Кун б ткен еск когам боздап олсе, айы толган

АЛГЫ СОЗ

Куні біткен ескі когам боздап олсе,
айы толган жана когам шырылдап туады

Курметті окырман, шыдамыныз жетіп осы кітапты аягына шейін зейін салып, ыкыласпен окып шыксаныз, онда осынын шындык екеніне козініз толык жететін болады. Бул кітап сізге нур жаудырып, омірге козінізді шайдай ашады. Іске сат, курметті окырман! Сіздін алдынызда жаткан кітап жай кітап емес, Алла берген омірді толыгымен камтыган бутіндей ілім. Бул кітапка берілген атты мен «Болашактын толгагы» десем бе деп ойлап едім, бірак менін оны озгертіп, осындай ат койганым бекер емес. Болашак зат, дуние, асылтас ретінде  тумайды, адамнын  кейпінде  туады. Сондыктан болашак нагыз ой тогагында, рухани тонкерілісте туады. Айел затына тан табиги толгактан ой, жан толгагынын сезім айырмашылыгы сол, бул жарык дуниеге ол жана сана мен жана алып келеді. Егер айел босанганда дуниеге онын жанын кинап, козінен жасын парлатып жана адам алып келетінін біз алдын ала білсек, ой толгагында біз алі ешнарсе де білмейміз. Ойткені жандуниенін, ойлаудын толгагынан туатын жана сана зерттелмегенінен беймалім сала. Ток болса да неге адам аш болады, бар болса да неге  ода  жок болады, коргенін кормедім дейді, ал акты кара дейді, жаркыраган жарык дуниені неге карангы дейді? Шынында да, жаркыраган жарык дуниені неге карангы басады?Адамнын жарык дуниеге келгенінін озі шексіз бакыт емес пе? Неге  біздін заманда адам сурланып, екіжузденді, ал когамнын пейілі тарылып,  байыган сайын адамдар бу дуниеден о дуниеге оз калауларымен-ак каша бастады?
Міне, тарихтын осы уакыт аралыгында алем талай рет дур сілкініп, заман акыр да айкындала бастапты. Бул сезім барлык адамдардын жандуниесінде, ойында пайда болган. Бул адамдардын кокейінде казір бурын-сонды болмаган коркыныш, урей тугызып, елдердін барін елендетуде. Бір заман оліп екінші заман туганда, кай уакытта болса да елдердін санасы тунгиыкка келіп тірелген. Ойткені ауысу, алмасу процесстері адамдарды шатастырган. Ескі заман айтып кетпейді, жана заман куліп келмейді. Мундай жагдай баи бастаган кенес укіметінде-ак туып, коп елдін санасын акырзаман камти бастаган. Улы Пайгамбарымыз Мухаммет ежелгі заманда озінін заманынын агымын болжауларында былай деген. Менен кейін коп адамдар байлыкка куныгады. Адамдардын санасын акшага деген куштарлык билейді. Баю адамдарга урей тугызгады. Міне кияметтін жакындаганын осыдан білетін боласындар. Ойткені бул жерде омір ушін емес, байлык ушін талас журеді.
Біздін санамыздын бір касиеті мынада. Ар нарсені біз басталганда емес, аякталганда гана білеміз. Сол сиякты байлыктын касиетін бай болып турганда емес, кайтадан кедейленгенде гана тусіне бастаймыз. Ал омірдін каншалыкты кымбат екенін ажал жакындаганда гана угынамыз. Мен тура осы отпелі кезенде туып, ес білгелі бері осы кезеннін маселелерімен оз бетімше айналыскан Алланын пендесімін. Ол кезде кенес укімітінін кулайтыны ешкімнін тусіне де кірген жок болатын. Сондыктан менін ондай болжамым ешкімге унаган жок. Кейін, нарыкка отетін кезде, нарыкты да бірінші болып болжаган мен болгам. Ол да ешкімге унамады. Сонда маркум академик К. Шулембаев кеудесін устаган. Бір дуние аяк астынан кирап, екінші дуние ойламаган жерден ышкына босанып жатканда, менін "Казіргі заман болашак козімен" деген кітабым академик К. Шулембаевтын гылыми редакциясымен шыккан. Бул сол кезде жарк етіп жанып сонген жулдыз сякты болган.
