Байчыны ахыры

На Карачаево-Балкарском(Тюркском) языке.
---------------------------------------

СОФИ ТРАМ-СЕМЕН

БАЙЧЫНЫ АХЫРЫ

/"Байчы" деген нарт таурухну тамалына  кёре  джазылгъанды/



ОЙУНГА КЪАТЫШХАНЛА:

ДЕБЕТ-адамланы ханы.
ЭЛЛЕЙ-Дебет патчахны урланган къызы.
ХЕЙРИТ-халкъдан джаш.
ТУРХАН-эмегенлени патчахы.
ЭГЕТ-Науруз патчахны урланган джашы.
БАЛИЙ-буу сыфатына кирген къыз.
ХУТ-эбиндир-уста темирчи.
БАЙЧЫ-аман чыпчыкъ, хыйлачы.
1 ЭМЕГЕН-сакълаул.
2 ЭМЕГЕН-къараул.
ГЫБЫ



БИРИНЧИ КЁРЮНЮУ


/Хан къаланы тохун сенчасы. Дебет-хан миллетге сёлешеди/

ДЕБЕТ: Миллетим! Ким билир, мындан ары сизге къаллай бир заман къуллукъ этерме. Ауруу кючлегенди мени, аны ючюн, айтыр сёзюм болуб чыкъгъанма аллыгъызгъа.
Мени джангыз къызым, Эллейни, ол пасыкъ Байчы, эки джылы тола, урлаб, эмегенлени патчахы Турханга бергенин билесиз. Алай бла бизни эмегенлеге бойсундурургъа излеген эдиле да, ол затха мен бой салмадым, къызым амалтын халкъымы тузакъгъа тюшюралмадым. Джаным сытылса да, джангыз баламы джауну къолунда къойуб, сизге эркин джашар онг бердим.
Он алты джылны ичинде, эм айтылгъан джитиле джолгъа чыгъыб, къызны къутхарыр ючюн джан атдыла, алай Турханны джер тюбюндеги къаласына джол табалмадыла. Алай бла, къызымы аладан урлаб къачырыр дыгаласладан тюнгюле, бугюнге джетдим.
Эллейни ёмюрге тас этдим-деген акъылгъа бой салыб къоялмай, быйыл да, акъыл-балыкъ болгъан джигитле эрлик эришмелеге чыкъгъан кюн, аладан къызны къутхарыр бири чыгъармы эди-деб,  ол дыгалас бла былайгъа чыкъдым.
Бюгюнгю эрлик эришиулеге къатышханла да, мени къызымча, 17 джылгъа киргендиле, джигитликге ёшюн ургъандыла, энди  аланы ичинден бир джигит чыгъыб, Турханны къаласына джол табыб, къызны къутхарыргъа алланырса, ол джигитни, туугъан баламдан башха кёрмезге, халкъым, сени аллынгда сёз береме.
Бу джол къыйын болгъаны ючюн, "сен бар" дерча тюлдю. Бу джолда адамны армау этер кёб тюрлю тыйгъыч барды, ол себеден, кеси разылыгъы бла, бу ишни баджаргъанга, ханлыгъым да, къызым да ёмюр аманатды.
Къартлыкъ келсе джан джаныучу, ол джаныуну да джандан-къандан,  эт-дженг сериулетеди. Къызымы кюсейме, миллетим!  Айыб этмегиз уллайгъан патчахыгъызгъа.


/Халкъ бир талайны гор болуб турады, сора алгъа Хейрит чыгъады/


ХЕЙРИТ: Патчахым!  Мен сабийлигимден бери бу артыкълыкъны эштгенлей турама. Ханбийчени излей джолгъа чыгъаргъа джюрегим тартса да, джылым джетмей, уллула эркинлик бермей, бугюнге келдим. Бусагъатда уа, эрлик эришиулеге киргенден сора, кесим оноу этерча болгъанма.  Бийче къызны излей джолгъа чыгъыу-муратым эди, бусагъатда муратыма джол ачылгъанын, сени сыйлы сёзюнгден англадым. Мен хазырма джолгъа чыгъаргъа.  Дунияда джаным сау болса, ол хыйлачы Байчыны уясына, телисыман Тургъанны къаласына джол табарма. Сыйлы Патчахым! Ханбийчени ызындан мени ий!


ДЕБЕТ: /ёрге къоба, кёлю тола/
Кимсе сен, джигит улан? Тукумунг-джугъунг къайданды?


ХЕЙРИТ: Айтылгъан атамы сыйына тыйыншлы болалмасам да, айтайым... темирчи Хутну джашыма, талай джылны мындан алгъа, таулада тас болуб къалгъан Хутну.


ДЕБЕТ: Темирчи Хутму? Ол айтылгъан устанымы? Э-э-э, уллу къазанда бишген эт чий къалмаз! Аламат адам эди атанг... /ахсыныб/ Къадары ачы болду... /алгъа атлай/ Былай бир кел, джашым! Къолунгу бир тутайым! /къол тутушадыла/ Хэй, сени атанг киши тенглик эталмагъан темир уста эди... Халкъда аты "чемер Хут" эди, мен аны ахлумча сюе эдим... Бюгюн, бюгече да ол этген киритле, эшик, къабакъ безгиле, къабыргъа джасамала, къама, бичакъ бу къалада туруудан-турадыла, алай бла эсиме тюшмей бир кюн да кетмейди. Игини ёлюмю амандан-дегенлей, не болду эсе да болду, ханлыкъ да эбиндир устасындан къуру къалды. Сау эсе-джолунда, ёлген эсе-керти дуниясында уллу Тейри джагъы болсун!

/Халкъ да, патчахны артындан Тейриге дуа этеди.  Хан Хейритни эркелете, имбашындан къагъа/

Сора сен ол гёджебни джашыса? Хей, халкъым, деу тамырдан хылеу бутакъ чыкъмаз! Атасыны джашы!

/Кёзлерине узалады, къарыусузлашады, къараулла патчахны олтуртадыла/


ХЕЙРИТ: Сау бол, сыйлы патчах! Сени кёзджаш ургъан кёзлеринги джарытрмай, ариу Эллейни табмай, мен артха къайтмам, Тейри болушлугъу бла! Ханбийчени алыб келиу-муратымды, антымды!


ДЕБЕТ: Хейрит! Джигит ул! Къаллай къыйын джолгъа терегенинги ангылаймыса? Байчы алай бош хатачыкъла этиучю аманлыкъчы тюлдю. Ол, аманлыкъ этмей джашаялмагъаны себебли, къатышдырмагъан заты джокъду дунияда. Былайда былай этер-деб бир юренгичлик кёзгюзтмейди. Хар джерде, хар заман, хар тюрлю халда тюрлю-тюрлю хыйлала къурай, адамны бир кёзбаудан, бир башха алдаугъа сюрюклей, къарыуун алыб къоюучанды. Хар тюрлю сыфатха киребилген аман затды. Фитнада фахмусу чексиз-ёлчюусюздю. Бош айтмайдыла анга, алгъа Тейрини чыпчыгъы болуб, аманлыкълары ючюн Джерге быргъалгъанды-деб. Айтыугъа кёре, Джерде Тейрини сюйген адам улуна къаршчы дерт тутуб, алагъа аманлыкъ этиб, джарым джануар болгъан эмегенле бла кёз-къаш  болуб, тейриге ачыу этер муратда хыйла юсюне хыйла эте, алай бла джюрегин сёндюре джашайды. Ол себебден, аны халисин юренген,  аны этерин алгъадан есеблей билген адам алкъын табылмагъанды. Джер къарнындагъы къара джинлеге джол салыб, аладан изин алыб, къара кючню бийлеб, эмеген патчахны сантлыгъын хайырландыра, эмегенлеге, таша бла, акъыл бериучю, баш оноучу болуб турады.
Алай бла, джаны сау болуб, эмеген ханлыкъгъа джол табхан адамны аягъын тайдырмай къоярыкъ тюлдю. Аны лагъымларыны, хыйлаларыны, къабхан салыуларыны учу-къыйыры джокъду.
Алгъаракъда, джаш заманымда, эмеген къалагъа джол ызлай кесим да талай джылны чыкъгъаным ючюн, аны итлигин кесим да сынагъанма.
Алайды да, бу джолда анга тюбемей къаллыкъ тюлсе, ол а, не деуню да абзыратыр бир пасыкъды.
Быланы барын да иги сагъыш эт, таукёл болалмасанг да кёлкъалды болмаз. Алланганынг да уллу адамлыкъды.  Былайгъа чыгъыб,  къызымы эскериб, кёлюмю былай къуандыргъанынг ючюн менден, халкъдан да уллу бюсюреу санга!


ХЕЙРИТ: Эр сагъышын этер, андан сора сёзге джетер! Сёз айтылгъандан сора уа, ишни ахырындан башха бир зат да сагъыш этмез! Бу ишге таукеллигим сабийлигимден келе-келген талпыуду, патхахым! Сёзюм сёздю! Антым антды! Джолгъа чыгъаргъа хазырма, патчахым!


/халкъда огъурагъан ауазла, гор эштиледи)


ДЕБЕТ: (къуанчдан тюрленгени таныла)  Къызымдан бир хапар алалмай ёлюб кетеме- деб къоркъуб тура эдим да, ашхы улан, сен манга джангы ышанууну къуанчын бериб,  джюрегими джангыдан учундурдунг! Быллай батырланы, быллай ётгюрлени ёсдюрген халкъ, къыз сабийни джауланы къолунда къоймазлыгъын англадым.
Джигит, айт, джолгъа не керекди санга? Тартынма! Ауз марданг-борчубузду! Сенден тыяр затыбыз джокъду. Бюгюнден ары нем бар эсе да-сеникиди!


ХЕЙРИТ: Сау бол, сыйлы патчахым! манга бир зат да керек тюлдю.
ДЕБЕТ: Сени ол сёзюнг кенг джюрегинги, адамлыгъынгы танытады, алай джолда джукъ керекли болуб къалырса. Саут-саба, джол азыкъ, алтын-кюмюш, ат. Айт кереклинги!



ХЕЙРИТ:  Атамы къылычы биргемеди. Ол болур манга дагъан. Таулада ауур джюк бла ат-джол тутдурмаз. Былай дженгил кетсем иги болур деб тюшюнеме. Сау бол, патчахым!


ДЕБЕТ: Адамлыкъ бла джигитлик бир болса, кюмюшге салынган къарасаутха къарагъанча болады адам. Сени бу дуниягъа келтирген Тейриге, ата-анагъа салам болсун!
/бираз тургъандан сора/
Халкъым! Уланны джолгъа чыгъара биргелей Тейри дуасын окъуйукъ.


/Халкъ джашны джолгъа алгъышлайды, патчах бла бирге джол дуа окъуйду/


ДЕБЕТ/ХАЛК: Тейри, джакъла,
            Джан-джанын джокъла,
            Джаугъа-тий!
            Шохну ий!
            Бу деу уланга джол ачхын!
            Байчыны къудретин чачхын!
            Барыр джерине элтгин!
            Сау-саламат бизге келтиргин!
(дуадан сора)

Халкъым! Къызымдан хапар алыб келсе-бу хан тохана да, мюлкюмю джарымы да аныкъыды! Эллейни табыб, сау-эсен къолума алыб келсе уа, кюеуюм да болур, бютеу мюлкюме ие да болур! Сёзюмю ал, миллетим, ангда мухурла! Сёзюмю бузсам Тейри мени сёлешмез этсин!

/Халкъда къуанчлы къозгъалыу эсленеди/


ХЕЙРИТ: Сау бол, патчахым! Битмеген ишге саугъа бичмейик. Заман акъыллы кишиди,  кесин танытыр! Энди, эркинлик берсенг, анам бла саукъаллашыб, халкъымдан да разылыкъ алыб, джолгъа таланыргъады муратым.


ДЕБЕТ: /кёлю тола/ Да, джигит! Кюн-кюнюнге, ойум-ангынга, кюч-санынга! Ашхы джолгъа!

/Халкъ Хейритни джолгъа алгъышлайды. Джабыу джабылады/






ЭКИНЧИ КЁРЮНЮУ



/Джер тюбюнде къурулгъан эмеген къала. Джансыз терекле бла джасалгъан кёзбау терек бачха. Эллей, джангыз, таш ойун ойнай турады. Анга кёрюнмегенлей Байчы чыгъады, талай заманны, джашыртын, джуашланыб, хошланыб анга къараб турады, сора джуукълашады/


БАЙЧЫ: Бу Дуния джаратылгъанлы бери, бу джер тюбю къала, джюрек учундургъан ариулукъ кёрген эсе, ол бюгюндю, былайдады, бусагъатда!


ЭЛЛЕЙ: /ойунун бузмагъанлай/  А-а-а, сенмисе, къарт Байчы? Сёзлеринг кибик ариу ишлеринг да болса эди, сенден аламат чыпчыкъ аламда болмаз эди.


БАЙЧЫ: Къартмы дейсе? Ол ариу аузунг ол эриши сёзню къалай да айталды? Байчы къартайырмы? Ол не сёздю? Биз ёлмез юзюкбюз. Къанатлыланы ичинде бизден джашбет, джашсан, джашсюек джокъду. /джуукълаша, сукъланган хали бла/  Аны юсюне да, сенича суу ариуну  кюн сайын кёре тургъанга муал болуу-ёлген кибикди! Бери къарачы, ариу! Ха! /Бир талайны, аузу бла согъа, учарча тепсейди, алай бла чёрчеклигин танытады/ Къалайды, къарт дегенинг?


ЭЛЛЕЙ: /харх эте/ Алты джюзден атлагъан бир чыпчыкъгъа кёре аман къымылдамайса. Машаллах дейик!


БАЙЧЫ: /джуукълаша, чачын сылар ышан эте/ Ариулукъ да, акъыл да... Хар учундурур зат сенде! Ким насыблы сени табар! Ах!..


ЭЛЛЕЙ: Окъа сёзню уа уста тигиучю ойуу тикгенча тигесе. Марджа болгъа эди, эмеген къалада сёз джаны бла, сени озарыкъ табылса.


БАЙЧЫ:  /махдалгъаны татый, кёл джумушауу тёгюле, тюрлю-тюрлю джюрюу, къымылдау кёргюзте, къызгъа иги джуукълашады/ Сени кибик айтхылыкъ джанга тыйыншлы махдау салыргъа тил да, болум да къайда!..


ЭЛЛЕЙ: /джангыдан харх бола, ойунундан айрыла, Байчыны джумушакъ ыхдыра/ Не омакъ-томакъ бюгюлесе кесинг да! Алай не къадар кюрешсенг да мени къарамымы кесинге бураллыкъ тюлсе. Джаратмайма сени! Аманса! Эришисе! Къартса!


/ташларына джангыдан джарашады, аты-атыб тута ойнайды/


БАЙЧЫ: /Эллейни къолларын ташла бла бирге тутуб кысы/ Сен сыфатха къарама, ариу къыз. Болумгъа къара. Къарнынг ач болса, сыфатдан хайыр келмез. Болуму болгъанны сайларгъа керекди. Эркишини сыфатын не этериксе? Эркишини ариулугъу-болумуду. Болум джокъ эсе, эркиши да джокъду. Энди бу кёзден манга бир къара. Мени къолумдан келмеген бир заит джокъду. Хан бийче кибик джашарыкъса!


/сезгилери къобуб къызны къолун къаты къысады/


ЭЛЛЕЙ: Бошла къолуму! Буз кибик этдинг! Ол суукъ къолларынгы манга тийирме деб ненча кере айтханма санга? Ий дейме да!


БАЙЧЫ: /Эллейни кесине къысар умут эте/ Теличик! Къолларымы суукълугъун джюрегими оту джабарыкъды. /къызны къолун джюрегине сала/ Кёремисе?


ЭЛЛЕЙ: /кючюнден келгенича къаршчылыкъ кёргюзте/ Бошла къолуму, бетсиз! Бошламасанг къычырама! Мен бир ауаз чыгъаргъанлай сакълаулла джетерле, ол заман кёрюрсе кинюнгю!


БАЙЧЫ: /амалсыз болуб бошлай, кёлкъалды этгенча, кесин джазыкъсындырыр халда/ Сени нек сюйдюм быллай бир! Ах, джарлы Байчы! Сени кёзюнге джаш урдурур дунияда бир зат болмады, бусагъатда уа, бу къыз амалтын, кёзлерим толады... Ах, джарлы мен!


ЭЛЛЕЙ: /къолун уа/ Болду! Мындан ары сени бу чабыуулларынга тёзерик тюлме. Атама, къарнашыма да айтырыкъма, керегинги берсинле! Манга тийме деб ненча кере айтханма? Ангыла, манга тиеринги сюймейме! Джаратмайма сени! Англадынгмы?


БАЙЧЫ:/кемсиз мыдахланыб, ёбгелегенин  кёргюзте, сырт буруб, джерге олтурады. Бир талай заманны тынгылай, Эллейни ташла бла кюрешгенине къараб тургъандан сора/ Къойдум-къойдум! Не этерикме! Джанга джюрек бла кесим кюреширме... Алай...Алай, сени алай сюйгенни ол тукъум сындыргъан да айыбды... /кеси кесине, Эллей эштмезча/ Не да келеди къолумдан, джангыз бу къызгъа кесими сюйдюралмайма. Хыйнымы кючю мынга ётмейди. /ауур ахсыныб, джюрегине узала, Эллейге джашыртын кёз джетдире/ Ёлмез юзюкден болсам да, сени амалтын кесиме бир зат этиб къойгъаным болса, къабырыма нарат бутакъчыкъ салыргъа унутма. Кесинге ушагъан нарат бутакъчыкъ...

/джыламсырайды. Эллей анга бир талайны къараб туруб, ойунун атады, аны къатына келеди, джанында, кюлюмсеерек, чёгелейди/.


ЭЛЛЕЙ: /аны кёбген суратына кюле/ Э-эй! Байчы! /Байчы кёбюб бир джанына бурулуб тынгылайды/ Къарт Байчы! Эй-хей! Байчычыкъ! Джипа-джипа, чыпчыкъчыкъ! Гу-гу-гу, у-у!..


/Эллей хыликге харх эте, халны джумушатыр муратда, Байчы ары бла бери бурулгъаны сайын ол джанына бара, джарашыр халын танытады/


БАЙЧЫ: /кёзлерин уа/ тарыкъгъа этерик эдинг да? Нек чабмайса Турханга! Хайда, бар тарыкъ!


ЭЛЛЕЙ: /кертиден джумушаб/ Джылама, Байчычыкъ! Кел, бу джол да кечейим сени! Тарыкъмайым. Кел, джангыдан джарашайыкъ да, таш ойнайыкъ!


БАЙЧЫ: /онгусунганын джашыра/ Огъай, джаныма тийгенсе...


ЭЛЛЕЙ: /къуанчлы ташларына джараша/ Къарнашым къайры эсе да тас болгъанды да, нёгерим болмай, ойнаялмай турама. Кел, шох болайыкъ да, ойнайыкъ!


БАЙЧЫ: /кёзлерине узала/ къалай...


ЭЛЛЕЙ: Не къалай? Таш ойнайыкъ, дейме!

/бир талайдан/
БАЙЧЫ: Ах... Не этериксе... Санга дерт туталмайма! Джюрегим къоймайды...
Энди джаныма тиймезмисе?


ЭЛЛЕЙ: /аны сыфатына харх болуб кюле/ Болсун! Тиймезме! Бетинг-къутунг былай кетерин билсем...СёзЁ Джанынга тиймем. Шохлукъ?


БАЙЧЫ: Керти айта эсенг, шохлукъ! Алай, сен мени джанымы къыйнагъанынг ючюн, мен айтхан ойунну ойнарыкъбыз.


ЭЛЛЕЙ: Неди ойунунг?


БАЙЧЫ: Апсаты ойун.


ЭЛЛЕЙ: Ол къаллайды? Мен аны бюилмейме! /анга сюзер къарай/ Хыйла зат этеме деме!..


БАЙЧЫ: Да ышанмай эсенг мени къозгъаудан къозгъаб нек тураса? Ойнайыкъ деген-сенсе, ойнау эсе- ойнайыкъ, тюл эсе-айрылайыкъ! /кёбеди/


ЭЛЛЕЙ: Кёбме, Байчы!.. Болсун. Сени ойунунгу ойнайыкъ. Алай мен аны билмейме...


БАЙЧЫ: Юретейим... Сен марал боласа, мен-уучу. Сен къачаса, мен къуама. Джетсем, джаякларынгы уппа этеме, джеталмасам а, сени учуруб къала тёгерегинде айландырыб келтиреме. Келишдикми?


ЭЛЛЕЙ: А-а-а-, биягъы сен!... Манга тиерге излейсе дейме, хыйлячы?


БАЙЧЫ: /ёбгелей/ Алай аман акъылынг бар эсе, мен ойнамайма.


/Эллей джазыкъсыныб анга джуукълашады, кюле/


ЭЛЛЕЙ: Байчы! Асыры кёбгенден джякъларынг тырс деб атылырча болгъандыла. Тур, мен аланы бир чатлатайым.
/Байчыны джаягъын бармагъы бла басады, харх болуб анга къарайды/ Эй-хей! Байчы! /Байчы кёлкъалдысын ойнайды, бир джанына атлайды. Эллей ызындан/
Болсун, сени ойунунгу ойнайыкъ. Неге къоркъама, сен мени ёмюрде да джеталлыкъ тюлсе да!.. Хайда! Кел! /къачыб тебрейди/


БАЙЧЫ: /мыйыкъ бура/ Алаймыды? Кёрейик!
 
/ызындан атылады, Байчы-джююлдей, Эллей харх эте бир талай ойнадыла/


ЭЛЛЕЙ: Джетерсе джетмей а, къарт Байчы! Бусагъат ичингу уруб тохдарыкъса! Ха-ха-ха!


БАЙЧЫ: Тохда... Мен сени...


/бютеу кючю бла джетерге кюрешеди, бир кесекден джан солуу этиб, тохдаб, гёбелекгеча чабыб тёгерек айланган Эллейге сукъланыу къарам бла къарайды/


ЭЛЛЕЙ: /чабыуун бузмай, аны селекелей/ Къалайды? Джеталдынгмы? Хорладынгмы? Чаб къара джинлеринге, санга зин берсинле да, дженгилирек чабарча этсинле.
Махданчакъ! Ха-ха-ха!..


БАЙЧЫ: /акъыллыча/ Къояйыкъ. Джаныма тийгенсе да чабар-джортар учунуум къалмагъанды.


ЭЛЛЕЙ: Хорландынгмы?


БАЙЧЫ:Хорландым, хорландым! Хайда мин сыртыма. Тазиринги тёлейим!


ЭЛЛЕЙ: Суукъ сыртынга да минмейме! Учхан да этмейме! Джангыз, бир тазирим барды...


БАЙЧЫ:/аллана/ Айт джан джюджегим!


ЭЛЛЕЙ: Сёз бер, ёмюрде "сени бирчик къучакълайым" демезге! "Бетинге тийейим демезге! Менден кенг туруб сёлеширге! "Сюеме" демезге!


БАЙЧЫ: Оу,къанатым! Оу,бурнум!  Ёлтюрюб къойдунг да! Бичакъсыз сойуб къойдунг да! Мен джарлы! Мен хариб!..


ЭЛЛЕЙ: Хорланганса. Тазирими толтурургъа керексе.


БАЙЧЫ: Бу артыкълыкъды!
ЭЛЛЕЙ: Сёз бер, хыйлачы!
БАЙЧЫ: /сермеб аны кесине къыса/ Береме сёз!
ЭЛЛЕЙ/къычырыкъ эте/ Эгет!
БАЙЧЫ: /бошлай/ Къычырма, джан джигим! Ахыр кере къучакълагъанлыгъымды. Мындан сора...

