъырыкъла ишлеб, кюрешеди халкъ. «Бир джылгъа эмилик ууаныкланы юретигиз да, хайырландырыгъыз» деген эди совхозну директору Хадагъужукъ. Айхай, ала да джетишмейдиле. Халкъ бек къыйналады.
- Дженгил, не джашырыу, кърал бизге буюргъан ачханы тау эллеге джетдирмейдиле. Кёбюсю Черкесск шахарны айнытыугъа, тюзде районлагъа, артыкъсыз да Адыгэ-Хабль, Хабез районлагъа кетиб барады. Кесинг билесе, облисполкомну тамадасы Буздановду. Мен джазыб, айтыб да кюрешеме – сёзюм чапракъдан да ётмейди. «Уялмагъан буюрулмагъанны ашар» деб, къарачайлылагъа буюрулгъанны башха халкълагъа, артыкъсыз да черкеслилеге, ашата турадыла. Нанак бла арабыз аманнга кетгенди – ол партияны област комитетини экинчи секретары болгъанлыкъгъа, къуллугъу уллу болгъанлыкъгъа, тау эллени сагъышын этмейди, мен айтханны къулакъгъа алмайды.
- Да аны уа билеме, биз эшелонладан тюшген сагъатда, «эллеригизге бармагъыз, Черкесск тёгерегинде тохтагъыз» деб кюреше эди. Ол сагъатда огъуна ачыкъ айтхан эди  тау эллеге болушлукъ къыйналыб джетерин.
- Бу бирикген Къарачай-Черкес област къуралгъаныны бизни халкъгъа хайырындан зараны озаргъа ушайды. Былай барыб турлукъ болса.
- Да Къарачай област ызына нек къуралмай къалды да?
- Аны уа Нанакга сорургъа керекди. Мен билген – Хрущевну огъайы болмагъанды. Ишни бузгъан Суслов болгъанды. Алай а, Черкес областны тамадасы Бузданов, бизни Нанак бирикген областны къуралырына разы болмасала – энчи Къарачай областыбызда джашаргъа да болур эдик. Не медет, энди биз тюрлендираллыкъ иш тюлдю бу. Андан эсе, сени джарыллыгъынга къарайыкъ.

Сау болсун Басханукъ, къагъытланы джарашдырыргъа, джууаблы къуллукъчулагъа тюберге болушду. Ёзге, Дженгил ненча кере келди, кёб къуллукъчу бла къызырышды, алай болса да, кърал буюргъан болушлукъну элине юзалды. Нанак бла уа бир кере да тюбемеди, алай а, ол болушхан къой, чырмау болгъанлай турду. Дженгил артда ангыларыкъды, черкесли Бузданов да, къарачайлы Нанак да Сусловну политикасын бардыра, Къарачай халкъгъа, Къарачай джуртха къаллай бир къыйынлыкъ салгъанларын.

5

Бир кюн Нанакга бир саубитген, омакъ кийиннген бир адам салыб келди. Нанак джыйылыуну бардыра тура эди да, къагъытчы тиширыуну «сакъласын бираз» деб, къайтарды. Бир такъыйкъадан «районну джангы тамадасыма, джыйылыугъа къошулайым» дейди деб, кирди биягъы къагъытчы.

Дженгил «бу чамчы уа ким болду экен?» дей, кабинетден чыкъды. Ийнеле чанчылгъанча, эки къара огъурсуз кёзге тюртюлюб, «Гоги?» деб, аллына атлады. Къучакълашдыла. Тутмакъда беш джылны бирге болгъан эбзе шохуна мардасыз къууанды. Аны да алыб, ызына кирди. Танышдырды джыйылгъанла бла.
- Он джыл мен бу адамны кёрмегенли. Биз да билмегенлей, районнга тамада болгъанма дейди кеси да.
Гоги ышарды.
- Тюздю. Район тамадама, алай а, сизни районнга тюл, кесибизни районнга. Ауушдан аугъанлай, Тау Артына, Гюрджюстаннга ётесиз. Билесиз, алайларын. Биринчи кёрюннген тау элле мени районума къарайдыла. Дженгилча, элге тамада болуб турдум, энди районнга башчы этгендиле. Тау эллерибиз мал бла кюрешедиле.

- Алан, къонакъгъа талай соруу берирге боллукъмуду?- анасы эбзе тиширыу болгъан ферма тамада Джанболат Дженгилге къарады.
- Сорууум а неди: бизде хар бир юйню бир ийнек, бир тана, беш къой тутаргъа эркинлиги барды. Ол а джукъ да тюлдю, артыкъсыз да кёб башлы юйюрге. Сизде да алаймыды джорукъ?
- Огъай, бизде закон башха тюрлюдю. Бизни элле да сизникине ушаш тик джерледе орналгъандыла. Алайдан адамла кетиб къалмаз ючюн, кёбюрек мал тутаргъа мадар барды. Кёбюрек дегеним: юй башындан он ийнек, джюз къой, бир ат тутаргъа кърал эркинлик бергенди. Андан асламыракъ тутханнга да мен джукъ айтмайма – эт, джюн бары да къралгъа барады. Къонакъгъа келсегиз кёрюрсюз, эбзеле къалай джашагъанларын.
- Алай къалай болады? Бир къралда, бирча тау джерледе эбзелени бурун замандача кеслерини мал сюрюулери барды, бизде уа бир ийнек, беш къой деб турадыла. Алай къалай болады, Дженгил?

Бу соруугъа Дженгил не джууаб этерик эди? Алай болса да айтды:
- Джамагъат, терслик кесибиздеди. Биз даулай билмейбиз. Дауларыкъла, халкъны къайгъысын этерикле – оноуда тургъанладыла. Ала уа, халкъ къайгъылы тюлдюле. Кёресиз, сюргюнден келген халкъгъа кърал буюргъан болушлукъну да табдырмай къыйнайдыла. Бизнича къыйынлыкъ да кёрмеген, бизнича тау джерде джашагъан эбзелеге къаллай эркинлик берилиб турады. Бизни тамадала да къралны башчыларына айтсала, бизде да болум башха тюрлю боллукъ эди. Не этейик, джокъду аллай тамада бизде.
- Дженгил, сени этейик тамада,- деди къайсы эсе да элчиледен бири.
Дженгил кюлген да этиб, джууаб къайтарды:
- Тамадаланы башындан саладыла, билесиз. Мени тамада этериклери джокъду, бу къуллугъумдан да чыгъарабыз деб кюрешиб турадыла. Былайда да кёбге къойгъа эдиле...
- Ишинг былайда болмаса, мен бизде табарма сеннге иш,- деди Гоги.
Дженгил, джыйылыуну джабыб, къонакъны сыйлар къайгъыгъа кирди.

6

Арадан бёлек джыл озду. Къала Тюбю элни хапары бютеу Къарачайгъа джайылгъаны, анда джашау башха тюрлюдю деб, халкъ ары кёчерге кюрешгени областны совет-партия башчыларын сескекли этгенлей турады. Дженгил а, эл тамада болгъан кёзюуюнде, не къадар халкъгъа джараб къалыргъа излейди. Ол элинде этдирген затла башха тау эллени биринде да этилмегендиле. Мазаллы школ, уллу эл библиотека, Джарыкълыкъ къала, сабийле тутушха, боксха юрене турурча Спорт къала – барын ишлетген Дженгилди. Къонакъ юй ишлетгенинде уа – аллында чарлагъанла да артда ангыладыла – элге келген кёб эди, кимни болса да юйюнде къалыб джунчутхандан эсе, къонакъ юйде къалыргъа разыла аз тюл эдиле. Элни кёбюсю огъай дей тургъанлай, джарагъан хамам да ишлетгенди Дженгил. Хамамны эркиши, тиширыу бёлмелери, ючюнчю бёлмесинде уа – быргъыла бла нарзан тартдырыб, нарзан ваннала салдыргъанды. Элни арасында нарзан ичерге джер да джарашдыргъанды. Элчиледе мал кёб болгъаны себебли, джау-бышлакъ завод къурдургъаны – артыкъ да халкъгъа хайырлы болгъанды. Эм уллу джетишимине уа – аланы тюл – башха затны санайды Дженгил. Ол да неди десенг – эл юйледе шахар фатарлада болгъан таблыкъла болур ючюн, индекле къаздырыб, быргъыла тартдырыб, канализация этдиргенди. Джангыз газ тартдырталмай, сёзюн ётдюралмай кюрешеди. Эм уллу проблема уа – джер къытлыкъды. Джетген джашлагъа юйлениб, юй-юйдеги къурар ючюн, мекям ишлерге джер керекди. Совхоз джерден кесиб берирге къоймайдыла, алайсыз а джер къайда? Буду эм уллу проблема, ёзге ёзенни узунуна джерлени чача-чача барады Дженгил. Областны башчылары да чамлана-чамлана, тёзе барадыла, ёзге бир кюн аны эл тамада къуллукъдан чартлатырыкъларын биледи Дженгил.