Мен казіргі заманды тусіну ушін, омір бойы адамзаттынын болашагын іздеп, осы такырыпка озімді озім сарп еткен адаммын. Отыз жыл бойы осы такырыпта ізденіп, мен оз бетімше талмай коп енбек еттім. Бул такырыпка зерттеулерімді бастаган кезде мен алі жап-жас жігіт болатынмын, отыздан жанадан гана аскан кезім, омірге деген сенімім де, талабым да мол шак. Ал менін осы ізденістерімнін омір бойына созылып, кай уакытта болса да мені тунгиыкка акеліп тіреп туратынын мен ойламаппын. Коп жылдар бойы мен жумыссыз да болдым, коп жылдар бойы тіршілік ушін курестім де, бірак оз бетімше жургізген зерттеулерімді ешкашан токтаткан емеспін. Бул жагынан мен оз от басыма, балаларыма жане оте-моте олардын анасы Нурсулуга борыштымын.
Дуниенін ушы-киыры жок тупсіз екенін біз оны танып барып кана білеміз. Дуниеге деген козкарас аркімге де калыптасады, бірак онын барі дуниетанымга жатпайды. Дуниенін тупсіздігін біз онын бір жагын ашканда гана білеміз. Біреулер омірге математикалык, физикалык, биологиялык тургыдан кіріп, табигаттын зандарын ашады, ал енді біреулер адебиет, онер, философия жагынан келіп, когам, адам омірін таниды, біреулер саясатты игереді. Осы жерде ар саланын озі тупсіз болады. Біреулер оны жараткан Алла деп, оздерін Кудайдын кулымыз деп есептеп, аркашан Жаратканга бас урады. Дуниетаным деп, біз болшектенген омірді айтпаймыз. Ол бутін куйінде алынган алемдік козгалыс, букіл адамзаттын галамдык дамуы. Сол адамзаттын дамуы адамнын жаратылуынан, адам омірінін  калыптасуынан басталып, тубінде адамдар когамына келеді. Мен де сол сиякты жас кезімде адамнын омірін, адамдар арасындагы байланыс, карым-катынастарын ашып, сонын болашагын озімнін болашагым деп тусініп, барша адамнын болашагын ойлап омір сурдім. Осы озім ашкан адам тургысынан мен букіл омірдін откен шагын, казіргі кезенін жане болашагын алып карап, олардын арасындагы бір бірімен байланыстарын іздедім. Осы аркылы адамзаттын кайда бара жатканын катты білгім келді. Осыдан біраз жылдар бурын, откен гасырдын аяк кезіне таман, Казакстан халкына танымал акын, маркум Есенкул Жакыпбеков озінін сол жылдары шыгарган, «Біздін ауылдын жігіттері» деген кітабында сол кезде сол ауылда турган мен туралы былай деп жазыпты:

Ала да туар биеден
Кула да туар биеден
Кузеткен колхоз корасын
Жумыссыз галым Жарасым
Бос бошкенін ішінде
Жататугун «Диоген».
«Болашактын» жайттарын
Жарастай ешкім айтпадын
Десе де талай «тайт, галым»
Айтканыннан кайтпадын,
Арада он жыл откен сон
Айдай келді-ау айтканын.

Социализм ушін жане казіргі Батыс жуйесінін тургысынан болашак омір когамнын кен-молынан байып, ар адамнын молшылыкка кенелуі болган. Бірак омірдін шындыгы осынын барін керісінше жасап, адамзатты ол дал байыган кезде тыгырыкка алып келіп тіреді. Енді міне елдерді коркыныш, урей билеп, сенімсіздік орын алган. Бул жерде мені ешкандай атак та, гылыми дареже де, мансап та кызыктырган жок, тек кана омірді адам тургысынан адам омірі деп тусіну деген куштарлык кана. Алі де мен осы куштарлыктын кулымын. Менін бар арманым – осы омірдін даму зандылыгын тусініп, барша адамнын бакытына жол табу.
