Бийнёгер

Софи Трам-Семен



*
Первое действие
*
фантастическая драма в стихах, в двух действиях,
на Карачаево-Балкарском(Тюркском) языке
*
Хунн – Тюрклени  «Нарт» къауумундан, Къарачай – Малкъар халкъны  «Нарт  Айтыуларындан» "БИЙНЁГЕР" деген  айтыу-джырны ёзегине кёре джазылгъанды.
*

 


ОЙУННГА КЪАТЫШХАНЛА:

АХЛАУ - Эл башчы.
АПСАТЫ - Уу бла уучуланы Тейриси.
БИЙНЁГЕР - Джаш адам.
ГАЛУА - Аны анасы.
АРАН - Галуаны къарнашы.
УЛАЙ (УМАЙ) - Апсатыны къызы. «Юч аякълы марал».
ДАЙЫМ - Джаш къыз.
НАЙАН - Апсаты уметинден, Улайны сюйген,  джаш адам.
СЕЙИР - Бийнёгерни нёгери.
ГЕММА - Билгич къатын, Къарткъуртха.
АЗАЛ – Дайымны сюйген, Бийнёгерни тенги.
САЛАХЧЫ - Тенгри динчи, динахлу. 
ХАЛКЪ – 10 адам.





БИРИНЧИ БЁЛЮМ
БИРИНЧИ САХНА

Тау эл. Галуаны юйю. Халкъ мыдах сакълаудады. СЕЙИР бла ГАЛУА чыгъадыла.
 
СЕЙИР:
(узакъгъа къарай)
Кёзюм  таймай кёре эсе, келеди.

ГАЛУА:
(кёкрегинден тута)
Санларымы бир тюрлю хал бёледи…

ХАЛКЪ:
 (Галуагъа)
1-чи адам:
Аман этме, кёлюнгю бир сорушдур,
Гемма – Ана келе турад, болушур!

2-чи адам:
(Джол таба  бурула)
Къарткъуртхабыз  келмегенлей къалалмаз эд,
Бизни алай мыдахлыкъгъа салалмаз эд.

ГАЛУА:
(кесин джыя, гузаба, юй таба)

Ах, Бийнёгер, турма, атыл аллына,
Асхы – кёпюр джампайгъанды  джанына,
Сенгкиллениб кёпюр онгун алмасын,
Къарт адамды, аякълары таймасын.
Джыл келгеннге  тардан ётген ауурду…

(Бийнёгер юйден чыгъыб, чабыб кетеди. Галуа, халкъ таба, кёлюне чабарча болуб)

Ай, бу хатхум сынчыуладан джауурду,
Билгич Гемма джюрегими джазармы?
Бу палахны тамырларын къазармы?
(кесин эскере)
Ах, не бла къайтарырма хатерин,
Уллу башын аямайын келгенин!
(ахсына, кеси кесине)
Аны сёзю манга кюнмю тийдирир,
Элияча джанымымы кюйдюрюр?
(кесине джер табалмай)
Айтыр заты кёклеге да кёлтюрюр…
Къара джерни тюбюне да кёмдюрюр…

ХАЛКЪ:
8-чи адам:

(джабсара)
Былай кемсиз этме, бийче, Галуа,
Тенгриге джетмезми дейсе, танг дуа?
Урху уруу, джан къайтарыу – Тейриден,
Ышаннганнга себеб келир кериден.
Кёк – Уллусу  ийнаннганнга бериучю,
Тилегеннге терк болушлукъ келиучю,
Кемсиз этме, кемсизликте тёзюу джокъ,
Тёзюу джокъда палах халгъа чёзюм джокъ!
Тейри  айтса   чырахтанынг джанарды,
Ана кёлюнг, джан баланга, къанарды.

ГАЛУА:
(тартына, халкъгъа)
Айыб этме, сыйлы халкъым, шашханма,
Адеб, тёре эсеблени атханма.

ХАЛКЪ:
3-чю адам:
Ангылайма... Тейри айыб этмесин,
Джер къарнындан санга аяз джетмесин,
Ёлюм - Тейри келмез болсун, кенг болсун,
Джан - баланг да джашагъанга тенг болсун!

ГАЛУА:
(къара сагъышха бата)
Гемма - билгич келгени да бир ышан,
Тейри, кёргюзт, бизге насыб илишан!
Ах, не бла къайтарырма, этгенин,
Мени сыйлаб, тар кюнюмде джетгенин!?

ХАЛКЪ:
4-чю адам:
Гемма - Уллу, Тенгри тотур сакълагъан,
Керек джерде, къараллыкъгъа къарагъан,
Хайыр ишде кесин артха салмагъан,
Аны ючюн хазна, алым алмагъан,
Тейриле бла тау джитиде танглаучу,
Атайтмазны тиялмазлай  байлаучу,
Къушла бла тин тилинде сёлешген,
Тин хазнасын адамлагъа юлешген,
Келмез болуб къалырмы эд, сансызлаб,
Ит аурууну заранындан ырыслаб?

(келе тургъан Гемманы эслей)
Ма, кеси да, билгич - ана, Геммабыз!
(халкъ анга хурметин саламы бла билдиреди)

ГАЛУА:
(аллына чаба)
Аягъынга къурман болсун джаныбыз!
Этегинге тийген джеллей болайым,
Кёкрегими, басхан джеринг къылайым…

ХАЛКЪ:
6-чы адам:
(Геммагъа)
Кёк – Уллудан сора – ышаныу сангады,
Аурууну дарманы сени къолунгдады,
Кёресе ананы, джаны, саны тюшюб,
Эгизи – тёшекде, туу санлары бишиб…


ГЕММА
(Галуаны ёрге тургъуза)
Айтма алай, къызым, алай джарамаз,
Тенг тенгине белин бюкмез, баш урмаз,
Биз Тейрини туугъанлары - туу джанлы,
Асылланы асылындан - кёк къанлы,
Барыбыз да алам чарсдан юзюлген,
Барыбыз да бир сюзгючден  сюзюлген,
Сен да, мен да, кенг аламдан бир урукъ,
Барыбызны тенглигиди - баш джорукъ.
Тенгри бизге тенглик берди, тенгсе - дей,
Аны ючюн, баш урууу джокъ, сенсе - дей!


 ХАЛКЪ:
(Геммагъа)
Бал тамарлай, акъыл тамад аууздан.


2-чи адам:
(Галуагъа эс джыйдыра)
Ачыу тутса  джан сынчыуну сынайды,
Ол а акъыл кенглигинги байлайды,
Акъыл алай байланса уа – иш битмез,
Тирелмеген  узакълагъа кетелмез…


ГАЛУА:
(къоба, джунчуй)
Айыб этме, Гемма - Ана, саусуздан,
Айтыр сёзюм алыннганды аууздан,
Бу ауруудан, бу къокъуудан къатханма,
Этеримден, этмезимден шашханма.
Хатеринги тёлеялмам, билеме,
Мени ючюн къыналгъанса, кёреме,
Да Тейриден келсин санга тилегинг,
Мен саулукъда унутулмаз хатеринг.

ГЕММА:
(юй таба атлай, халкъгъа)
Юсюгюзге танг Тейриден - керамат!

ХАЛКЪ:
Гемма - Ана, кёб джаша сау - саламат!

ГЕММА:
(Галуагъа)
Хайда, къызым, энди мени бир ашыр,
Кёзюнгдеги  ачыны  да бир джаштыр,
Сени былай кёрген саусуз юзюлюр,
Аякъ юсге къобарындан тюнгюлюр.

ГАЛУА:
(ашыкъ – бушукъ кёзлерин, бетин сюрте)
Айыб этме, тал бутакълай саркъгъанма,
Тизгин тутар айбатлыкъны атханма.