/мыдахланыб, къобуб, бир джанына бурулады/


ЭЛЛЕЙ: /бир кесекден джумушаб/ Болсун, энтда, ахыр кере кечейим. Кел джарашайыкъ да таш ойнайыкъ. Хайда! Кёбме! Санга аллай хал джарашмайды. Андан эсе, къалада не хапар джюрюйдю, аны юсюнден айтчы. /шыбырдай, ойнай/ Тюнене тархха джуукъ тукъумладан мени тилей келгенлени юсюнден не айтырыкъса? Сайладыгъызмы? Кимди? Къаллайды?


БАЙЧЫ:/алдаукъ мыдахланмасын унута/ Не дединг? Тилей келгенле ми дединг?


ЭЛЛЕЙ: Сора сёз кесиуде сен болмагъанмыса?


БАЙЧЫ:/арсарлыгъы таныла/  Огъай... Алай...Къалай...


ЭЛЛЕЙ: О-о-о, бетинг кетиб къалды да... /кюле/ Ай харибчик а! Сора, хаман да, былай сени бла ойнай турлукъма дебми тура эдинг? Манга 17 джыл болгъанды. Мен эрге барлыкъма. Гитче эмегенчиклерим да боллукъду. Эштдингми?


БАЙЧЫ:/джалгъан оюн халын ата/ Теличик. Сен не англайса? /кеси кесине/ Тели Турхан манга билдирмегенлей къызны юйлендирир  акъыл алыб мы айланады, огъесе?
Хай пасыкъ!.. Ол къутсуз эмегенлени бирине бериб, кесини сыфатсыз тукъумун-джугъун игилешдирир дыгаласхамы киргенди эке? /ачыулу/ Адамла тюз айтхандыла "аманга игилик этсенг юйюнге сау бармазса"-деб. Мени телиге санаб тура болурла дейме бу хыбыл джийиргеншлиле! Да, кёрейик! манга джукъ билдирмегенлей кеси башына оноу этерге кюрешгенине къарачы! мыйысыз! Ашыкъмагъыз, алай эсе!.. Мен сизге Байчыны танытайым!


ЭЛЛЕЙ: /анга джити къарай/ Эй, неле-неле шыбырдайса?


БАЙЧЫ: /кесин эскериб/ Не дединг?


ЭЛЛЕЙ: /аны мыдахланганына къуана, джарасына баса/  Мыдахландынг дейме! Тёз, не этериксе. Патчах айтханга къулла, ахлула да бой салыргъа керекдиле. Атам алай этген эсе, боллукъ да алайды.


БАЙЧЫ:/ачыуу бурнуна тиреле/ Огъай, джюджегим, акъыллы айтханга сай акъыллы патчахла бой салыучандыла хаман да. Энди да алай боллукъду.


ЭЛЛЕЙ: Энтда неле эсе да шыбырдадынг, эшталмадым. /ташларын джыя/ Эрикдим сенден. Кетеме. Сау къал, къарт чыпчыкъ! /Байчыгъа уллу кёллю къарай кете башлайды/


БАЙЧЫ: /и чин тартхандан сора/ Бар, ариу! Ариу санларынгы къымылдагъанына къарай бир аз джюрек отуму сёнгдюрейим.


ЭЛЛЕЙ:/кюле/ Ай харибчик! /омакъ бюгюле, ойнай/ Былай да къара! Былай да къара! Кёрюнгюм сени болсун! Сау къал!


БАЙЧЫ: /джаны тишлеб артындан чабыб сермей/ Чух-ай-ай! Чух-ай-ай!/Эллей къыйдырыу джюрюшюн буза, хахай этиб, тас болады. Байчы ызындан къарай/ Онджети джылы толады. Акъыл-балыкъ болгъанды. Алай эсе уа, муратым толур заман да джетгенди!




ЮЧЮНЧЮ КЁРЮНЮУ


/Турхан бла Байчы/

БАЙЧЫ: Онбеш джылны мындан алгъа, сен тилегенни мен этдим. Науруз патчахны джерин хапа-сапа этиб, ахлуларын, кесин да ёлтюрюб, мюлкюн, джашын да сени къолунга келтириб бердим. Мени хыйляларым болмаса, сени хыбыл аскеринги, ол кюбеленген нарт аскерле, бичакъ джауну кесгенча кесерик эдиле. Алай, мени кючюм бла, мюлк да, хан улан да сени болдула.
ТУРХАН: /онгсунмагъаны таныла/ Билеме... Билеме... Муну нек айтаса энди...
БАЙЧЫ:/аны сёлешгенине акъыл бёлмей/ Андан сора, ол уллу кёллю Дебетни джангыз къызын джесир этиб, къолунга келтириб бердим. Аны кесинге къыз этдинг, Наурузну джашын да эемеген ул. Мынча джылны ичинде, арабызда не кёлкъалды болса да, мен сени тахсангы кишиге ачмадым, керти тенгча къуллукъ этдим. Хахай, Дебет къаласыны ачхычы-дединг да, эм уста темирчини, къала киритлени этген устаны, Хутну, тутуб, алыб келиб, тузагъынга салдым. Энди сени да сёзюнгю толтурур заман келегенди. Къызынгы, байлыгъынгы да джартысын манга бериб, мени эмегенлени аллында, кюеу да, тарх орундаш да этерге керексе. /ачыулу, къагъыб сёлеше/  Къызгъа акъыл-балыкъ болгъанды. Кюеу сайлагъан зат деб бир хапарчыкъла да джюрюйдюле къалада...
ТУРХАН: /сескеклене/ Ким айтады?
БАЙЧЫ: /селекели/ Тарх бёлмени къабыргъалары шыбырдадыла...
ТУРХАН:/къутулалмазлыгъын ангылай/ Да... Неме... Къарнашым тилерге къалгъан эди да... Баш алыр дыгаласда этилген бир адет кибик эди... Кишиге да билдирмеген эдик... Кеси арабызда... Акъылынгы бёлме, Байчы, шохум...
БАЙЧЫ: /къыза/ Патчах! Мен аллай бошуна сёлеше, бошуна иш эте айланган юзюкледен тюлме! Менде бир тутум барды: айтдынгмы? Эт! Мен алай юренгенме! Сёзюне керти болалмагъанны уа...
/къолларын анга бурады, кёрюнмеген бир кючю бла аны титиретеди, сора бошлайды/
ТУРХАН: /къоркъгъандан тили тутула, кючден солуун ала/ Те...Те...нгим!  Бол...бол...болмагъан затла бла... кесингы къыйнама.  /джылай/ Бек сюеме сени, тенгим...
БАЙЧЫ: Серге кетме, Турхан! Мени сюйгенинги огъурайма, алай, эмегенледеча, эркишини сюйген адетим джокъду. Назик сёзлеринги сюйген Бодуркъанга эштдирирсе. Мени бла уа, кесаматыбызны юсюнден сёлеш. Онджети джыл алгъа берген сёзюнгю тутаргъа къалайса?
ТУРХАН:/таргъа тыйылгъаны таныла/ Бусагъатда... Къарнашым... Кеси да... Алкъын сабийди... Не ашыгъыу барды...
БАЙЧЫ: /ачыуланыб, къолларын анга бура/ Патчах!
ТУРХАН:/хахайлаб къоллары бла башын джаба/ Этме! Этме, Байчы! Тур! Сагъыш этерге керекди...
БАЙЧЫ: Боллукъду сагъыш этгенинг. Бусагъатда, былайда джууаб бер!
ТУРХАН: Мени къарнашым... Хм... Сен аны бла сёлеш... Аны "хо" этдиралсанг... Ол Эллейни кесине тилейди...
ВАЙЧЫ: Ненча кере айтхан эдим мен санга, акъыллы патчах, джуукъла бла юйленирге джарамайды-деб? Адамлагъа тенг болургъа кюрешесиз да, адамлача этигиз! Алада кеси егечин, къарнашдан туугъанын, джуугъун алгъан айыбды. Сизни былай зылдыуай болуб къалгъаныгъыз джуукъларыгъыз бла юйлениуденди. Къан, узакъ къан бла къатышыб турмаса, туугъан-туудукъ зылдыуай болуб къалады.
ТУРХАН: /ёбгелей/ Адетлерибизге къатышаса... Сындыргъан  этесе...
БАЙЧЫ: Ай адетлеригизге аб-чих болсун! Патчах, бери къара, сант къарнашынга игши ангылат, ол къызны менден сыйыралмаз! Ол санга не игилик этгенди, Турхан? Сени тархдан быргъар умутда, эмегенлери бла ненча кере чабыуул этген эди, унутдунг му?   Ким къутхаргъан эди сени? Мен санга Науруз патчахны хазнасын келтирмесем эди, халкъынг анга джакъ болуб, къазанга уруб, бишириб, къабыб да къоярыкъ эди сени! Ол къадар байлыкъны, джашын да алыб келгенимде уа, "акъыллы патчах Турхан" дедиле да тохдадыла! Аллай ишлериммиди сени бурнунгу къанатхан, керек заманынгда къолунгдан тутханым? Халкъынг санга "акъыллы хан" деб турадыла, ол акъылны кёзлею ким болгъанын а экибиз да билебиз дейме. Олтургъан бутагъынгы кесме, Турхан! мен болмасам, бу къалада эки кече къалалмазса. Джолунг арбаздагъы уча къазанга дери боласакъды, андан сора да сюйген халкъынгы къарнында. Мыйынгы уяндыр, бар эсе...
ТУРХАН: Байчы...
БАЙЧЫ: Керти сёз ачыракъ тийиученди... Айтылгъан кертиди, патчах!
ТУРХАН:/амалсыз болуб/ Мен а... Билеме барысын да... Алай... Билмез болурму эдим... Сени игилигинги билеме.... Алай... Тилле... Кимни тыяллыкъса?... Байчы сени алдаб, аякъ тюбюне салыб, эмегенлени эмиб турады-дейдиле. Къолунгдан келгенни этмейсе-дейдиле...
БАЙЧЫ: неле-неле?
ТУРХАН: Сен Дебетни бойсундуруб, аны хазнасын бизге берирге излесенг, аны бир кюнде этер эдинг-дейдиле. Алай а этерге сюймейсе-дейдиле.
БАЙЧЫ:/къыза/ Сени матухлугъун мени ачыууму керти да къобара башлагъанды. "Дейдиле, дейдиле!.." Сен кеси башынг бла бир зат сагъыш эте билемисе? Санга къаллай затла этгеними эскералмаймыса? Майна Эллей...
ТУРХАН: Мен санга аны къызын урла демеген эдим, аны джуртуна орналырча,  халкъын бизге къул этерча, кесин джесир ал не да ёлтюр деген эдим. Ол бусагъатха дери, бизге мыйыкъ тюбюнден кюле, баш эркинликли джашайды. Ол бизге джер юсюне чыгъар мадар бермейди. Хао джерде садакълы аскерлери, джер юсюне чыкъгъан эмегенни олсагъат атыу!... Кёресе джер тюбюне джыйылыб ол Дебетни аманлыгъындан турабыз. Халкъым джер юсюне чыгъаргъа, анда, Деьетни топрагъында джашаргъа сюеди. Сен а, эталлыкъ болгъанлай, аны этерге сюймейсе-дейдиле.
БАЙЧЫ: Хы, англашылды. Хазна бираз азалгъан болур да, мухар эмегенлеге энтда аш керекди! Дебетни къызын келтиргеним а санга аманлыкъ этиу тюл, санга игилик этиудю. дебет джангыз баласыны ызындан келир деб тюшюнген эдим. Ким биле эди, баласындан артыкъ халкъыны баш бошлугъун сюйгенин!..
ТУРГЪАН: Сюйсенг сен не затны да эталлыкъса-дейдиле...
БАЙЧЫ: "Эталлыкъса дейдиле"!.. Джатагъан мухарла! Хазырны джутуучула! Мен табханны къабыб, сыртларындан джатыб тургъанлай, дагъыда алаймы айтадыла?  Ит тойса иесине чабар-дегенлей, мени къыйынымы ашаб, дагъыда мангамы хыршыланадыла?  Къуру темирчи Хутну урлаб, ол аягъы бла келирге унамай тирелгенинде, аны кётюрюб учхан заманымда, къаллай бир кючюм, саулугъум кетгенин билемидиле сегни болумсуз хыбылларынг?
ТУРЪАН: Андан эсе къыйналмай огъуна къалгъа эдинг. Хут-темирчи бир сёз айтмагъандлай къаллай бир джыл сюеледи! Дебет патчахны къабакъ, къала киритлерини сырын бек къаты сакълайды. Хар тюрлю инджитиуню къулакъгъа алмай, тёзюб, бир сёз айтмайды, аман зат! Ол киритлерини ачар онг табылмаса уа, дебетни боусундуруу, къаланы алыу болаллыкъ тюлдю. Хут а тынгылауну басыб турады. Аны келтиргенингден бир хайыр болмады.
БАЙЧЫ: Мен санга устаны алыб келдим. Гыбынг анга бир талай сёз айтдыралмай эсе, менде не терслик барды?
ТУРХАН: Ол гыбынгы къыйнагъанына алкъын киши тёзалмагъанды. Бу уа... Ненча джылдан бери сюеледи ол багъанагъа байланыб! Дагъыда, къаны агъа турса да, къоркъутур къарам бла къарагъанлай турады. Кёзюнде огъу болса урурча... Темир сынджырла юзюледиле дерсе аны къатыб тургъан санларын кёрсенг!.. Аны къарамында бизни селеке этген бир зат барды, бир уллу кёллюлюк... Адамла неден быллай бир уллу кёллюдюле?.. Аны билгени бизге керек болмаса эди, кесим огъуна сойуб, къазанга атар эдим аны! Алай...
БАЙЧЫ: Гыбынг къарт болгъанды. Асыры кёл салыб кюреше болмаз. Мындан ары да джукъ айтыргъа унамаса, аны алай салыб, къараб тургъандан не барды, ёлтюрсюн! Мен а энтда наыбны бир сынайым. Къанатлы сыфатма кирейим да ары бир учайым, бир зат билялыр эсем а!..
ТУРХАН: /къуанч аллы бола/ Тюз айтаса, Байчы шохум! Къолгъа алсанг ол къабакъны кесинг ачыб да къоярыкъса!
БАЙЧЫ: /джийиргениб къарай/ санга хар не да алай кеси аллына, бош этилиб къалгъанча кёрюнюб тура болур дейме! Алай эркин учуб учуб,  ауур ишлени этиб айланыр ючюн кюч керекди, патчах! Ол кючню да мен ай, кюн тутулгъан заманлада джыяма! Ай, кюн да хар кюн тутулмайды, акъыллы патчахым. Бусагъатда кесимде, джинлеримде да болгъан къара тотурну барын таусуб турама бу сизни ишлеригиз бла. Ма бу джол учарыма да кючюм джетерми, джетмезми, билмейме...
ТУРХАН: /джарыб/ Шо не этерик эсенг да!... Шо!...Не къарыуунгу да сал!  Хант, мюлк, гёзенле сай болгъандыла. Халкъ экибизни да къазанга джолларыкъды ач болгъанлай. Андан эсе, шохум, амал эт.  Дебетни бойсундуруб энтда хазнабызны кёбейтсенг, джинлеринг да, сен да, къалада къалай сюйсегиз алай джашарсыз. Кюеуюм да болурса...
БАЙЧЫ: Огъай, патчах! Сен къарынны омурау бла къатышдырма! Ал кесаматыбыз бла сёз бегигенди. Эллей ючюн борчуму мен санга тёлеб бошагъанма. /къоркъута/ Байчы джуаш шох бола билгенича, дертли джау бола билгенин да унутма. мен сюйсем, былайдан чыкъгъынчы сени къазанга тюшюрча эте билликме. Ачыуландырма мени!..
ТУРХАН: /къоркъгъандан титрей/ Къой, Байчы... Биз анча джылдан бкери джуукъ болдукъ, шох болдукъ... Бир-бирибизни ангыламау бизге джарашмаз. Арабызда гурушха болмасын. Барысын да айтханымча этсенг-Эллей сеникиди!
БАЙЧЫ: Эталсам эталмасам да, эски кесамат кесаматды! Алай тюл эсе уа.../темичилеь къолларын алгъа узата/ Кесинг билесе не боллугъун... Сени бир чычхан этер кючюм алкъын барды...
ТУРХАН:/от тюшгенча/ Ай! Ой! Уй! Болсун! Болсун! Сен айтхан! Кесматыбыз!.. Сёз!.. /табджан тюбюне бугъады/
БАЙЧЫ:/къолларын эндире/ Къоркъма патчах! Чыкъ! Бы ахыр сёзлешиудю. Мундан да таяр мурат этсенг бир къазма чычхан болуб, бир джыланны тамагъында бууллукъса.
ТУРХАН: /титрей, чыгъа/ Сёз!.. Мундан тайыу джоркъ!.. Сёз, шохум!..
БАЙЧЫ: /хыликгели кюлюмсей/ Шохум!..
/ачыулу чыгъады. Турхан титрей джерге джыгъылыб, окюрюб джылайды/




ТЁРТЮНЧЮ КЁРЮНЮУ


/Джер юй. Зийдан. Хут сынджыр бла темир багъанагъа байланыб, Гыбы да анга азаб сала турады/


ХУТ: /онгсуз болса да тик туруб/ Ич къандан тоймагъан Гыбы! Къуру мени къанымы ич, башха адамланы мен санга азыкъ этмем. не кюрешсенг да эмегенлени излегенин манга айтдыраллыкъ тюлсе!
/Гыбы къандан тогъайыб кетиб тебрейди/
Кетибми бараса? Тюз этесе! Бираз солуу ал ансы атылыб къаласа тойгъандан!
/Гыбы кетеди. Эшик аз ачылыб къалады. Бир кесекден Эллейни джырлагъан таушу эштиледи. Хут сескекленеди, сора джарый/
Адам ауаз! Мунда адма ауаз къайдан чыкъгъанды?.. Асыры ачыгъандан ангымы таусхан болурмамы? /бир кесек тынгылаб туруб/ Огъай, адам ауазды! /хахай эте/ Эй! Хей! Этген марджа!..  Эй, кимсе сен, джырлагъан?!.. бери кел! Бери кел!
ЭЛЛЕЙНИ АУАЗЫ: Мени ким чакъырады? Э-хей!
ХУТ: Бери кел! Кимсе сен? Адам къызмыса? Бери кел!
ЭЛЛЕЙ: /эшикден башын къарата/ Эй-эй! Ким чакъырды мени?
ХУТ: Къоркъма. Ичгери атла! /къуанч болуб/ Тейри, адам къызы!
ЭЛЛЕЙ: /къарангыда эслеялмай/ Ким барды былайда?
ХУТ: Менме! Къоркъма! Гыбы къандан тоюб бусагъатда кетгенди, бирах къалкъымай ызына келлик тюлдю. Сакълаулла уа Гыбы мунда болгъан сагъатда мени сакъламайдыла. Кир! Къоркъма!
ЭЛЛЕЙ:/алгъа атлай/ Ким барды мунда? А? /къоркъуб ыхдырыла/ А!.. Кимсе сен?
ХУТ: Мен адамма... Сен...
/экиси да бир-бирине сейирсиниб къарайдыла/
Сен бери къайдан чыкгъанса? Кимсе? Къалайданса? Биргенгде ким барды?
ЭЛЛЕЙ: Мен Турхан патчахны къызыма.
ТУРХАН: Патчахнымы дединг?
ЭЛЛЕЙ: Хо. Турханны къызы.
ХУТ:/ачыулу сынджырланы тарта/ Алай боллургъа мадар джокъду!..
ЭЛЛЕЙ:/сейирсине/ Сора нек?
ХУТ: Къалайды атынг?
ЭЛЛЕЙ: Эллей.
ХУТ: /ачый/ Эллей, къызым, сен адам баласыса!
ЭЛЛЕЙ: Ол дегенинг неди?
ХУТ: Сен адамны не болгъанын билмеймисе?
ЭЛЛЕЙ: Огъай.
ХУТ: Сен адамса, Эллей!
ЭЛЛЕЙ: Ангылаялмайма...
ХУТ: Сен ёмюрде адамгъа джолукъмадынгмы?
ЭЛЛЕЙ: Огъай.
ХУТ: Ким болгъанынгы да билмеймисе?
ЭЛЛЕЙ: Патчахны къызыма. Эм къудретли, къуатлы, деменгили миллет-эмегенленденме!
ХУТ: /сынсый/ Ай... Сен эмеген тюлсе, къызым!
ЭЛЛЕЙ: Сен манга къызым деб нек айтаса? Мени атам барды! Сен кесинг кимсе? Адам дегенинг сенмисе?
ХУТ: Сен да адамса.
/Эллей не лерге билмей Хутха тинтиу къарам бла къарай/
ЭЛЛЕЙ: Мени санга ушаш джерлерим барды...Джангыз, сен асыры арыкъса... Сейир-тамаша...
ХУТ: Мен эркишиме, аны ючюн там ушаталмайса. Сен бери къайдан, къалай келгенсе?
ЭЛЛЕЙ: Мен мында, къалада джашайма...
ХУТ: Хаманда мындамы джашадынг?
ЭЛЛЕЙ: Хо. Хаман да...
ХУТ: Алай эсе сен урланган этгенсе. Сора...
ЭЛЛЕЙ: Къалай дединг?
ХУТ: Урланган сабийсе, дейме. санга ушагъан мунда башха джан бармыды?
ЭЛЛЕЙ: Барды. Мени кхарнашым, Эгет. Биз экибиз да бир-бирибизге бираз ушайьыз. Ол санга ушайды...
ХУТ: Къалгъанла уа?
ЭЛЛЕЙ: Къалгъанларыбыз бек уллу, этли, санлыдыла...
ХУТ:/ачыулу/ Мурдар турхан!
ЭЛЛЕЙ: Атагъа къызыны къатында къаллай сёзле айтаса?
ХУТ:/дыгалас эте/ Ол санга ата тюлдю...
ЭЛЛЕЙ: Атамы, тюлмю, кесим сенден иги билеме!
ХУТ: Ачыуланма. мен тюзюн айтама, ариу къыз. Сени къайдан урлаб келтиргенлерин, кимни къызы болгъанынгы билмейме алай, сен эмеген болмагъанынга, адам болгъанынга толу ийнан. башымы кесдириге хазырма ол ётюрюк эсе. Сен къайдан эсе да, адамладан урланыб келтирилгенсе бери...
ЭЛЛЕЙ: /шашырыб/ Мен?.. Урланыб?.. Бери?..
ХУТ: Чыртда эштмегенмисе сен, анда, джерни башында, кюн, ай, джулдуз джарыкъ берген, чегет тала чакъгъан джерледе адамла джашайдыла-деб? Бу хыбыл джаныуарла, ёмюрледен бери, адамланы эркишилерин къырыб, тиширыуларын джесир ала джаныуар тукъумларын, уакъ-уакъ адамгъа ушата барадыла. Адам тилни да алгъандыла. Кёб адамны хазнасын алыб, сабийлерин урлаб, кеслериникиле бла юйлендириб, джангы, адамгъа ушаш тёлю джаратыб тургъандыла. Адам улу быладан уллу зарауатлыкъ чекгенди. Была адамларын ёмюр  джаулары болгъан, джарым джаныуарладыла. Сен да урланган балаладанса...
ЭЛЛЕЙ: /акъыл тиге/ Къаллай тюрлю затла айтаса?... Кимсе сен? Бери къайдан тюшгенсе?  Бу эриши джерде нек тураса? Сени ким байлагъанды? не ючюн?..
ХУТ: Былайгъа мени Байчы бла Турхан байлаб турадыла. Дебет патчахны къаласыны киритлерин къалай ачыллыгъыны юрет деб. Мен а, кесим джюз-минг кере ёлсем да, ол затны къанлыгха билдирмем.  Мен джангызма, мен ёлгенликге джукъ да болмаз, адамла уа, дебет патчахны джарыкъ къаласы уа-ёмюрлюкге джасасынла! Ёлюрме, алай адамлагъа, халкъыма хыянат этмем, джаугъа да патчах къаласыны тахсасын билдирмем!  Мен ёлсем да кюн тюбюнде ханым бла халкъым сау джасасын!
ЭЛЛЕЙ: Къалай тюрлю сёлешесе..."Ёлюрме, алай адамлагъа, халкъыма хыянат этмем, джаугъа да патчах къаласыны тахсасын билдирмем!" Бизде уа "кесинги сакъла, къалгъанла бош" дейдиле... Хм... Сейир...
ХУТ: Мен айтханга ийнан, къызым! не этерик эсенг да ким болгъанынгы,  къайдан келтирилгенинги,  кимни къызы болгъанынгы сор-сорушдур. Сен эмеген тюлсе, сен адамса, Эллей!
/ызына къайтыб келген Гыбыны таушу/
А марджа! Дженгил чыкъ! Къайтыб келеди Гыбы!
/Эллей сылджыраб чыгъады, Гыбы Хутха джуукълашады, Хут батырча/ Кел, Гыбы! Энди уа артыкъ кюч алдым! Бу тешикде мен энди джангыз тюлме! менден сора да барды адам! Хайда, башла!
/Гыбыгъа ёхдем къарайды, Гыбы джабышады/.