Капитализмнін капитализм дегенде карапайым тілмен айтканда мынандай бір ерекшелігі бар. Біреулер омір суру ушін, екінші біреулер жай тіршілік етіп, жандарын багып кана, мандай терін агызып, аянбай енбек етулері керек. Букіл адамзаттын тарихында будан баска бастама болмаган. Казіргі агыл-тегіл кезенде де бізін коріп отырганымыз, копшіліктін осы тіршілік ушін куресі. Капитализмнін жаратылысы жоргекте жаткан кезеннен осы уакытка шейін осы. Алі де ол еш озгермеген. Капитализмді капитализм кылып устап туратын бул ерекшелігі онын жойылуымен бірге гана кетеді. Капитализм жойылуы ушін оны капитализм етіп устап турган ерекшелігі гана емес, алдымен онын тепетендігі бузылуы керек.  Сонда гана  ол тенселіп, шайкалып-шайкалып барып ыдырайды.  Онын ыдырауында букіл алемді кайгы-касірет басады, ел зарлайды. Міне нагыз толгак осыдан басталады, алемде ажалдан баска жана омірдін бар екенін  осы толгак кана корсетеді. Капитализм туганда да алемді дур сілкіндіріп канды-жексенде туган
 Омір дегенде біз кобінесе когам омірін жане бізді коршап жаткан сырткы дуниені айтамыз, онын байлыгын айтамыз, соларга байланысты озіміздін сана-сезімімізді, коніл-куйімізді айтамыз. Байлыкты жасау жане иемдену максат болып келеді. Ал сол байлыкты жасайтын когам. Ал адамнын оз алдына адам болып дамуы, онын жандуниесі осы сырткы дуниенін алдында, (рухы оз алдына) омір болып каралынбайды. Адамнын озін былай койганда, омірдін коркейіп, кулпыруы байлыкпен тенестіріліп, дуниеге ие болып, дуниені иемдену аркылы бейнеленеді. Байлык барлык откен тарихи аралыкта максат болып келеді.Сондыктан байлыкта кан жалаткан Алланын каргысы жатыр. Бул ар адамнын жеке басынын игілігі аркылы танылады. Бул тартіптін барін капитализм калыптастырып жетілдірді. Бул капитализмнін анык бейнесі. Міне енді бул когамнын курлымы, біздін коз алдымызда, ашыктан ашык ретсіздікке айналып булінуде.
Адамнын жеке басынын игілігі мен когамнын муддесі – екі турлі тусінік. Бірак олардын арасындагы кайшылык – мангілікке баратын кубылыс емес, тарихи отпелі кезен.  Ол капитализмнін  жойылуымен бірге гана жогалады. Біз казір міне осы заман ауысатын отпелі кезеннін устінде турмыз. Ойткені капитализмнін тепетендігі бузылып, онын оны капитализм етіп устап турган ерекшелігі шынында да  біздін коз алдымызда жойылу барысында. Біз казір алемде ешкандай капитализмді коріп тургамыз жок. Жане сонымен катар омірдін осы багытта гулденуін де. Омірдін козгалысынын жылдамдауы, ондагы озгерістердін кобейіп, даму процесінін бізге уйреншікті когам тургысынан емес, адамнын козкарасынан журуі – осынын далелі. Кейінгі кезендегі  социализмнін куйреуі мен букіл алемнін шайкалуы осы алемнін жана багытын   тугызып, кутпеген жагдайларды туындады, сойтіп бурынгы омірді біз ойламаган жане алі танылмаган жана багытка бурды. Енді адамнын дамуына негізделген когам кайда барады деген сурактар тууда? Бул алі танылмаган, мулдем белгісіз когамнын барысы болган сон, бул беймалім тарихтын козгалысын жан-жактан талкылап жоритындар да, болжайтындар да, коріпкелдер де кобейген.