ГЕММА:
(Галуаны анача джаягъындан сылай)
Тейри дер да - дарман келир Уллудан,
Тейри дер да,  къуанырса улунгдан,
Эс ташлама, палах  келсе  тирек  тур,
Эс – акъылны хорлам алыр джары бур,
Ауруу бизге  сынау болуб  келеди,
Саныбызны  чёрчеклигин   бёледи,
Алай джаннга чыртда ауруу тиймейди,
Ёчюкген  джан ёлюмге джол бермейди.
Улунг, сен да ёчюгюрге керексиз,
Ол заманда мадар чыгъар ишексиз.
Кёз джаш бла анга дарман табылмаз,
Бюгюк джанда къаршчы турур кюч къалмаз.

 (экиси да юй таба кетедиле)




ЭКИНЧИ САХНА


ХАЛКЪ:
1-чи адам:
Ангылайма Галуаны джарсыуун,
Эки джашха аямады къарыуун,
Джаш джылында тул къалгъан эд, ийилир,
Алай юйюн джюрютген эд, сюйюнюр.

2-чи адам:
Эркишича бичен, аргъыш этгенлей,
Тиширыуча къабдал, чебген тикгенлей,

3-чю адам:
Усталыгъы нарт айтыуда айтырлай,
Джарашыуу, джау джаулукъдан къайтырлай,

4-чю адам:
Ариулугъу кёбню кёзюн къаратхан,
Бютеу миллет бары бирден джаратхан,

5-чи адам:
Галуагъа ичден, кёлден ачыйма,
Мадар табмай, кёзюм джашлы, джарсыйма.

6-чы адам:
Ёксюзлери акъыл - балыкъ болдула,
Джашар - ашар, умут бла толдула,
Тюз бу заман бу аурууну келгени,
Барыбызгъа бу къоркъууну бергени...

7-чи адам:
Не этейик, къолубуздан не келсин,
Уллу Тейри тотуру бла кюч берсин!

8-чи адам:
Хар не зат да Тенгриденди, ол билир,
Насыб болур, джаш адамды, тирилир,
Гемма – уллу кёб саусузгъа джарагъан,
Бютеу нарт эл аны аузуна къарагъан,
Келген болмаз бир мадары болмайын,
Дарман – дары кюбюрчеги толмайын.

9-чу адам:
Къадар эсе – Тейри эшик ачылыр,
Къадар эсе – бушуу булут чачылыр,
Гемма - ана айтхылыкъ бир билгичди,
Башхаланы кёрмеучюсюн кёргючдю,
Бузулмайын ашхы хапар сакълайыкъ,
Аман джора этиуню да къояйыкъ.
 
(Халкъ Тенгри дуасын зикир этеди)

10-чу адам:
Джер кючлюдю тауну, ташны кёлтюрген,
Урлукъ салыб, тохум тюйюб, битдирген,
Джанлылагъа  джашау мадар этдирген,
Алай андан Кёк - Уллусу  къарыулу!

Тенгиз кючлю,  къудретине шашыртхан,
Толкъун уруб,  къыйырларын таратхан,
Теренинде  джюзер хауан  джашатхан,
Алай андан Кёк - Уллусу  къарыулу!

Кюн  кючлюдю, Тейри тотур ойнатхан,
Дунияны джылыуу бла джашатхан,
Къудретине сейир этиб къаратхан,
Алай андан Кёк – Уллусу къарыулу!

Ускубрийди  боранланы  урдургъан,
Тик таулада  гыйыланы  къырдыргъан,
Булутланы сюйгенича бардыргъан,
Алай андан Кёк - Уллусу  къарыулу!

Элияды  шыбыла бла къоркъутхан,
Тийген джерин шынкъарт бла къууртхан,
Къоркъуу бериб  джанны – тинни суутхан,
Алай андан Кёк - Уллусу  къарыулу!

(эжиулю зикир тёгерекге джайылады, уакъ – уакъ азала, тохдайды)

6-чы адам:
Уллу-Тейри, Галуагъа  мадар эт!
Тилеклерин кёз бла кёре, табар эт!

1-чи адам:
Ёксюзлерин тул башы бла ёсдюрдю,
Санын тюе ма бу кюнге джетдирди,
Сыйдам, субай заманында, юйленмей,
Улларыны бий башларын эндирмей,
Галу - Ана, аналыкъны танытды,
Игилик бла кёб джюрекни джарытды.
Уллу Тейри, тилеклени эштир бол,
Ауруу буугъан тюйюмлени тешер бол,
Ур урхунгдан, ана кёлю джарысын,
Ана, бала, джашай - джашай, арысын,
Тотур толу элиянгдан тотур ат,
Саусуз улну, ары тюл да, бери тарт!

2-чи адам:
Заманынгдан, заман бёлюб, ёмюр бер,
Джашар кюнюн, ашар кюнюн кенге кер,
Урхунг келсин саусуз санны тирилте,
Кёзюн ачсын джюреклени керилте,
Джай керамат, ат бир урху, джан сала,
Бу ауруудан къутулурча джан - бала!


3-чю адам:
Экиси да эки эгиз, эки тенг,
Экиси да джарлыгъа - джакъ, кёлю - кенг,
Уугъа чыгъыб, джумлай элге бериучю,
Джауну - джауча, тосну - тосча кёрюучю,
Къанлылагъа - къылычкерир, къан тёкген,
Ёз халкъына джан аурутуб, бел бюкген,
Эгизлени бир - биринден айырма,
Джан салыучу къанатынгы къайырма!


4-чю адам:
Джашауубуз, ёмюрюбюз тик джоллу,
Бир кюн санга кетерикбиз, Кёк – Уллу,
Къартлыкъ келиб ауушханнга - не ачыу,
Сен буюргъан  ол тёреден  - не къачыу?
Алай, джигит, алкъын джашды, джашар эт,
Джазын, джайын нюрюнг бла джашнар эт!
 

 АХЛАУ:
Бу эки ул, ишде - кючлю, сёзде - джууаш,
Кеслерине излемелле не къач, не аш,
Джетген эрлей, джаула бла урушдула,
Тынч кюнледе адеблича турушдула,
Чыначындан билги алыб, билир болуб,
Дерс алыргъа сабий - балыкъ келир болуб,
Барыбызны джерайыгъын кенгертдиле,
Нарт эллеге  элибизни эскертдиле.
Аталары, Гезох бийни, сыйын тута,
Айтылгъанны, олсагъатлай,  сууча джута,
Айыб алмай, кёз аллында джетишдиле,
Джигитлеге, алимлеге тенглешдиле.
(сагъышлы)
Уллу Тейри, тилеклени эштир бол!
Сал аламдан, бу арбазгъа тотур джол!


(Аран дуагъа артыкъ къатышмай бир джанлы турады. Дуа эжиу этиле, тиширыула Тейри Ёреге тюрлю – тюрлю бусхулчукъланы байлайдыла)


 АРАН:
(алгъаракъ тебине)
Да, джамагъат, мен да, кюнлей тюйюлдюм,
Туудукъланы ёсюуюне сюйюндюм,
Къолдан келген тыйылмады, джуукъча,
Бир заман да къарамадым, суукъча...


 ХАЛКЪ:
 (Халкъ аны асыры сюймегени эсленеди, алай адебге кёре, джуудура)


4-чю адам:
Болур, джаным, ана къарнаш, этерсе,
Керек болса, джан атарлай джетерсе,
Джуукъ - тенг деб аны ючюн айтылыр,
Джуукълукъдан ёлюм кюнде къайтылыр,
Этген эсенг  эгечинге этгенсе,
Этгенинги кёрюр кюннге джетгенсе,
Махдау санга, эгечинге къарагъан,
Аны ючюн, сан тюйюб, джер тарагъан.
(Аран махдаугъа эрийди)


АХЛАУ:
(къагъыб сёлеше)
Аран, сени хатеринги билебиз,
Эгечинге къол кересе, кёребиз…
 АРАН:
(Аны къагъыб сёлешгенин эслей)
 Тейри билиб этген затым – билинир…
Тейри бериб, бериучю къол, керилир...
 (Аранны джанына тийгени эсленеди)





ЮЧЮНЧЮ САХНА


Юйден Гемма бла Галуа чыгъадыла Халкъ алагъа тынгысыз бурулады. Бийнегер, Сейир, Ахлау да босагъагъа сюеледиле. Бары да сакълайдыла)


ХАЛКЪ:
4-чю адам:
Гемма – Ана, не айтырса себебге?
ГЕММА:
(терен сагъышда)
Кюч тиеди муну  айтыу джюрекге…
(тынгылагъандан сора)
Джашыргъан да табсыз  болур, тюз айтмай,
Толалмазлыкъ умутланы узайтмай…


(Галуа  джылауун кючден тыяды. Халкъ сагъаяды. Гемма бир талайны акгыллы бола тынгылагъандан сора)


Умутумдан умутсузлукъ аслам бола,
Тилиме да акъыл – эсим кишен сала,
Сизге къалай айталайым, билялмайма,
Бушуу бла ышаныугъа тиялмайма.
Бир мадар – деб, мени бери чакъыргъансыз,
Кесимден да ашхы хапар сакълагъансыз…
Алай къолдан келир затны кёралмайма,
Не зат бла болушайым, билялмайма,
Айтыр болсам,  санларыгъыз къыйыллыкъды,
Ауруу къоркъуу нарт эллеге джайыллыкъды.