БЕШИНЧИ КЁРЮНЮУ


/Эгет бичакъ ойун ойнай турады. Эллей чабыб келеди/


ЭЛЛЕЙ: Биягъы сен ойнаймы тураса? Ойна! ойна! Мен а, сен ёмюрде да билмезча бир зат билиб келеме...
ЭГЕТ: /ойнагъанын бузмай/ Билмей а!.. Биягъы сен, болгъанны аулаб, хар джерге бургнунгу уруб айланган болурса да, бир затла эштген болурса! /кюле/ Не да, ол сени ызынгдан къуйрукъча тагъылыб, ахсыныб айланган Байчы санга сёзмю таусханды?
ЭЛЛЕЙ: /ачыуланыб/ Байчы бла сёз таусхан дегенинг ючюн мен санга кёргюзтюрюк эдим, алай бусагъатда сени бла джыртышыр заманым джокъду. Сен ол тели чамларынгы, узун тилинг бла байла да, аузунгда тут!
ЭГЕТ: /кюле, сызгъыра, ойнай, Эллейни тёгерегине чаба/ Кёбдю! Кёбдю! Ха-ха!.. Байчы сени бу сыфатынг бла кёрсе, сюйгенин къояр. Кесинги бир кёрсенг...
ЭЛЛЕЙ: Тый, дейме да, кюлгенинги! Сен манга, бусагъатда, кёлюнг бла тынгыламасанг, артда не бек тилесенг да, санга джукъ айтырыкъ тюлме! Англадынгмы?
ЭГЕТ: Хо-хо! Англадым! Айт хапарынгы! Алай созмай, къычырмай, не кючюнгю да салыб, къысхаракъ.
ЭЛЛЕЙ: /тёгерекге сескекли къарай, къарнашына джуукълаша, шыбырдай/ Биз адамлабыз! Мен да, сен да, адамлабыз! Мен-адам къызма! Сен-адам джашса!
ЭГЕТ:/харх эте/ Неле-неле?
ЭЛЛЕЙ: Биз бери къалай тюшгенинибищзни билмейме, алай биз адамла болгъаныбызгъа ишек джокъду.
ЭГЕН: джыгыра ашайма деб, ала бла бирге уулу хансны джутхан болурса дейме! Бу не сандыракъды? Не адам хапарды ол?
ЭЛЛЕЙ: /Эгетни къатына тарта, шыбырдай/ Биз гитче заманда, бизге къарагъан эмеген къатынны таурухларын эсинге тюшюрчю! Эсингдемиди, анда, джерни башында, джарыкъ кюн бла сары айны тюбюнде, санлары- гитче, алай акъыллары онглу джанла джашайдыла деучен эди. Эмегенле адамла бла къазауат этгендиле дей эди...Ала эмегенлени ёмюрлюк джауларыдыла деучен эди... Эскердингми?
ЭГЕТ: Хо... Аллай бир затла айтыучан эди, алай... Ол таурух эди... Керти тюл... Сен кертиси бла да адамла бардыла дебми тураса? Ха-ха! Къыз акъылы! Ол таурхду, таурух! Эй, сени!..
ЭЛЛЕЙ: Эгет, сен телини телисисе! Къалай бош сагъыш этесе! бери къара! Биз мунда бир эмегенге ушамагъаныбыз санга джукъ сездирмеймиди? Бизни сюегибиз башхаладан гитчеди, джюрюшюбюз башхады, солуубуз таушсузду, бет къаныбыз акъды. Къалгъанлагъа къара!..
ЭГЕТ: Къалгъанла не?..
ЭЛЛЕЙ: /Эгетни ура/ Ой ачыудан джарылыб къалама. Сант сени!.. Къалгъанла бизден уллуладыла да?
ЭГЕТ: Алайды... Сора не?
ЭЛЛЕЙ: Башынга "бе"!.. Не?..
Эмегенле сызгъырыб, хурулдаб джукълайдыла да?
ЭГЕТ: Хо...
ЭЛЛЕЙ: бУРУНЛАРЫ БЛА, КЪАРЫЛА, БУУЛА СЁЛЕШЕДИЛЕ ДА?
ЭГЕТ: Халлери алайды...
ЭЛЛЕЙ: Биз а?
ЭГЕТ: не биз?
ЭЛЛЕЙ: /ачыулана/ бу акъылсызгъа бир къара! Биз башхабыз! Былагъа ушамайбыз! Алай эсе уа, эмеген тюлбюз дейме!
/Эгет хыликге этгенин буза тынгылай башлайды/
Кёб болмай, гёбелекгеми ызындан къуа барыб, терек бачханы къыйырында, бизни иймеучю бир джерле бардыла, алайгъа бардым! Къарайма да, эки къараул боза кеселерин бошалтыб сойланыб джукълай, аланы арасында уа, джер тюбюне баргъан бир эшик... Ичи къарангы... Къарадым, алай эс бёлмедим, сора гёбелекгени къуа, джырлаб башладым. мен джырлаб тебрегенлей да, ол джер тюбю къарангыдан бир таууш эштилди. Сагъайдым, тынгыладым... Шыкъыртсыз, къараулланы уятмай ичине тюшсем а... кёрсенг аллайны кёр, мазаллы багъанагъа темир сынджырла бла байланыб, юсю-башы зыкгыл, болгъаны къан болуб тургъан бир джанны кёреме да къояма. Къоркъуб артха къачаргъа тебрегенлей, ол манга бизнича сёлешиб башлайды. Сейирсиниб сёзюне тынгылагъандан сора уа...
Эгет, ол мунда тузакъда турады кёб заманны. Адам патчахы, Дебетни темирчисиди. Аты Хутду. Ол къадар заманны ичинде мурдар Гыбы къанын ичиб,  инджитиб, ханлыкъ къора, къабакъ, къала киритлени тахсасын алыргъа кюрешиб турадыла. /сагъышлы, джарыб/ Алай ол, не инджилиуню да кётюрюб, ол тахсаны бермегенди, адамларына кертилей турады. Мен аныча сёлешген джан кёрмегенме: " Мен ёлсем да кюн тюбюнде ханым бла халкъым сау джасасын"-деди...
/сагъышлы, кёзлери чыракъ кете тынгылайды/
ЭГЕТ: Бир зат да ангыламадым, Эллей! не адам!.. Не тузакъ...
ЭЛЛЕЙ: /кесин эскериб, къарнашына джана/ Энди санга джукъ англатыр кючюм къалмады! кел, мен сени аны кесине элтейим!
/къолундан тартыб алыб кетеди/



АЛТЫНЧЫ КЁРЮНЮУ


/Чегет. Хейрит талагъа чыгъады.. Арыгъаны танылады/


ХЕЙРИТ: Арыгъанма, тейри!  Бир кесек солуйум.
 /хансха джатаракъ къалкъыйды. Къанат таууш эштиледи. Сахнагъа къанатлы кийими бла Байчы чыгъады/
БАЙЧЫ: Адам болур дейме! /Хейритни тёгерегине шыбыртсыз айланыб къарайды/ Туура да адамды! Былайда не иши барды эке? Турханны къаласына былай джуукъ нек келгенди эке? Бу джаш, эшта, алай бош айланган зат болмаз. муну тахсасын билирге керекди. /сагъыш эте/ Не этсем...  Муну былай къоюб кетерге боллукъ тюлдю. Ичин ачдырыр ючюн да лагъым керекди... Хайда Байчы!.. Билирге керекди!.. Билирге...Билирге...
/бурула, джюрюй лагъым излейди/
Хы, табдым! Аны тамам да бу джаратыр сыфаты барды! /Уф-муф-чуф! Улла-гулла-хей!-дей бир тюрлю тепсеуле этеди, джарыкъ къарангылаша, Байчы Хутну сыфатына киреди.
(Бу кёрюнюуню  Хутну ойнагъан артист ойнар)/
Ушадым шойду да Хутха! Ушады-ы-ым!  Къайда, сёлешиб да бир кёрейим, ансы джаш адам ишекли болмасын. /адам сёзню эниклей/ "Джашым, къайры бараса? Къайдан келесе? Кимледенсе?" /кесине ышаныб/ Аламат! Марджа болгъа эди менде Байчыны кёрсе! //Джукълагъан Хейритни инджелей/ Эшта бу Дебетден келе болур. Ол къызыны ызындан кёблени ийген эди.   Бу джарлы да аладан бири болур.  Тамам Турхан къаласына кирир джерге келгени сейирди. Къалай табалгъанды эке?  /кеси кесине/ Хайда, Байчы! Тахса алыу.. /тамагъын къырады, саусуз адамча ынгычхайды/  Эй, ашхы улан, уян, манга бир болуш! А марджа!
ХЕЙРИТ: /уяна/ Не? Кимди мени чакъыргъан?
БАЙЧЫ/ХУТ: Менме, иги джаш! Кеч тынчлыгъынгы бузгъаным ючюн! Чамланма къарт адамгъа! Не эиейим,амалым алай болуб къыйнадым сени.  Бу къалын чегетде аджашыб, арсар болуб тургъанлай, кесимча адам джанны кёрюб къалгъанымда, тёзалмадым... Кеч, джашым! Дебет ханны къаласына элтген джолну кёргюзталлыкъмыса манга? Бек ауур джол тутдум, мындан ары да аджашырсам, кючюм джетмез деб къоркъама.
ХЕЙРИТ: Атам, не кечгинлиги барды... Не рахатсызлыкъ... Сыйынг башымы юсюнде... Джолну уа кёргюзтейим. Кесим да андан келеме.  Сен а къайдан келесе, ата?
БАЙЧЫ/ХУТ: /къуанч ойнвй/ О-о-о, сен да Дебетни  халкъынданса сора!  Я тейри!..
ХЕЙРИТ: Тюз билдинг, ата! Дебетникиленденме.
БАЙЧЫ/ХУТ: О-о-о, къаллай насыб табыб къойдум. Сора сен мени туугъан джеримден келесе!.. О Тейри!.. /Хейритни къучакълай/ Санга этим бир тийсин, джуртума тансыгъымы сенден бир алайым!.. /уста ойунчу кибик аякъларына ийили/ Аякъларынга бир баш урайым... /ийнандырыр кибик джылайды/
ХЕЙРИТ: /Байчыны ёрге тарта/ Ата, алай кемсиз этме! Кесинги къолгъа ал да не болгъанын бир айт. Мен болушур зат бар эсе-бойнум къылдан ингичге. Къолумдан келгенни этерме.
БАЙЧЫ/ХУТ: /джыламсырагъанын бухмай/ мен тейри унутхан  бир насыбсызма. Манга киши да болушалыкъ тюлдю!
ХЕЙРИТ: Ата, былай къарайма да, къайда эсе да сени кёргенча, таныгъанча болама... Алай...
БАЙЧЫ/ХУТ: /олсагъат сакъ бола/ Джангыла болурса, джашым. манга палах келген заманда сен къагъанакъ, не да туумагъан болур эдинг... Ол замандан бери адамла арасында болмагъанма... Кимге эсе да ушата болурса, джашым...
/джангыдан джылайды/
ХЕЙРИТ: сыйлы ата, сени быллай бир ким абзыратханды, айт манга! Кёк бла, уллу Тейри бла ант этеме, санга къыйынлыкъ джетдирген ким эсе да, айыбына джолукъдурмагъанлай къоймам.
БАЙЧЫ/ХУТ: /бекден бек джылай/ Адам аууаз!... Ётгюр аууаз!... Ана тилими бир джигитни аузундан эштдим!.. Джан берирни аллы бла... О Тейри!.. /эс ташлар маталлы хал кёргюзтеди/
ХЕЙРИТ: Ата, былай кмсиз этме!.. Былай абзырама... Мундан ары юйюнге келгенсе. Халкъынг сени къорурукъду, къоркъма!
БАЙЧЫ/ХУТ: Къалайды атаынг, джигит?
ХЕЙРИТ: Хейрит.
БАЙЧЫ/ХУТ: Нечик ариу атынг барды. бурун, ол атны, деу уланларына атаучан эдиле. /кёзлерин ууа/  Ашхы улан, сен джашауунгда  насыбсыз Даханны  хапарын эштгенмисе? Дебет патчахны бийчеси ауушхан кюнден башлаб, джангы туугъан бийче къызчыкъны джан сакълаулу болуб тургъан, аны бла бирге да тас болгъан сакълаул Даханны халкъ эскеремиди?
ХЕЙРИТ: Айыб этме... Билгенле болур... Алай мен... Джашлыгъым, телилилигим болур... Эштмегенме, кеч...
БАЙЧЫ/ХУТ: Дебет патчахны къызчыгъы туар-туумаз, анасы ёлюб ёксюз къалгъан эди. Ма ол кюнден башлаб, мен аны къатында джан сакълаулу болуб, эмчек аналаны анга кесим келтириб, кече, кюн да биргесиндей айырылмай къараб тургъан эдим... Урлангынчы дери... Сау эки джылны!.. Эки насыблы джылны!.. /биягъынлай джыламсырайды/ Онбеш джылны ичинде, хан къызы Эллей да, мен да ул думп боллукъ Байчыны аууна тюшдюк/ ма ол кюнден бюгюнге дери, эмеген патчах, Турханны джер тюбю къаласында, тутмакъда турдукъ. Ол ачыулу кюнден башлаб, бюгюнге дери, алайдан ычхыныргъа джол мараб тургъан эдим да, Тейри умутсуз къоймады. Джолну джашыртын ызлаб, талай кюн мындан алгъа, сакълаууланы учхараларын мараб, башымы тышына атдым. Энди джол тюзетиб, Дебетни ханлыгъына бир джеталсам, аскер алыб къайтыб, хан къызны къутхарыргъады умутум. ма алайды хапарым, джигит.
ХЕЙРИТ: Сейир-тамаша! Бу насбха бир къара!.. Сени манга Тейри кеси тюбетгенди! Сен хан къызны эм джуукъ адамыса, сора!..
БАЙЧЫ/ХУТ: Хо, джигит! Кими болсун, хариб, менден башха!.. Мен аны туугъан кюнюнден бери биргесинеме. Бусагъатда уа, "туу" демей къарамазча, алай бир дуния ариуу болгъанды... /джангыдан бузула/ Эмегеннге эрге берирге сёз таусуб турадыла. Хан къызыбыз ол къутсуз, джарым джаныуар, джарым адам ол джаратыкълагъа  къалай келин болсун!.. /кёзлерин сюрте/ Анда бир ариулукъ, субайлыкъ, назиклик барды... Бет сыфаты уа-суу-сурат!... Ол асыл къыз ёмюр джашауун джер алтында, эмегенле бла къалай джашасын!  Эмеген балалагъа ана къалай болсун!..
/къычырыкъ этиб сарнайды/
ХЕЙРИТ6 Кёлюнгю бас, ата! Ол анда къаллыкъ тюлдю, биз джан бермеден! Байчы бла Турхан, адамлагъа къазгъан уруларына кеслери тюшерле, кёб турмай. Кёлюнгю бас да, манга джол кёргюзт. Мен патчахны къыщзын излей чыкъгъанма. Тейри джолукъдургъанды бизни!  Джол кёргюзт Турханны къаласына. Джаным сау болуб хан къызны къутхармай къоймам!
БАЙЧЫ/ХУТ: Айхай, джигит джаш! Анга уа не сёз барды! Алай а, мен сени ары ашыраллыкъ тюлме... Къартма, саусузма... Биргенгде болсам ынгычхай-ынгычхай, башынга джюк болгъандан башха джукъгъа джарарыкъ тюлме. Джолну уа... Джолну уа хаман кёргюзтейим...
ХЕЙРИТ: Бу джолгъа джангыз чыкъгъанма. Джол табсам-къалгъаны мени ишимди. Сен а къайгъырма. Ханга джетиш да хапарынгы айт. Манга да, анда не къайда болгъаныны юсюнден, акъыл бер... Андан уллу болушлукъ не болукъду!
БАЙЧЫ/ХУТ: Сау бол, джигит  улан! /бир джанына тарта/ Ма бу джолну тутуб тюз Къара къаягъа дери бар. Алайда тёгерегинге къара да, шынкъарт эслемесенг, къара къаяны арасына дери чыкъ. Алайда бир боз таш кёрлюксе, аны, акъыртын, бир джанына ат да, тешик кёрлюксе, къарангыдан къоркъма да, ичине секир. Элли къарыш къадарды мийиклиги, сан сындырыр кибик тюлдю. Аякъларынг джерге тийгенлей, узакъдагъы къаланы чыракъларын эслериксе. Алайгъа, шыкъыртсыз бар. Ким биледи, къызны урлаялгъанынг болса, ызынга да ол джол бла къайт. Ол таша джолду. Алайын сакълаулла сакъламайдыла.
ХЕЙРИТ: Ата, Тейри санга разы болсун! Сау бол! Бар бол! Сени бу уллу болушлугъунгу ёмюрде унутмам.
БАЙЧЫ/ХУТ: Да, джигит, ашхы джолгъа!..
/тирирек кетиб тебрейди/
ХЕЙРИТ: /аны алай дженгил къымылдагъанына шашыра/ Тохда, ата! Къайры кетиб бараса? Дебетни къаласына джол сормадынг да?..
БАЙЧЫ/ХУТ: /хыйласы эскерилир деб къоркъа, джангыдан оюн къура/  О-о-о, ма санга!.. Къартлыкъ деген буду, джашым!.. Сер болгъанма да къалгъанма!.. Къургъакълыкъ джерни къурутханча, къайгъы-сагъыш да мыйыны къурутуб къояды. Джесирлик джылла мени къурутхандыла... Айыб этме... Эскерьтгенинг ючюн сау бол... Хайда, ашхы улан, къалай барлыкъма, кёргюзт джол!
ХЕЙРИТ: /къараучу таба, андан джашыртын/ Сейирди, Тейри! Ёлюб къалыр бир халда тура эди... Дженгил кетиб тебрегени уа... Бу... неме... болурму?... Огъай, Хейрит! Аллай аман затланы акъылынга къалай келтирдинг? Асыры къуангандан несин да унутуб кетгенди джарлы къарт. Аны джеринде болсам, мен да андан къолай боллукъ болмаз эдим... Огъай... Бу нюрлю адам ол пасыкъ бла байламлы болалмаз. Анча джылны ичинде, биринчи кере адамгъа тюбесе, алай этмей, не этерик эди?  /башын силке, сагъышланыб/ Тюшдеча... бир джерденча... мен бу къуатлы сыфатны кёргенме дегенча бир зат барды ичимде... /башын силке/ Тейри!.. Тайдырма мени!..
/Акгыллы болгъан Байчы/Хут аны къатына келеди/
Ата, бу илипинни джагъасы бла барыб турсанг, ючлю джол айырымгъа чыгъарыкъса. Сол джанындагъы джол айырымгъа бурулсанг-Дебет къаласына баргъан джолну къараул къабагъына чыгъарыкъса. Хапарынгы сакълаулланы тамадасына айтсанг, сени патчахха элтирле. Чырмаусуз, чарпыусуз барсанг, тамбла, кюн ауаргъа Дебетге тюбер болурса.
БАЙЧЫ/ХУТ: Сау бол, ашхы улан!
ХЕЙРИТ: Джолунг ачыкъ болсун, ата! Къоркъма, ишни ауурун этгенсе, энди дженгили къалды. Ашхы джолгъа!
               Патчахха салам айт. Хан къызны табмай, аны джесирликден къутхармай туугъан джериме къайтмам!
БАЙЧЫ/ХУТ: Кёз тиймесин!.. Джигит десенг джигит!.. Хайда, энди экибищз да джолгъа атланайыкъ. Тейри бизни бла болсун!
ХЕЙРИТ: Джолунг ачыкъ болсун!
/Хейрит кетеди. Байчы/Хут, кетгенча этиб, сора ызына чартла чыгъады, аны ызындан къарай, къара дуаларын окъуй, тебсеб башлайды/
/ДЖАБЫЙ ДЖАБЫЛАДЫ/



ДЖЕТИЧИ КЁРЮНЮУ


/Турхан патчах тоханасында олтурады. Къатында, мыдахланыб, Эгет сюеледи/
ТУРХАН: Джашым, онсегиз кере къачны-къышны, джазны-джайны кёрдюнг, джетген эмеген болдунг. Джокълукъ, къыйынлыкъ не болгъанын билмей, эгечинг Эллей бла биргелей, ойнай-кюле ёсдюнг. Энди эмеген халкъын адетине кёре сени юйлендирир заман джетгенди. /кесичилик эте, джашны кесине тарта/ Келинлик сайлагъанма тюнене. Джюзден артыкъгъа къараб чыгъыб, къарнашым Эмендеуню токъ къызчыгъы, Ризояны сайлагъанма.
/кёлю учунгандан кёзлерин джума/ Анда бир ариулукъ барды!.. Къалач кибик тёб-тёгерек бетчиги, джюрюгени сайын титреген, тишмекчиклеча-джаякълары, тюм санлары, сюеги болмагъанча, джюрюгени сайын къалтырай, кёзлериуа, айтыб турурча, терен орналыб, гитчечикле, къызыл наныкълача джана... О тишлери уа... Узун, къаралдым тишлери, азаулары белгили, ашарыкъ ашагъан заманында, аны азауларыны чыкъырдагъаны къулагъынга аламат келе... Кез алмай къарарса аны къазма тонгуз  джыртханына, баурун чыгъарыб ашагъанына. Там бир эмеген къыз! Там бир аламат балачыкъ!..
ЭГЕТ: /аны айтханын эштмегенлей, кеси сагъышында/ Атам, бир айт, мен къалгъанлагъа нек ушамамайма?
ТУРХАН: /сескеклене/ Къалай?..
ЭГЕТ : Саным, бетим, сёлешгеним, солугъаным, ашагъаным... Мен санга. атама, нек ушамайма?
ТУРХАН: /къоркъгъанын билдирмез халда/ Джашы-ы-ым! Бу сорууну не заман сорлукъса деб тура эдим. Да, сюймесем да санга тюзюн айтайым. /шыбырдай/ Сени бир кесек... бир кесекчик джетмегенинг барды... аны ючюн бизнича болуб къалалмагъанса... Алай сен патчахны джашыса, не ариуда сени эр табса, чапханлай келир. Сен ушамагъанынгш ючюн къайгъы этме...
ЭГЕТ: Эллей а? Аны да джетмегеними барды?
ТУРХАН: Ай, айтдыраса аны да!... Ол да алайды... Кеине джукъ билдириб къойма! менден ариу джокъду деб турсун!
ЭГЕТ: Да биз экибиз барыгъыздан да башха болуб нек къалгъанбыз былай?
ТУРХАН: /амалсыз бола, джалан джарашдыра/Не дегенлигингди?
ЭГЕТ: Биз бютеу халкъдан башха нек болгъаныбызны билирге сюеме! Тюзюн!..
ТУРХАН: /джашдан къоркъаракъ/ да... не этерикме... айтайым... Сиз анагъызгъа ушаб къалгъансыз. Ол да, сизнича, аллайчыкъ эди, алай джюреги джумушакъ, сёзю манга бир татлы тие эди да, хы да сабийле манга ушарла-деб, бийче этиб къойгъан эдим. Сиз а, анга, джарлы бийчеме ушадыгъыз да къалдыгъыз. Эллей туугъанлай, кеси да, ёлдю да кетди. Эмеген халкъгъа ушамаса да, халкъ аны алай сыйлай эди, ёлюгюнден бир тигим алыр ючюн къаланы аллы эмегенледен  толуб, анангы тырнагъына къадар атмай, халкъ алай ашагъан эди. 
Сый десенг, сый!.. Сен да, Эллей да, анга ушагъан, аны балаларысыз. Манга да бек багъалысыз.
/джыламсырай бетин уады/ О-о-о, мени сюйген бийчем! татлы тилли бийчем!.. /сора кесин эскериб Эгетге/ Бу сёзню ызын сюрме. Сен къарнашдан туугъанга бар, Ризоягъа, бетлеш, сёлеш, джараш, англаш. Аны алсанг бизге кёб байлыкъ къошуллукъду. Къарнашым чирик байды. Сен хан джашыса. Къала кереги ючюн юйленирге керексе, унутма.
/Турхан Эгетни эмеген адетдеча, бурун ышыу бла саламлайды, сора кетеди. Эгет сагъышлы, акгыллы къалады/