Бул жана багытты алі ешкім тусінген жок. Сондыктан оган сайкес тусініктер де алі калыптаскан жок. Социализмнен нарыкка отетін кезде туган жастар алі оз оздерін танып білген де жок. Ал социализмде туып калыптаскандар - сол козкарастан алі арылган жок. Ойткені олар капитализмнін де, социализмнін де, тарихтын да шын манін алі уккан жок. Бірак олар ушін «когам» деген тусінік, олар ретсіздік заманына тап болганнан кейін, бар магнасын оз озінен жойды. Кулдырау заманы олардын санасын лезде теріс айналдырып, олар ушін откеннін барі теріске шыгып, ата-бабалардын мурасы аяк астынан жокка шыгарылды. Когам деп біз жумыс істеп турган, озінін тепетендігін, касиетін сактап, белгілі бір зандылыктармен дамып турган, белгілі бір алеуметтік, экономикалык немесе саяси жуйені айтамыз. Мундай жуйенін казір бізде жок екеніне букіл алем куа.
Егер біздін заманды кобінесе саяси жуйе деп багалайтын болса, онда адам баласынын дамуы баска денгейде болганы жане бізге белгісіз баска багытпен жургені. Бул багыт алі танылган жок.                Булай деп айтылытын себебі, бул когамнын капитализм  калыптастырган экономикалык негізі жане соган сейкес омірді кадагалайтын экономикалык жане этикалык тартіптері бузылган деген соз. Жане сонымен катар іріген ескі байланыстарды ауыстыратын жана, саналы адамдык карым-катынастар алі калыптасып улгірмеген. Сонан барып бул ретсіз когамды кадагалап туратын баскы куш мемлекет болып келеді. Мемлекеттін когамга карасты кызметі дагдарыс кезінде оседі. Ал ескі жуйенін жумысы бузылса, ягни тепетендігі, онда онын озіне гана тан ерекшелігі де бузылады. Сойтіп бул аяк астынан булінуге ушыраган когамда ретсіздік туады, ал ретсіздік озіне тан сана тугызады. Казір осы кыска мерзімге гана туган уакытша сананы турактыга айналдырган. Тіпті кешегі мангі болып корінген кенес укіметінде туган сананын кайда жане калай зым-зия болганын ойлап та жаткан ешкім жок. Бул ретсіздіктін дамуын, улгаюын «оз камымен алек болган мемлекет» баскара алмайды, тек кана амалын тауып аман-сау сактап турады.  Кулдырауга тан мемлекеттін ролі алі зерттелген жок. Бірак бара-бара бірте-бірте кадагалаудан калып, онын бул жердегі кызметі де, ролі де жагдайдын озгеруіне байланысты озгеріп турады. Ойткені пайда болган, тубінде біз білмейтін себептер жаткан, ретсіздік, буліну агымы кушейіп осе береді.
Бірак мемлекет осы козсіз козгалысты саналы козгалыска айналдыра алатын когамдагы жалгыз куш. Бул козгалыстын барысында мемлекет тарихи дамудагы озінін ен сонгы орнын тауып, ен сонгы кызметін аткарып, когам дамуын саналы турге ауыстырып, озі де тарихи козгалыстын аланынан тайып турады. Казір алемде елдін назары мемлекетке бекер аууда емес. Мемлекет озінін кол астындагы адамдарды уйымдастыра алады жане калаган жагына бура алады (ягни онын такелей билігі бюджеттегі адамдарга журеді). Адамдар оздерінін мемлекетімен не істейді, талкандай ма жок талкандап кайта жасай ма, буда тарихтын шатагы жок. Калай болган кунде де, адамзаттын дамуы осыган келіп тіреліп, мемлекетті адамдар кырлысып ба жок алде акылмен бе осы тарихтын  жана  багытына беймдейді.