Бардыла Дженгилни муратлары. Алай а, Дженгилге къаршчы кюрешгенле эл ичинде да бардыла. Аладыла ёрге тарыгъыу къагъытла джазгъан, тил этген, комиссияланы келтиртген. Олду аны кёлюн аман этген. «Бир-бирлеге игилик джарашмайды»,- дегенлери да болгъанды. Бюгюн райондан сёлешгендиле: «Къралны башындан, партияны Ара Комитетинден бирлешген комиссия келгенди. Сюргюнден къайытхан къарачайлыла къалай джашагъанларын кёрюрге излейдиле. Аланы алыб, тамбла областны башчылары сени элинге келликдиле. Элни кёргюзтюрге, къонакъланы сыйларгъа да хазыр бол».

Биледи Дженгил къонакъланы аны элине нек келтириучюлерин. Башха элле аякъ юсюне туралмай къыйынлашадыла алкъын. Къала Тюбюнде уа болум башхады – ёргеден келгенлеге бу элни кёргюзтюб баш алыучандыла областны башчылары. Дженгилни орнундан чыгъармай, тёзе тургъанлары да аны ючюндю.

7

Комиссияны джол усталыкъ этиб, алыб келген Нанак кеси эди. Башха кёзюуледе ол былайда кёрюннген да этмейди, Черкесскде Дженгилге тюртюлгени болса да, башын силкиб ётюб кетиученди. Бюгюн а, тюлкюлениб, ышарыб, къонакъланы Дженгил бла танышдырады. «Москвадан келген делегацияны башчысы, партияны Ара Комитетини миллет соруулагъа къарагъан комитетини тамадасы Исаак Моисеевич» деб, Нанак эм алгъа джыйылгъанланы аны бла танышдырды. Ол а, Дженгилни тартыб къучакълады да, Нанакны эсин алды. Нанак къой, Дженгил да джунчуду – элинде эски лагерь тенгин кёрюрме деб, акъылына къайдан келлик эди.

Къонакълагъа элни кесин, мюлкюн да кёргюзтюб чыкъгъандан сора, Исаак Моисеевич элчиле бла тюбеширге разы болду. Эл Советни джангы мекямында, иш этиб аллай уллу джыйылыулагъа джораланнган залда башланды тюбешиу. Дженгил кетген кюн башха тау эллеге билдириб, аладан да бирер-экишер адам, шош келиб, «Москвадан келгенлеге бир тюбер онг болса уа, джарыллыгъыбызны айтыр эдик» деб, сакълаб тургъандыла. Тамадалагъа дауларын айтыргъа хазырдыла энди.

Президиумда, къызыл джабыулу масаны узунуна тизилиб олтургъандыла къонакъла. Дженгил джыйылыуну ачыб, сёзню Нанакга берди.
- Джамагъат! Сыйлы къонакъла къралны башындан келгендиле, совет-партия башчылыкъны джууаблы къуллукъчуларыдыла,- Нанак халкъны ала бла танышдырыб, сёзюн андан ары бардырды. - Сталинни заманында сюргюннге тюшген, 14-джыллыкъ ссылкадан коммунист партияны, совет даулетни оноуу бла ызына къайытхан къарачай халкъ, къралны болушлугъу бла туугъан джеринде орналыб, аламат джашаб башлагъанды. Бюгюн къонакъла кеслери кёрдюле биз къалай айныб баргъаныбызны. Бизни разылыгъыбыз чексизди партиягъа, совет хукуметге.

Джыйылгъанла харс къакъдыла. Нанак, ол харсла бла кёллениб, сёзюн созарыкъ болур эди, Исаак Моисеевич бёлмесе.
- Сау бол, Нанак джолдаш. Мадар бар эсе, сёзюгюзню къалгъанын артхаракъ айтырсыз, уруннган халкъны кесини ауузундан бир эшитейтик джарсыуларын, къайгъыларын, разылыкъларын да.
Нанак Дженгилге «бардыр джыйылыуну, кесинг билесе кимлеге сёз берирге кереклисин» дей, Исаакны къатында шиндигине олтурду.

Дженгил а биле эди кимлеге сёз берирге кереклисин. Алай болса да, айыра турмай, ал сафда къолун ёрге тутхан Къадаугъа берди сёзню. Сорууланы ол туура алай кёнделен салыр деб, Дженгилни да келмей эди эсине. Тыяргъа умут этди, ёзге Исаак Моисеевич «бёлме, айтсын» деди.

- Да сыйлы къонакъла, къыйынлыкъдан къутулуб, джуртуна къайытхан къарачай халкъны турумундан тюз хапар билирге, къралны башына да тюзюн билдирирге деб келгенсиз сора. Алай эсе, бу элни кёрген бла сиз джукъ да биллик тюлсюз. Бу элден къалгъан тау элле не оюлуб турадыла, неда аякъ юсюне сюелалмай кюрешедиле. Мен кесим Хурзукчума. Анда джашау этген бек къыйынды. Кърал джанындан бир деб бир болушлукъ джокъду. Мадарсыздан бу элге джанлагъанма.
- Ётюрюк сёлешмегиз. Бу эл – Къала Тюбю – къалай эсе, къалгъан элле да алайдыла. Кърал барыгъызгъа да бирча болушлукъ этеди. Джангыз, бу элни башчысы башха эллени башчыларыча болмай, элине къайгъыра биледи. Хурзукну башчысы сизге кереклисича къайгъырмай эсе, аны бизге билдирмей нек тургъансыз?- Нанак ачыуланаракъ сёлешди.

Ёзге Къадау джунчумады.
- Областха джаза, айта безгенбиз. Мен айтхан алдауукъду дей эсегиз – комиссия айлансын да тау эллени барына къарасын. Былайда башха элледен адамла да бардыла. Соругъуз алагъа да,- дей, олтурду.
- Къайсы элледен бардыла адамла былайда?-деб сорду Исаак Моисеевич.
Архыздан башлаб, Тебердиге дери 9-10 тау элни келечиси ёрге турду. Хар бири кесини элини хапарын айтды. Барында да хал бирча: Москвадан келген ачханы тау эллеге джетдирмейдиле. Сюргюнден къайытхан къарачайлылагъа буюрулгъан ачханы-болушлукъну тау элле къараб да кёрмегендиле. Азияны тюзлерине атылыб къалгъанларында, кеслерине мадар этерге кюрешгенча, джуртларына  къайытханларында да, башларына алай мадар этерге кюрешген зауаллы къарачайлыла!

Кеси кёб къыйынлыкъ кёрген Исаак Моисеевични бети тюрленди:
- Нанак джолдаш, къарачайлыла джуртларына къайытханлы ненча джыл болду, была уа алкъын эс джыялмай турадыла. Кърал сюргюнден къайытхан къарачайлылагъа деб буюргъан ачха къайры кетди? Къайсы эсе да айтхан а: «талай къарачай эл оюлгъаныча турады. Инфраструктура къурамай, къалгъан тау элледен да халкъ кетерча этиб кюрешедиле. Амалсыздан, бу элге кёчгенле кёбдюле». Къалай болады алай? Бу адамланы айтханларына джууаб бераллыкъмысыз?