СЕГИЗИНЧИ КЁРЮНЮУ


/Чегет. Хейрит чыгъады. Арыгъаны белгилиди/


ХЕЙРИТ: Эшда, къара къая деген джер былайы болур. Нечик да тунакы джерди былайы! Тёгерекге къара деген эди... Шынкъарт болмаса деген эди... Да бир кёз атайыкъ тёгерекге...
 /тёгерекге къарай бир джанына кетеди. Сахнагъа эки эмеген чыгъадыла/
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /тёгерекни ийисгей/ Бурнум айтыб турады бир къабарыкъ табарыгъыбызны...
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Къайтырмы эдик, не эсе да узайыб барабыз...
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Уугъа чыкъмасакъ, кёресе да, патчах бизге берген ашарыкъ джутмейди бизге!
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Къой, къайтайыкъ. Сакълагъан джерибизни бош къоюб кетгенибиз ючюн таякъ тиер, киши джукъ эслеб къойса. Кел, къайтайыкъ!
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Кимди ол бизни сёзюбюзню этерик? Бойну алай базыкъ эсе аллыма бир келсинчи!.. Ургъаным бла джерни джети къатына кийирирме!
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: /къоркъуулу/ Байчы кёрсе уа?..
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Кёрсе кёрсюн! Аман кёзюне учурайма! Ол генезир чыпчыкъмы къоркъутурукъду мени? /шыбырдай/ Тоха сен, кёб турмай мен алагъа оюн кёргюзтюрюкме. Турхан бла Байчыгъа къуллукъ этиб турлукъду дебми тураса?  Мен кеим патчах болургъа деб турама!
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Патчах?
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Да не?.. Ма бу тик ъкаяланы арасында бир таб аушну сайлаб,  адамланы джесир алыб ары джыйсам, Турханны къаласындан ариу къала ишлерикдиле манга. Ол да алай этиб ишлетген эди да къаласын?
/муратлы, боллукъну кёзюне кёргюзте, кёзлери чыракъ кете/ Ингир сайын а адам эт ашарыкъма. Бир татлы этди дейдиле... /ачыулана/Бир кере да бизге тигим этмегендиле къаладагъыла... /къала таба джаныу эте/ Къарнынг джарыллыкъ Турхан! Кёб турмай мен санга кёргюзтюрме...
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: /тёгерекни джыйылаб/ Гум-чум, адам ийис!..
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /тёрекни ийисгей, кысгыныкга кире/  Кертиди... Адам... Адам ийис...
/Ала алай эте тургъанлай, джукъ билмеген Хейрит быланы аллына чыгъыб къалады. Эмегенле анга мыллык атадыла, джагъалайдыла, гырмык бла  байлайдыла/
Айтхан эдим да, бурнум айтыб турады деб! Адам! Татлы эт!..
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Ол меникиди!  Мен аны сенден алгъа джыйылаб табханма!
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /экинчи эмегенни айтханын къулакъгъа алмай, Хейритге тёрт джандан къарай/  Аз татлы этинг болмаз! Джаш, къызылджаякъ, джумушакъ, сыйдам... /Хейрит бла ойнай/ Хам-хам-хам!.. Бусагъат бир къабайым бу аламат джаякъланы...
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: /анга чаба, Хейритни аллына тура/ Ол меникиди! Аны мен ийисгеб табханма. бераллыкъ тюлме. Бу адам-мени ууумду.
/Экиси да Хейритни бир-биринден тарта, соза, бир-бири бла уруша башлайдыла/
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Алгъа мен ашайым да, къалгъаны сени болсун.
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: /джылар халда/ Огъай, мен ашарыкъма алгъа!
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Сен ким боласа да менден алгъа ашаргъа?
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Ол мени ууумду!
/Хейрит быладан къутулур обюм эте/ бой салгъанча этиб, сёлешиб башлайды/
ХЕЙРИТ: Деу джанла, тохдагъыз, соймагъыз бир-биригизни! Бираз солугъуз, оноулашыгъыз, мен ада ёлмеден алгъа сизден бир зат тилейим, адет алайды деб эштгенме, эмегенледе...
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Къара-къара, акъыллы. Муну ашагъан, акъыл ашар. "Деу джанла"...
ХЕЙРИТ: Сиз кимсиз? Мен къалайдама, сыйлы джанла?
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /экинчиге огъары къарай/ Кёресе, адам огъуна кёргюзтеди манга сый. Мен а... Ух-зух, сени!.. Да, бираздан дуниядан бу сыйлы джанлагъа къурман боллугъун ючюн, биз да сени сыйлай, соруунга джууаб берейик: Турхан ханны сакълаулларыбыз.
ХЕЙРИТ: Ма санга!.. Мен а сизни ханыгъызгъа келечи болуб узакъдан келе турама! мени анга ашырсагъыз а!
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /къарнын сылай/ Ашырырбыз... Ашырырбыз...
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Артда Турхан билсе, келечини келтирмегенибиз ючюн...
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /анга къолу бла джаныу эте/ Кет сен аман къоркъакъ! патчах!.. Ол сени кибиклеге патчахды, меничалагъа тюл! /Хейритге/ Келечилигинг былайда битсин. Анга айтырынгы манга айт. Мен да хан боллукъма кёб турмай.
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Алай...
/Хейрит эмегенлеге къарайды, аланы къара кючюнден къутхарылыр ючюн хыйля бла/
ХЕЙРИТ: Сора ашаргъа башлагъансыз... Англадым. Алай къадарым алай аман да тюлдю, сизнича асыл эмегенлеге аш болгъан сыйды. Адамла алай айтыучандыла. Ёлюм бир кере келеди, ол да сыйлы джанланы къолундан болса, ачы болмаз. Алай ашалмадан алгъа сизге бир солруум барды, анга джууаб берирмисиз?
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /аны сёлещгенинден джумушаб, махданчакъ блуб тура/ Хай-хай! Сор! Сюйюб джуабларбыз. Сор...
ХЕЙРИТ: Хар джыйылгъан джерде адамла сизни юсюгюзден кёб селешедиле. Адамланы бир къауму-  "эмегенле этни чийлей ашайдыла"-дейдиле, бир къауму уа-"адамлача бишириб ашайдыла"- дейдиле. Къайсы кертиди? Мени биширибми, огъесе чийлейми ашарыкъсыз? Сизде адет къалайды?
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Чийлей ашаучанбыз...
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Пий, сен аман!.. Къачан ашайбыз чийлей? Биз адамладанмы аманбыз! /Хейритге/ Тынгылама мунга! Башына къая тийген эди да мангырдамаз болуб къалгъанды. Биз этни бишириб ашайбыз, адамла кибик.
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: /анга шашырыб къарай/ Алай...
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /Биринчи Эмегенге/ Къынкъ деймеда!.. /Хейритге/ Джангынгы къыйнама, къурманым! Бусагъат чунгуру болгъан бир уллу сослан  таш табайыкъ, таш чагъыб от джагъайыкъ, сени союб ичине салайыкъ, бир затчыгъынгы зыраф этмеден, сюйюб, сыйлаб ашайыкъ.
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Алай биз сууда бишириб кюрешмей, тишге чанчыб да джырмыландырыучанбыз... Алай этсек дженгил болур...
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Огъай! Тишленген этден мени къарным кёбеди. Сууда биширирге керекбиз. Артыксыз да кесине мен сёз бердим. Кёб турмай хан боллукъ эмеген, мен, сёз бердим!
/Хейрит быланы тартышыуларын инджелей/
ХЕЙРИТ: Манга кёре, тишлик этсеги иги боллукъ болур деб кёлюме келеди. Сизге, манга да дженгил! /Экинчи эмегенге бир тулпаргъа къарагъанча къарай/ Бу асыл деу тюз айтады.
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: /махдалгъанындан кёбе, къуанч аллы, махданчакъ бола, Биринчи Эмегенге/ Ма, кёремисе, ол да мени джаллыды!
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /Экинчи эмегенге/ Джаб гаянгы! /Хейритге/  Сен а, къазанлыкъ, оноуларынгы къарнымда эте турурса. Къалай сюйсем алай ашарыкъма. Мен, бусагъат, таш табайым, сен а, джлкъау-сант, чымырта баджар!
ХЕЙРИТ: /Биринчи эмегенге/ Э-эй! Да сен а тюзлюкню тутмай кёреме! /Экинчи эмегенни кёргюзте/ Бу деу дюрюстдю. Аны айтханына тынгыласанг...
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: /джакъ табханындан джигит бола/ Мен айтханча боллукъду. Адамны мен джыйылагъанма! Ол меникиди!
ХЕЙРИТ: Тюз айтады, асыл деу. Мен аныкъыма. Ёлюмню аллында да ётюрюк айырыкъ тюлме!
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: /кёкюрек кёбдюрюб/ Хы! Эштдингми? Сен мени басыб тураса ансы, мен сенден акъыллыма!
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /ачыуланыб/ Тохда-тохда! манга къаршчымы чыгъаса? /юсюне атлай/ Тохда, мен сени мыйынгы тазалайым!..
/Сермеб алыб тюйюб башлайды/
ХЕЁРИТ: /Экинчи Эмегенге/ Деу! Сени айтханынг тюздю! Бой берме! Боюн ийме! /Биринчи Эмегенге/ Сенича  аман затны къарнына т юшерге сюймейме. Мени ол ашарыкъды! /Экинчи эмегенге/ Хайда, хомух болма! Ур! Терс олду!  Джетдир къулакъ джанына! Аны саны сенден алашады, къоркъма, ур!
/Экинчи Эмеген  таукел болуб Биринчи Эмегенни уруб джыгъады, андан сора уллу джыртышыу башлайды.Эки джаныуар бир бири бла буушадыла, Хейрит да, шыкъыртсыз, тайыб кетеди/.



ТОГЪУЗУНЧУ КЁРЮНЮУ


/Турхан къаласы. Терекле. Патчах бла байчы. Эгет ызларындан шыкъыртсыз келиб, алагъа кёрюнмегенлей, бугъунады/



БАЙЧЫ: /бютеу сыфаты бла къуанчлы бир сурат кёргюзте/ Бери кел, патчах! Былайда сёзюбюзню керексиз къулакъ эштмез. Уллу, кюч джыйдырыр, оноу этдирир, джангы хапар алыб келгенме.
ТУРХАН: /аны ызындан томалай/  Дженгилирек айт, Байчы!
БАЙЧЫ: Бери, санга, Дебетни къызын излей адам келе турады.  Мундан бара тюбеб, алдаб, Къара къаягъа джол кёргюзтюб кетген эдим да, мен ийген джерге  бармагъанды, ит адам, не эсе да. Бир зат сезген болур... Мен аны джинлени оджагъына джоллагъан эдим, сени  къалангы джолуду-деб.  Эшта ол алай бош адам болмаз. Дебетнир миллетинден биреуге тюбеб хапар соргъан эдим да, "ханны къызы, Эллейни  излей, темирчи Хутну джашы, Хейрит  кетгенди"-деди.
ТУРХАН: /титрей/ Ол биздегиними?
БАЙЧЫ: Хо, бизде тутмакъда тургъан Хутну джашыды келген.
ТУРХАН: Ай-вай, у-ду-шу, оа-воа-кабо-о-о!
БАЙЧЫ: /Турханга сюймезден къарай/ Ай да вай да болурса. Айтыугъа кёре ол джашны сыртын киши джерге салалмагъанды. Акъылы, билими да алайды деди. Эшта ол кесине базмаса бу джолгъа чыкъмазды. Биз да башыбызны, аягъыбызны джокълаб, тюберге хазырланыргъа керекди. Ол джангыз кеси да келмез. Тахса билгенден сора, хан аскери былайын басар.  Дебет ханны аскерине Эгетни атасы, Науруз ханны халкъы да къошулургъа болур, ол заман...
ТУРХАН: /къалтырай/ АЙ-УЙ-ИЙ!.. Эгетни халкъындан да аскерми келеди?
БАЙЧЫ: Да Науруз ханны къалгъан халкъы, къачыб Дебет ханга баргъан эдиле да, ол замандан бу заманга дери  тёлю ёсгенди. Ол халкъ да ханын ёлтюрюб, тархлыкъ уланны урлагъанын унутуб а турмайды. Адамла аллай затха "къан дау" деб, чыртда унутмайдыла.  /анга къарай/ Титреме, Турхан!  Не этеригибизни тюшюнейик.
ТУРХАН: Да, Байчы, санга джангыз адам не истем, алай аскер зат болса...
БАЙЧЫ: Да ол, къалгъанлача, джангыз адам болса санга айтыб, къайгъырыб да айланмаз эдим. бери келе, джинлеге къайтыб таш салдыргъан эдим да, Байчыны, Турханны да ахыры Хейрит атлы джаш адамны къолунданды деб чыкъды.
ТУРХАН: Вай-вай-вай-ай!..
БАЙЧЫ: /анга терс къарай/ Титреме, патчах! Титреме! Оноу этерге керекди!
ТУРХАН: /къойнуна от тюшгенча/ Башыбызгъа палах келиб турады да!.. не этейик!.. Байчы, тенгим, не да эт, ол адамны, не этерик эсенг да, тый! сени къолунгдан келмеген зат джокъду.
БАЙЧЫ: /джийиргенген бир бет сурат бла/ Патчах болуб сен алай къалтырагъан, сени эмегенлеринг не этерик болурса, билселе. тылы кесеклеча тёнгереб къалыргъа да огъай демезле... Хах=хах...
ТУРХАН: /сыйыт эте/ башыбызны къутхар, Байчы! Джинлени таш салыулары керти болуучанды! Не затым бар эсе да сеникиди! Ай-да тенгим, Байчым, ал оноуну къолгъа! Сен эталмазлыкъ не барды! Эллей да сеникиди!
БАЙЧЫ: Да къызны, алайсыз да, берген шой эдинг да?
ТУРХАН: Бердим, кетди! Сеникиди!
БАЙЧЫ: /хыны/ Къарайа да, сен береген сёзюнгю унутуб къоя кёреме!
ТУРХАН: Огъай, Байчы! Къалай этерме алай?  Сёзюм сёздю! Сен бу джол бир къутхар да, кёрюрсе мен сени къаллай болумгъа чыгъарырма!..
БАЙЧЫ: /хыликгели/ Сен берген болумгъа къалсам...
ТУРХАН: /кесине джер табмай/ Що, не этерик эсенг да... Бютеу хыйлаларынгы хайырландыр...
БАЙЧЫ: Сабыр, патчах! Титреуню къой! Джаб шу гаянгы да! /Турхан, къаоркъуб симсирейди/
Хыйлаларынгымы дединг?..Ол джаш, алай, бурну бла суу ичгенледен тюлдю! Дебетни адамларындан хар соргъаным ол джашха махдау салыб сёлешди. Кёк тюбюнде адам биллик хар затны биледи-дейдиле. Ишлегени, усталыгъы, акъылы, гёджеблиги да там атасычады-дейдиле. Аны ю.чюн айтыб тура кёре эдим, "сени къалайда эсе да кёргенча болуб турама"-деб! Хутну сыфатына кирген заманымда мени таныр ышан этиб турду. Сагъыш этсенг а! Мен Хутну байлаб бери  келиген заманда, анга эки джыл болгъан эди. Эки джылда атасын таный билген, онджети джылында неле этерге боллукъду?!.. Аллай бош зат тюлдю бу Хейрит! Ол Хутну джашыды, Хутну уа не болгъанын экибиз да билебиз. Къарадым да, кючю-къарыуу танг кёрюндю. Аллайла тутхан муратларындан артына турмаучандыла.
ТУРХАН: /джалына/ Байчы, баурум-джюрегим, аны онгун алыргъа сенде лагъым болмазмы?..
БАЙЧЫ: /кесин онглу черте/ да, бир кёрейим. Алай, хазна джукъ эталырча да тюлме...
ТУРХАН: Къалай?..
БАЙЧЫ: Бусагъатда ай, кюн  тутулгъан джокъду, кюч алыр амал джокъду. Кесимдеги да бошала турады...
ТУРХАН: Джинлерингден ал!  Ала къуру болмаучандыла!
БАЙЧЫ6Къуру уа болмазла, алай бошуна аллай багъалы затны, къара тотурну,  киши да бериб къоймайды...
ТУРХАН: Не деселе да берирме...
БАЙЧЫ: Къарт джинде, къыйырда-гёзенде бир быстыргъанчыгъы уа болуучанды... Алай, асыры къызгъанчдан джан берген дегенлей бир затды...
ТУРХАН: Не зат излер, санга бу иш джетерча бир къара тотур берсе?
БАЙЧЫ: Накъут-налмаз таш, алтын, кюмюш, темир аскер сауут...
ТУРХАН: /акгыллы/ Хм... Ол а... Керти да багъаракъ болады...
БАЙЧЫ: Патчах, багъа эсе къойдукъ ол оноуланы. Эмегенлеринги сермешге хазырла. Ол, кеси джангыз, алай уруб келиб къаллыкъ тюлдю. Ол аскер бла келликди англашылгъан.
ТУРХАН: /джан тартар  халда/ Вай-уй-у-у-у! Сермешиуге? Огъай! Огъай! /къалтырагъан къол бла кийимлерин къазыб бир таш чыгъарады, титрей, аны Байчыгъа узата, джыламсырай/ Ма! Ма бу ташны джасакъгъа, сау джыллыкъ джасакъгъа санаб келтирген эдиле манга Дозол  дегенле. Ма, элт муну, ол тоймагъан джининге!.. /джыламсырай, кесине разы бола/ Эх, патчах! Не этмезсе халкъынг амалтын!.. Мен джумушакъ джюрекли патчахма, Байчы! Ал!
/ташны анга узатады/
Сенден башха ышаныр затым джокъду, Байчы. не этерик эсенг да кючюнгю сал!
БАЙЧЫ: /ташны ала/ Ашха, Турхан! Сен къараулланы аслам эт, мен да джинге тюбеб адамны аллына чыгъайым.
ТУРХАН: Ашха джолгъа, Байчы, тенгим!
/Байчы кетеди/
ТУРХАН: /къоркъуулу ёрге-энгишге бир талайны барады, сора къычырады/ Эй, къулла!
/Ачыулу халда Эгет чыгъады. Турханга джити къарай/
ЭГЕТ: Былайда къулладан киши джокъду.
ТУРХАН: /сескекли бола/ Сен а къайдан чыкъдынг? Былайдамы эдинг?
ЭГЕТ: /эштгенин сездирмей/ Мен таш талада ойнай тура эдим да, таушунгу эштиб чабыб келдим...
ТУРХАН: башха джукъ эштгенинг болдуму?
ЭГЕТ: Огъай! Не эштирге керек эди да?
ТУРХАН: /джарый/  Джукъ да огъай. Алай, накъырда кибик этдим... Къайдады ол томала къул, чакъырчы бери!
БАЙЧЫ: Эсириб джукълайды. Аны къой, атам. Мен эталлыкъ зат эсе, мен этейим...
ТУРХАН: Хай-хай-хай! Иш юсюнде джукълагъан. Эй, джашым! Къаллай джанланы деулет этиб турама кёремисе?  /анга джити къарай/ Сен да патчахса, менден сора. Сен да менича болургъа керексе. Аны ючюн ишге къатыша башласанг иги болур. Къулну къояйыкъ. Сен эт. /бир джанына ала, ичден, джумушакъ/ Джашым! Бюгече бир табсыз тюш кёргенме да... Ким биледи, дагъыда... Къараулланы кёбеётсек деб кёлюме келе эди...
ЭГЕТ: Буйругъунг ол эсе, аны мен толтурайым!
ТУРХАН: Да сен алкъын аллай джумушланы эте турмагъан эдинг да...
ЭГЕТ: Бюгюнден ары этиб башлайым сора...
ТУРХАН: /къуанч аллы бола/ Тюз айтаса, джашым! Бар, кесинг буйрукъ бер, хар бирин орнуна сал, акъыл бер. Сакъ болсунла! Къараулланы эки къат, юч къат сал.
/хурджунундан ачхычланы чыгъарыб/ Ма! Ал! Бюгюнден ары буйрукъларымы сен толтуруб башла!
ЭГЕТ: Сабийлик битди.
/ачхычланы алады, кете тебрей туракълайды/ Атам, сен башхалагъа тюшюнгю айтыб, къозгъаб айланма. Кими-къоркъар, кими-сакълагъан джеринден къачар, эмегенле къозгъалырла... Кишиге джукъ сездирме. Мен, сансыз кибик этиб, къараулланы керек джерлеге салыб келейим.
ТУРХАН: /къуана/ Ай джашым, тюз айтаса! Тюббе-тюз айтаса! /джыламсырай аны бурнуна бурнун ышый/ Ёсгенсе, мени орнума олтутрур заманынг джетгенди... Джашым!.. Хайда, бар, эт патчах ишинги! Мен а аузума суу алдым!.. Чыт джокъ!..
/Эгетге бетин тюрлю-тюрлю ойнатады. Эгет кетеди/
ТУРХАН: /ызындан къарай/ Къалай иги этген эди Байчы бу баланы манга келтиргенин. Адам бала-мени балам болду! Ау-хуу, Турхан!
/къуанчлы, махданчакъ кетеди/



ОНУНЧУ  КЁРЮНЮУ


/Эллей кеси джангызды. Эгет чабыб киреди/


ЭГЕТ: /солуу ала/ Эллей, аманлыкъны тамыры ачылды.
ЭЛЛЕЙ: /анга сейирсиниб къарай/ Былай нек тюрленгенсе? Не болгъханды санга?
ЭГЕТ: Эллей, акъыртын сёлеш. Тёгерекдегиле бары-джауду! Биз баш салыр былайда джан джокъду! Бары да джауларыбызды!
ЭЛЛЕЙ: Не болгъанды? Былай тюрлю нек болгъанса?
ЭГЕТ: Э-э-, бир тохда, джюуюлдеб турма да!
ЭЛЛЕЙ: Къойдум, къойдум. хайда солуунгу ал да айтырынгы айт...
ЭГЕТ: Энди хар нени да толусу бла билдим...
ЭЛЛЕЙ: Не билгенсе, къарнашым былай абзырарча?
ЭГЕТ: мен сени къарнашынг тюлме. Сен да тюлсе манга эгеч. Бу дунияда мени джуукъ адамым джокъду. Мени атамы, анамы да  ёлтюрюб келтиргендиле мени.  Эмегенле бла Байчы къыргъан халкъданма, Науруз халкъындан. Мен Науруз патчахны джангыз уланыма. Мени  къагъанакълай урлаб келтиргендиле бери...
ЭЛЛЕЙ: Къайдан билдинг сен быланы?
ЭГЕТ: Байчы бла Турхан терекле таба бара тургъанларын кёрюб ызларындан барыб, сёлешгенлерине тынгыладым... Хайуанла...
ЭЛЛЕЙ: Эгет, мени юсюмден а джукъ эштдингми?
ЭГЕТ: Сен да урланыб келгенсе. Атын иги эшталмадым, алай къайсы эсе да бир патчахны къызыса. Сени къутхарыргъа, бери, атанг адам ийгенди. Ол бери, къалагъа келе турады деб чабыб келген эди Байчы. Бизде, тузакъда тургъан Хутну джашыды келген. Экиси да кенгешиб, аны къалай джояргъа оноу этдиле. Джинледен къара тотур алыб келген адамны джояргъа кенгеш болгъандан сора, харам къуш-Байчы джолгъа чыкъгъанды.
ЭЛЛЕЙ: Да сора бошарыкъды ол адамдан...
ЭГЕТ: Эллей, олтуруб, ах деб турургъа боллукъ тюлдю. Биз бир мадар этерге керекбиз.
ЭЛЛЕЙ: Да не эталлыкъбыз биз?
ЭГЕТ: /къолундан сермей/ Кел! Кетдик!
ЭЛЛЕЙ: Къайры?
ЭГЕТ: Турхан манга къараулланы эки-юч къат сал дегенди. Мен а, патчахны джашы, аланы эки-юч къатха аз этейим. Мундан ары мени буйругъума тынгыларыкъдыла, турхан айтханга кёре. Мени башыма бир акъыл келгенди. Хайда! Бизге ким болса да эс бёлгюнчю, кетдик! Дженгил!
/кетедиле/