ХАЛКЪ:
2-чи адам:
Джукъгъан ауруу эсе да бу кюйдюрген,
Бирибиз да этмез аны келепен,
Айт не затды Кушджетерни биширген,
Туу уланны  саусуз этиб  тюшюрген?


ГАЛУА:
(кёлюне чабар бола)
Гемма – Ана, созма  джаным, тюзюн айт,
Тёзерикме, джуаш сёзден кери къайт!


ГЕММА:
(амалсыз болуб, сюймей айтады)
Бу кёб адамны элтген,
Нартда ыз къоюб кетген,
Эскиде халкъла къыргъан,
Санны, сюекни джыргъан,
Кёк уммети бла келген,
Апсаты уммет билген,
Кёблеге ачыу берген,
Умутсузлукъну керген,
Къауракъ деген отду,
Аны дарманы джокъду.

(Халкъ  арсар болады. Талайны киши сёз чыгъаралмай турады)


ХАЛКЪ:
1-чи адам:
(шашыра)
Ол айтыулада айтылгъан ауруу!..
Ол келген эсе, келгенди къуруу!..


ГАЛУА:
(кесин хазна эскермей)
Огъай, Гемма, джан анабыз, алай айтма,
Билгенингден, амалынгдан кери къайтма,
Сен таулада Тейриле бла джашаучуса,
Ала бла джулдуз джолгъа къараучуса,
Амал билмей, амалсызлай болалмазса,
Мунга амал табмай рахат табалмазса,
Тейрилеге келечи бол, джашасын - деб,
Кушджетерим дюния кенге къарасын – деб!

(Гемманы аллына тура, къаты)

Кёзлерингде эслегенме,  амал барды!..
Оу мен джарлы, айтмаз болсанг, кюнюм тарды!..


ГЕММА:
(аны сытылыууна тёзалмай)
Дарман  бар да, къарыу джокъду, аны табар,
О дарманны алыр ючюн дуния батар...


ХАЛКЪ:
6-чы адам:
(джалбара)
Гемма -Уллу, джашырмайын, ачыкъ сёлеш,
Халкъынг бла, тендеш бола, кёлден кенгнгеш,
Биз сени бла тенг болалмаз, къарангыбыз,
Алай, джашха, джан бёлюрлай, джарарлыбыз,
Джол кёргюзт да, сен айтханнга тирилейик,
Нарт ул ючюн джан аямай ёрелейик.


ГАЛУА:
(сарнай)
Джаным санга къурман болсун, Гемма - Ана,
Айт дарманны, шам  аузунгдан, акъыл тама!
 
(Бир талай заман арадан ётер, Гемма акгыллы болуб турур,  халкъ Тейри табынгысына джуукълашыр, дуа этер, дин эжиу,  таулада  къычырым къатланмасыча тёгерекге  джайылыр)


ХАЛКЪ:
7-чи адам:
(дуа эте)
Таймаз тауну бир урхунг бла тебрендирген,
Тер - тенгизни бир толкъундан  тебиндирген,
Бир булутдан джангур тёгюб ёсдюрюучю,
Къарангыда Ай джарыкъ бла джюрютюучю,
Адам - улгъа, джан салыучу,  урху ургъан,
Тейриледен акъыл  ийиб, джашау къургъан,
Джан салыучу,  ёлюден сау тирилтиучю,
Урху джиб  бла саулукъ дарман эмдириучю,
Ат былайгъа, къат – къат болуб,  джиблерингден ,
Кушджетерге  багъым келсин кёклерингден,
Уллу - Тенгри, джаратханынг, тилекчингди,
Гемма - Ана, сайлар - къызынг, келечингди,
Кёбге тёзген нарт умметге хурме  эт,
Дарман неди? Къалайдады? Джол тюзет!


САЛАХЧЫ:
(эжиу)
Тейри онгартхын,
Тейри ангартхын,
Саусузну чархын ойнатхын,
Тотурдан урху,
Адамда - бурху,
Бурхунгдан бери атхын,
Саусузгъа тартхын,
Нарат баласха джатдырмагъын,
Кешене кёзню ачдырмагъын,
Къадар келелмез болсун,
Ёлюм тиелмез болсун,
Тейри! Тейри! Тейри!


(Дуа эжиу  тауладан къайтарыула бла кёбейе, тёгерекни  толтурур. Халкъ Геммагъа къараб, джуаб сакълай шош болур)


ГЕММА:
(Халкъгъа)
Къарнаш, эгеч, ата - ана,  умметим,
Сюйген халкъым, джашатыучум, къудретим,
Тарбуунга тюшген  кибик болгъанма,
Къаш кердирир зат айталмай  къалгъанма,
Сиз да «айт» - деб, къаты тутуб, сытылдым,
Билген затым тилге келмей, тутулдум…
(терсча къыйнала)
Къауракъны дарман-дарын айталмайма,
Берген сёзден, не болса да, къайталмайма,
Уллу халкъым, сорма манга мындан хапар,
Аны билген джан рахатын таймай атар!..
 
 
ХАЛКЪ:
3-чю адам:
(бираз тынгылар, сора Геммагъа джуукълаша)

Гемма - Ана, бизни былай аталмазса,
Кёлюнг рахат тау юйюнге къайталмазса,
Адам улу мадарчыды, къолдан келир,
Керек болса, бузда къатар, сууда эрир,
Нарт халкъынгы тёзмедиги не къалгъанды?
Ол, кючю бла, джерни, кёкню аулагъанды!
Къанча джауну теблеб, эзиб, къырыб ётдю?..
Къанча джерде, даулет къуруб джашау этди?..
Кёзюбюзге   мыдахлыкъны  ауун  атма,
Ышаныуну джылыуна айяз къакъма,
Айт дарманны, къолдан келлик белгиленсин,
Дарман келиб,  сюйюнчю бла кёл керилсин!
 

ГЕММА:
Джаным халкъым, сюйгенлерим, кюйгеним,
Иги кюнде, аман кюнде джетерим,
Тейри - шагъат, мен айтыргъа сюймейме,
Джолгъа чыкъ деб биреуню да иймейме,
Алай сизни басхыгъызгъа  баш ие,
Айтыр болдум, кёзлериме джаш тие...
(тынгылагъандан сора)
Къауракъны тамыр тюбюн кесиучю,
Саусузлагъа джашау насыб бериучю,
Кёксюл бетли,  Акъ  Маралны,  сютюдю.
Тутарыкъ да... Аран - бийни итиди.
 

(Халкъ къоркъуу бла тентирер болады. "Акъ Марал", "Джаналгъыч", "Мурдар", "Ненчаны джокъ этди", "Юч аякълы джануар"... сёзле эштилелле. Арагъа шошлукъ джайылады. Аран ортагъа чыгъа)
 

АРАН:
Адам улу, сынау ючюн джаратылды,
Этер иши, джетер джери айырылды,
Тейри бизге бир ауурлукъ берген эсе,
Мунга тёз - деб, сынау этиб, кёрген  эсе,
Анга къаршчы  амал – тамал чучхугъанла,
Бой салмайын  Къадаргъа бет тургъузгъанла,
Кёк – Тейрини чамланыуун сезерикле,
Муратына джеталмайын кетерикле.