Бул  кулдырау кезені копке созыла ма жок па, біз оны ашып айта алмаймыз. Бірак бул уакытша кезен екенін білуіміз керек. Осы кезенді аман-сау устап туратын куш мемлекет болган сон, біздін когам казір саяси когам деп аталынады. Сондыктан бул  когам саяси жуйе болып келеді. Мемлекеттін роліне алда арнайы токталамыз.
Бул ойламаган жерден, аяк астынан калыптаскан тарихтын бізге беймалім багыты болган сон, біз бул омірді бурыннан калыптаскан немесе Батыстан келген тусініктермен угына алмаймыз. Біз озімізді озгеге карап емес, озімізді озіміз гана танып біле аламыз. Осы ушін казір букіл алем елдерді оз алдына койып, адамды адамнан жане дуниеден ажыратып, ынгайланып жатыр. Біздін омірдін сыры да, шешуі де озімізде гана жатыр. Негурлым тезірек біз озімізді озіміз тусінетін болсак, согурлым тез тыгырыктан да шыгатын боламыз.
Омірді мен сондыктан екіге боліп алып карадым. Біріншісі – когам омірі, ал екіншісі – адам омірі. Бул екеуі бір емес, екі турлі угым болгандыктан, олар бір біріне сайкес келмейді. Ескі когам ыдырап, адам омірінін тууы, бул бурын-сонды болган жагдай емес, жанадан туган омірдін агымы. «Адам когам ушін бе, алде когам адам ушін бе» деген жагдайда осы уакытка шейін сыры ашылмаган улкен ман жатыр. Сондыктан бул екеуін бір бірінен айырып алып карай алмайтын болсак, онда біз озіміздін кім екенімізді де жане жер бетінде не ушін тіршілік етіп жургенімізді де ешкашан тусінбейтін боламыз.
Адам мен когам арасындагы наразылык олардын бір біріне карама-карсылыгын корсетіп, адам омірінін солардын арасындагы кайшылыктары аркылы дамитынын білдіреді. Бул адамнын санасы мен еркінен тыс болып жаткан жагдай. Дал казіргі біздін омір суріп отырган кезенімізде бул бізге оте кажетті угымдар. Ойткені адам омірі – біздін заманда жана-жана ашылып келе жаткан кезен, ал когам омірі, керісінше, адам оміріне айналу барысында ескі тургыдан жойылып бара жаткан тусінік. Бурынгы «когам» деген тусінік казір бізде жок. Бул дегеніміз, егер ескі когам ыдыраса, онда онын орнына адам оміріне негізделген, мындаган жылдар бойы ансаган арман болган, жана когам шырылдап туады деген соз. Ескі когамнын боздауы да осыдан, ол да кезінде шырылдап туып, олгенде жылап жылап оледі.
Бул жерде айта кететін тагы да бір жай. Мен коп жыл Россияда турдым. Сол жакта окыдым, жумыс істедім. Университеттін философия факультетін Ленинградта бітірдім. Казакстанга кейін, сексенінші жылдардын ішінде оралдым. Сол себептен мен сол кездегі орыс болып кеткен казактардын бірі болатынмын. Кейінгі кездерде университетте (КазГУ-де) сабакты казак тілінде жургізіп, оз тіліме кайтып оралдым. Ал мынаны жазып отырганым, калын кауымга озімнін ойларымды алгаш рет казак тілінде усынайын деген ниетім. Омір шындыкты, акикатты суйеді. Осы уакытка шейін озімнін жазган енбектерімді мен орыс тілінде артурлі аттармен жарыкка шыгардым. Кейінгі кезде бар ойымды бір атка жинактап, «Ауыр дертке шалдыккан когам» деген атпен казак тілінде кітап дайындап, 2010 жылы «Ценные бумаги» баспасынан 500 данамен шыгарттым. «Куда идет человечество: в рай или ад?» – орыс тілінде агаш рет шыккан улкен кітаптын аты. Бул кітап – букіл менін бар омірімнін натижесі. Онын толыгымен аякталган турі  мыннан астам бетпен жазылып бітіп, бес кітап болып, откен, 2013 жылдын аягында Москвада «Перо» баспасынан жарык корді. Мундагы менін жазып отырган ойларым, сол кітаптан алынып, казак тіліне аударылган  туынды. Бірак муны аударган (далме-дал аудармасын жасаган Нурсулу Жайлыбаева, менін жубайым) озім болганнан кейін, бул аударуга жатпай, оз алдына жазылган кітап болып шыкты. Мен бул кітапты жазайын деп те жазгам жок, муны жазуды коп адамдар сурады. Біраз адамдардын аударгандары унамады. Содан бел байлап озім кірістім. Бул кітаптын негізі 5-6 жылдын ішінде жасалынды.  Онан кейін бірте бірте терендеп жазылды.