ОНБИРИНЧИ КЁРЮНЮУ


/Хейрит Къара къаяны тюбюнде тёгерекге къарайды./


ХЕЙРИТ: Кетдиле, дейме, ол мени ашарыкъ зылды  эмегенле. Тейри, уллуса! Аламат тайдырдынг мени аланы къолларындан ансы бедишлик болуб, аланы къарнында ёлюб да къала эдим!  Тели-мели болсала да, мазаллы затла болуб, къара кюч бла хорланмайдыла. Аланы акъыл бла хорларгъа керек болады. Энтда мени излеб айлана болурла, сакъ болургъа керекди. Ала джыйылай айлансынла, мен да джолума бир кёз атайым...
/Къара къаягъа тинтиб къарайды/
Къарт айтханга кёре, Турхан къалагъа элтген джол былайда болургъа керекди. /къаяны арасы таба атлай/ Тейри, асыры ачдан мен ол ауур ташны бир джанына тайдыралгъа эдим... Бир джукъ къабаргъа керекди алгъа, сора, Тейри болушлугъу бла... Алай а артмакъла къурудула. Уу болур хайыуан да кёрюнмейди. Болмаз къалса бираз таянайым да сора ташны кётюрюрге кюреширме. Къарт айтханчады хар зат. Тюз келгенме.  Бираз солусам бир зат да болмаз. Келир джериме келгенме.
/олтурады. Буу сыфатда Балий чыгъады, Хейритни кёрюб симсиреб къалады. Хейрит дженгил садагъына узалады, тарта/
Бу джол болуугъа бир къара! Буу кеси аллыма келиб турады! Тейри, уллуса!  О Апсаты, бу саугъанг ючюн сау бол!
/садагъын тартады, алай Буу-Балий орнундан тебмей, кёзюне къараб тургъаны ючюн, аталмай/
Огъай, аталмайма! Тюз адам къарагъанча къарайды кёзюме...
БАЛИЙ: Сау бол, джигит!
ХЕЙРИТ:/сеирсиниб/ Ким барды былайда?
БАЛИЙ: Менме, къоркъма!
ХЕЙРИТ: Сен адам тилними билесе?
БАЛИЙ: Мен адамма.
ХЕЙРИТ: Сейир-тамаша! Шаша тура болурмамы?
БАЛИЙ: /рахатсызлана/ Акъырын сёлеш, джигит! Бу джерде уллу сёлеширге джарамаз! Кесинг да берлагъыракъгъа джалла алайдан! Сени бу джерде кёрюб, чыдаялмай келгенме къатынга...
ХЕЙРИТ: /анга джуукълаша/ Сейир-тамаша! Бир башха адам айтса, буу адамча сёлешеди-деб, ийнаналлыкъ тюл эдим...
БАЛИЙ: Сейирсинме! Манга хыйны этилгенди. Ол Байчы деген харам чыпчыкъ мени бу сыфатха кийиргенди. Мен къумач согъуучу Латууну къызыма.
ХЕЙРИТ: Латуунуму дейсе? Уста Латууну? Ол, къызы бла бирге тас болуб къалгъан Латууму? Кеси уа къайдады?
БАЛИЙ: /джыламсырай/ Эмегенлеге къарауаш болмаз ючюн кеси кесин ёлтюрюб къойду.
ХЕЙРИТ: Къалай?!.. Керти болурма бу?!... /башын силке/ Тейри, акъылымдан айырма!
БАЛИЙ: Тюздю, джигит, тюздю. Ийнан! Ийнан манга, къарнашым! Сен да ийнанмасанг тюз кесими къаядан атхандан башха амалым къалмагъанды. Ол ачы кюнден бери тауда-тюзде айланыб тели болуб къалыргъа аз къалыб турама.
ХЕЙРИТ: Не кюнню юсюнден айтаса?
БАЛИЙ: Байчы бизни урлагъан кюнден айтама. Байчы бизни тырнакъларына илиндириб, учуб таугъа келтиргенден сора, арыб, бизни джерге ийиб, кеси бираз созулгъан этген эди, солургъа. Алай бла бираз къалкъыб къалгъан эди. Анам хариб а, олсагъат, мени байланган къолларымы тишлери бла тешиб, къач деб буйурду. Мен "огъай"-дей, ол да "къач"-дей тургъанлай, Байчы уянды да къалды. Аны кёргенлей мен къачыб башладым, пасыкъ ызымдан къхууду, алай джагъалаялмады. Сора ол ачыуу бла ызымдан бир затланы айтыб къычырды да... Къарасам... къолларыма туякъла чыгъыб, юсюмю саргъылдым тюк басыб башлагъанын эследим. Асыры къокъгъандан не этерге билмей, "анам"-деб къычырсам а, "анам" дегенни орнуна буу ёкюрген эштилди. Алайда шашар болуб, анама джан атдым, алай анам къараб, манга болгъанны кёргенлей, тёзалмады, сарнады, сора башын джардан атды... Ол кюнден бери Байчыны ызын ызлаб, тургъан джерин, джюрюген джолун билиб, мараб айланама. мен андан дертими алгъанны къой, бу сыфатдан чыгъар ючюн аны башындан бир тюк джыртыб алыргъа керекме. Аны башындан бир тюкдю мени эски сыфатыма къайтарлыкъ. Аны, Байчы джинлери бла сёлеше тургъхан сагъатда джашыртын тынгылаб эштгенме. Бу сыфатдан джангыз ол чыгъарлыкъды мени.
ХЕЙРИТ: да сора барыб адамлагъа айсанг а хапарынгы!
БАЛИЙ: Аллай дыгаласны кёб кере этдим, алай аламла мени кёрюр-кёрмез садакъ тартдыла. Сёз айтыр, ийнандырыр заман бермедиле. хар кёрген адам, сёзюм эштилмез узакъдан садакъ тартды. Алай бла болушлукъ табалмадым. Ахыр кере уа кючден къутулгъан эдим да, андан сора адамладан узакъ турур муратха бой салдым. Сени бу аман джерде кё1ргенимде уа, кесими унутуб, санга болушургъа джан атдым. Джангылмадым. Мени джазыкъсыныб атмай къойгъан джангыз сен болдунг. Сау бол. Адамлыгъынг ючюн джюрегими санга ачдым, ышандым...
ХЕЙРИТ: /ачыулу/ Ол пасыкъ Байчыны кир ишлери юсюнден кёб хапар эштгенме. Аны ачытмай къамамы къынга салсам, ол къамамы ахыр къыны мени кёкрегим болсун!
БАЛИЙ: Кеси хапарым къайгъылы болуб, сормай турама... Не этесе, сен, бу Къара къаяны тюбюнде? Бу эриши, къоркъуулу джерде не ишинг барды?
ХЕЙРИТ: Бу Къара къаяды сора! Тюз келгенме! Ашхы!.. Къарт сау болсун, тюз джол кёргюзтгенди.../къаяны арасына атлай/ Бусагъаьт биз аланы къара уяларыны башын ачайыкъ.
БАЛИЙ: /къоркъуу бла аны аллына чаба, шыбырдай/  Къайры бараса, джигит?
ХЕЙРИТ: Мени Дебет патчах къызын излерге джибергенди, эмеген хан Турханны къаласына. Эмегенлени къаласына бара турама.
БАЛИЙ: Тохда! Алгъа барма! Быллай ауур ишге джангызмы келе тураса?
ХЕЙРИТ: Дебетны къызын табмай артха джол джокъду манга. /къуанчлы/ Бюгюн, не эсе да мени насыбым тутуб турады. Бери келе, джолда, патчахны къызына туугъанындан бери сакълаул болуб тургъан къартха тюбеб къалдым, энди уа-сен!.. Ол къарт быладан къачыб бара эди Дебет ханлыгъына. Сау болсун, ол тюзетди манга джол ансы табаллыкъ тюл эдим бу къуджур джерлени.
БАЛИЙ: Патчах къызыны сакълаулуму дединг? Аны биргесине сакълаул, къараул урламагъанды. Мен билгенге кёре, ол кеси джангыз, бешигинден тас болуб къалгъанды. Къачыргъан да, эмегенлени хыйлачысы, Байчы.
ХЕЙРИТ: Къайдам... Къараул адамны сансыз этиб, аты айтылмай къалгъан болурму?.. Бир къуатлы къарт... Онбеш джыл джесир болуб тургъан бир къарт...
БАЛИЙ: /акгыллы бола/ Да, алай болургъа да болур... Алай... Къарт не деди да?
ХЕЙРИТ: Манга джол кёргюзтдю, былайдан къалагъа къалай кирлигими англатды. Бу къаяны ортасындагъы ташны бир джанына тайдыргъанлай, Турханны къаласына баргъан джолгъа чыгъарыкъма. Кел, бирге  барайыкъ!
БАЛИЙ/БУУ: /аны артха тарта/ Не айтаса?  Тохда!  Барма алайгъа! Ол ётюрюкдю! Бу таулада былайдан къоркъуулу джер джокъду. Бу къаяны тюбюнде , кече сайын, кёб тюрлю аман затла боладыла. Ары тюшген, ызына чыкъмайды. Былайда Байчыны шохлары, къара джинле джашайдыла.
ХЕЙРИТ: Да алай эсе эмеген къала да узакъ болмаз сора.
БАЛИЙ/БУУ: Огъай, Турханны къаласы да, анга баргъан джол да башха джердедиле.
ХЕЙРИТ: Къалай...
БАЛИЙ/БУУ: Мен ол джерге джолну бек иги билеме. Бир кюн да къоймайма алайын джокъламай. Бир таб тюшюб къалыб, Байчыны тозураучу баш тюклеринден бирин джыртыб алалсам-деб, ол  джерни хаманда джокълагъанлай турама. Байчыны тюгюн алалсам, хыйны тас болуб, алгъынгы сыфатыма кириб къаллыкъ эдим. Алайды да, ийнанмагъанлыкъ этме, джолну ажымсыз билеме. Кел, мен ашырайым сени!
ХЕЙРИТ: /акгыллы бола/ Сора былайда тюлдю... Да къарт нек?... Хм-м... /Балийге/ Атынг къалайды сени?
БАЛИЙ/БУУ:  Балий.
ХЕЙРИТ: Да сора къарт джангылгъанды... Да, ашыр мени, Балий!
БАЛИЙ/БУУ: Кел.
/кетедиле. Шыкъыртсыз Байчы чыгъыб ызларындан къарайды/
БАЙЧЫ:  Латууну къызы болур дейме. Олду! Мен буу сыфатха кийирген къыз!  Хай джашаусуз боллукъ а?... Бу сагъатха дери бир уучу табылмагъанмыды муну уруб, тишлик этерге!  Ол заманда муну бууб къоймагъаным къалай аман болгъан эди. Кёремисе аны, джелимаузну,  ол сагъат аны табыб, сёлешиб, акъыл бериб айланганын! /къараучулагъа бурула/  Ол кюн къачыб, къутулуб кетерге тебрегенинде, ызындан тюкюрюб, кючден кийирген эдим буу суратха. Уугъа чыкъгъан эмеген, не да адам буарла да къакъ этерле деб тура эдим. Ол а,  ма санга!.. Уялмаз!.. Кёресе ол джаш кибикни алыб баргъанын!... /ары-бери чаба, сагъыш этеди/ Не этсем!... Не этсем!... Не этсем!...
Хы! Акълыма келди! Тохад, тохда... /хыйны дуа окъуб башлайды, сора тохдай/ Огъай, Байчы! Бусагъатда анга къарыуунгу къоратма. Бу ишни юсюнде, алкъын, кюч-къарыу керек боллукъду. /бир кесек туракълаб/ Аха! Эсиме келди аламат хыйла! Ол тели джаш аны быдырына садакъны кеси тартарча этейим да, иш алай бла битсин! /ызындан джаныулай/ У-у-х сени!.. /къараучулагъа/  Мен бусагъат Балийни сыфатына кирейим да сиз сейирге бир къарагъыз.




ОНЭКИНЧИ КЁРЮНЮУ


/Байчы, тюрлю-тюрлю бир хыйны дуала окъуйду, тебджилдейди, джел уруу, кёк кюкюреген,  элия чартлагъан кибик тауушла эштиледиле, сахна къарала-джарый,  Байчы Балийни сыфатына киреди. БУ КЁРЮНЮУНЮ БАЛИЙНИ ОЙНАГЪАН ОЙУНЧУ ОЙНАЙДЫ/



БАЙЧЫ/БАЛИЙ:  Къалайма? Ариучукъ болдумму? Джашаусуз сыйдам къызды, аны уа... Буу сыфатда болмаса кёб джюрекни таралтырыкъ эди, уялмаз... Тюзю, мени кёзюм да къарагъан эди бир кесек...
/эрлай терекге ёрлей/
О-ха-хай!  Болушлукъ! Джаны, джюреги болгъан бир адам мени эште эсе, къутхарыгъыз!
/къараучулагъа/
Сескекли болдула! Ыхы... Джаш ар-бери чабды, тёгерекге къарайды... Хи-хи-хи... Бусагъат былайгъа джетер... /хахай эте/  Эй, джигит, къайры кетиб бараса? мени къутхар! Болушлукъ!... /къараучулагъа, хыликге эте/ Келеди, джан солуу этиб...
/кесин саусузча этиб, бутакъдан энгишге салынады. Хейрит чабыб чыгъады, ызындан да Балий/Буу кёрюнеди. Балий/Буу кесине ушагъан къызны кёргенлей аны  Байчы болгъанын ангылайды, джашырылады/
ХЕЙРИТ: /эслеялмай/ Ким барды былайда?
БАЙЧЫ/БАЛИЙ: Болушлукъ!... Ёлюб къалама!.. /эс ташлагъанча этеди/
ХЕЙРИТ: Къара-къара... Къыз... /эрлай терекге ёрлеб аны джерге эндиреди, суулугъундан сууу уртлатады. Байчы/Балий эс джыйгъан кибик эте, къымылдайды/  Сени ким къоркъутханды былай, ариу къыз? Кимсе? Къайданса? Чегетге къалай тюшгенсе?
БАЙЧЫ/БАЛИЙ: Дебет ханны деулетинде, Лату деген чебген устаны къызыма. Анам Байчыны заранындан ёлгенди. Мен а... Мени уа... Хар кюн сайын "манга кел"-деб, джанымдан этиб турады...
/Ол хапарны эштгенлей БАЛИЙ/БУУ, эслетмегенлей узакълашады./
ХЕЙРИТ: Латууну къызымамы дединг?  Тохда... Алай къалай болур... Бусагъатда.../ тёгерекге къарайды, кёзлери бла Балий/Бууну излейди, кёралмай/ Бир зат ангылаялмайма... Бусагъатда буу...
БАЙЧЫ/БАЛИЙ: Байчыдан къутхар мени, джигит, ансы башымы суугъа атарыкъма!
ХЕЙРИТ: Джылама, ариу! Мен ол джийиргеншлини табмай къоярыкъ тюлме!... Эсинги джый да къайры къуругъанын айт. Сени бу халынга кёре асфыры узакъ кетген болмаз.
БАЙЧЫ/БАЛИЙ: /джыламсырай/ Буу сыфатха кириб кетген эди былай ары. Ким эсе да бир джолоучугъа заран бериб, тыйгъыч салыргъа керекме деб, манга да "джэерингден тебме" деб, ашыгъыб кетген эди. /сарнай/  сакъламай бу къалын чегетде къайры кетерикме да! Турлукъма къоркъгъандан къалтырай, къоюб кетген джеринде! Бёрюлеге аш болгъандан эсе, къутсуз Байчыны бетине къарагъан иги болур...
ХЕЙРИТ: Буу сыфатха кирибми дейсе? Ыхы... Англашылды!.. Сора мени башымы ётюрюкле бла айландырыб, джолдан тайдыргъан Байчы болгъанды!.. "Латууну къызыма" деб...Тохда, мен сени айыбынга джолукъдурайым... /ачыулу садагъын къолгъа ала/ Не болду ол налат чыпчыкъ! Къайры тас болду? Къайсы тешикге кирди? /излей, къарай, къолу бла джаныулай/ Тохда сени, аманлыкъчы! Энди менден къутулалмазса! Этген аманлыкъларынг ючюн сени джуабха тартайым бусагъат!.. Къайдаса? Эй, аманлыкъчы!
БАЙЧЫ/БАЛИЙ: /джангыдан сарнай, кёргюзте/  Олду! Олду! Джигит, аны мени къатыма джуукъ ийме! тарт садагъынгы! Джуукълашдырма! Хыйны этиб бир палахха салыб къоярыкъды!  Ёлтюр аны! Тарт садагъынгы! Майна алайда, къачыб кетмесин!
ХЕЙРИТ: /садагъын тарта/ Огъай! Ычхыналмаз!
/Хейрит садакъ окъну атхынчы, сахнагъа Эгет чабыб киреди/
ЭГЕТ: Адамла! Бизнича адамла!
/Бир кесек заманны, бары да, бир-бирине къарайдыла, тюз олсагъатда БАЛИЙ/БУУ чабыб чыгъыб,  тишлери бла, Байчы/Балийни башындан бир тюк тартыб алады.Олсагъат джарыкъ тюрленеди, тюрлю таушла, джарыкъла сахнаны толтурадыла. къарангы-джарыкъ сёне, БАЛИЙ да БАЙЧЫ да, хар ким кеси сыфатына киредиле.  Балий Байчыны джагъасына джабышады, къачырмай къаты тутады. Хейрит бла Эгет шашар болуб къаладыла/
БАЛИЙ: Бу харам чыпчыкъ мени сыфатыма кириб тура эди. Аз къалса мени уруб къоя эдинг!
ХЕЙРИТ: Бу сеир-тамашагъа къара...
БАЛИЙ: /къачар дыгаласда болгъан Байчыны ычхындырмай/ Къачаллыкъ тюлсе! Мени буу этгенингден бери, тауда-тюзде айлана, къуугъандан къача, бек кючлю болуб къалгъанма. Сенича бир къарт чыпчыкъны туталлыкъма. Чырпынма! Ахырынг келгенди, аманлыкъчы!
ХЕЙРИТ: Сора...
БАЛИЙ: Ол аллайды... Хыйлалары адамланы кеб кере терсейтгенди... Сени да алдады. Алай мундан ары алдаялмаз!
ЭГЕТ: /шашхынлыгъы кете, Байчыны кёрюб/ Байчы?.. Сен не эетесе былайда?
ХЕЙРИТ: /садагъын тарта/ Муну таный болурса дейме! Сен да аныча бир харам болурмуса? Къара ишлени да бирге эте болурмусуз? Кимсе сен?
/садакъны тартыб соруу сорады/
ЭГЕТ: Сабыр бол, къарнаш адам! Бу аманлыкъчыгъа къаршчы болгъан бла мен шохма! Ол манга да кёб заран салгъанды. Бу сыфатсыз манга къан борчлуду! /темирчилей/ Тёлериксе, Байчы!