Нанак къызара, къарала, трибунагъа чыкъды.
- Джамагъат, мен сизге 1957-1958 джыллада айтыр керекли къоймагъан эдим – таулагъа илиниб айланмагъыз да, тюзледе тохтагъыз деб.
Залдан къайсы эсе да аны сёзюн бёле, сыбыртхы таууш этдирди:
- Да тюзледе тохтарыкъ болсакъ, Азиядан нек къайытхан эдик да? Биз туугъан тауларыбызгъа, эллерибизге къайытханбыз. Сиз а, бизге болушур орнуна, заран болуб турасыз. Кърал бизге джоралагъан ачха, болушлукъ бизге нек джетмейди?
Къалабалыкъны кючден-бутдан тохтатды Дженгил. Акъыллы Исаак Моисеевич болумну ангылады. Нанакны бусагъат пара-чара этериклерин сезди. Аны себебли Дженгилден эркинлик алыб, ёрге турду.
- Салам алейкум,- деб, башлады да сёзюн, джыйылгъанла разы болуб, харс урдула. – Энди былай этейик. Сиз Нанакны терслейсиз бютеу гюнахлада. Тюзсюз, ол партияны обкомуну экинчи секретарыды – къарачайлыладан эм уллу къуллукъда тургъан олду. Сизге ол джан аурутмаса, ким аурутурукъду? Алай а, Нанакны айтханында да бир тюзлюк барды – ол да неди десегиз – эл башчылада да барды гюнах. Къала Тюбю эл башха тау элледен да мийигирекде орналгъанды. Алай а, къарагъыз, къалай айныгъанды эл. Быллай эллени , быллай юйлени, быллай мекямланы мен тюзледе да кёрмегенме. Бу барысы да элни башчысы Дженгилни кючюнден болгъанды. Дженгил этгенни сизни башчыла нек эталмайдыла? «Терслик балтада, сабда да» дегенлей, терслик кесигизде да барды. Къралдан болушлукъ джокъ эсе, партияны Ара Комитетине Москвагъа нек джазмагъансыз? Мен бери тебрей, бютеу къагъытлагъа къарагъанма – бир тарыгъыу къагъытха тюртюлмегенме. Партия, хукуметни башчылары негиз да табды деб тургъандыла. Иш а алай тюл. Энди былай этейик. Бу ыйыкъны тау эллеге айланыб, хар нени кёзюм бла кёрюрге излейме. Ыйыкъны аягъында уа, ма бу залда джангыдан джыйылайыкъ. Ол кюннге айтыр заты болгъан къагъытха тюшюрюб келигиз.

8

Нанак къонакъланы областны аралыгъына элтирге изледи, ёзге Исаак Моисеевич Къала Тюбю элни къонакъ юйюнде тохтаргъа оноу этди. Нанакга да «сен ишинги джарсытма. Дженгил айландыраллыкъ болур бизни тау эллени барына» деб, ол излемесе да, къатыракъ айтыб, андан айырылды.
Нанак, машина аны тюл, ол машинаны кёлтюрюб келгенча, хырылдаб чыкъды кабинетине. Сора, арам-къарам этмей, Сусловгъа телефон этди.
- Михаил Андреевич, сизден келген комиссияны тамадасы Исаак Моисеевич кесин бизге джараулу джюрютмейди. Партияны обкомуну сыйын тюшюрюрге башлагъанды. Талай тау элден адамла анга тюбеб тарыкъгъандыла, кърал буюргъан ачха тау эллеге джетмейдиле деб. Сиз къатышмасагъыз, табсыз болургъа боллукъду.
- Нанак, комиссия адамла бла тюбеширге деб баргъанды. Аны борчу олду. Ол себебден, комиссияны ишине киши чырмау болмасын. Исаак Моисеевич керти коммунистди. Хрущев джолдаш да анга бек ышанады. Сен къайгъы этме. Сыйыгъыз бар эсе, сыйыгъыз тюшерик тюлдю. Адамла бла ушакъ бардыра турама, телефон бла кёб сёлеширча тюлме. Тамбла, бирсикюн дегенча Москвагъа келсенг, областха не бла болушаллыгъыбызны юсюнден сёлеширбиз. Эсен кёрюшейик.

Нанак ангылады: Суслов телефон бла сёлеширге излемейди. Алай эсе, Москвагъа учаргъа керекди. Тамбла огъуна. Бир къауум къагъытны ала барыргъа деб, масасына къабланды.

9
Исаак Моисеевич Дженгил бла бирге тау эллеге айланыб чыкъды. Джазыкъсыннган огъуна этди адамланы: сюргюнден къайытыб, дагъыда хар нени кеси кючлери бла ишлерге кюреше. Кърал буюргъан ачха былагъа нек джетмегенин да ангылады. Областны башчылары Сусловну таша буйругъу бла къарачайлыланы таулагъа иймей, Черкесскни тёгерегинде тюзледе тыяргъа излегендиле. Не да этиб, къарачайлыланы туугъан тауларына иймей, тюзледе къалгъан халкъла бла къатышдырыб, ассимиле этер дыгалас. Тауланы уа солуу юйледен толтурургъа. Алай а, къарачайлыланы тау эллеринден тыялмагъанларында, алагъа болушлукъ этмей, джашауларын азабха бургъандыла. Къарачай халкъ кесин джашата келгенди къачан да. Ёмюрден бери да халкъны джашатхан малчылыкъ эди. Мал тутаргъа къоймагъанлары бютюн да бек джунчутханды Къарачайны. Бир ийнек, бир тана, беш къой алты-джети адамдан къуралгъан юйдегини несине джетсин. Гюрджюню тауларындача, он ийнек, джюз къой, бир ат тутаргъа эркин этселе эди – Къарачай бурунча айныб, бай болуб кетер эди. Малны эти, къойну джюню – бары къралгъа барлыкъ эди. Ёзге, бу джергили властла Къарачайны айнытыр джанындан тюл, къурутур джанындан кюрешедиле. Адамлагъа юй ишлерге джер да бермейдиле. Джашларын юйлендириб бир джанына чыгъарыргъа да мадарлары джокъду адамланы – юй орунла бермейди кърал. Аны себебли 40 джыл болгъунчу турадыла юйленмей къарачай джашла. Дуния бла бир къыз эрге чыкъмагъанлай къалады. Алай бла, халкъны саны ёсген да азгъа айланнганды. Халкъ элледе джашаялмай, тёбенлеге саркъарча этиб кюрешедиле. Буду област башчылыкъны политикасы. Ол политика уа башындан – Сусловдан келеди. Суслов бир джанына болмаса, Къарачай бир игилик кёрлюк тюлдю.

Исаак Моисеевич тау элледе халкъны джашауун кёзю бла кёрюб, тюшюндю: эллени келечилери айтхан тюз эди. Дженгил да кёб затны ангылатды. Москвагъа кетерини аллы бла Дженгил бла бетден бетге деменгили сёлешди.
- Энди Дженгил былай этейик. Москвагъа келгенлей, Хрущев бла тюбеб, сизни областны, къарачай халкъны юсюнден сёлеширикме. Нанакны орнуна тыйыншлы адам биле эсенг, аны сагъышын да этейик. Областыгъызны башчылыгъын Сусловну адамларындан къутхармасакъ, иш тюзеллик тюлдю. Сен областда тамада къуллукъда ишлеб, тёгерегинге да кесингчаланы тартсанг эди... Алай а, палах, сени баш билиминг болмагъаны, партшколаны бошамагъанынгды. Аны себебли, билимли джаш къауумдан кесинге ушашланы таб, аланы баш партия школлагъа джарашдырайыкъ. Къолумдан келген сагъатда сизни халкъгъа ёкюл болаллыкъ тюз джашлагъа болушургъа боллукъма. Хы, сорургъа унутуб турама, китаб-зат дегенча джукъ джазамыса?
- Хапарладан куралгъан бир китаблыкъ затым барды. Басмагъа хазыр этгенме. Ёзге аны басмаларгъа кишини таукеллиги джетмез. Лагерлени, сюргюнню – айтыргъа кесими джашаууму юсю бла халкъыбызны къадарын кёргюзталгъанма деб турама.
- Аламат. Къолума тутдурчу бери. Мен анга кесим редакторлукъ да этиб, Москвада дженгилде чыгъарырма.
- Китаб къалай болса да, къарачай халкъ автономиясыз нек къалгъанын, кърал берген болушлукъ да къарачай халкъгъа нек джетмегенин бир билсегиз; ол затда терсликлери болгъанланы да джууабха тартарча бир эталсагъыз... Сора, къарачай халкъ айныр ючюн не этерге кереклисини юсюнден былайда оюмларымы джазгъанма. Къысхасы бла айтайым.
1.Къарачайлыла ёмюрден бери да малчылыкъ бла джашай келгендиле. Тау элледе, Гюрджюню тау эллеринде тенгли (10 ийнек, 100 къой, бир ат) бир мал тутаргъа кърал джанындан эркинлик керекди. Аныча магъаналы зат – элчиле заманында сабийлерин юйлендиралмайдыла. Джаш адамлагъа юй ишлерча джер орунла бермейдиле. Бу зат халкъны сан ёсюмюне чырмау болуб турады. Бу затлагъа къаралса, халкъ, къралдан чыкъ болушлукъ болмаса да, аякъ юсюне турлукъду. Табыракъ джерледе, джау-бышлакъ заводла, джюн фабрикала ишленселе, уллу хайыр тюшерикди, адамлагъа ишлер джер да боллукъду. Район аралыкълада уа промышленность предприятиеле болургъа керекдиле. Инфраструктура болмай, тау элле айныяллыкъ тюлдюле. Оюмларымы къагъытха тюшюргенме.
2. Экинчи папкада окъуу-билим-культура джаны бла не этилирге кереклисин джазгъанма.