(халкъ аны сёз урумуна  сейирсиниб, огъурамай тынгылайды)

Акъ Маралны айтыулары  уллуду,
Аны ызы ёлюмледен  толуду,
Аны тутар, кишен салыр чыкъмады,
Аны сютюн бир адам да татмады!
Апсатыны умметине  тийимегиз,
Джуртубузгъа   палахланы  ийилмез,
Акъ Маралны  сютюн  киши  алалмаз,
Аягъына киши тузакъ салалмаз!

(мыдахча)

Кушджетерге Тенгри оноу  этгенди:
Уланыбыз кетер халгъа джетгенди.
Бизни анга этерибиз - дуады,
Дарман хапар керексизди, чолады.
 

(Халкъ арсар болуб тынгылай. Галуа къарнашына джуукълаша)
 

ГАЛУА:
Ай, къарнашым, муну сенми айтыр энг?
Къан ауаздан  ма  былаймы  къайтыр энг?
Эгизимден, умут кесиб, кюйдюрме,
Бу хатхуда тешмез тюйюм тюйдюрме,
Излегеннге Тейри амал бериучю,
Талпыгъанга талпыр къарыу келиучю,
Аран, санга "ана къарнаш" - дегеннге,
Бу му эди этеринг  тар кюнюнде?
 

(Джылаб бир джанына джаллайды. Халкъ къозгъала)
 

ХАЛКЪ:
7-чи адам:
Аран - бийим, тюшюнсенг да, айтмасанг…
Ана кёлню ауур сёз бла къаймасанг...
Ауругъанны тёшегинде сау ёлюр,
Не боллугъун адам билмез, Кёк билир!


АРАН:
(къыза)
Мен кертиге чыракъ тутар болгъанма,
Кертилени кёре - кёре, толгъанма,
Амалсызда акъыл бла кенгеш бар,
Болмаз затны, тёзюу бла,  дженгиш бар,
Бишер болуб, эти эриб тёгюлген,
Ёз анасын танымазлай тюгеннген,
Къалмаз болду, муну эсге алыгъыз,
Кёкден келген оноугъа бой салыгъыз!


 (Халкъ бу сёзге хош болмай, Аранга сюймей къарайды. Гемма анга къарам ата)


ГЕММА:
(саны тюше)
Тюз болурса, ким биледи, къарнашым,
Оноу – сенде,  бизге джетген  - къарашым…


АХЛАУ:
(тёзалмай ачыуланнганы таныла)
Алай Тенгри бизге акъыл бергенди,
Акъыл  кере, кенге джайыл  - дегенди,
Чекде тургъан, чек ичинде, къорулур,
Алай чекде тургъан акъыл бууулур.
Акъыл бизге   амал таб  - деб берилди,
Алай бла да джашауубуз керилди.
Таш дорбундан  чыгъар болду атала,
Бюгюн юйле къурадыла балала.
Мадар деген мадар табмай къалмайды,
Аны ючюн Кёк да джеза салмайды.
Акъыл бизге чекни ач - деб берилди,
Муратыбыз андан кенге керилди,
Хар джигитде  талпыу барды, табдыргъан,
Хар къоркъакъда  сёлеш барды,  къатдыргъан!

(халкъгъа джоралай)

Билинмеген джолгъа чыкъгъан  иленир,
Бара – бара кёб затлагъа тирелир,
Алай аны ызы бла башхала,
Джол салырла билинмеген затлагъа,
Алай эте билиуге джол  ачылыр,
Алай эте билим  халкъгъа чачылыр.


ГАЛУА:
(шош)
Да,  къарнашым, узун болсун ёмюрюнг…
Бийченг  бла  къуанч болсун кёрюрюнг…

(Халкъ Араннга тик къарайды, анда  - мында аны  хыртлагъан сёзле эштиледиле.


Бийнёгер  алгъа чыгъа)


БИЙНЁГЕР:
Мен сау болуб Кушджетерни къоймазма,
Бу антымдан,  джер джарылса, къайтмазма,
Джол учунда ёлюм болса  - тыйылмам,
Къоркъуу берген бу сёзледен къыйылмам!

(Аран таба )
Къарнашыма кешене тюб къазалмам,
Бар амалны эштмез болуб, къалалмам,
Ким айтса да мадар джолдан бурулмам,
Багъанача тик урулуб туралмам,
Кушджетерден умут кесмем ёлгюнчю,
Джан солутмам аны къобуб кёргюнчю!

(терен кёлкъалды бла )

Ана къарнаш, хар заманда - акъыллы,
Джашауу да джангылычсыз, тамаллы…


ХАЛКЪ:
(бир – бирине)
Эшда, берди кереклисин, джуукъну,
Джуукъ атлы, джанмазджюрек  суукъну!..

(Аран мутхуз бет алыб джанда сюеледи)


ГЕММА:
Айтылмагъан, хатху тыгъар, ауур болуб,
Айтылгъан да, ауур басар, соруу болуб,
Зорда къалыб айтыр болдум, айтмазымы,
(Бийнегерге, джумушакъ)
Биле эдим, сени мындан къайтмазынгы.
Джазыуунга тилек салыр биз болайыкъ,
Да, джигит  ул,  джол ызынга  аралайыкъ,
(сагъышлы, джарыкъ умутлу)
Ким биледи, Тейри бериб, хорлар болсанг,
Алам чакъны джашыртынын ачар Инсан!
(насихатлы)
Апсатыны умметиди, кёкден келген,
Джуртубузну мийигине къушлай чёкген,
Аны къызы Акъ Маралды, учар - учхан,
Кёргенлени шашдырырлай, джарыкъ чачхан,
Аны кюч бла туталмазса,  деу болсанг да,
Кёзлеринден  къачалмазса, кенг болсанг да,
Бир къарасанг,  акъ маралды, сют - саудурур,
Бир къарасанг,  боз булутду, джел суурур,
Бирде  бузча,  буз гыйыча,  джылтыраукъ,
Хар сыфатха кире тургъан, сылджыраукъ,
Адам ангы  чыдамазлай   тюрлю  болур,
Сыфаты  уа,  кёз алмазлай,  нюрлю  болур.
Аны табыу къыйын тюлдю, табарыкъса,
Аны мингли кёзлерине къарарыкъса,
Ол аллынга кеси чыгъар,  чыракъ - джана,
Акъылынгы башдан алыр,  къана – къана,
Ол заманда - " мен менме"- деб тирелликсе,
Алайсызлай  чырайына  терилликсе,
Башынг, адам кёлтюрмезлей айланныкъды,
Санларынг да  олсагъатлай байланныкъды,
Байлаулары  джанар – джаннган чыракъданды,
Узун чачы, акъ къар кибик, къырпакъданды,
Эки кёзю терен кёкню  кёксюлюдю,
Кёкден уммет уу хайуанны ёкюлюдю.
Джарыл Чатда кече сайын  ойнаучуду,
Джан чырагъы  таймагъанлай джаныучуду,
Ары басанг, тюбемейин  ёталмазса,
Тюбесенг а,  шашмагъанлай  къалалмазса.
Бир къарасанг, юч аякълы  ариу къызды,
Бир къарасанг,  джулдуз сызгъан,  тотур ызды,
Джаратырса, сени  таугъа тартарыкъды,
Джаратмазса,  къая бекде  атарыкъды.


БИЙНЁГЕР:
Гемма - Уллу, туракъламам ёлсем да!
Кушджетерни къадарындан  кетсем да!


ГЕММА:
Эй, джигит  ул,  бу къыз кёбню джойгъанды,
Хапарын да нарт эллеге джайгъанды,
(талайны тынгылаб, сора дженгил)
Кёксюл сютю бармагъындан саулур,
Саулгъанлай эсин ташлаб, буулур,
Ол заманда къачарыкъса, къачалсанг,
Ары дери шашмагъанлай къалалсанг.