ХЕЙРИТ: /садагын сыртха тебере/ Алай эсе бер къолунгу!
/къол тутушадыла. Эллей чабыб чыгъады, алагъа сейирсиниб къарайды/
ЭЛЛЕЙ: /Эгетге/ Къайры къачыб кетгенсе? Хейрит бла Балийге джити къарай/ Адамла? /Байчыны кёрюб/  Байчы?..
БАЙЧЫ: /Эллейге/ Сен а къайдан чыкъдынг бери?
ЭГЕТ: /Байчыгъа/ Ол сени ишинг тюлдю, къарт къаргъа!
ЭЛЛЕЙ: /къуанчлы/ Адамла! Бизнича алдамла, Эгет!
/Хейрит Эллейни кёрюр-кёрмез, бола тургъанны унутуб, анга къарамы бла къатады. Сора джуукълаша/
ХЕЙРИТ: Сен кимсе?
ЭЛЛЕЙ: /Херитден кёзюн алмай/ Сен а кимсе?
ХЕЙРИТ: Мен... Мени атым... Херит.
ЭЛЛЕЙ: Мен Эллей!..
/экиси да бир-бирине къараб бир талай турадыла/
ХЕЙРИТ: Эллей...
ЭЛЛЕЙ: Хейрит...
ХЕЙРИТ: Къайдан чыкъдынг? Кимсе сен?
ЭЛЛЕЙ: Мен адамма!.. Адам патчахны къызы!.. Урланыб эмегенледе ёсгенме, джер тюбю къалада, къарнашым Эгет бла бирге... Мени къутхарыргъа, атам, адам ийгенди деб эштгеникде, къарнашым да, мен да аны аллына къарай джашыртын чыкъгъан эдик... Ол адам сен болурмуса?
ХЕЙРИТ: /къуанч алла болуб/  Сен... дебет патчахны къызы Эллей!..
/Бу арада, Байчы Балийни къолундан ычхыныб, къача тебрейди, алай Эгет сермеб тутады/
ЭГЕТ: /Байчыгъа/ Аманлыкъчы! Этгенлеринги джуабын а ким берликди? Къайры тебрегенсе?
/Эгет бла Балий Байчыны къаты тутадыла, Байчы чырпынады, алай ычхыналмай хыбыл болуб джерге олтурады. Эгет бла Балий кюледиле, бир-бирине къарайдыла/
БАЛИЙ: Сени атынг къалайды дединг?
ЭГЕТ: Эгет. Сени уа?
БАЛИЙ: мен Балийме.
ХЕЙРИТ: /кесин эскере/Ашыгъыргъа керекди, тенгле. Мундан ары не этеригибизге бир оноу этейик.
ЭГЕТ: Адамлагъа мундан ары заман келмезча, бу заран уясын, бу Турхан къаласын джокъ этерге керекди. Эм алгъа уа, тузакъда тургъан ол асыл адамны къутхарайыкъ. /Байчыгъа терс къарай/ Муну уа...
БАЙЧЫ: /къоркъа/ Ёлтюрмегиз мени! Турханны бютеу сырын билеме, ханлыгъыны хар тешигин таныйма! Бютеу ханлыкъны ачхычларын мен сизге берирме!  Хазналары джыйылыб тургъан гёзенлени ачхычларын къолугъузгъа табдырырма. Эмегенлени къолай къырыр ючюн, барысын да, аллыгъызда, хыйны бла джукълатырма!
ЭГЕТ: /анга джийиргениб къарай/ Да алагъа къарнашларым деб тура эдинг да?.. Энди уа, джанынгы сакълар ючюн, алагъа хыянатмы этесе?
БАЙЧЫ: Керек заманда къарнаш болдула. Энди уа, аланы къарнашлыгъы манга терс келе эсе, не этерикбиз. Хар джан алгъа кесин къорургъа керекди. Кючлюню къолуна тюшсенг, къутулур ючюн не этсенг да хакъды.
ЭГЕТ: Кёресиз... Къара кючню джашау тутуму... "Керек заманда къарнаш, шох, ин терс кетгенлей а-хыянат хакъ"... Сен мундан маджалса деб тура эдим, Байчы... Джийиргенир зат кёреме сен! /анга кериледи/
ХЕЙРИТ: Быллай джанга къол бояргъа джарамаз, Хейрит. Анга къатышыб кесинги сыйсыз этме./Байчыгъа/ Эсингде болсун, харам чыпчыкъ, адамла тюнене шох дегенлерине бюгюн хыянат этмейдиле! Душманларын дюрюс сермешде, бетден бетге ёлтюредиле, джукълатыб, хыйны этиб тюл! Сен бундан маджалса деб тура эдим, эштген хапарларыма кёре...
БАЙЧЫ: /амалсыз майрыша/ Кечигиз мени!
ЭГЕТ: /Байчыны алгъа тюрте/ Аллыбызда тебре, сатлыкъ! Хутну башына бош этерге болушурса! Эм алгъа аны гыбыдан къутхаралсакъ, Хут бизге акъыл оноу этер.
ХЕЙРИТ: /къулакъ сала/  Хутму дединг?
ЭГЕТ: Хут. Асыл адам. Эллей да, мен да аны бла сёлешдик. Аны бу кирли къанатлы урлаб келгенди. Кёб джылланы мунда, зийданда турады, алай, Гыбы салгъан бютеу ачылагъа тёзюб, Дебет патчахны  къала къабакъларыны кирит сырын былагъа билдирмегенди. Сый берилир адамды.
БАЙЧЫ: /кесин къутхарыр дыгаласда, Хейритге/ Ол сени атангды, джигит!
ХЕЙРИТ: Атам?! Ол саумуду? Мындамыды? Къалай?.. Эллей!..
БАЙЧЫ: /дженгил/ Хейрит, иги джаш, мени игилигимден тургъанды ол сау-саламат бюгюнге дери ансы, Турхан аны эртде тишлик этиб къабарыкъ эди! Кёб кере джанын къалдыргъанма! Аны унутмагъыз! Мени джан басханым бла кюнде юч-тёрт кере ашарыкъ ашатылыб, сууу берилиб тургъанды...
ЭГЕТ: /ачыулана/ Къалай дейсе? Ненча кере дейсе?
БАЙЧЫ: /джунчуй/ Да бир кере аузланган заманы да болгъан болур, ол аман къараулла... Мен кёз джетдиралмагъан заман...
ЭГЕТ: /урур маталлы/ Къарт къаргъа, сени!.. Ашарыкъ да ашатмай, асыры суусуз къалгъанындан эринлери джарылыб,  юсюне да къан ичген Гыбы джабышыб тургъан болурму? Не, пасыкъ?
БАЙЧЫ: /амалсыз болуб/ Да... Ким билсин... Мени не терслигим барды? Терс аладыла, эмегенле!..
ЭГЕТ: Ма алай айт да къой! Алай эмегенле бу къадар аманлыкъны кесслери эталлыкъ тюл эдиле, сен болмасанг, харам чыпчыкъ!
БАЙЧЫ: Эмегенлени билесе. харамкъарын джаныуарладыла. Мен да амалсыздан къуллукъ этдим алагъа ансы, адамланы къалай сюйгеними хар мени таныгъан билир...
/Эллей, Хейрит, Балий анга сюймез болуб къарайдыла/
ЭГЕТ: Джаб аузунгу! Сен алагъа кесинг сюйюб къуллукъ этесе! Адамланы сюйгенингча уа кесинг болсанг, бир кёз джумар заманга джокъ болур эдинг! Эки бетли, кир иннетли, джийиргеншлисе сен! Хутну не халгъа келтириб турасыз? Алай бютеу салгъан къыйынлыкъларыгъызгъа тёзюб, сизге бир сёз да айтмай, тахса бермей турады. Адам дегенинг бу кёреем!
БАЙЧЫ: /дженгил/ Тюздю! Хейрит, атанг керти да деу, асыл бир адамды! Керти джигит!...Аны къурч кибик турууна сукъланыб къараучан эдим, анга ушар дыгаласда... Анча джылны ичинде бир мугур болмагъан, къарамы бла санларынгы титретген, керти бёгек адам! Аны орнунда башхасы болса...
ЭГЕТ: /темирчилей/ Джаб аузунгу, къарт къаргъа!
ХЕЙРИТ: Мени атам сауду!.. Эгет, урма джарамазны, атамдан хапар айтханы ючюн! Мен атамы кёрлюкме сора!.. О, Тейри!..
ЭГЕТ: /Байчыны алгъа тебере/ Аллыбызда тебре! Керек джерде къарауллагъа сёлеширсе! Хыйлачыкъларынг бла къутулур умутунг бар эсе, акъылынга да келтирме. Сол къолум-джагъангда, онг къолум-къамада! Мен сени дерслеринг бла ёсгеними  унутма. Мени хорлаяллыкъ тюлсе, чунгурлукъ!
БАЙЧЫ: Эшта-эшта! Не хыйла?.. Энди манга буйрукъ берлик сизсиз! Кючлюдю хан да, бий да! Энди сизге къулма! не десегиз да этерикме!
ЭГЕТ: Хай-хай, не аман джаратыкъса...
ХЕЙРИТ: Хайда, кетдик!...
/Кетедиле/



ОНЮЧЮНЧЮ КЁРЮНЮУ



/Турхан къала тёгерегиндеги таш бачха. Балий, Эллей, Эгет, Хейрит, Байчы киредиле/


ХЕЙРИТ: /Балий бла Эллейге/ Сиз экигиз былайда къалыгъыз да тёрекге сакъ болугъуз. Келген эслерсеги, джырларсыз. Биз ючюбюз а тюбюне, зийданга тюшейик.
ЭГЕТ: Хутну башына бош этгинчи была бла ачыкъ къазауатха кирирге боллукъ тюлдю. Сакъ болугъуз.
Эллей, сен хар тешикни да билесе. Тёгерекге иги къара. Эки къыз ушакъгъа кетиб, къараулланы ычхындырыб къоймагъыз... Балий, Эллей бираз кёб сёлешиученди...
ЭЛЛЕЙ: Ыхы! сен юретириксе манга!.. Хайда ишинги башына! Мени сагъышымы къой, керек джерде сёлешиб сёлешмеуню билеме!
/Хейрит аланы сёз къагъышыууна ышарады, Эгет Балийге джумушаб къарайды/
Не турасыз, джигитле! Бу къарт чыпчыкъгъа да сакъ болугъуз! байчы, хатачыкъларынгы ышанма! Энди къутулаллыкъ тюлсе!
/Къызла экиси да эки джерге бугъунадыла, Байчыны алда тюрте. Эгет бла Хейрит зийданга ташаядыла/
ХЕЙРИТ: /Байчыгъа/ Нек итирелесе? Хайда, бар алгъа! Кезлигим бойнунгдады. Керексиз бир шыкъырт чыгъаргъанлай, джанынгдан боллукъса, хапарынг болсун! Тюбег сакълаулну къорат.
БАЙЧЫ: Да ала...
ХЕЙРИТ: Алагъа, ханны джашы Эгет тутукълугъа кеси соруу сорургъа келгенди-де да, башларына бош эт.
БАЙЧЫ: Тынгыламасала уа?
ЭГЕТ: Тынгыларча, ийнанырча айт! Мен да къатынгда боллукъма. Айтханынга шагъат болурма! /къылычына къолун сала, къоркъгъан байчыгъа кёргюзтеди/
БАЙЧЫ: /джаны чыгъа/ Англадым! Сиз айтханча болсун! Сиз айтханча этерикме, акгыллы болмагъыз...
ЭГЕТ: /аны тюрте/ Атла! мен аны барын да кесим этерик эдим, алай къачханымы билиб, Турхан  хахай хапар джайгъан эсе деб сени бла сёлешеме.  Атла, пасыкъ! Айтылгъанны эт!
/Бир кесек барыб матух бир джерде тохдайдыла/
ЭГЕТ: /Хейритге/ Биз мундан ары барсакъ къарауллагъа эсленникбиз. гыбы да атыллыкъды. /Байчыгъа/ Хайда! Адамланы къалай сюйгенинги бир кёргюзт! Айтылгъанны эт!
БАЙЧЫ: /хыйла бла/ Энтда бир кесекчик барайыкъ...
ХЕЙРИТ: Былайдан таууш эт.
ЭГЕТ: Сени джызылдаукъ ауазынгы былайдан эштгенлей огъуна, олсагъат тас боллукъдула эмегенле!
ХЕЙРИТ: /кезлигин Байчыны тамагъана тирей/ Хайда!
БАЙЧЫ: Уф-чуф-ай! Ёлтюрме! Тамам! Тамам! /зийданны теренине бурулуб/ Эй, къараулла! /бери бурулуб/ Не айтырыкъ эдим?
ЭГЕТ: Башлама хыйлачыкъларынгы, Байчы! Айтырынгы бек иги билесе...
БАЙЧЫ: Унутуб къояма... Къарт болгъанма да... Джангыдан бир билдирсегиз...
ЭГЕТ: Дженгил деймеда! бери келиб къаладыла.../байчыны къагъа/ Энтда бир кере къычыр!
БАЙЧЫ: Эй, къараулла!
ЭГЕТ: Эй къараул къарнашларым! Аламат уаныкла сюрюб келгендиле! Юлеше турадыла арт къалада. Чабыгъыз! Сизге джетмей къалмасын!
ХЕЙРИТ: /бичакгъын Байчыны бойнуна баса/ хайда!
БАЙЧЫ: /титрей/ Эй, къараулла! Чабыгъыз! Бир аламат уаныкла сюрюб келгендиле! Юлюшсюз къалмагъыз!
/Теренде эмегенлени къуанган хырылдаулары, сау атхан таушлары, бир-бири бла сёз атышлары эштиледи, аякъ таушла узая, шошлукъ келеди/
ЭГЕТ: Кетдиле мухарла. Агарыкъ сагъынылса алагъа... Энди ала ары джетиб бери къайтхынчы, хайт десек, ишни битдирирге боллукъбуз. Энди джангыз Гыбы къалгъанды.
БАЙЧЫ: Ол мен айтханны этерик тюлдю.
ХЕЙРИТ: Хайт десенг, санга хазнамыды?.. Гыбыны учхара джерин билген къыз сыфатха киргенден къыйын болмаз да...
БАЙЧЫ: Биз анг джукъ эталлыкъ тюлбюз...
ХЕЙРИТ: Кёрюрбюз...
БАЙЧЫ: Мен анга къаршчы чыгъаллыкъ тюлме, алай оноу бла болушургъа боллукъма. Башыма бош этерге сёз берсегиз, джаны къалайында болгъанын айтырма. Туураб къойсагъыз да, джаны болгъан джерчикни табыб урмасагъыз, ёлтюраллыкъ тюлсюз. Туралгъан кесеклери уа джангыдан бир-бирине джабышыб, джангыдан сау болуб къалады. Аны ючюн анга ёлюмсюз-деб, эмегенле баш уруб турадыла. Сёз беригиз, айтайым!
ЭГЕТ: Сёз бермесек да айтырса, харам чыпчыкъ!
ХЕЙРИТ: Хайда, атамы чарпыусуз къутхарыргъа болуш да, джерни джети къатына кетерик эсенг да кет!
БАЙЧЫ: Адам сёзю мю?
ХЕЙРИТ: Адам сёзю!
БАЙЧЫ: /Эгетге терс къарай/ Ма керти адам десенг, адам, ансы..
/Эгет анга кериледи, Хейрит тыяды/
ЭГЕТ: Сеничаланы башына бош этген къой...
ХЕЙРИТ: Болду, Эгет! Болушсун да, думп болсун! Сёзюбюз сёздю! Сёзюбюзню тутмасакъ андан не башхабыз боллукъду!
БАЙЧЫ:/Эгетге/ Ма, адам болуу, алайды!
/Эгет аны хырпалай башлайды/
ХЕЙРИТ: Къой, Эгет! Хайда Байчы, айт!
БАЙЧЫ: /кесине сый тарта/ Эгет джагъамы бошласын!..
ХЕЙРИТ: Бошла, Эгет!
ЭГЕТ: У-у-, пасыкъ! /бошлайды/
БАЙЧЫ: /чырпыныб кесин тюзете/ Гыбыны джетмиш аягъы барды. Сол джанында отузунчу аягъындады джаны. Аны кесалсагъыз, хорларыкъсыз.
/Дыгъырдагъан таууш эштиледи. Байчы титрей/
Келеди.
/Хейрит бла Эгет киришни эки джанына бугъадыла, сюркелиб Гыбы киреди, Хейрит аны аллына атыла/
ХЕЙРИТ: Сора отуз бешинчи аягъы! /Къамасын силдейди, Гыбы бир джанындан бир джанына чартлай, кесин урдурмайды.
ЭГЕТ: /Байчыны  тутхуч багъанагъа байлаб, бир джанындан чыгъа,Гыбыгъа худжум эте/ Хейрит! Ийнама Байчыгъа! Ол кертини алай тынч айтыб къоярыкъ тюлдю. Бизни сермешде арытыр ючюн айтханды отуз бешинчи аякъны. Не да этиб, кертини айтдырыргъа керекди. Бусагъатда уа ийнанганча этейик... Сен сейирге къара... Гыбы байланганга чабыучанды...
ХЕЙРИТ: Кесинги эскер...
ЭГЕТ: Сен да...
БАЙЧЫ: Ай аман, хайда, уругъуз! Хай-да джигит уланла!
/Гыбы быладан ары бла бери къолай чартлай, Байчы болгъан джерге тюшеди. Байланган джанны кёргенлей, джауларын да къулакъгъа алмай, анга сюркелиб, Байчыны  кёкюрегине джабышады. Байчыны ачы къычырыгъы джайылады/
О-у-а! Сойду мени! Хейрит! Эгет! Къутхарыгъыз! Бу байланганны эмерге юрениб турады! О-а-уй! Бо-луш-луууукъ!
ХЕЙРИТ: Бусагъат...
ЭГЕТ: /аны тыя/ Биз Гыбыны джаны къалайында болгъанын билирге керекбиз. заман азды.  Къараулла къайтыб къаллыкъдыла бусагъат...
БАЙЧЫ: О-ха-хай! Бо-луш-лукъ! /Гыбы байчыгъа иги джабышады/
ЭГЕТ: Ол бусагъат тюзню айтырыкъды, къараб тур...
ХЕЙРИТ: Аман зат да болса, тёзалмайма... /къутхарыр мурат этеди, алай Эгет энтда аны артха тыяды/
ЭГЕТ: Ол ненча джанны джойгъанын эсинге тюшюр да, тёзерсе...
/Гыбы Байчыны бойнуна, башына узала башлайды/
БАЙЧЫ: /хырылдагъан ауаз бла/ А... Джашла... Хы... Болуш...
ЭГЕТ: /Хейритни артха тюрте/ Болушайыкъ, алай джаны къайда болгъанын унутуб къойгъанбыз...
БАЙЧЫ: хырылдай/ Дже-нгил!.. Мол кёз! Сол кёзю!.. Къама бла джетллыкъ тюлсюз. Ары чабыгъыз да кхараулланы сюнгюлеринден бири алыгъыз. терендеди джаны.
ЭГЕТ: Ма бу айтханы тюздю, Хейрит! /сюнгю алыргъа кетеди. Хейрит Байчыгъа къарай/
ХЕЙРИТ: Не бетсиз джанса сен, Байчы!
БАЙЧЫ: /буула/ Ёлгюнчю къулугнг болурма, къутхар деу джаш!
/Эгет эки узун сюнгю алыб чыгъады, бири Хейритге ата/
ЭГЕТ: Эки джанындан кирейик. Чартлаб кетмесин!
БАЙЧЫ: Ёлтюрдю! А-а-а!
/Эки джаш да бирлден сюнгюлерин атадыла. Ала Гыбыны сол кёзюне киредиле. дардагъан таушла эштиледиле. Джарыкъ тюрленеди, Гыбы да ёлюб ауады.
ЭГЕТ: Хы... Иш битди, Хейрит!
БАЙЧЫ: а-А-АЙ! у-У-УЙ! Ёлдюм!
ХЕЙРИТ: /мыдах/ мени атамы, сора, былай къыйныб тургъандыла...
ЭГЕТ: /Байчыгъа/ Аламат болду, кесинги юсюнгде сынагъанынг. /бауланы тешиб Байчыны бошлай/ Хайда, атла алгъа!
БАЙЧЫ: Мен къарыусуз болуб турама...
ЭГЕТ: Къарыусузму? Сенми? У аманлыкъчы! Тишге чанчылсанг да къанынг халалды сени! Атла!
БАЙЧЫ: /джазыксындырыр бир халда/ Кечигиз мени! Аманлыкъгъа юрениб къалгъанма да эрлай тюз айтыб къоялмайма. Тейри кеси мени алай джаратханды. Нек этгенди алай, кесигиз соругъуз. Мен да сюймезми эдим, сизге ушагъан бир дюрюс адам болургъа! Кечигиз мени!
/Эгет джер юйню эшигин ачады. тунакы джерде темир сынджырла бла байланыб Хут сюеледи/
ХУТ: Къан эмиучю, энтда келемисе?
ХЕЙРИТ: /анга кесин ата/ Гыбы тюлдю, атам! Менме! сени джашынг, Хейрит!
ХУТ: /шашыра/ Хейрит? Джашчыкъ? О Тейри! Шаша тура болурмамы? Хейрит!
ЭГЕТ: Хо, сыйлы Хут. Сени джашынг бизни къутхарыргъа келгенди. Мундан ары мени джан тенгимди.
/Хейрит Хутну къучакълайды, Эгет Хутну сынджырларладан ычхындырады/
ХУТ: Бола тургъанга адам ийнанырча тюлдю! Ол алайда сюелген Байчы шойду?
ЭГЕТ: /кюле/ Олду. Алай мындан ары, аманлыкъ джыйгъан къабчыгъын тас этгенди.
БАЙЧЫ: /титрей/ Хут, асыл адам, кеч мени!
ХУТ: Уланла, келигиз, бу тунакы джерден ары чыгъыб бир солуу алайыкъ!
ХЕЙРИТ: Атам, энди биз бир талай адам болдукъ. Эмегенлени джуабха тартар заман келди.
ХУТ: Тюз айтаса, джашым, заман джетгенди!
/кетедиле/



ОНТЁРТЮНЧЮ КЁРЮНЮУ



/Чегет. Балий, Эллей, Хут байчыны тутуб турады/



ХУТ: /байчыгъа/ Ычхыныргъа кюрешме. Сени тыяр къарыуум джокъду. Алай мени эки билегим, ол эки джашды! Бу эки къыз да аладан артха къаллыкъ тюлдюле. Аны ючюн, тынч тур!
/Узакъдан уруш таушла келедиле. Эмеген къычырыкъ, джашланы таушлары эштиледиле, барысы да тауш келген джары къарайдыла/
БАЛИЙ:/ къуанч аллы/ Хорладыла! /Байчыгъа/ Сени да ахыр кюнюнг келди! майна шохларынг къалай къачыб барадыла, бир къара!
ЭЛЛЕЙ: /Байчыгъа/ Сюйгеним! Къалайса? Ханлыгъынг битди!.. Ха-ха..
БАЙЧЫ: Артыкъ селешме, Эллейим! мен энтда керек болурма сизге!
ХУТ: Огъай! Керек боллукъ тюлсе! Адамла хыйнычыла бла ишбирликге кирмейдиле.
/Уруш тауушу тохдайды. къуанчлы Эгет бла Хейрит, Турханны алда тюрте, сахнагъа чыгъадыла/
ТУРХАН: /Хутну кёргенлей, къычырыкъ эте/ Мен, мундан ары, адамлагъа къаршчы бир зат этмезме! Сёз береме сизни аллыгъызда! Эмегенлерими барындан да бошадыгъыз... Энди джангыз бизни сау къоюгъуз! Байчы бла мен сизге не эталлыкъбыз!
ЭГЕТ: Ынгычхаб тургъанны къой, патчах! айыбынга джолугъурукъса! Тилеб кюрешме! Сиз атамы , халкъымы да ёлтюргенигизни унутмагъыз! Мен аны сизге кечерик тюлме!
ТУРХАН: /джылай/ Атангы мен ёлтюрмегенме. Аны байчы этгенди. Мен а сени кесиме джаш этиб турдум да!.. Мен сени асырагъан этгенме! Мени ёлтюрсенг къачым урур!
ЭГЕТ: Къара-къара!
ХУТ: Сен аны ёксюз болуб тургъанлай алыб ёсдюрсенг, къачынг болур эди, алай сен атасын ёлтюрюб, халкъын къырыб, ханлыгъын талан этиб, хазнасын да гёзенлеринге джыйыб, кеси тукуъумунгу игилешдирир ючюн сабийни урлаб, алдаб, кесинге джаш этгенинде къач зат джокъду. Бойнунга къылыч тыйыншлыды. Тейри да мунга "хо" дерикди.
ТУРАН: /хахайлаб/ Мен терс тюлме! мен ёлтюрмегенме! Ол акъылны манга Байчы бергенди! Аны ёлтюрюгюз, мени уа бошлагъыз! мен Байчыны ишлери ючюн нек ёлюрге керекме? Кеси ёлсюн!
БАЙЧЫ: /анга силкине/  Тохада-тохда! Сен тюлмю эдинг, "гёзенлени толтур, байлыкъ джый, адам сабийле келтир"-деб тургъан?
//бир-бирине атыладыла. Хейрит арагъа кире, аланы айырады/
ХУТ: Мундан ары, экигищз да, бир чыт чыгъармагъыз! Сизни хырылдашханыгъызгъа къарар къарыу джокъду.
БАЙЧЫ: Хут! Асыл адам! Сен бизни кеч! Бизден иги бол да бизни бошла! Сен сукъланыллыкъ бир адамса, биз а...Джаныбызны сау къой, кертичи къулларынг болурбуз ёмюр джашаубузда...
ХЕЙРИТ: Аллай таурухлагъа ийнаныр кюч къалмагъанды, Байчы! Экигизни да  таныдыкъ! Сизни тюзелир сыфатыгъыз джокъду.
ЭГЕТ: Аджалды аланы тюзетирик!
/Къамасын хазырмлайды. Байчы бла Турхан къычырыкъ этиб, джалбарыугъа башлайдыла. Турхан сарнайды. Хут къараб туруб, Эгетни тыя/
ХУТ: Тур Эгет! Хорланганны ёлтюрюу сый тюлдю, ёмюр аёыбды. Хорлам алгъан хорланганны кечерге керекди.  Алада энди кюч къалмагъанды. джинлени хыйнысы, эмегенлени къара кючю бла ёхдем болуб тура эдиле да, энди ала джокъ болдула. Энди быладан адамлагъа заран болмаз. Дерт алыу да бизге, адам улуна, джарашмаз. Бошлагъыз. Байчы да мундан ары хыйлаларын къояр да, керти бир асыл чыпчыкъча джашар.
БАЙЧЫ: /дженгил огъуна/ Къоярыкъма! Мундан ары хыйла-мыйла джокъ! Ант этеме, къойдум!
ХУТ. Юошлагъыз. Была мунда къалсынла.
ЭГЕТ: Огъай, хут! Была аманлыкъны башыдыла. Къойсакъ джангыдан бир хатала этерикдиле.
ХУТ: манга тынгылагъыз. Къалсынла. Аз да бет намыс бар эсе, тющюнюрле... /Байчы бла Турханга/  Къалыгъыз юренген джеригизде. хата этмей тынч джашагъыз. Мундан ары  адамла болгъан джерлеге да кёрюнмегиз.
ТУРХАН:/Хутну къолларын уппа эте/ Ёмюрде, былайдан башыбыз тышына къарамаз!.. Сау бол!
БАЙЧЫ: Сизни игилигиги з бизни тюрлендирди. Энди мундан сора бир бащха джан боллукъма. Сёз береме. Сау бол, асыл Хут! Сау болугъуз барыгъызда!
ХУТ: Балаларым, хайда, джолгъа, джуртубузгъа!..
/Кетедиле/