Мен осы жерде маган улкен кызмет корсеткен, онын алдында басымды иіп, тажім ететін бір адам жайында айта кетсем деймін, ойткені ол болмаса, менін осыдан 10 жыл бурын дайындалган ен баскы «Бізде болашак барма?» деген, орыс тілінде шыккан енбегім жарык кормейтін бе еді. Ол кісі – Копішев Ашірбек  Сейілханулы - «Онер» баспасынын бас директоры. Аласапыран кезенінде мен он жылдан астам уакыт жумыссыз журдім. Ашірбекті кангып журіп аяк астынан кездестірген кезде, менін калтамда кок тиыным да жок болатын. Сол кісінін аркасында сол кітабім шыгып, менін омірім де курт озгерді. Міне сол 10 жыл аралыктын ішінде мен жогарыдагы айткан кітаптарды да жазып улгіріп, жарыкка да шыгардым. Жер бетінде жаксы адамдардын бары – адамшылыктын барын корсетеді. Омірдін озгеріп, казіргі акша когамынын жане пайда коздеу карым-катнастарынын адам когамына ауысатынына адамгершіліктін дамуы гана кепіл бола алады. Осыны далелдейтін тагы бір жагдай – Валентина Петровна Печуева, «Ценные бумаги» баспасынын бастыгы, менін кейінгі жеті жылдын ішіндегі редакторым. Ол кісіге де мен ризалыгымды айтып, маган істеген жаксылыктарын ешкашан да умытпайтынымды айткым келеді.
Осыдан алты-жеті жыл бурын Казакстаннын халкы коркейеді деген сенім бой котерген. Одан бері елдін ал-аукаты расында да жонделіп, аркімнін жагдайынын тузелгені шындыкка айналды. Муны Казакстаннын іштен жане сырттан туган коре алмайтын душпандары гана мойындагылары келмеді. Казак халкы алгы шепке де умтылатын калге жетті. Казак халкында бурын-сонды болмаган рухани куш, сенім пайда болды. Ол алем денгейінде ойланатын калге котерілді. Алемдік козгалысты танып, алгаш рет ондагы оз орнын да ойластырды. Бул казак халкы ушін улкен жетістік болып, оны алем денгейінде таныта бастады. Сонымен катар дагдарыстын да урдістері бой котеріп, коптеген кутпеген маселелер тугызуда. Онын устіне алемдік дагдарыс бой корсетіп, коптеген дамыган елдерді сілкіндіруде. Ал осынын барінде кандай сыр жатыр? Неге осынын барі тура технология дамып, когам ондірісінін нагыз кемелденген кезенінде басталды? Неге адамзат осы уакытка шейін техниканын бар жетістіктерін оз игілігіне толыгымен пайдалана алмай, молшылыкта «жекешелендіруге» урынып, жокшылыктын киыншылыктары орбуде, кедейшіліктін зардабы осуде?
Біздін когам шалдыккан дерт пен адамдар шалдыгатын сыркаттар – бір тусінік емес. Бізді туптамырымызбен жоюга умтылган дерт – акпарат когамында бізді бутіндей жайлаган надандык пен карангылык.
Міне мен мунда осы сурактардын баріне барынша нактылы жауаптар беріп, болып жаткан жагдайларга оз козкарасымды айтам.