- Дженгил, мен рахат барын да окъурма, къолдан келгенни аярыкъ тюлме. 14-джыллыкъ джуртсузлукъ сынагъан халкъыгъызны проблемаларын мен бек ариу ангылайма. Хрущев бла арам игиди – халкъыгъызгъа болушаллыкъ болурма деб турама.

Дженгилни кёлю кёлтюрюлдю. Исаак Моисеевич кетгенден сора да, иги кесек заманны къанатланыб айланды. Бютеу муратлары толуб, тау элле джашнай тургъанча кёрюндюле кёзюне.

10
Сусловну дачасында олтурады Нанак. Бир джукъ джашырмай, бютеу къайгъысын джарашдырыб хапарлайды анга.
- Михаил Андреевич, сизни бир сёзюгюзню джерге тюшюрмей тындырыргъа кюрешебиз Къарачай-Черкес областда. Къарачай областны ызына къурауну юсюнден пункту болгъан Указны халкъ кёрмезча, билмезча джашырдыкъ. Сюргюнден къайытхан къарачайлыланы туугъан тау эллерине джибермей, тюз джерледе, Черкесск тёгерегинде тыяргъа кюрешдик. Тохтамай, тау эллерине къайытханлагъа кърал джанындан болушлукъ этдирмей, инфраструктура къурамай, кеслери элледен кетерча этебиз. Ишлерге иш орунла къурамасакъ, сюрюрге джер бермесек, мал тутаргъа къоймасакъ – элледен кетмей не этерикдиле. Кете да барадыла. Бу барыудан барса, бир элли джылдан джангыз бир тау эл да къаллыкъ тюлдю. Къарачай халкъ чачыллыкъды. Джыйымдыкъ Къарачай-Черкес областда ассимиле боллукъду – къаллыкъ тюлдю тили да, кийик адетлери да.
- Аперим, Нанак. Орус адамла уа кёб бола барамыдыла?
- Хоу. Промышленность предприятиеле ачханыбыз сайын, аланы ишлегенлени да, алада ишлериклени да кёбюсюн Орта Россиядан келтиребиз. Фатарла да эм алгъа алагъа беребиз. Алай бла орусну саны ёсе барады.
- Аламат. Бизни политикабызгъа тыйгъыч болгъан бармыды?
- Хы, келгеним да аны ючюндю. Къала Тюбю деб эл барды. Аны башчысы Дженгил деб бир къутсуз, 20 джылны лагерледен чыкъмагъан биреуленди. Халкъны терсине айландыргъан олду. Совхозну джеринден кесиб, адамлагъа юй тюбле береди. Артыкъ мал тутаргъа къояды. Элде не тюрлю таблыкъла къурагъанды. Таб Къонакъ Юй да ишлетгенди. Сизден келген комиссия да ол къонакъ юйде тохтаб, тау эллеге айланнганды. Палах, комиссияны тамадасы Исаак Моисеевич деб бир чууутлу, Дженгилни лагер шоху болуб чыгъады. Чачылыб баргъан эллени келечилерин джыйыб, ол Исаак деген бла тюбешдиргенди. Ала да «кърал буюрулгъан ачха тау эллеге берилмейди» деб тарыкъгъандыла. Комиссия тау эллеге айланыб, элле айнырча мадарла къуралмагъанын кёргенди. Энди партия-хукумет башчылыкъ аланы отчетларына тынгыласа, бир къауумну, мени да – башыбыз чортларгъа боллукъду.  Алай демек, Къарачай-Черкес областны башчылыгъында сизни адамладан киши къалмазгъа боллукъду. Ол заманда сиз бизни юсюбюз бла бардыргъан политика тохтаргъа боллукъду.
- Боллукъду, боллукъду деб, аман аууз ачыб турма,- Сусловну ауазы тюрленди. – Исаак Моисеевични мен иги билеме, кеси айтханны айтыб тургъан бир адамды. Алай болса да, сен къоркъар зат джокъду. Ызынга къайыт да, рахат ишлей бер. Эм алгъа ол Дженгил дегенинги ишинден чыгъарыгъыз. Къралны законуна чюйре ишлери бар эсе, аны эл башчылыкъдан тайдыргъан къыйынмыды? Мен партияны обкомуну биринчи секретары бла сёлеширме.
- Сора, къоркъуу джокъду меннге, мени ишиме.
- Джокъду, сени таянчакъ шиндигингден къобараллыкъ кюч джокъду,- Суслов кюлген маталлы бир таууш этди.
- Алай эсе уа, мен алкъын къарачайлылагъа кёргюзтюрме ким болгъанымы,- деб, джумдурукъчугъун хауада къымылдатды Нанак.
Биразны тынгылаб турдула экиси да. Сора Суслов сорду:
- Нанак джолдаш, къарачайлылагъа былай тиш къысыб тургъанынгы кёрсем, сен къарачайлы болмазмыса дерим огъуна келеди.
- Тюз ангылагъансыз, Михаил Андреевич. Мени ата-бабам Къабартыдан урланыб келгендиле. «Къабарты халкъдан болгъаныгъызны унутмагъыз деб», осият эте кетгендиле.
- Сора, Нанак джолдаш, урланыб келген ата-бабанг ючюн къарачайлылагъа дерт джетдиресе.
- Огъай, Михаил Андреевич, мен сизни политикагъызны бардырама джангыз.
Суслов бла Нанак бир-бирин ангылагъанларына разы болуб, къучакълашыб айырылдыла.

11
Нанак областха къайытыр къайытмаз, кесини эм уллу ишине Дженгил бла кюрешиуню санады. Дженгилни ишине, мюлкюне къарай, комиссия ызындан комиссия келиб башлады. Элде джашагъанлада да тилчиле табылдыла. Нанак къурагъан комиссияла нени ачыкъладыла:
1.Элчиледе 30 къою, 2-3 ийнеги болмагъан джокъ. Кёбюсюню бачхалары 30 сотухну тёгерегниде. Кърал берген эркинлик а – 5-6 къой, бир ийнек, бир тана; 15 сотух да бачха.
2.Энчи юйле – кърал мекямла кибик. Эки къатлыла, таб юч къатлыла да бар. Кёбюсюню башлары акъ къанджал бла джабылыб. Акъ къанджал а энчилеге сатылмагъаны белгилиди.
3.Мазаллы школ, Спорт къала, Джарыкълыкъ Юй, Хамам, Къонакъ юй... Быланы барын да къысха заманнга ишлер ючюн къаллай бир джоюм керекди.
4. Совхоз джерден кесиб, джорукъсуз-эркинликсиз адамлагъа юй орунла бергенди Дженгил.

Комиссияла Дженгилге илинир затла табдыла. Сюдлюк-джоллукъ этдиле Дженгилни. Дженгил мадарсыз болуб, Исаак Моисеевичге сёлешди.
- Бир кесек тёз. Нанак кёб турмай сокъуранныкъды.