 (Галуа джылай, Тенгри табынгнгысына къабланады)


ХАЛКЪ:
(аны джабсара)
Ах, Галуа, не этейик, не мадар?..


АХЛАУ:
Ийнанама, келир бизге  хош  хапар!..


СЕЙИР: Бийнёгер бла мен да джолгъа чыгъама!


АЗАЛ: Халал тенгле, сизни бла барама!


ХАЛКЪ:
(джашлагъа огъурау бла къарай)
Джаш тёлюбюз къуандырыр  тёлюдю,
Махдау аллыкъ -  бёгеклиги, кёлюдю.


АРАН:
(ачыулана, эгечден туугъанны хыныракъ эте)
Джаратылгъан барыбыз да Тейриденбиз,
Аман затдан аны ючюн керидебиз,
Сен кесинги алгъа урма, гёджеблениб,
Мен айтхандан алай чыкъма джюреклениб!
(джуашыракъ, къатына джуукълаша)
Кушджетерни къайтарыр кюч табылмазды,
Аны ючюн башха улла къабылмазды,
Джюрегинги акъылынг бла кенгнгештир,
Болумну да  муратынг  бла тенглешдир,
Ары барсанг къайтыр джолунг болмазлыкъ,
Адам улу сени излеб табмазлыкъ!
Галуаны кимге къоюб кетесе?
Сагъыш этчи,  къаллай атлам  этесе?


ХАЛКЪ:
(Бийнёгерге)
Ах, Бийнёгер, биз да мунга акгыллыбыз,
Барыу, бармау - деб экили акъыллыбыз…


БИЙНЁГЕР:
(къаты)
Сау болугъуз барыгъыз  да, джамагъат,
Акъыл сёзню айтханыгъыз аламат,
Алай мени эгизимди таланнган,
Къарнашындан джан дарманны сакълагъан,
Дарман табмай аны салы тюзелсе,
Ол халны да  сабий - сюбюй кёрселе,
Нарт элледе кимле ёсер, «нартма» – деб,
«Болушургъа, къутхарыргъа чабма» – деб?
Къарыулуду къарыусузну  борчлусу,
Керегине, сылтау этмей,  джортчусу,
Алай бла джашай келди халкъыбыз,
Алай болду, аталадан, антыбыз.
Бу тёрени мен да бузар болалмам!
Саным тута, бу халгъа бой салалмам!
(Халкъгъа)
Дуа бла мени джолгъа  ашырыгъыз,
Кёзледеги бушууну да джашырыгъыз!


ГАЛУА:
(Бийнёгерге чаба)
Огъай джаным, айтылгъаннга тынгыла,
Акъыл сёзню, къайтармайын, ангыла,
Айтылгъаннга энди мен да ойландым,
Къадар ишин этерине ийнандым,
Энди сен да джара салма джаныма,
Сенсиз къалсам уу джайылыр къаныма.


БИЙНЁГЕР:
(джумушакъ)
Анам, сени джюрегинги билеме,
Дарман табар дыгаласда кетеме,
Тейри – джолдаш, излегеним табылыр,
Бу палах да бу арбаздан  атылыр!
(Галуа джашын къучакълаб сарнайды)


АХЛАУ:
Да, джигит  ул,  Акъ Маралны халкъ биледи,
Хапарлары эштгенлени титретеди,
Мени сартын джолгъа чыкъ – деб айталмайма,
Алай «тур» - деб артына  да тарталмайма.


БИЙНЁГЕР:
Сау бол, Ахлау, сыйынг болсун мийикде,
Джол салгъанма айтыу айтхан кийикге,
Мындан ары  сиз  этерик - дуады,
Дуа эсе хар палахны джуады.
(антлы)
Кёк – Тейриден, эсге келсин,  билирим,
Дарман болсун, къайта алыб  келирим.


ХАЛКЪ:
(махдаулу)
Ётгюр улан алай этмей къоярмед!..
Кёзю кёре ёз къарнашын джоярмед!..


 БИЙНЁГЕР:
(тенглерине)
Сейир! Азал! Сиз анам бла къалыгъыз,
Мен къайтхынчы,  мени орнуму алыгъыз,
Ана къарнаш итин берир, тыймайын,
Мен да джолгъа тюзелейим, турмайын.


АХЛАУ:
Ол ит,  керти,  бёрюбасар деуледенди,
Кёб къаягъа, кёб тау тикге ёрлегенди,
Джыйы алыу анда сейир этдиреди,
Уучу сыйын тюшюрмейин джюрютеди,
Айтханынгы адам кибик ангылайды,
Джау джыйысын узакъладан джыйылайды,
Апсатыны уммети бла кёкден келген
Бир тукъумдан тёлюленди Парий деген.


ГЕММА:
Ол ит санга джолдаш болур, джол тюзетир,
Джауларынгы джуукъ къоймай, керилетир,
Акъ Маралны джыйысы бла мараб тутар,
Андан келген от тотурну кеси джутар,
Аямайын джанын берир сени ючюн,
Кеси алыб  Акъ Маралны къара кючюн.
Ол заманда сауар къарыу табарыкъса,
Сауар – саумаз, олсагъатлай къачарыкъса.
(акгыллы бола)
Алай джолунг билинмеген джерлегеди,
Аллай джерде кёб зат болад, тюрленеди,
Энтда тюшюн, ёшюн урма,  урмазынга,
Таш байла да,  ёрге тургъан  сабырынга.


АРАН:
(ачыулана)
Сен эгечден туугъан, джынды тирелгенча,
Къыйыкъ мюйюз барыб къулакъгъа тийгенча,
Былай нек тураса, халкъны онгсуз этиб,
Айтханынгдан таймай, бизни арсар этиб?
Эркишиде быллай дженгнгиллик болмайды,
Акъыл оюм этиб, ол алай атлайды!


ГАЛУА:
Аран, эсле, алай къаты сёлешме,
Илешдирмез сёзле бла бёлюшме!


СЕЙИР:
( Азалгъа,  шыбырдай)
Ана къарнаш, не эсе да, чюйреди…


АЗАЛ:
Сёлешдирген Чопалакъ юй бийчеди…


(экиси да бир – бирине англамлы къараб мыдах  кюлюмсейдиле)


АРАН:
(Бийнёгерге)
Терс оноугъа,  къулакъ тыкълаб, тёзалмайма,
Сени андан къайтырынга ийнанмайма!
Акъыллыда къоркъуу болур, джан сакълатхан,
Акъылсызда талпыу болур абзыратхан!
(къаты)
Мен Парийни санга  берсем, хылеулюкден,
Дерт джетмезми юйюрюме,  Кёк – умметден?
(халкъгъа терс къарай, Бийнёгерге)
Айыб этме, Парийими бералмам,
Ёлюм джолгъа сени къол бла салалмам!
БИЙНЁГЕР:
(сейирсинирча къарай)
Ана къарнаш, сау бол, Парий итни алмам,
Юйюрюнге аллай бушуу чыртда салмам!


ХАЛКЪ:
(къуш – муш  халда шыбырдашады)
7-чи адам:
Къаратон къатыны  кёзюне тургъанды,
Бу джарлыны эсин терсине бургъанды,
Ай джауум болгъа эд, мынга ушаш киши,
Муну арбазында  эр болгъанды тиши.


АЗАЛ:
(Бийнёгерге)
Къубадийни кючюклерин алайыкъ,
(Аран таба)
Аран бийни юйюрюн тынч къояйыкъ.
Кючюкле да джыйылауну билирле,
Акъ маралны ызы бла элтирле.


БИЙНЁГЕР:
Тюз айтаса, тенгим, алай этейик,
Хайда халкъым!.. Энди джолгъа кетейик!


ГАЛУА:
(Бийнёгерни мангылайына къолун сала)
Сакъ бол, бала,  къыйын джолгъа чыгъаса,
Джюрегими джаннган отха саласа,
(джылай)
Бар – дейме да, алда – къоркъуу,  не этейим!..
Къал – дейме да,  Къушджетерге не этейим!..