ОНБЕШИНЧИ КЁРЮНЮУ



/Турхан бла Байчы кеслери къаладыла. Бир кесек тынгылаб турадыла, сора Байчы эс джыйыб/


БАЙЧЫ: Эшта! Сау къала билдик эсе уа! Ий адамла къалай телиледиле! Бет... Намыс... Не бет? Не намыс, хадаус? Дунияны акъыллысы гылны тюшюнюб джашайды. Была уа "бет", "намыс"... Хи-хи-хи.. Гыл болса, байлыкъ болса, кюч болса, бет, намыс неге керекди? Была барысы да телидиле... Тели болмасала, бизни ётюрюклерибизге ийнаныб, сау къоюб кетерми эдиле? Хи-хи-хи... Сылхырла!
ТУРХАН: Мен...мен... алдамай эдим! мен керти...
БАЙЧЫ: Сени аладан да тели болгъангы эртде билебиз, турхан! Сора, керек джерде татлы сёз айтханлыкъгъа, аны толтуруб барыргъамы керекди? Зылдыса сен, патчах! Санга акъыл бералмадым, не этдим эсе да. Алагъа мени терслегенинги да манга тёлериксе. Унутмагъанма.
ТУРХАН: /къоркъа/ Байчы, кеч! Асыры къоркъгъандан...
БАЙЧЫ: Титреме, Турхан! Бусагъатда биз бир-бирибизге керек боллукъбуз. Сени бла тартыгшыр иннетим джокъду. Бусагъатда бирге болуб муратыбызгъа джетерге керекбиз. Бу адамла бла керти сермеш энди башлайды.
ТУРАН: Адамла бла сермешми?
БАЙЧЫ: /сагъыш этиб/ Къайда, патчапх, былай келчи!
ТУРХАН:/къоркъа/Акъылынга не келгенди? Шо! Ёлтюрме мени! Къоркъгъандан айтхан эдимЁ /сарнайды/
БАЙЧЫ: Кет аман, сарнама, ёлтюрюр акъылым джокъду, кел дейме да!
/Турхан, титрей, анга джуукълашады/
Санама, патчах. Биз, алкъын, алай къарыусуз тюлбюз.Джинле барысы да ёлмегендиле. Къулагъыма тотурлары келе турады. Ала мени къыйын кюнде атарыкъ тюлдюле. Бусагъат, шыкъыртсыз, джинлеге кирейик да, тотур тартайым, сора адамланы артындан атланайыкъ. Мен алагъа аллай ойунла кёргюзтейим, кеслери бир-бирин урур кибик этейим.
ТУРХАН: Огъай, Байчы! Къутулдукъ! Энди аланы ызын ызлауну къой! Ёлтюрлюкдюле! Майна, деу эмегенлени къалай ёлтюрдюле! Биз экибиз алагъа не истем! Кел, андан эсе, къалагъа къайтайыкъ да, тынч джашайыкъ.
БАЙЧЫ: Турхан! Ол хыбыл къарнынг ючюн не бек къоркъаса? Ме акъыллы башыма къоркъмай эсем, сен да къоркъма! Акъылынгда болсун, мен болмазлыкъ ишге тапымайма. Ичимде талпыу тотур ургъанды. Биз хорларыкъбыз. Джашынгы, Эллейни да къайтарлыкъбыз. Алай аны барын да этер ючюн а...аузунгу къысыб, айтхаными этериксе...
/Турхан, сынсый, тынч болады/
Бусагъат, ичимде къалгъан тотур бла, мен сени, Эллейни сыфатына кийирейим.Кесим да Хейритни сыфатын алайым. Сора ызларындан, таб джерге дери барайыкъ. Эллей меникиди. Аны урламай амалым джокъду, патчах. Аладан бошагъандан сора, сен бла мен, Эллей бла Хейрит сыфатында Дебет ханга барырбыз, ол бизни керти Эллей бла Хейритге санаб къалагъа алыр, той-оюн этер, биз а, кече бла, киши бизге ишек болмагъанлай, Дебетден бошарбыз, патчах тоханагъа да ие болурбуз. Тели халкъ бизге хан къызы, хан кюеую деб турлукъду да?! Бу тунакы джер тюбюнден чыгъыб, Дебетни джарыкъ къаласына ие болсакъ иги болмазмы?
ТУРХАН: /ичине джан кире/ О-о-о! Къалай акъыллыса, байчы шохум! Мен сенсиз къалсам къалай джашарыкъ эдим? Хар не да сен айтханча болсун! Байлыгъымы джарымы сеникиди!
БАЙЧЫ: Джартысымы дейсе?  сен кимсе бусагъатда? Ненг барды сени? Байлыкъны мен табыб аны сен юлеширге нек керексе? Сени багъанг, бусагъатда, шай да тюлдю. Аны иги бил. Эллей сыфатында мен ханлыкъ этерикме, бу къалада да Эллейни тутуб, анга келе-кете турлукъма.
ТУРХАН: /джылар умут эте/ Да сен ханлыкъ этербиз дединг да?
БАЙЧЫ: Мен этерикме ханлыкъ!
ТУРХАН: Мен а не этерикме?
БАЙЧЫ: Къуллукъ этериксе манга!
ТУРХАН: Алай. мен патчахма!
БАЙЧЫ: Патчах эсенг, къайда миллетинг? Къайда хазналарынг? Чий чапракъча нек къалтырай тураса?
ТУРХАН: /сарнай/ Джокъ миллетим... Джокъ хазнам...
БАЙЧЫ: Алай эсе уа, патчах тюлсе, англадынгмы?
/Турхан къычырыкъ этиб сарнайды/
Кёлюнгю бас, патчах, мыдах этмем. Тоханада чёгюб, семириб турургъа талпыгъанладан тюлме мен. мен башыма эркин болуб, джюрегим тартханны этиб айланыргъа сюеме. сен олтурурса тархда.
ТУРХАН: /аны къолларын уппа эте/ Къурман болайым санга! Уппа, уппа сени!
БАЙЧЫ: Болду! Тюкюрюклеринги джакъма! Ишге башлайыкъ!
/хыйны дуа окъуйду, хауадан тотур тартады: Къара кюч менде! Къара джинле тотур беригиз манга! Акъ джинлеге-къазауат! Къара джинлеге-хорлам! Билгич, Байчы чакъырады сени! Уф-аф-туф-туф-туф! Хейритни сыфатына киреме! Болушугъуз! Болушугъуз! У-у-у-у-у-у!  кёк кюкюреген, элия чартлагъан, таш къырылгъан, боран сызгъыргъан  кибик таушла эштиледиле, джарыкъ тюрленеди, Байчы Хейритни сыфатына киреди. БАЙЧЫНЫ МУНДАН АРЫ ХЕЙРИТНИ ОЙНАГЪАН ОЙУНЧУ  ОЙНАЙДЫ/
ТУРХАН: тамаша!
БАЙЧЫ/ХЕЙРИТ: Энди сен арлакъгъа тур да, мен айтханны айтыб бар.
/джангыдан хыйны дуасын окъуйду, Турхан къайтарады, хар зат да бираз алгъа болгъанча болады, Турхан Эллей болады. МУНДАН АРЫ ТУРХАННЫ ЭЛЛЕЙНИ ОЙНАГЪАН ОЙОНЧУ ОЙНАЙДЫ/
ТУРХАН/ЭЛЛЕЙ: О-А-У-ХМ-ХАМ!
БАЙЧЫ/ХЕЙРИТ: Тюз да кеси болдунг да къалдынг. Бойнумады киши айырыб таняллыкъ эсе... Птачах, эсингде болсун, сени кибик бир гыбытлыны субай Эллей этер ючюн бютеу къарыууму бошагъанма. Ашаргъа боллукъ тюлдю. Мен айтхандан да чыкъма!
ТУРХАН/ЭЛЛЕЙ: /джангы халына сейирсине/ Чыкъмам, чыкъмам! Алай бир соруу... Бу сыфатдан къачан чыгъарлыкъса?
БАЙЧЫ/ХЕЙРИТ: Дебетден бошаб, ханлыкъны алгъандан сора, сюйсенг чыгъарырма да керти Эллейни къалагъа келтирирме, сен да кеси къаланга кетерсе, сюйсенг.
ТУРХАН/ЭЛЛЕЙ Хейритге къалай да ушагъанса, къоркъар болудм...
БАЙЧЫ/ХЕЙРИТ: санга не да болсун, бир кёлекге болсун, къалтыраргъа уа хаб-хазырса, патчах...
Хайда, тебре!  Къалыб кетдик. Узакълашмасынла. Джетерге керекбиз. Эллейден къалгъанларын думп этерге керекди.
/Турханны, кесича, къынгыр джюрюгенин эслеб/  Эй, патчах! Алай, толу къабчыкъча тёнгерерге боллукъ тюлдю! Джаш къызгъа ушаш джюрюрге керекди. Къайда, барчы ары бла бери!
/Турхан дыгалас этиб джюрюб кюрешеди/
Хы/ энди такъылыракъ болдунг. Энди манга бир къарачы! /Турхан къарайды/ Ба-ба-ба! Алай тели-мели къарам да боламыды? Эллей акъыллы къызды, аны унутма. Кёзлеринги ичинде бир акъыл бюртюк кёрюнюрча къара, къорарыкъ!
ТУРХАН/ЭЛЛЕЙ: /эринлерин къаба/ Къалай...
БАЙЧЫ/ХЕЙРИТ: Бир затны юсюнден сагъыш эт.
ТУРХАН/ЭЛЛЕЙ: нени юсюнден?
БАЙЧЫ/ХЕЙРИТ: Бир да къуруса, не ашагъанынгы юсюнден сагъыш эт.
ТУРХАН/ЭЛЛЕЙ: /джыламсырай/ Бюгюн ашамагъанма...
БАЙЧЫ/ХЕЙРИТ: /анга баш силке къарай/ Хм... Акъыл джаны бла ишибиз тырды. былай этейик. Чыртда аузунгдан сёз чыгъармай, тынгылаб тур. Сёлешгенлей кесинги билдириб къоярыкъса. Бек амалсыз болсанг бир-эки сёз айтырса. Кесинг да кёзге къарама. Асыры магъанасыз къарамынг барды. Эллей алай къарамайды... Англадыкъмы?
ТУРХАН/ЭЛЛЕЙ: Англашдыкъ.
БАЙЧЫ/ХЕЙРИТ: Алай эсе кетдик.
/кетедиле/



ОНАЛТЫНЧЫ КЁРЮНЮУ


/Чегет. Ингир. Тёгерекни джыйылай Байчы чыгъады, артындан да Турхан/


БАЙЧЫ/ХЕЙРИТ: Тохда... майна! Алайдадыла... шыкъыртсыз бол... Энди биз былайда сакълайыкъ. Шынкъартлары джана турады, ашарыкъ эте болурла. Алгъан джыйыма кере тишлик эте турадыла. Мен бир лагъым бла къызны тайдырайым, сора кеслерин къурутурбуз...
ТУРХАН/ЭЛЛЕЙ /буулгъан белине чыдаялмай/ Бираз таяныб белими бошларгъа болукъмуду?
БАЙЧЫ/ХЕЙРИТ: Сойланыб турургъа боллукъмуду ишни юсюнде? Къыйын ишле алай джан джата этилмейдиле. Эллей наратдан субай бир къызды. Белибауну тешиб, къарын джаунгу бир бошлагъанлай ишибиз тыр боллукъду. Сени джангыдан субай этер ючюн тотурум къалмагъанды. Аны иги бил. Тёз!
ТУРХАН/ЭЛЛЕЙ: Бир аман буады, солуум тыйылыб къалады.
БАЙЧЫ/ХЕЙРИТ: Болду сынсыгъанынг!
/адамланы джырлагъан таушлары келеди/
Тынч дейме да! Тынгыла! Ишибиз бек аламат бола турады. Болсун, таян да бир кесек солу. Белибаугъа уа тийме. Къыз бели, ышым бау джетерча, ингичге болургъа керекди. Эллейни белин кёргенсе да? Сакъ бол! Бел бошланса ишибиз бузулур.
/Турхан, ынгычхай, терек тюбюне сойланыб, юсюн чапракъла бла джабады/
Ш-ш-ш, къынкъ деме! Бирлери келе тургъанга ушайды!
/бугъунады. Бир-бири къолундан тутуб, Балий бла Эгет чыгъадыла/
ЭГЕТ: Эллейден башха джуукъ адамым джокъ эди дунияда, энди уа сен, Хейрит, Хут...
БАЛИЙ: мен да джангыз эдим, энди уа...
/Бир-бирине сюйюб къарай, бир джанына кетедиле. Байчы, букъгъан джеринден башын къаратады/
БАЙЧЫ/ЭЛЛЕЙ: Кёремисе ол уялмагъанны?  Кёб болмай тюклю буу болуб айлана эди, энди уа джашны башын айландырыб, кесине байлаб турады! Джаман зат! Ишексиз была юйленир умут этген болурла. Ой сизни сюймеклигигизге кюлейим мен! Шо ол сууджиликни несин сюерге боллукъду? не кючю, не сыфаты, не хыйнысы, не халмеши джокъ!..  Питнасы болмагъанга эркиши деб къалай айтылыр? керти эркиши манга ушаш болургъа керекди: хыйнычыланы баш къылчыгъы, тамада къара джинни джуугъу, айтылгъан Къара къаяны арасында, ай тутулгъан кече  туугъан, патчахланы бармагъымда ойнатама мен... Меничагъа эркиши дерге боллукъду, ансы, ол суубашдан не эркиши болсун! /ахсыныб/ Эллей теличик да мени джаратмайды. Англамайды тар башчыгъы бла, мени къаллай деменгили джан болгъанымы. Не этерикме, ол ангыламаса да, мен аны сюйгеним ючюн, зор бла насыблы этерме.
/аякъ таушла эштиледиле/ Тохда! Энтда келген бар кибик... /бугъады



ОНДЖЕТИНЧИ  КЁРЮНЮУ



 /Эллей бла Хейрит чыгъадыла/


ХЕЙРИТ: Биз тюбешгинчи къалай джашагъанынгдан хапар айт...
ЭЛЛЕЙ: Да не айтыры барды! къарнашым бла бичакъ ойнадык, тартышдыкъ, Байчы бла тюйюшдюм... Аны бла Апсаты ойун да ойнадым, таш оюн да ойнайма арада, бичакъны да бек ариу атама. Эгет юретгенди...
ХЕЙРИТ: /къолундан тута/ Бизде сенича къызчыкълагъа "камсык" къыз дейдиле...
ЭЛЛЕЙ: /харх этиб кюле/ Джаратдым камсык сёзню. Там манга кёре. Камсык Эллей!..
ХЕЙРИТ: Огъай, санга камсык деген келишмейди.
ЭЛЛЕЙ: Не келишеди да?
ХЕЙРИТ: Санга ушашла андадыла. /кёкню кёргюзтеди/
ЭЛЛЕЙ: Быллай джасамма кёкню биричи кере кёреме! Эгет бла мен, джашыртын джолдагъы тешикге барыб къараучан эдик кёкге. Алай анда бу къадар джулдуз кёралмай эдик. Кёкден бир бурху кё1ргенибиз да бизни бек къуандыра эди.  Бусагъатда уа, бизни ёсдюрген къарт  къараучубузну таурухларындачады хар зат...Сейир-тамаша!
ХЕЙРИТ: Эмегенле аллай таурухла да айтамы эдиле?
ЭЛЛЕЙ: Ол эмеген тюл эди, аны уа энди англадыкъ. Бизнича эди. Ол да бизнича бир тутмакъ...
ХЕЙРИТ: Ол бусагъатда къайдады?
ЭЛЛЕЙ: /мыдах/ Чунгурда...
ХЕЙРИТ: Чунгурдамы?
ЭЛЛЕЙ: Эмегенле къартларын, джаны саулай, чунгургъа атыб къоядыла. Адет алайды. Анга къарт болгъанса деб, келиб алыб кетген эдиле... Кёб кере ашарыкъ атыб тургъан эдим, къараулладан сыйырылыб... Бир кюн а...
ХЕЙРИТ: Болду, Эллей! Унут барын да! Энди халкъынг бла, джуртунгда боллукъса.
ЭЛЛЕЙ: Кел бир кесек олтурайыкъ бу джулдуз кюйюзню тюбюнде.
ХЕЙРИТ: Кел.
/олтурадыла. Эгетни  ауазы эштиледи/
ЭГЕТНИ АУАЗЫ: Хейрит, бери чаб!
ЭЛЛЕЙ: /сескекли/ Къарнашым сени  чакъырады!
ХЕЙРИТ: /тауш таба атыла/ Мен бусагъат къайтайым, Эллей! Сакъла! /кеткеди/
/Байчы/Эллей башын къарата, къараучулагъа/
БАЙЧЫ/ХЕЙРИТ: Эгет чакъырады деб чабыб барады тели. Аламат! Энди уа иш башына...
/Эллейге джуукълашады. Байчы Хейритни сыфатында болгъаны ючюн, Эллей сескекленмейди/
ЭЛЛЕЙ: Не дейди къарнашым? Балийни сюйгенинми айта эди?
БАЙЧЫ/ХЕЙРИТ: Тюз мени кибик джанады ол да... /сермеб Эллейни къолун тутады/
ЭЛЛЕЙ: /бир джанына джаллай/ телими болгханса...
БАЙЧЫ/ХЕЙРИТ: Болгъанымы кёрмеймисе?
ЭЛЛЕЙ: Не болуб къалды санга? Нек тюрлендинг былай?
БАЙЧЫ/ХЕЙРИТ: Сен кимни да тюрлендирликсе...
/къызны къучагъына алады, эллей ычхыныр дыгаласда, къоркъа/
ЭЛЛЕЙ: Не болуб къалды санга, Хейрит? Сен... Сен... Сен Хейрит тюлсе! Бу суукъ къолла!.. Сен, сен Байчыса!... Аны сыфатына кириб келгенсе, хыйлачы!  /къолу джетген джерге урады, Байчыны тюеди, алай ол къызны ычхындырмайды/
Ха-хай! Хейрит! Былайдады байчы!
/Байчы/Хейрит аны аузун джаба/
БАЙЧЫ/ХЕЙРИТ: Тюз англагъанса. Мен Байчыма. Сен меникисе! не ёлген этериксе, не да меники боллукъса!
/чырпанган Эллейни къучагъына къаты къысыб алыб кетеди. Бугъунб тургъан джеринден, къалтырай-титирей Турхан/Эллей чыгъады/
ТУРХАН/ЭЛЛЕЙ: Палахха къалды башым. Нек келдим аны бла былайгъа! нек кирдим бу сыфатха? Керти Хейрит къайтхынчы къачаргъа керекди! Керти Эллейди деб мени бла сёлешиб тебресе не этерикме? Къутулуу! манга патчахлыкъ да, байлыкъ да, Дебетни къаласы да керек тюл! Джан керек! Къачыу!.. Къалай алай болса да чачылгъан къаламда джашарма, эт табмасам кёгет-мёгет ашарма. Ёлгенден эсе, джарлы болуб айланган да иги... /къачар муратда таб джер къарайды, тюз бу заман Хейрит чабыб келеди/
ХЕЙРИТ: /кюле/ Накъырда этген болур эди, мени чакъырыб. Къарадым тёгерекге, алай кёралмадым. Эллей! нек къобханса? Кел энтда бираз олтурайыкъ!
/Турханны бети-къуту кетиб сюеледи/
Башынгы нек энгишге ийгенсе? Нек джуаб этмейсе, Эллей? Кёлюнгмю къалды таушха баргъаныма?
ТУРХАН/ЭЛЛЕЙ: /амалсыз болуб/ Ы-хы...
ХЕЙРИТ: Къарадым да, былайда кёрмегенимде, узагъыракъгъа да къарадым. Алай кёб къалмадым да кёлюнг къалырча! Нек тынгылайса? Кёзюме бир къара! патчах къызы болгъанынг белгилиди. Аллай бош затчыкълагъа кёлкъалды этерге болмайды, ханбийче! Бир сёзчюк айт, Эллей!
/Турхан саудан ёле, тынгылайды/
Эллей, ант этиб айтама, мундан ары сени къатынгдан ёмюр джашауумда кетмем. Джангыз ёлюм мени сенден айырыр.
/Амалсыз болуб тургъан Турханны къолундан тутуб бир джанына алыб кетеди. Джан солуу эте Байчы/Хейрит чыгъады, быланы ызларындан къарай/
БАЙЧЫ/ХЕЙРИТ: /къараучулагъа/ Эллейни Суулу Дорбунда, ычхынмазча байлагъанма, энди керти Хейритни да джукълатайым да, аны къатына элтиб байлайым. Къатында адам болса, мен ишлерими этиб битдиргинчи, акъылдан шашмай турур ансы, назик зат, къоркъуб, тели болуб къалыргъа да болур. Сора джашны Турханга ашатырма да ызы-джызы да тас болур, кетер. Эллейни уа кесиме юй бийче этерме...
/ызларындан къарай/
Ол телиликге бир къарагъыз! Энди семиз Турханны субай Эллейден айыралмай, тели эмегенни чачын сылай турады! Хи-хи...
/хыйны дуа окъуб, ала болгъан джары тюкюрюб тебрейди. Бир кесекден, бети кетиб, Турхан/Эллей чыгъады./
ТУРХАН/ЭЛЛЕЙ: Ёлдю! Джыгъылды! Хайда къачайыкъ! Дженгил!
БАЙЧЫ/ХЕЙРИТ: /махданчакъ/ Эс ташлама, Турхан! Аны мен джыгъылтханма. Джукълатхан этгенме. Мен аны къоратхынчы, сен мундагъыладан кёз алмай тур. Сенден Хейритни соргъан болса, бусагъат келликди-де!
ТУРХАН/ЭЛЛЕЙ: Да джукълатхан эсенг къалай келликди?
БАЙЧЫ/ХЕЙРИТ: Къалай зылдыса сен, патчах! Мен кимме?
ТУРХАН/ЭЛЛЕЙ: Къоркъгъандан къатышдырыб къойгъанма...
БАЙЧЫ/ХЕЙРИТ: махдау къара джинлериме! Къарасанг а, сабмий кибик джукълайды! Эй, Байчы! Ай Байчы! Сенден уллу джокъ!..
/къараучулагъа/
Шо была да джаумудула! Керти кюреш этерча джан табмайса Дунияда. Тели эмегенлени къыргъан къолайды, алай мени хыйла-халмешими хорлау, бираз зор болур! Дебет алкъын мени таныб бошамагъанды. Бютеу адамла да. Манга харам чыпчыкъ деб, тауш этсем, "хахай, Байчы къычырады"-деб, терезе кёзлени джабыб, сабийлени аузуна темир къабдырыб, адамла мени сюймегенлери ючюн, дертими сынарыкъдыла. Адамланы кёрюб болмайма! Аланы ол "намыс-бет", "сый", "халкъ ючюн джашау", "кесинг ёлсенг да сыйынгы тюшюрме", "башха джанны къутхар", "джарлынгы атма", "ачылгъан къолгъа къуш къонар" деб керексиз чомарт болуулары, хыйны-халмеш джокъду дейлери, мени бек ачыуландырады. Аны ючюн, алагъа аманлыкъ этиу-мени джазыуумду. Бир-бирде аманлыкъ этер кючюм къалмагъаны да болуучанды, ол заманда уа джуукълашыб, терезелеринден, бирини атын айтыб къычырыб, къоркъгъанларындан татыу алыучанма. "Ой"-деб, мени ауазыма адам чыкъса уа, анга ауруула, къоркъуула тотурун ийиученме. Аурусунла, ёлсюнле адамла!.. Ох!..
Быллай бир адамланы нек сюймесе -деб сора болурсуз дейме? Да, айтайым: Алам- кёб къатлы, дуния -эки къатлыды.
Дунияны бир къатында, адамла кибик, джаныуарла кибик, аур тотурлу джанла, бир джанында уа, менича, тотурну бура билген, аны сюйген  хызгъа чыгъара билген, хар тюрлю сыфатха кире билген   джанла джашайдыла.
Бу эки тюрлю дуния бирге джашайды. Алай бир-бири англаялмайдыла. Алайды да, мен-тотур устасыма, адам а -джаратыучу, ишлеучю, къуруучу, дунияны тюрлендириу устасыды. Алай бла адам кесин онглугъа санагъанды, тотур бургъан дунияны да кесине джау кёргюзтгенди.
Э-э-э, адам бизни бла шох болса къаллай усталыкъгъа джетер эди! Алай хыйла-халмешни сюймейди, биз а хыйла-халмеш этмей джашаялмайбыз. Ма джаулугъубузну тамалы!
/Турхан/Эллейге къаты къарай/
Турхан, кёз алма аладан. мен ол адам кибикни керекли джерге элтиб къайтайым.
/Кетеди. Турхан/Эллей джангыдан бугъады/