Талай кюнден огъуна, бютеу терслеулерин да тохтатыб, Дженгилни биягъы ишине эркин этдиле. Бир айдан а Дженгил газетде окъуду: «ишинде кемликле джибергени ючюн, партияны обкомуну экинчи секретары Нанак къуллугъундан чыгъарылады». Къууаннгандан андан арысын да окъумай, юй бийчесине таууш этди: Сусловну къулу къуллугъундан атылды. Ючюнчю сыныфха бара тургъан Сабыр, джетиб, газетни къычырыб окъуй тебреди: «ишинде кемликле джибергени ючюн, партияны обкомуну экинчи секретары Нанак къуллугъундан чыгъарылады. Аны орнуна Къанджалов тюшеди».
Дженгилни бети да, ауазы да тюрленди:
- Сен нелени окъуйса? Къайда былай берчи газетни.
Кертиси да алай. «Отдан чыкъ да джалыннга» деб, кёресе бу ишни. Андан эсе Нанак тургъа эди. Бу Къанджал бизни кёрюб болмагъан адамды. 1957 джыл ол комсомолну обкомуну биринчи серкетары эди – къарачайлыланы Тебердиге иерге унамай къаллай бир кюрешген эди. Башыбызгъа палах алдыкъ. «Мюйюз салдырама деб, къулагъын кесдирген эшеклей» болубму къалдым. Бу Къанджал Нанакдан окъуулуду, ауузлуду, итди. Нанакдан джюз къатха да къоркъуулуду. Хай-хай» деб, Дженгил, Исаак Моисеевичге дагъыда бир сёлеширге таукел болду.
- Исаак Моисеевич, не этесиз, саулукъ къалайды?
- А, Дженгил шохум, сени бла кюреше болмазла энди.
- Да, хоу, Нанакдан халкъгъа заран джетмезча этгенсиз. Биз бек разыбыз сизге. Джангыз аны орнуна тюшген андан да аманды. Хоу, Къанджаловгъа айтама.
- Дженгил, кесинг сагъыш эт, бирин къоратыгъыз деб тилеб, дагъыда, экинчини да – Нанакны орнуна джангы тюшгенни – къоратыгъыз деб къалай сёлешейим? Биразны сабыр эт. Бираз къарайыкъ. Чыртда болмаса, бир мадарла этербиз. Рахат бол. Къучакълайма. Юйде салам айт. Китабынгы китаб басмагъа бергенме. Хапар билдирирме. Сау къал. Эсен кёрюшейик.

Дженгил юйню тюбюнде ары бла бери бара мурулдады: «Кёрейик. Къурчдан къутулгъан, къанджалдан да къутулурбуз. Джангыз Исаак Моисеевич ишинден кетмей тура турса».

БЕШИНЧИ БАШЫ

1
Алай а, Дженгилни эсине келмеген иш болду. 1964 джыл сусловчу къауум Хрущевну къралны башчысы къуллугъундан чыгъарыб, пенсиягъа ашырды. Хрущевгъа джууукъ къуллукъчуланы кёбюсюн да ишлеринден башларына бош этдиле. Аланы ичинде – Исаак Моисеевич да. Тарихни чархы ызына бурула тебреди. Кимден да алгъа, сюргюнден ётген халкълагъа табсыз болду. Алкъын тирилиб бошаялмагъан Къарачайгъа джангы сынау заманла келдиле.

Хрущевну кёзюуюнде эркин къымылдаялмагъан Суслов, энди оноугъа ычхынды. Сталинни кёзюуюнде этген аманлыкълары ючюн, джууабха тарталла деб, къалтыраб тургъан джаны рахатланды. Совет къралгъа башчылыкъ этген Коммунист партияны идеологиясын къолгъа джыйды. Уллу къралны джер-джеринде кесини адамларын къуллукълагъа тебериуден башлады джангы джюрюшюн Суслов. Артыкъсыз да, кёз туурасындан кетермей тургъан Къарачай-Черкес област болду. Аны Къарачайгъа былай нек къадалгъанын ангылагъан къыйын тюлдю.

Джашауунда эки кере ёлюм къоркъуу аны башдан аякъ къалтыратханды. Эки кере да Къарачай соруу болгъанды аны къоркъутхан. Совет-герман къазауатны кёзюуюнде, ол – партияны Ставропол комитетини биринчи секретары – крайны немецлеге къоюб, къачыб, Дагъыстанда бугъуб тургъанды. Партизанлагъа башчылыкъ этер орнуна, къачыб, партизанланы башсыз къоюб олтургъанды. Аны себебли крайда партизан къауумла – кими чачылыб, кими къырылыб – думп болуб къалгъандыла. 1943 джыл немец аскерле Кавказдан кетгенлей, крайда партизан джюрюш нек оюлгъанын тинте, Берия башчылыкъ этген комиссия келеди. Бютеу гюнахны Къарачайгъа кюреб, башын алады Суслов. Къарачайгъа сюргюн эиледи, Къарачай областны чачадыла, тау джерлерин Гюрджюге бередиле. Экинчи кере къалтырагъаны – Сталинни, Берияны да тындырыб, Хрущевну къралгъа башчы болгъаны бла байламлыды. Биягъы Суслов джанауалгъа тюшеди: къазауатны кёзюуюнде Ставропол крайда партизан къауумланы атыб, башын алыб къачханы, артда кесин къутхарыр ючюн, бютеу къарачай халкъны джуртундан сюрдюргени – бары ачыкъ болса, Хрущев аны да, Берияны ызындан, ол бир дуниягъа ашырмазмы?

Энди Суслов рахат болду: Хрущевну башчылыкъдан тайдырдыла.  Джангы башчы Брежнев а Сусловгъа тиерик тюлдю – аны кючю бла келгенди оноугъа. Суслов энди совет къралны, коммунист партияны да экинчи адамына саналады. Энди Къарачайны ёмюрде баш кёлтюрмезча этерге аны къарыуу джетерикди. «Сюргюнде тюб болуб къалмай, джуртуна къайытхан халкъны, Джуртунда тюб этерме мен» - ма быллай сагъышла бла Суслов 1957 джыл Къарачай-Черкес облисполкомгъа кеси тамада этген Буздановну чакъырды. «Черкесни къолу бла тюб этерге керекди Къарачайны» - къачан да халкъланы бир-бирине юсдюрюу эди миллет политикасы Сусловну. Аны себебли къурай эди кёб миллетли областланы да – ала бир-бирин ашай, Москвада орча этген кибик эте, барын къатышдырыб, ассимиле этиб къурутурча ууакъ халкъланы.

- А-а, хош кел, Бузданов джолдаш.
Суслов аны олтуртду да, секретарына «Брежневден башхалагъа мен джокъма» деб, келген бла къайгъылы сорууланы сюзюуге кёчдю.

- Сизни чакъыргъаным – партияны Къарачай-Черкес област комитетине экинчи секретар саллыкъбыз. Ол орунда Нанак ишлей эди. Бармыды черкеслиледе алайгъа тыйыншлы кандидатура?
- Да алайы къарачай орун тюлмюдю? Алайгъа да черкес тюшсе, мен да облисполкомну тамадасы орунда турсам – къарачайлыла хахай этмезлеми?
- Бузданов джолдаш, хахай этселе тынч этербиз. Кесинг билесе партияны кючюн. Партияны обкомуну экинчи секретары оруннга сизден адам тюшсе, къарачайлылагъа сиз артмакъ болаллыкъсыз. Чыртда болмасала, сени орнунгу берирбиз алагъа.

Буздановну бети агъарды. Тюбюнден шиндигин ала тургъанча кёрюндю кёзюне. Аны эслеген Суслов ышарды:
- Къоркъма, сен тамадалай турлукъса. Сен кетгенден сора салырбыз сени орнунга къарачайлыны дегенлигимди. Ансы мен сени орунсуз къалай этерме.
- Сау болугъуз, Михаил Андреевич. Алай эсе, бизни халкъдан Къанджалов деб бек иги джаш барды. Билими да, сынамы да барды. Кесин не джаны бла да иги кёргюзтгенди. 1957-1959 джыллада областда комсомолну тамадасы эди. Сюргюнден къайытхан къарачайлыланы тау эллеге иймез джанындан кюрешгенди, артыкъсыз да курорт джерлеге – Архызгъа, Тебердиге дегенча. Бизни адамды. Тюз ангылайды партияны политикасын.
- Аламат. Аллай джигит джаш керекди бизге. Мен аны ол къуллукъгъа джарашдырыр джанындан кюрешейим. Кеси да бир тюбесин манга.
- Сау болугъуз, Михаил Андреевич, сиз бизни халкъгъа кёб игилик этгенсиз, этесиз. Бандитле бла уа кюреше келгенбиз, кюреше да барлыкъбыз.