ГЕММА:
(Галуаны кесине къыса, сагъышлы, узакъ къарай)
Алам чакъны ташаларын ачыучула,
Къоркъууланы къарангысын чачыучула,
Хар заманда нарт бёгекле болгъандыла,
Башхалагъа ала сокъмакъ салгъандыла,
Сени улунг  джол ачады,  келликлеге,
Ташаланы, тахсаланы  билликлеге,
Халкъыбызгъа джангы болум  берликлеге,
Акъылларын билим чакъгъа керликлеге.


БИЙНЁГЕР:
(анасыны къолун мангылайина тийириб, имбашына детдире)
Анам, хайда,  къуанч бла кёрюшейик.


ГАЛУА:
Ашхы джолгъа, Тенгри бериб, бирлешейик!

(Бийнёгер, Сейир, Азал кетедиле, Галуа ызларындан къарай сын къатады. Халкъдан бир тиширыу джыккырдан саблы бла суу алыб келиб Галуаны къолуна  тутдурады, сора болушуб,  кетгенлерин ызларындан джолгъа тёкдюреди)


АХЛАУ:
Галуа, джылама, джашынг эр болгъанды,
Дарманны табаргъа талпыудан толгъанды,
Келигиз джол дуа бирден  айтышайыкъ,
Дуа эжиу бла джолгъа ашырайыкъ!


ХАЛКЪ:
(Тенгри – Ёрени тёгерегине джыйылады)


САЛАХЧЫ
(башчылыкъ эте зикир этеди)
Тейри джолун тюзетгин,
Аджаштырмай джюрютгюн,
Джан дарманны  табдыргъын,
Къоркъууланы  атдыргъын,
Сау - саламат къайтаргъын,
Халкъгъа алгъыш айтдыргъын!


(Халкъны зикир эжиую кенглеге джайылады.
Галуа джашыны ызындан къараб къалады.
Джабыу джабылады).





ТЁРТЮНЧЮ  САХНА


Тау башы. Къаяла. Суу секиртме. Улай чыгъады. Сыфаты тюрлюдю: эки аягъыны ортасында салыннган, къуйрукъгъа ушагъан бир узанты, юч аягъы болгъанча кёргюзтеди. Къаяны къыйырындан салыныб тюбюне къарайды, сора ашыгъыш юсюн чыракъча джандырыб, къая бетли болуб, анга джабышыб къатыб къалады.
Бийнёгер чыгъады. Арыгъаны, талгъаны белгилиди. Суу бла бетин сыйпай, кече къалыр, от тамызыр джер излей барады, сора Улайны эслеб, сескеклениб тохдайды. Улай алгъыннгы халына кире, тургъан джеринден чыгъады, Бийнёгерни узагъыракъдан джарыгъы бла тинтиб сынайды. Джаш къымылдаялмай сир къатады.


БИЙНЁГЕР:
Тейри, тёнгнгегими къатдыртма!
Тейри, акъылымы атдыртма!

/Улай анга джуукъ келиб кёзлерине къатады, санларына тийиб – тийиб кёре, тюрлю – тюрлю чыракъла бла джанады, сора къолларындан таякълача бир чыракъла чыгъарыб, Бийнёгерни кёзлеринден айырылмагъанлай, сыртында кёзю болгъанча, артха атлай да уча, аны  тау джити таба тартыб башлайды/


(серлешгенча, кеси кесине)
Сыртында кёзлери болгъанча…
Санларым бёлениб тургъанча…
Эсими башымдан алгъанча…
Джюрегим анга джаннганча…


(къызны ызындан, байланнган адамча уакъ атлай бара, кесин эскерир дыгаласда)


Нек келген эдим бери?..
Кимни излей эм? Нени?..
Бир зат излей эдим…
Бирин кёзлей эдим…
Эки кючюгюм бар эди…
Ёзен джолчугъу тар эди…
Нек келген эдим таугъа?..


(Улай Бийнёгерни тик къаяны башына тартыб чыгъарады)


Тейри! Эсими алма!
Джанымы артха  салма!
Сюйсенг джанымы  ал!
Эсими орнуна сал!
Тейри! Тейри! Тейри!
Болушлукъ ий бери!


(Улай сескекленеди. Тёгерек тубаннга батады, тубан ичинде къатыш – къутуш тутушча бир затла эсленедиле, сора тубан чёгеди. Бийнёгер джангнгызды. Къаяны тинтиб къарагъандан сора)


Мен къалай чыгъалдым бери?
(къараб бошаб)
Да джолум джокъду да кери!
(эскере)
Кючюклени бёрю басды…
Азыгъымы тюлкю чачды…


(юсюне тийиб, санларын тинтиб, хурджунундан суулукъны чыгъарыб къарайды,  сора эскералгъанынадан къуанч аллы болуб)

Акъ Маралдан сют алыргъа!..
Къушджетерге джан салыргъа!..
Эсим ачылды, Тенгри!
Маралны джолла бери!


(Улай, джана – джашнай чыгъады, Бийнёгерни нюрюне бёлейди, джаш башы айланнганын эслей)


Тас бол кёзюме кёрюннген!
Болалмам санга терилген!
Эскердим кесими энди,
Тейри джагъымды, дженгди,

(акъылын атмазгъа кюреше, тёгерекге къарай)

Былайы Джырыкъ Къаяды…
Тюбюнде тау суу барады…
Суу – секиртмени таушу…
Онгда – Къаракъол аушу…
Чынар чегетле  солдады…
Тогъузкёл чат да  андады…


(Улай аны сёлешгенине башын ары – бери кёгюрчюнча аудура тынгылайды, сора джерде тюрлю бурулуб, джанкъылышча джаныб, джарыгъын Бийнёгерге айландырады. Джаш титреб башлайды, къутулургъа не къадар кюрешсе да къутулалмай бираз тартышады, сора бети тюрлене, сейирсиниб, башына къадалыб)


Не-е-е! Къайдан келедиле башыма,
Бир адам сёлешгенча, была?..


(Улай чырагъын кючлендиреди, Бийнёгер анга шашырыб къарай)


Сенмисе башыма сёзюнгю салгъан?
Сенмисе деуню къарыуун алгъан?


(Бийнёгер къызгъа джити къарай)


Атайтмазны умметинденмисе?
Мени терсейтиргеми тюбетилгенсе?


(Улай джангыдан джарыгъын тюрлендиреди, Бийнёгер бир талайны симсиреб кеси – кесине тынгылагъанча турады, сора сейир этиб къызгъа)


Апсатыны  умметинденми?..
Ол кёкледен келгенледенми?


(Улай джанады, Бийнёгерге джуабын джоллайды, Бийнёгер арсар бола)


Сиз былаймы сёлешесиз?
Чыракъ бламы  келишесиз?


(Джангыдан чыракъ урур, Бийнёгер къоркъууну ата, рахат бола)


Тейри, аламынг кёбню битдирген,
Джартахан затынг сейир этдирген…
(Улайгъа джумушакъ къарай)
Къоркъмайма, ариу, сенден…
Сен не излейсе менден?


(Улай джангыдан чырагъын тюрлендиреди, Бийнёгерни къуанч бла къоркъуу бирден тута)


Сенмисе Акъ Марал деген,
Нарт элге къоркъуу берген?
(Улай джаныуу бла джуаблайды)
Ариу Марал, санга эди келгеним,
Адам чыкъмаз тау тарлагъа киргеним,
Сенден дарман тилей келдим саусузгъа,
Бош къайтарма нарт эл тургъан ауузгъа.


(Улай кемсиз джанады, сора бираз джукълана симсирейди. Бийнёгер мыдахланады, сора)


Болсун, ариу, сени бла къалайым,
Элимден да, халкъымдан да болайым,
Джангыз манга джан дарманны саугъа эт,
Къушджетерни ол ауруудан азат  эт.