ОНСЕГИЗИНЧИ  КЁРЮНЮУ


/Сахнагъа, юслери тозурагъан, арыгъан, ачыулу,  Биринчи бла Экинчи эмеген чыгъадыла/


БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Бизни патчахыбызны аягъы сынсын, къачыб баргъан джеринде? Ачлыкъдан кёбюб, ол, тарс деб джарылсын! Ол ёмюрюнде адам эти ашамасын!
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН:  Анча джылны анга къуллукъ этиб, къабакъларын сакълаб тургъан, садык къараулларын джаулагъа атыб, къачыб кетгенин кёрдюнгмю!
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Ол Байчы деген къылбоюн бла бирге къачыб кетгендиле, эмегенлени оноусуз, адамланы аллында атыб. Ала уа не, кишиден оноу сакълагъанлары джокъ, урдула да къырдыла джарлы къарнашларыбызны! /тюрлю, эмегенча джылайды/
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: /биринчи бла бирге джылар маталлы/ Энди къалайда джашарыкъбыз, не табыб ашарыкъбыз, къалай кечинникбиз, бизге оноу ким этерикди, акъыл ким берликди?
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН:/тёгерекни кёзлери бла тарай/  Тёгерекге иги къара. Буу зат кё1ргенлей буаргъа керекди ансы ёлюб къалабыз ачдан...
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Тур! Мундан ары бармайыкъ. Адамлагъа тюбеб къалыргъа болурбуз. Ала бек кючлю затладыла. Аскерибизни чачыу-къучуу этиб кетгенлерин кёрмедингми? Сау къалгъаныбызгъы ийнаналмайма! Къой, сыйыбыз бла былай къалайыкъ, алагъа тюбер джерге чыкъмайыкъ.
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /джыйылагъанын бузмай/ Джукъ табыб ашамай амалым джокъду.
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Мен санга татлы хансланы джыярма, ала бла аузланырса, тамбла уа бир мадар этербиз.
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: мен ханс отларгъа марал болмагъанма! Адам эт ашаргъа сюеме! Болмаз къалса - буу, марал, эчки, тонгуз, айю... Тюлкю къабаргъа да боллукъма... Атла аллынга!
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: бусагъат адамлагъа джолугъуб къалыргъа башлагъанбыз...
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Къоркъакъ!
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Ач болсам да джаным сау къалса сюеме... Мен... мен мундан ары бармайма...
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Да! Алай эсе сени базыкъ бутунгу кесиб ашайым.
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Сора мен къалай джюрюрюкме?
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Не-келесе, не да этерим олду!
/Экинчи эмеген гюрюлдеб джылайды/
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: мен кесим да ачдан ёле турама, алай...алай...мен сени бутунгу ашайым демейме!..
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Мен айтханымдан таярыкъ тюлме! Тюненеги арыкъ таначыкъдан сора аузума джукъ тиймегенди. Ёле турама.
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Ол таначыкъдан, манга, джангыз туякълары джетген эди.
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Тохда, манга айыб салыргъамы кюрешесе?
/урур маталлы силкинеди/
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН:/къоркъа/ Огъай-огъай!.. /андан джаллай бир джанына бурулады, сора джыйылаб башлайды/ Ас-мус!  Ийис! Адам ийис!..
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /сагъайыб, джыйылай/ Ас-мус! Ас-мус, адам ийис!
/экиси да излеб башлайдыла, Эллей сыфатындагъы Турханны табадыла, тартыб чыгъарадыла, къуанч аллы боладыла/
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Энди буу, эчки хапарланы къойдукъ. ма ашарыкъ десенг, ашарыкъ... Ариу ашарыкъ...
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Да бу Турханны къызыды да! Не аламат болду муну табханыбыз! Атасыны аманлыгъы ючюн, сюеклерине дери сюйюб ашарыкъма!
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: /эринлерин джалай/ Къыз эти къозу этден да татлы болады...
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Силегейлеринги къуйма! /къоркъгъандан абзыраб, тили тутулуб тургъан Турханны тёгерегине айланыб/ Турханны къызы ариу къыз кёреме...
ТУРХАН/ЭЛЛЕЙ: /кючден аузун ача/ Мен... Мен... Къыз тюлме... мен...
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН:  Къыз тюлмеми?
ТУРХАН/ЭЛЛЕЙ: Мен Эллей тюлме! Мен Турханма! Сизни насыбсыз патчахыгъыз, Турхан!
БИРИНЧИ  ЭМЕГЕН: Джарлы! асыры къоркъгъандан акъылын ташлагъан болур дейме! мен турханма дейди!... /хар этиб кюледи/
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Кимме дейди?
ТУРХАН/ЭЛЛЕЙ: Мен сизни патчахыгъыз, Турханма!
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /хархын бузмай/ Сен Турхан эсенг, къайда базыкъ бутларынг, семиз къарнынг, къызыл бурнунг, уллу къулакъларынг, ташайыкъ кёзлеринг? Къайда?
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Акъылы тайышханды къоркъгъандан...
БИРИЧИ ЭМЕГЕН: сен бизни телигеми санайса, джараусуз къыз? Бучагъат тишге чанчыб, аз тишлеб, къабыб къоярыкъма!
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Тюз айтаса, ашайыкъ. Сёлеше тургъандан не барды.
/Экинчи эмеген тиш-къазыкъ хазырлайды, Биринчи эмеген сагъышха батады/
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Огъай. Ашамайыкъ. Тёзейик. Андан эсе мен муну кесиме бийче этейим да атасыны къаласына ие болайым.
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: /джылар маталлы/ Мен а?
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Джумушчум болурса!
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: /кёлкъалдылы/ Хар затны игиси, хар заман-санга... Манга уа... Алай огъуна болсун... Не этерикме... Алай алай да джумушчу эдим да... кимни къабагъын сакъларсам да сакъларма, къабарыгъым болса...
/Ала къуанч ушакъда болгъан сагъатда Турхан/Эллей къачыб къутулур дыгалас этиб, къачыб тебрейди, алай Биринчи Эмеген аны сермеб тутады/
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН:  Ариу къыз, къайпры къачыб тебрегенсе?  Бусагъат мен сени кеси джоругъума салайым. Мен айтхандан чыгъыу не болгъанын бек ариу англатайым!
/тюйюб тебрейди. Турхан/Эллей хахайдан алады/
ТУРХАН/ЭЛЛЕЙ: джазыкъсыныгъыз! мен сизни насыбсыз патчахыгъызма! Мени бу сыфатха байчы кийиргенди!
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /тюйгенин бузмай/ Къара! Бу бизни телиге санайды! бусагъат мен сени манга сый берирге юретейим!
ТУРХАН/ЭЛЛЕЙ: /къарыусузлана/ Ант этеме!... мен Турханма!..
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /къызыудан къызыу тюе/ Турханса, не? Патчахса, не? Байчы кийиргенди бу сыфатха, не?..
ТУРХАН/ЭЛЛЕЙ: О-о-ох, ёлеме...
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /тюе/ Тюзюн айт, уялмаз къыз!
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Тохда, ёлтюрюб къояса. Харам болса татыуу кетиб къаллыкъды.
ТУРХАН/ЭЛЛЕЙ: /ёле-къала/ керти... Кертиди айтханым...
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Къара бетсизге! Алдагъанын тохдатмайды... /къаты тюеди/ Тюзюн айтхынчы тюйюб тулукъ этерикме!
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: /чаба, тыя/ Ёлтюрдюнг! Тохда! Бийче боллугъу, къабарыкъ боллугъу да къалмады!
/Турхан/Эллей эс ташлаб, кёзлерин джумады/
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Тюзюн айтмай эсе, ёлсюн! /джангыдан уруб башлайды/
ТУРХАН/ЭЛЛЕЙ: /ахыр кючюн джыйыб/ Мен Эллейме!.. Эллейме!..
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /къуанч аллы болуб/ Кёрдюнгмю? Тиши дегенинг тюйюлмесе болмайды! Тишини былай юретирге керекди!
/тюйгенин къоюб кесини кёкрегин махдаулу къагъа бир джанына тура/
Иги къыз! мени бла алдай-чалдау джокъ! Аман затса, алай дагъыда не этерикме. Аман болсанг сени бийче этейим! Озса да санга озсун!
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: /бир джанына къарай/ Ма санга! башыбыз палахха къалды! Ол эмегенлени къыргъан адам келе турады...
/къачыб бугъады. Турхан/Эллей арада сойланады.
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Адам келедими дейсе? Къайда? А-а-а! Мен сени бусагъат!...
/сахнагъа Байчы/Хейрит чабыб чыгъады. Биринчи эмеген сермеб аны джагъасындан тутады/
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: /къалтырай чыгъа/ А марджа, къаты тут! Иги ачыт! Буу бойнундан! Ычхындырма! /Байчы/Хейритге/
Ыхы! Эмегенлени къыргъанынг ючюн бусагъат джуаб брликсе!
БАЙЧЫ/ХЕЙРИТ: мывйысызла, кёрмеймисиз мени Байчы болгъанымы?
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: мунга да къызгъа салгъанча акъыл салайым. /тюйюб башлайды/
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: /къоркъа-къоркъа, ары-бери чаба/ Тюйюб нек кюрешесе, бойнундан буу да ёлтюр! Сау къалса бизден бошарыкъды! Буу!
/Биринчи эмеген Байчыны бойнуна къадалады/
БАЙЧЫ/ХЕЙРИТ: /хырылдай/ Мен... Байчы... уф..чуф.. ай-вай... /эс ташлайды/
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /анга къарай/ Шо ма буму къырды бютеу эмегенлени? Не къарыусуз зат эди! Джардан атайым, джарамазны!
/алыб тебрейди/
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Тохда. Ашайыкъ!
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /махданчакъ бола/ Ашаргъамы? Ол асыры уллу сый боллукъду анга! Бёрюча джардан атылсын да къаргъалагъа аш болсун! Деу эмеген, ач болса да, быллай къарыусуз затны аузуна салмаз! Мен патчахма! Патчах ашны аламатын ашаргъа керекди!
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Болмаз къалса баурун, джюрегин къабсакъ...
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Къынкъ деймеда! Бу ашаллыкъ тюлдю! Къаргъалагъа аш болсун!
/Байчы/Хейритни сюйреб барыб джарны къыйырына элтеди, сора уллу кёллю/ Эмеген къарнашларыбызны ёлюмю ючюн дерт алдым!
/кёкюрегин урады  сора Байчыны джардан атады. Турхан, ахыр кючю бла аны тохдатыргъа дыгалас эте, бир затла мурулдайды, сора Байчыны джаргъа кетгенин кёргенден сора, ёлю болуб сойланады/
Энди патчахны ол сууджилик джашын да аны артындан джиберсем, къалагъа кесим ие болуб къаллыкъма. Къарт Турхан къайтыб келсе уа, мен аны бойнун буруб, баш сюегин да эшикге тагъаб къоярма. /джатхан Турхан/Эллейге/ Эй, бийчем, тур! /Экинчи эмегенге/ Мундан ары мен сени патчахынгма! Сау къалгъан эмегенлени айланыб джяргъа керекди. Къалагъа бурулайыкъ. Хайда, къулум, ол джатханны къобар да ызымдан тебре!
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: /турхан/Эллейни кётюрюрге кюрешеди, сора къоркъа/ О-о-о, ёлюб къалгъанды...
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: да къалай болду алай?
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Айтхан эдим да, ёлтюресе деб!
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Да мен бармакъ учу бла, азчыкъ тюйген эдим... Сыйымы кёрсюн деб...
/эки эмеген да джыламсырай къарайдыла/
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Джазыкъчыкъ... Харам болуб татыусуз болса да, къабайыкъ...
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН:Огъай! Къабарыкъ тюлбюз! Ол Турхан душманыбызны къызыды! Аны ашаб анга сый бериу болмаз!  Ол аман адамны ызындан, джардан учсун!
/ачыулу сюйреб Турхан/Эллейни джардан атады. Экинчи эмегенге/
Тебре къалагъа!  Алайда ёлген эмегенлени балдырларын ашарбыз. Зыраф этиу бомаз. Ала сыйлы ёлюкледиле. Ашаб сый берирге керекди. Байчы бла Турхан  бизден къаланы сыйырыр мурат этселе уа, быланы этгенча этербиз. Хайда! Къымылда!



ОНТОГЪУЗУНЧУ КЁРЮНЮУ



/Эмегенле кете бебрей, Балий бла Эгет чыгъадыла/



БАЛИЙ: Эгет, мен таныйма быланы. Была, Турханны къабагъын сакълагъан къараулладыла.
ЭГЕТ: /къамасын чыгъара/ Кесигизни къоругъуз, жийиргеншли джанла!
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /кесине база/ Шо сиз, эки каска, мени бла сермеширгеми излейсиз! Мени бла! Эмеген патчах бла! //харх этеди/
ЭГЕТ: Сермешден сора хорлагъан кюлюр. Атышыуму? Тутушууму?
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: /титрей/ Айта эдим да кетейик деб... Энди уа ма...
ЭГЕТ: Хайда! Къайсыгъызсыз эм джигит? Атышыуму? тутушууму?
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: /биринчи эмегенге/ Атышыугъа хо деме! Была атышыуда устадыла. Тутушуу де! Къара кючде ала бизге джеталмайдыла!
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Болмагъа эди алай! Къылычны менден иги тутхан дуниягъа да туумагъанды!
/къылычын чыгъарады/
БАЛИЙ: Эгет, къылычны сайлагъанны манга бер, билек кючге базгъанны се ал. Таулада айлана мен сермешлеге уста болгъанма.
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: /къоркъа/ Огъай, мен сермешейим демейме. Акъыл бергенлигимди алай...
ЭГЕТ: /Экинчи эмегенге/ Тутушууну сайлагъан сен шой эдинг да!
ЭКИНЧИ ЭМЕГЕН: Огъай... /къачар мадар излейди/
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: Хей, къоркъакъ!
ЭГЕТ: /экинчи эмегенни сермей/ Балий, мен муну бир джанына этгинчи дери, аны джубат.
/Балий Биринчи Эмеген бла къылыч сермеш этеди, Эгет Экинчи эмеген бла тутушады.
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /ойнар халда/ Эй, къыз/ аллыкъ къызым ёлгенди да, къыйналыб турама. Кел, сермешни къой да, манга бийче бол да къал! Мен патчахма! Турханны къаласы, мундан ары, меникиди.
БАЛИЙ: Къыз тилегенни къой да, аякъ тюбюнге къара, джардан кетиб къаласа.
/тёртюсю да сермешедиле/
ЭГЕТ: /Балийге/  Атигилени боюнларындагъы талгъыр тамыргъа тийгенлей джукълаб къаладыла. Хапарынг болсун!.. муну джатдырайым да санга болушайым.
/Эгет Экинчи Эмегенни бойнуна тиеди, Экинчи Эмеген хурулдаб, джерге тюшеди/
БИРИНЧИ ЭМЕГЕН: /Балий бла сермеше, Экинчи эмегенге/ Къызбай!..
ЭГЕТ: /анга келе/ Къыз бла сермешгенча болмаз мени бла. Къайда, Балий, ары турчу! /сермешедиле/ Эмеген, эй, сакъ бол! Джаргъа джуукълашханса...
/Биринчи эмеген, аягъы тайыб, джардан кетеди. Балий Эгетге къысылыб аны ызындан къарайды/ Керегин табды...
БАЛИЙ: /джукълагъан эмегенге къарай/ Муну уа не этерикбиз?
ЭГЕТ: Биргебизге ала барайыкъ да, тирменни бурургъа джарашдырырбыз.
/кюледиле. Узакъдан Эллейни ауазы эштиледи/
БАЛИЙ: Эллейни ауазыды дейме!
ЭГЕТ: Хо, аны ауазыды...
БАЛИЙ: Къайдан келеди бу таууш? Не дегенин англаялмайма...
ЭГЕТ: /тынгылаб/ Бу джанындан. Эшта Байчы алагъа бир заран салгъан болур. Сен Хут болгъан джерге чаб да, эмегенни анга кёргюзт, сора ызымдан кел. Эллейни ауазын джаратмадым, ол пасыкъ бир хата этген болур.
/Эллейни ауазына Хейритни ауазы да къошулады/
ХЕЙРИТНИ АУАЗЫ? Эгет, бери кел! Эгет!
/Эгет таууш келген джанына кетеди/



ДЖЫЙЫРМАНЧЫ КЁРЮНЮУ



/Дебетни къаласы. Тархда Дебет олтурады. Къатында Эллей бла Балий, арлагъыракъда Эгет бла Хейрит. Гыбыт къобуз согъа, сыбызгъы чала, саз ойнай, халкъ той-оюн этеди/


ДЕБЕТ: Балаларым! Сиз кеси джаныгъызны аямай, халкъыгъызгъа къуанч келтирдигиз. Джауларыбыздан къутхардыгъыз. Байчы бла Турхан адамлагъа аманлыкъ эте келдиле, бюгюнге дери, энди халкъы къырылгъандан сора, ол джангыдан бизге душман болалмаз. Эки аманлыкъчы, айлансынла ачыудан джарыла, ала бизге эталлыкъ энди джокъду. Бизден уста, бизден джигит джангы тёлюбюз джетгенди! Аладан болгъан тёлю да, аладан уста, джигит да боллукъду. Мунан ары къара кюч бла кюрешгенле бизни бла узакъгъа баралмазла.
/къараучулагъа/
Халкъым! Бюгюн биз, джангыз  ёмюр джауларыбыз, эмегенлени хорланганларына байрам этмейбиз, ма бу джаш адамланы тойларын да этебиз. Миллетим къуанч этси! Бир-бирлерин сюйген тёрт джаш джюрек, бюгюн, былайда эки юйдеги къурлукъдула да, алагъа Тейриден, насыб тилейик. Бозала къуюлсунла, тишмекле, тишликле чачылсынла, халкъым къуанч этсин! /джаш адамлагъа/
Насыблы болугъуз, балаларым! Бюгюнден ары тертюгюз да манга ул, къызсыз. Биринги да айырмам. нем бар эсе да, мундан ары, сизникиди!
/халкъдан огъурагъан таушла келедиде. Бу сагъатда сахнагъа, къайгъылы болуб, Хут чыгъады/
ХУТ: Сабыр бол, патчах! Ол тирмен бурургъа джарашдырылгъан эмеген, нёгери, Эллей бла Хейритни ёлтюрюб, джардан атханын кёзюм бла кёргенме дейди! Ала ёлген эселе, была...
/арсар бола Эллей бла Хейритге къарайды, сёзю аузунда тыйылады, халкъда къозгъалыу кёрюнеди/
БАЛИЙ: Не дейсе?.. Къалай...
ЭГЕТ: /не этерге билмей/ Алай болалмаз...
ДЕБЕТ: /Эллейни кёргюзте/ Бу мени къызымды, джюрегим сездириб турады... Эй, асыл Хут...
Эмеген, бизни чырмар ючюн ётюрюк айта болурму?
ХУТ: Ётюрюк айтмайды, патчах. Аны аллай къыйдырыр акъылы джокъду. Кёргенин айтады. Былайда Байчы къатышдыргъан бир зат барды...
/джыйылгъанла шош боладыла/
ДЕБЕТ: Не дерге да билмейме...
/Хейрит алгъа чыгъа/
ХЕЙРИТ: Патчах! Эркин этсенг...
ДЕБЕТ: Айт, джашым!
ХЕЙРИТ: Балий Байчыны хыйнысын къалай кетерин билген этеди.  Анда Байчыны хыйны тюгю барды. Байчыдан бир тюк джыртыб алыб аны кеси тюгю бла байлагъанлай, Балий кесини сыфатына кирген эди.  Бусагъатда да алай этсин. Хар не да ачыкъ болсун.
/Эллейни къолундан тутуб, алгъа чыгъара/
Эллей да, мен да хазырбыз.
/экиси да арада сюеледиле/
Кел, Балий! Тартынма! Бизден да тюк ал, сендеги тюк бла бирлешдир. Биз, биз болгъаныбызны билебиз, алай халкъда бир акгыллылыкъ къалмасын.
БАЛИЙ: Огъай! Сизден тюк алаллыкъ тюлме! Ийнанмайма... Огъай!
ЭЛЛЕЙ: Балий, тилейме!
ХЕЙРИТ: Хайда, Балий!
/Балий, тартына, экисинден да бирер тюк алады, къойнундан Байчыны тюгюн чыгъарыб, анга байлайды, алай бир зат да болмайды. Бир кесекден халкъ къуанчдан толады, басыннганла  бир-бирин къучакълайдыла/
БАЛИЙ: Айтхан эдим да, ийнанмайма деб!
ХУТ: /амалсыз бола/ Тейри, сора, эмеген бир затланы къатышдыргъан болур... айыб этмегиз...
ЭГЕТ БЛА ХЕЙРИТ БИРДЕН: Тохдагъыз!
/бары да шош боладыла/
ЭЛЛЕЙ: /Хейритге/ Байчы мени урлагъан сагъатда сени тюрсюнюнге кириб тура эди да?
ХЕЙРИТ: Мен а, сенсе деб, Турхан бла сёлешиб тургъан болурмамы, нек тюрлендинг былай деб сора?
ЭЛЛЕЙ: /сейирсине/ Сен манга аллай соруу да сормагъанса, Байчы мени сен къайтхынчы алыб кетген эди. Алай эсе уа, сен, мени сыфатыма Байчы сукъгъан  Турхан бла сёлеше тургъанса.
ХЕЙРИТ: /кеси башын  ура/ Тюрленгенинге сейирсинген эдим, алай...
/барысы да харх этедиле/
ХУТ: Англашылгъанга кёре, эки аманлыкъчы сизни сыфатыгъызгъа кириб ызыбыздан келгендиле десенг а?..
ЭГЕТ: Къараулла аланы кёргенлей, сизсиз деб, джардан быргъагъан болурла...
БАЛИЙ: Ишексиз алай болгъанды.
/харх кючленеди, джайылады/
ХУТ: Сора эмеген патчах бла Байчы хыйнычы,  бизге къазгъан уруларына кеслери тюшгендиле десенг а!  Бизни къолубуз боялмагъанлай, эмегенлени къолундан джокъ болгъандыла сора!
/джыйылгъан халкъ къуанч аллы болады, той-оюн башлайды/
ДЕБЕТ: Да, аманны арты талан - деб сёз барды. Аманны къуугъан амандан ёледи. Ала да джазыуларын табдыла сора! Алай бла, миллетим, къуанчыбыз андан да уллу болду. Къара кючле джыгъылдыла! Энди сау - эсен, къуанч бла джаша джуртунгда, сюйген халкъым!
Эй, макъам устала, джырчыла, чамчыла, самаркъаучула, оюнчула!
Хайда, арагъа!
Эки къызым бла эки джашымы тойун этейик! 
Сюйген халкъым! Сени ауазынг кенге джайылсын! Хайда тюз тепсеуге! Хайда эжиу джыргъа!..
/халкъны къуанчлы таушу эштиледи,  къуанч той къызады /

ДЖАБЫУ ДЖАБЫЛАДЫ