Буздановну коридоргъа дери ашырыб къайытды Суслов. Бузданов да иги хапары бла  Джуртха ашыкъды.

2

Бир кесек заманны хал тюрленмей турду Къарачайда. Алай а, къралны башындан аягъына дери сусловчула оноугъа тюшюб бошагъанларында,  сюргюнден ётген халкълагъа къаршчы оюнла джангы кюч бла башландыла.

Таша органланы адамлары тау эллеге къараучу, тинтиучю болдула. Хар бир къарачайлыгъа досье ачыб, джыя тебредиле ётюрюкню, кертини да. Хар он юйге бир къараучу салынды. Ачха тёлеб, халкъны ичинде тилчиликге, тилчилеге кенг джол ачдыла.
 
Дженгилни элине келди эм уллу палах. Къач ала эди. Халкъны малы биченнге джараша башлагъан заман.  Киши да не болгъанын иги ангылагъынчы, аскер бёлекле къуршаладыла элни. Адам тинтиу, мал санау башланды. Терк джайылды «Халкъны джангыдан кёчюре айланадыла» деген хапар. Ноябрны экиси болгъаны артыкъ да сескекли этди.

- Тейри, 1943 джыл эркишиле бары къазауатда болуб, джакъсыз тиширыуланы, сабийлени, къартланы кёчюргенча болмаз энди. Бычакъла бла къазауат этсек да, энди уа джуртдан айырылмазбыз.

Бу оюм кёблени кючледи. Юйлерине, арбазларына тинтиучюлени иймей тохтагъанла болдула. Тинтиучюлени биргелерине уа – эки-юч сауутланнган аскерчи. Къалайда эсе да, шкок атылгъан таууш чыкъды. «Ёлтюрюб къойдула»,- деген тиширыу сыйыт эшитилди. Алай башланды элде къозгъалыу. Аскерчилени бир къауумун ууатыб, сауутларын алгъанла чыкъдыла. Эки джанындан да ёлгенле болдула. Керек кюн башчы чыгъыб къалады. Тири джашлагъа башчылыкъ этген Дженгилни джашы болду – Джашар. Къараб-къарагъынчы элде милича къауумну да, аскерчилени да сауутсуз-сабасыз этдиле. 437 джети джесир аскерчини спорт къалагъа урдула. Муну юсюнден КГБ-ни архивлеринде былай сагъынылады: «Элде тинтиу боллугъун, аскер бёлек келлигин – билиб тургъандыла. Саууту-сабасы болгъан элчиле кёб эдиле. Джукъ да билмей, рахат тинтиуюл эте башлагъан джууаблы къуллукъчулагъа, ала бла болгъан миличалагъа, аскерчилеге чабыуул этиб, джесирге алгъандыла. Алай башланнганды къозгъалыу-восстание Къала Тюбю элде. Совет-партия органла башха элледе ангылатыу ишни таб бардыргъанлары себебли, къозгъалыу Къарачайны башха эллерине джайылмагъанды».  Кертиси уа алай тюл эди. Къозгъалыуну керти чуруму айтылмайды, алай а, сталин-берия-суслов режим болгъан сагъатда къачан айтылгъанды кертиси-тюзю?

3

«Биягъы Къарачайда восстание башланнганды. Бютеу Къарачайда тюл, къуру бир элде. 437 аскерчини джесирге алгъандыла. Уруш бла элге аскерни киргизтебиз десек, бизни адамланы ёлтюрюрге боллукъдула. Сиз айтханны этерге хазырбыз». Областны тамадаларындан къралны башчыларына быллай хапар келгенинде, Суслов бек чамланды. Брежнев бла энчи сёлешиб, кърал къоркъуусузлукъгъа къарагъан джууаблы адамланы джыйдырды. Не оноу этгенлери экинчи кюн огъуна Къала Тюбю элде белгили болду.

Къралны ультиматуму былай эди: 1.Джесирде 437 аскерчини барын башына бош этесиз. 2.Аскер бёлекни элге тыйгъычсыз иесиз. 3.Халкъны къозгъагъанланы кесигиз тутуб бересиз неда бизге тутаргъа къоясыз. 4.Мал санауну, юйледе тинтиуню башланнганыча чырмау салмай, бардырыргъа къоясыз. 5.Бу айтылгъанлагъа къаршчы болсагъыз, юч кюнден эл тюб этилликди».

Дженгил элни адамын джыйыб, сёз ангылатыргъа кюрешди. «Юч кюнюбюз барды. Бюгече да бир сагъыш этигиз. Тамбла да оноулашайыкъ. Бирсикюн а джууаб берирге керекбиз». Ёзге, ультиматум дегенлери кёзбаугъа айтылгъан зат болуб чыкъды. Кече аскер бёлекле элге чабыул этдиле, алай а муратлары толмады. Уруш танга дери барды. Эки джанындан да ачыгъанла кёб эдиле. Эртден бла уа элге аскер учакъла бомбала атыб, элни кюл этиб чыкъдыла. Эм алгъа бомбала уллу мекямлагъа тюшдюле, аланы ичинде 473 аскер джесир тургъан Спорт къала. Аладан джангыз бири сау къалмады. Артда аланы «къарачайлыла къыргъандыла» деб джазарыкъды КГБ.

Элге джетген халекликни айтыб айталмаз адам. Дженгилни юйдегисинден сау къалгъан къуру Сабыр эди. Мазаллы элден къуру юй тюбле къалгъандыла. 1990-чы джыллада Чеченнге этерикдиле алай.

Къала Тюбю элде бюгюн киши джашамайды. Ол палахда сау къалгъан бек аз эди, аланы да – джылда болгъанланы – тюрмеледе-хапписледе къурутхандыла. Сау къалгъан тиширыу, сабий-субий башха эллеге чачылгъандыла. Онджыллыкъ Сабырны ол кюнле ёмюрлюкге эсинде къалгъандыла. Ол Архыз элде джууукъларында ёсгенди. Тау Элге джетген къыйынлыкъны хапарчысы олду энди.

АЛТЫНЧЫ БАШЫ

1
Суслов дачасында бютеу къралдан кеси иги билген, кеси ишге джарашдыргъан, иннетлери аныча болгъан, партияны республика, край, област башчыларын неда идеология бла пропагандадан секретарларын джыйгъанды. Ставропол крайдан партияны крайкомуну экинчи секретары (не эсе да биринчини чакъырмагъанды), Къарачай-Черкес областдан обкомну биринчи секретары бардыла.  Джыйылгъанланы ичинде джангыз бир миллет адам джокъду. Джангыз бир соруугъа къаралады: «СССР-де демография болум». Суслов ушакъны ачыб, къралда болумгъа къысха анализ этгенден сора, сёзюн тамамлай айтады: «Эследигиз эсе, орус миллетни саны ёсмей тебрегенди. Орта тергеу бла хар юйюрде бир неда эки сабий тууады. Алай бла, халкъны саны ёсген къой, ызына айланыб башлагъанды. Башха халкълада уа, артыкъсыз да муслиман республикалада, областлада, хал башха тюрлюдю. Муслиман юйюрледе, орта тергеу бла, алты-джети сабий тууады. Бу барыудан барса, муслиман джамагъат, артыкъсыз да тюрк-муслиман къауум, адам саны бла къралда биринчи оруннга чыгъарыкъды. Ол а – совет къралгъа да, совет властха да къоркъуулуду. Бизге орус халкъны саны ёсерча, къалгъан халкъланыкъы азыракъ болурча амалла этерге керекди. Алай а, бу политиканы ачыкъ айтыргъа, бардырыргъа мадарыбыз джокъду. Кёлюгюзге келгенни айтыгъыз джолдашла. Бу джаны бла Ставропол крайны Къарачай-Черкес областында ишле аман тюлдюле. Сёз Бирмистр джолдашха бериледи.