(Улай джылтырайды, тюрленеди, Бийнёгер джукълагъанча болады. Ол бир тюрлю тепсеу тебсегенча къымылдай, тюрлене, бир - джыгъыла, бир - тура, аламат джанады. Тауушу кенгден эштилгенча келеди)


УЛАЙ:
(сёзю джызылыб тышындан эштилир)
Апсатыны умметибиз, кёк - теренден,
Сизге, кёкде, джулдуз кибик кёрюннгенден,
Анда джашау этмез болуб сизге келдик,
Кемебизден мийик таугъа  келиб эндик,
Алай бизни инсан улу джаратмады,
Садагъын да, бизни сюре, аз тартмады,
Сёлеширге, англашыргъа излемеди,
Бизни Тейри джаратханын эслемеди,
Биз да къалдыкъ тау тикледе, чегетледе,
Адам кирмез тарла бла мийикледе.
Хайуанланы тиллерине юреннгенбиз,
Уучуланы юркютюрге  кёлленнгенбиз,
Биз сизнича хайуан эти ашамайбыз,
Уруш эте, къан тёгерек джашамайбыз,
Аны ючюн хайуан уммет – нёгер, тенгди,
Инсан эсе, джуукълашмай, бизден кенгди.
Адамладан биринчисе, тынгылагъан,
Шашмагъанлай айтханымы ангылагъан.


БИЙНЁГЕР:
(тюшдеча)
Къайсы аламдан келдинг, сен ариу?..
Киргенди саныма бир тюрлю къыйыу…


УЛАЙ:
Бизни уммет ёлюм неди, билмеученди,
Сизни кибик къысха джашаб  кетмеученди,
Бизни  ана гезегенди,  Нийге деген,
Мутхузуракъ, кюнбатханда, тангда тийген.
Ёлюм болмай, къартлыкъ келмей кёбейгенек,
Алай бла да гезегенни тюгетгенек,
Суу кирлениб, битим къуруб ачыгъанек,
Бир джашар джер излей, алай чачылгъанек.
Бизни кеме  сизге келди, тигеледи,
Кеси – кесин, кюл болурлай ёртенледи,
Биз да къалдыкъ тау башлада, чегетледе,
Сугъулмайын  инсан болгъан этеклеге.


БИЙНЁГЕР:
(тюрлениб)
Атынг неди, къалайдады фатарынг?
(кёлю эрий, хылеулене)
Джюрегиме бир хош тиед хапарынг…


УЛАЙ:
Биз тауланы теренлерин от бла джакъдыкъ,
Алай бла кесибизге  фатар  ачдыкъ,
Сиз табалмаз, сиз киралмаз, терендебиз,
Кёгет джыя чегетлеге эниученбиз,
Сизни кёрсек  сылджырайбыз джолугъуздан,
Таяр болуб садакъ атхан къхолугъуздан,
Кюч болса да сизни байлар, биз умметде,
Излемейбиз  сизге заран,  бу кюн бетде.


БИЙНЁГЕР:
(джукъуда сёлешгенча)
Адамла уа сизден къоркъуб турадыла…
Сизге тауда къабханларын  къурадыла…
Умметинги  танысала, сёлешселе…
Сизни бла ортакъ джашау тюзетселе…


УЛАЙ:
(сёзю тышындан эштилген заман, къызны сан къыйыуу бир тюрлю тепсеуча болуб турады)
Сизни заман санауугъуз – бизге кюч,
Сиз санау бла, мени джылым - беш джюз юч,
Атым Улай! Джангы джетген заманымды,
(чыракъ джаныуу назиклеше)
Эркишиге джангы джити къарамымды.
Бизни уммет сизни бла къатышса,
Джангы тёлю Дунияда чагъышса,
Сизге – ёмюр узунлугъу келиред,
Бизлеге да  - Тенгри ёлюм бериред.
(сагъышлы)
Ёлмегенлей джашаб тургъан - керексиз,
Эрикгенден этеринги билмексиз.


БИЙНЁГЕР:
Ариулугъунг акъылынг бла бирлешди,
Бу, этгеним, эм сейирлик кенгнгешди…


УЛАЙ:
Кел, умметге сени алыб барайым,
Сайлагъаным  Инсанды – деб айтайым,
Сени бла юйленейим, сизнича,
Айтханынга бойсунайым,  келинча,
Деу къолунга чыракъ кючню салайым,
Туугъанынга  инсан – ана болайым.


БИЙНЁГЕР:
(кесин эскере)
Улай – ариу, джюрек деген бош болса,
Сени нюрюнг бош  хатхугъа  къатылса,
Сени сёзюнг  манга алгъа эштилсе,
Кёзлериме  нюр сыфатынг чертилсе,
Санга огъай деялмазем,  аралыб,
Бютеу дуния къалыр болса къаралыб.
Алай  манга  Дайым  мухур салгъанды,
Кертиликге ,  ал  антымы  алгъанды.


(Улай кючлю тюрленеди, чырагъы ачыуланнганын билдиреди, Бийнёгерни талай кере титретеди, ол къутхарылыргъа кюрешеди, алай къыз аны тау тик таба тартыб башлайды)


УЛАЙ:
(джылар маталлы)
Сени сюйдюм, сен  а мени сюйелмединг,
Сезиминги джайыб  мени  бёлемединг…


БИЙНЁГЕР:
(ычхыныргъа кюреше, аны тартханына тиреле)
Улай – ариу, бизде антны бузмайдыла,
Адетни, тёрени  къырыб озмайдыла,
Берилген сёзюне эркиши кертиди,
Сёзюн тутмагъаннга нарт юзюк дертлиди.


УЛАЙ:
(гыбыр сабийча, тик башлы болуб)
Меники – дегеним, меники  боллукъду,
Сени менден аллыкъ,  узакъда  турлукъду…


БИЙНЁГЕР:
(джалбара)
Бошла мени, ариу, мундан хайыр чыкъмаз,
Игилик этгенинг къайтарылмай къалмаз,
Бармагъынгдан – тамчы, тилегеним сенден!
Эталмаз затымы шо, излеме  менден!


УЛАЙ:
(эштмегенча, кеси акъылында, Бийнёгерни онгсуз этиб, тау джитилеге тартыб алыб кетеди. Джабыу джабылады)



БЕШИНЧИ  САХНА



(Ингнгир ала. Гемманы арбазы. Къарткъуртха къуру хансланы сайлаб,  буууб кюрешеди. Кенгден аякъ тауушла эштиледиле, Гемма сагъаяды, турады, къарайды)


ГЕММА:
Ингир ала келген  иги бла келмез…
Тейри айтыб,  аман  бир  хапар келтирмез…
(Тынгысыз  тёбеннге къарайды. Ауур солуй, бети – къуту кетиб,  Дайым чабыб арбазгъа  киреди)


ДАЙЫМ:
Гемма – Ана,  менме,  сормайын келеме,
Манга болушурукъ, бир сенсе, билеме.


ГЕММА:
(сейирсине )
Тейри  къорусун сени,
Къалай келалдынг бери?
Ингир таулагъа тюше,
Къарангнгы белин теше,
Аллынга джаллы чыкъса,
Не аманлыкъчы чабса…
Джетген къыз алай этмез,
Джангызлай джолгъа кетмез!


(Дайым аны айтханына тынгысызча тынгылай, сора джылай къучагъына къысылады)


ДАЙЫМ:
Кечем,  кюнюм бир – бирине къатышыб,
Акъыл, эсим тынгы табмай аджашыб,
Танга  дери  тёзалмайын  келгенме,
Амалсыздан  рахатынгы  бёлгенме.


ГЕММА:
(анга тинтиб къарай)
Не болгъанды ариу къызгъа, джыларлай,
Ингир ала тау этекге чабарлай?


ДАЙЫМ:
Гемма – Ана, сен хар заман джакъ эдинг,
Ёсюуюме, джашауума сакъ эдинг,
Ёксюз къызгъа ёз торунча  къарадынг,
Хар заманда керегиме джарадынг,
Энтда  болуш, къатышханды къадарым,
Не - ёлюудю, не - джашауду, мадарым!


ГЕММА:
(аны бетин сюрте, агъач олтуручха олтурта , джити къарайды)
Сёлешиуюнг соруу  бере  ангыма…
Кёз джашынгдан сынчыу келе джаныма…
Сезиулеринг былай кючлю боранлар,
Не болгъанды, бери,  манга джан атар?