- «Коммунист партияны, совет къралны миллет сиясети-политикасы – халкъланы джокъ этиу тюлдю. Аланы бир тинли, бир тилли этиудю бизни политикабыз. Ол политиканы Къарачай-Черкес областда джанлаусуз бардырабыз.
 
1957 джыл Къарачай халкъ сталинчи ссылкадан къайытханында, аны алгъыннгы энчи областы ызына берилмегени бек тюз оноу болгъанды. Бир областда не къадар кёб халкъны адамы джашаса, ассимиле иш о къадар дженгил да, тынч да болады. Аны ючюн къуралгъанды бирикген Къарачай-Черкес област. Кёз туурабызда тутхан ишибиз – областда орус кёб болуб турур ючюн, тюрлю-тюрлю мадарла этиудю. Уллу бир къурулуш болса, усталаны тышындан келтиребиз – ала оруслуладыла. Ала былайда тамыр ийиб къалырча, эм алгъа аланы баджарабыз юйле бла, фатарла бла. Школлада орус тилни окъутуугъа, билдириуге айырыб эс бёлебиз. Областда алгъын бешинчи сыныфха дери (къазауатха дери уа – сегизинчи сыныфха дери) дерсле бары миллет тилледе бара эдиле. Энди бютеу дерсле орус тилде барадыла. Сабийле детсадладан (сабий джуртладан), ызы бла окъулда-школда орус тилге юренедиле. «Къан бла кирген джан бла чыгъад» деб, къарачайлыла айтыучулай, барады иш. Миллетлени ичинде артыкъ эс бёлгенибиз къарачай халкъды. Аланы таулагъа иймей, барын да тюзледе, орус бла къатышдырыб джерлешдирирге керек эди. Алай а, Хрущевну джумшакълыгъындан ол иш бираз асхагъанды. Энди  къарачайлыла тау эллерин кеслери къоюб этерча, мадарла этебиз. Тау элледе джаш тёлю ишлерча инфраструктура джарашдырмайбыз, сюйселе-сюймеселе да элден кетерчады болум. Бир эл бар эди да, халкъны малкёз этген, бизни да къаныбызны бузуб тургъан – энди ол эл кюл-кёмюр этилгенди. Къалгъан элледе баш кёлтюрген джокъду. Бир элли джылдан тау элледе бир таулу да джашарыкъ тюлдю – алайлары курорт зонала, солуу юйле боллукъдула бары. Къарачай халкъ дегенибиз орус болуб бошарыкъды. Халкъны джуртун, тилин да сыйырсакъ – аны сакълар неси къалады. Кертиди, ислам дин кючлюдю, ёзге аны да думп этерге джетдиргенбиз. Муслиманла болгъанларын, ёлгенлерин асрагъан сагъатда эсге тюшюредиле джангыз. Бу халда джыябыз интернационал ангыгъа Къарачай-Черкес областны халкъларын».

Аны сёзюне, юреннгенлерича, харс къакъдыла. Ёзге Суслов «харс къагъаргъа джыйылмагъанбыз» деб, аланы шум этди. Сора, Бирмистргъа къарай айтды:
- Къарачайлыла сиз айтханнга бойсунуб, орус болуб къаллыкъ тюлдюле. 1943-чю джыл башдан аякъ кёчюрюб, джуртларындан сюрюб, Сибирияны бузларына, Орта Азияны къумларына 600 кесек этиб чачхан эдик. Халкъны джарымы къырылгъанында да, абызырамагъанды. 14 джылдан джуртуна къайытыб, энтда дунияны тарыкъдырыб турады. Алай а, бардыргъан политикагъыз тюздю, джангыз, андан да къатыракъ, андан да тирирек къымылдаргъа керексиз. Элли джылдан тюл, 20 джылдан кёб бармай, тау элледе адам къалмазгъа керекди, таулу адам. Бары да район аралыкълагъа, Черкесск шахаргъа саркъаргъа керекдиле. Къарачай шахар къарачай миллетге ара шахарча кёрюнмез ючюн, аны ёсдюрмез, айнытмаз джанындан мадарла этигиз. Ставропол крайком а къалай къарайды бу проблемагъа?
- Биз не джаны бла да ууакъ халкъланы орус этиу сиясетни бардырабыз. Къарачай-Черкес областха артыкъ эс бёлгенибиз аны ючюндю. Орус-къарачай юйюрле кёбден-кёб бола барадыла. Ана тиллеринде сёлешген азгъа айланнганды. 20 джылдан къарачай халкъ орус тилли джамагъатха буруллукъду. Ол затха къарыуубуз джетерине ишекли болмагъыз,- деб, гёджебсинди партияны Ставропол крайкомуну экинчи секретары Муккуров.
- Джолдашла, Стваропол крайда миллет полика къалай баргъанына эс бёлюгюз. Биз, партияны Ара Комитети, аллай сиясетни бардыргъанлагъа болушлукъ этерикбиз не джаны бла да,- деб, эки магъаналы чертди Суслов. Къарачай вопросну тындыргъаннга санаб, башха миллетлени сюзюуге кёчдю.

2
Ол джыйылыугъа къошулгъанла совет-партия басхыч бла ёргеден-ёрге ёрлей бардыла. Эм ахырында басхычны аудургъан да, къралны ойгъан да кеслери болдула. «20 джылдан къарачай халкъ боллукъ тюлдю» деген кърал, 20 джылдан кеси тюб болду. Алай а, ары дери, сусловчула къарачай халкъгъа кёб къыйынлыкъ салдыла. Аланы хаталарындан, къарачай халкъ бюгюн да эс джыялмай турады. Былайда таулу халкъ бла партияны башчылары къалй кюрешгенлеринден талай документ келтирейик. Артда Совет Союзну тюб этген, ол заманда уа партияны Ставропол край комитетини биринчи секертары болуб тургъан М.Горбачевну айтханларындан башлайыкъ.

Из выступления  1 секретаря Став. крайкома КПСС М.С.Горбачева на 4 Пленуме Карачаево-Черкесского ОК КПСС 10 декабря 1974г.
... Обком партии и партийные организации не всегда обеспечивают общество политиической, идеологической, административной, хозяйственной работой по преодолению пережитков прошлого, проявлениий национализма и национальной ограниченности.

Как вам известно, и об этом говорилось на нынешнем пленуме обкома партии, в области имеют место случаи хулиганско-националистических проявлений. Это имело место в Архызской туристической базе, когда группа лиц карачаевской национальности избила рабочих-туристов трасформаторного завода. Подобные действия имели место по отношению к туристам из Москвы и Ленинграда. Групповые драки с проявлением националистических настроений лиц, имели место в станице Зеленчукской и г.Черкесске.

6-7 августа сего года, в поселке Архыз состоялись две групповые драки, в которых участвовало до 30 человек русских и карачаевских подростков. 15 августа имелись факты избиения членов стройотряда (ногами, дубинками, гонялись на лошадях) со стороны группы лиц карачаевской национальности во главе с ночным сторожем Тебердинского совхоза Чотчаевым...

В г.Черкесске, в районе общежитий треста «Карачайчеркесскпромстрой», периодически возникают групповые драки между молодежью различных национальностей. Во время драки с обеих сторон выкрикиваются слова, взаимные голоса: «Бей турок!», «бей русских!».

Поступающая информация в партийные, советские органы показывает, что, вследствие слабого реагирования на факты националистических проявлений, некоторые лица, настроенные националистически, наглеют.

В частности, сообщалось о том, что один из работников карачаевской национальности допускает суждения националистического характера в адрес русских, группирует вокруг себя карачаевцев, призывает их вредить всякими методами, срывать план и что тогда Ивана, возглавляющего организацию, выгонят с работы.

Сообщают, что нередко этот работник ведет себя высокомерно, оскорбляет русских нецензурной бранью, допускает высказывания такого рода, что  только карачаевцы могут и должны руководить, поскольку карачаевцы – высшая раса, а Иван есть Иван.

В одной из информаций с возмущением сообщается о том, что на свадьбе русского  и карачаевки один из представителей горской национальности, обратясь к невесте, заявил: «Ты – красавица-горянка, а выходишь замуж за русского...». Этот хулиган получил заслуженную оценку со стороны участников свадьбы (и русских, и карачаевцев). Но сам факт заставляет отнестись к нему серьезно.

Националистические выпады провокационного характера допускаются среди работников Черкесского мясокомбината из числа горских национальностей. Один из них на замечание по службе со стороны специалиста, сделавшего справедливое замечание по работе, высказал угрозу. Иначе говоря, политически вредные проявления националистического характера имею место в области. Конечно, речь идет об отдельных фактах, хотя, прямо скажем, уже не единичных. По мнению краевого комитета партии, такие явления не могут оставаться без внимания, должной политической оценки и соответствующего реагирования...

...надо действовать, исходя из классовых партийных позиций. Об этом приходится говорить, потому что у некоторой части научной, творческой интеллигенции, у некоторых жителей области нет четких идейных и классовых позиций в оценке отдельных исторических фактов из истории народов автономной области.

Имеются случаи замалчивания отрицательных исторических событий, прежде всего, таких событий, как предательское поведение различных отщепенцев в период немецко-фашистской оккупации, бандитские выступления кулачества и других антисоветских элементов в 20-е и 30-е годы и в начале 40-х годов.

Поскольку в некоторых случаях в качестве повода для националистических проявлений и высказываний используется факт необоснованного выселения карачаевского населения, нелобходимо в дальнейшем усилить разъяснительную работу по этому вопросу, показывая, что партия после ХХ съезда КПСС исправила допущенные перегибы, восстановила справедливость и карачаевское население вернулось в родные места.

При этом, по мнению ЦК КПСС и Советского правительства, была оказана вся необходимая помощь в вопросах дальнейшего развития экономики, создания необходимых культурно-бытовых идругих условий для карачаевского населения. Карачаевское население пользуется в полном объеме политическими и гражданскими правами, живет полнокровной материальной и духовной жизнью...

За последние годы активизировал свою подрывную деятельность Северокавказский отдел радтостанции «Свобода». Он систематически ведет передачи на карачаевском и черкесском языках. Эти передачи рассчитаны на разжигание националистических, антирусских настроений, направлены на охаивание советской действительности и восхваление «счастливой» жизни за рубежом...

Из доклада 1 секретаря К-Ч ОК КПСС А.А. Инжиевского на собрании партактива Карачаево-Черкесии 21 февраля 1980 г.

...Среди отдельной части молодежи и, особенно, коренных национальностей, имеются случаи хулиганско-националистических проявлений. Так, в Теберде, Домбае, Адыге-Хабльском районе и хуторе Чапаевском отдельные молодые люди допускали высказывания антирусского характера. Всем известно о случаях глумления групп карачаевской молодежи над женщинами.

Эти и другие, из ряда вон выходящие проступки вызывают справедливое негодование трудящихся всех национальностей, они не способствуют улучшению нравственной атмосферы, в которой живут наши люди. В борьбе с этими проявлениями надо повысить ответственность руководящих работников, представителей интеллигенции из числа коренных национальностей.

В основе многих негативных проявлений, в том числе тунеядства, спекуляции, националистических высказываний и хулигансских действий лежат религиозные и семейно-бытовые пережитки. Исходя из этого, областная партийная организация настойчиво проводила работу по атеистическому воспитанию трудящихся. Обком КПСС разработал конкретные мероприятия по этому вопросу.

Тем не менее, некоторые партийные комитеты не уделяют должного внимания улучшению атеистической пропаганды. Похороны умерших в большинстве случаев держат в своих руках эфенди. В Икон-Халкском сельсовете из 48 бракосочетаний в прошлом году 24 совершены по религиозной обрядности. И этому не всегда дается принципиальная оценка.

Партийные и комсомольские комитеты обязаны коренным образом улучшить атеистическое воспитание, на деле выполнять, содержащиеся в постановлении ЦК КПСС, требования о повышении ответственности коммунистов и комсомольцев в борьбе с религиозными предрассудками. Надо активнее внедрять новую советскую обрядность, делать ее содержательной, эмоциональной и эстетически привлекательной.

Из речи 1 секретаря Ставропольского крайкома КПСС В.С.Мураховского на III Пленуме ОК КПСС 23 июня1881 года.

...В июне прошлого года группа молодежи карачаевской национальности в районе кинотеатра «Россия» допускала хулиганские действия по отношению к женщинам и грубые высказывания. Все это приводит к тому, что в ряде районов, например, Малокарачаевском, Хабезском наблюдается тенденция оттока русского населения и, что особенно недопустимо – оттока сельской интеллигенции.

Правильно поступил обком КПСС, когда провел научно-теоретическую конференцию «Карачаево-Черкесия в годы Великой Отечественной войны».она явилась крупным событием в общественно-политической жизни области. На конференции была дана объективная оценка событиям, имевшим место в области в годы войны, рассказано о предательстве Родины, пособничестве немецко-фашистсктим захватчикам. Это было для молодежи, особенно карачаевской, откровением. В тот период активизировалась борьба с сословно-родовыми, религиозными пережитками, устаревшими обычаями и обрядами. На эти темы печатались острые материалы в газетах, велись передачи по радио, шел разговор на сходах. Но за последнее время острота спала. Почему? Разве эти недостатки уже изжиты?

Нужно сказать, что многие райкомы КПСС, первичные партийные организации зачастую ведут воспитательную работу в коллективах без учета местных особенностей, стеснительно говорят о предательстве и политическом бандитизме, имевших место в области в годы войны, об их идейной и социальной базе...

Пышные свадьбы и застолья – это не историческая традиция, калым, берне не укрепляют семью, деур не увековечивает память умерших. Основа у них одна – потребительская, мещанская и никакие ссылки на традиции не могут быть тут оправданием...

В области слабо пресекается противозаконная деятельность религиозных мусульманских общин, православной церкви и сектантов. Мало что делается для того, чтобы освободить народные обряды от религиозной окраски. Например, в ауле Къарт-Джурт, в совхозе имени Османа Касаева широко отмечаются религиозные праздники, в частности, курман-байрам...Хозяйственные руководители возмущаются, обвиняют лекторов-атеистов в том, что те слабо работают с народом. А сами предпочитают стоять от этой работы в стороне, при полном безучастии партийного комитета...

Постановление ЦК КПСС «О серьезных недостатках в постановке организационной, идейно-воспитательной работы, соблюдения правопорядка в Карачаево-Черкесской АО», принятое 22 апреля 1981 года по инициативе М. Суслова.

Сталин-Берия-Суслов, артда сталинчиле-сусловчула башчылыкъ этген мазаллы совет кърал 50 джылны узагъына (1940-1990 джылла) бир аз санлы таулу халкъны къурутур джанындан кюрешгенлей турду. 1943-1957 джыллада сойкъырым-сюргюн этиб, Сибириягъа, Орта Азиягъа 600 кесек этиб чачдыла. 1957 джыл, халкъны сау къалгъан кесеги ызына – Кавказ Джуртуна къайталгъанында да, джуртунда да Джуртсуз-Элсиз этерге кюрешдиле. Халкъны алгъыннгы автономиясын ызына къуратдырмай, иги кесегин таулагъа иймей, Черкесскни тёгерегинде, атылыб тургъан тюзлеге орнатдыла. Тохтамай, тау эллерине къайытханланы да, джашарча таблыкъла къурамай, элден кетерча этдиле. Сюргюннге дери эл-тийре болуб, адети-тёреси бла джашагъан халкъны, тауладан айырылырча этиб, башхала бла къатышдырыб, бир джыйымдыкъ сюрюуге бурдула. Мал-сюрюу болмайбыз дегенлени ат-бет атаб, сюдлюк-джоллукъ этиб къурутдула. Бир мазаллы имансыз къралны бир бурху халкъгъа къарыуу джетди. Бюгюнлюкде алгъыннгы Къарачайдан хазна джукъ къалмагъанды. Алай болса да, Терекни кесгенликге, тюбюнден джетеклери джетиб келедиле. Дженгилле кетгенликге, аланы уланлары джете келедиле. Энди кёзюу Сабыргъа джетгенди. Алай а, Сабырны джашауу, кюреши башха китабды. Аллах заман берсе, аны юсюнден да толу хапар айтыр муратлыбыз. Сау-эсен кёрюшейик, багъалы окъуучу.

«Къазауат» романны тёртюнчю китабыны ахыры.

_______________________________________________________
_______________________________________________________