ДАЙЫМ:
Гемма, джаным, аны ариу сезесе,
Алай  кёрмез, эслемезлик  этесе…


ГЕММА:
(анга джити къарай)
Дайым – ариу, ишексизди, сюймеклик
Болса керек,  сени былай  этдирлик…


ДАЙЫМ:
Атам, анам ауушханлы, билесе,
Сенден сора джагъым джокъду, кёресе,
Ахлунгача къарагъанса сен манга,
Ыннамача бойсунама мен санга,
Аллай сыйгъа болмасам да тыйыншлы,
Этмегенсе оноунгдан тайышлы.


ГЕММА:
(Айтырын билгени таныла, анга назиклик кёргюзте)
Татлы сёзлю, асыл халлы Дайымым,
Айтчы манга, неди сени къыйынынг?


ДАЙЫМ:
(тартына, битр аз тынгылагъандан сора)
Эртдерекде ачхан эдим халымы…
Бийнёгер бла бир болгъанын джанымы…


ГЕММА:
(ойуннга бурур дыгаласда)
Айтхан эдинг, эштген эдим, 
Къуанчынгы  кёрген эдим,
Алай джаш, къыз кёбню  сайлар,
Бириси бла ёмюр байлар.
(сабийге айтханча)
Энтда кёбню танырыкъса,
Кёб уллагъа къарарыкъса,
Кёб тойлада тепсериксе,
Сечиуюнгю этериксе.
(башын сылай)
Бийнёгер – деб, джангыз анга акъыл бёлме…

(Дайым джеринден дженгил къоба, Геммагъа терсирек къарай)

ДАЙЫМ:
Гемма – Ана, бу сезиуню ойун кёрме!


ГЕММА:
(ышара Дайымны  къатына чакъырады, кесине къысады, сора сагъышлы, мыдах)
Сезиуюнге, махдау тышы,  не айтылсын?
Сюйгенлени ишлерине ким къатылсын?
(сюйе уруша)
Эй бу джашлыкъ, суу къобханлай,  сезиу къобуб,
Кёзлерине  джаз чагъыны нюрю  толуб…
Бюгюн джанынг  биреуленнге  таралады,
Тамбласында кёз  башхагъа  аралады,
Сен алкъынчы къыз мардагъа келмегенсе,
Этеринги, этмезинги билмегенсе,
Онбеш джылы  джангы джетген  гыжыучукъса,
(бурнуна бармагъы бла къагъа)
Сюймекликге джан атмазлай,  бурхучукъса.


ДАЙЫМ:
Шо, урушма, терслигими билеме,
Мени сюйюб айтханынгы кёреме,
Анга къаршчы турур мадар болмады,
Джан талпыуум ангыма бой салмады!

(тыкъсый, сагъышлы туруб алгъа атлана)

Кёк тенгизде, джангыз эдим, батарча,
Тенгиз тюбю терен эди, тартарча,
Ма  ол халда ариу кеме кёрюндю,
Ёксюз эсим анга, бузмай, бёлюндю,
Къол узатдым, ол тохдады, миндирди,
Мени ёмюр къоруругъун билдирди,
Джангызлыкъны джыламугъун кебдирди,
Сюймекликни аламына ётдюрдю…


(бир талайны узакъ къарай  турады, сора Геммагъа кесин атады)


Гемма, джаным, таш салмасанг болалмам!
Сен тилемей Тенгри ышан  алалмам!
Бийнёгерим, он кюн болду, къайтмайды,
Таудан келген  андан хапар айтмайды,


(чабыб, Гемманы таш кюбюрчегин чалдышдан  чыгъара)


Джай ташланы, ол саумуду, шаумуду?
Ол Акъ Марал тосму болду? Джаумуду?
Ол сау эсе, «сауду»- де да, алгъышла,
Сау тюл эсе манга ёлюм багъышла!


ГЕММА:
Ашыкъгъан  суу  тер – тенгизге джеталмайды,
Джетген  къыз,  джаш  керти оюм эталмайды,
Джаш,  акъылны  сезиулеге  батдырады ,
Алай бла да хакъ насыбны  ыхдырады.


ДАЙЫМ:
(сабырсыз)
Хайда, Гемма, джай ташланы, узатма,
Джюрегимде умутсузлукъ джаратма,
Не чыкъса да, джашырмайын, тюзюн айт,
Субайлыкъдан, джабсарыудан  кери къайт!


(Дайым Гемманы къолларындан тутуб кёзлерине къарай, аллына чёгелейди, тилегин  кёзджаш бла кючлендиреди, сора кюбюрчекчикни ачыб, аны  уучларына ташланы къуя)


Гемма – Ана, хайда бир джай быланы,
Инджитме да «балам» - деген балангы!


ГЕММА:
(ышарыла, анга сюйюб къарай)
Сабийликден  джетген  чакъгъа кёчюуде,
Дамсыз  болур, тёзмез  болур  тёлюле,
Хар сезиую, таула кибик  кёрюнюр,
Хар оюму аламлагъа кёлтюрюр…
Джашай  бара, артда келир ангылау,
Уллуланы айтханына тынгылау.
Бусагъатда  эшталмазса… Къояйым…

(Дайымны сабырсызлыгъын кёре)

Насийхатлы сёлешиуню тыяйым.


 (Гемма ташланы иги къатышдырыб, санар кибик этиб, таш салыргъа сюймегени таныла, сылтау эте)


Да быланы санаулары тюз болмаз,
Терс санаудан керти хапар  алынмаз,
Кемлик барды дейме, къайда  саначы,
Бийлигине, тийлигине къарачы!


ДАЙЫМ:
(ичин тарта, ташланы андан алады, ашыкъ – бушукъ санаб бошаб)
Бийликлери  - тогъуз, бири - айырма,
Тийликлери - тёрт кереди джыйырма,
Барысы да  тамам  токъсан  болады,
Ташны ким да  ол сан бла салады,
Шо узатма, мындан ары термилтме,
Джюрегими джарсыулагъа кемиртме!

( джюрегинден тута, кесине джер табмай)

Ол кетгенли тюшлериме къарасам,
Кече, кюндюз ышанымы сынасам,
Энди аны кёрюрме деб айтмайма,
Джюрек джазар бир умут да табмайма,
Джан титиреу – аман хапар  алчысы,
Палах берген  зар – къадарны  джалчысы,
Санларыма джерлешгенди, кетмезлей,
Мундан ары  мени  рахат этмезлей,
Кёкрегиме  орналгъанды суукъ  уу,
Тамагъыма  буугъу  тартыб,  бууулуу.
(кёзлерин сюрте, сагъышлы)
Ол болмаса,  бу джер манга – къуруду,
Ансыз    Джерде джашамазым туруду.


ГЕММА:
(аны рахатлатыр халда)
Къыргъый джелча, былай  болсанг тынгысыз,
Джаш джюрекден бошарыкъса, ажымсыз.
Бийнёгеринг халкъ таныгъан джигитди,
Барлыкъ джолун, этер ишин билликди,
Тейри айтыр,  юйюне сау  джыйылыр,
Кёк  Ёлюмден  Кушджетерин  сыйырыр,
Дайымына келечиле салдырыр,
Кёзлерингден бу къоркъууну алдырыр.


ДАЙЫМ:
(тынгы табмай)
Гемма – Ана,  шо узатма,  ишни  кёр,
Бу бууулгъан кёкрегиме себеб бер.
(тинтиб къарай, аны къолундагъы ташланы къатышдыра)
Кёзлерингде бир тюрлю хал эслейме,
Не чыкъса да, джашырмай  айт, тилейме!


ГЕММА:
(сылтау эте)
Къызым,  эсге келген сайын таш салынмаз,
Джулдузлада ышан болмай тюз табылмаз,
Бусагъатда   Ай - мюйюздю, тотурсузлай,
Темиркъазакъ  киренсизди огъурсузлай,
Чолпан джулдуз алгъыннгыдан мутхузуракъ,
Джетегей да, алгъаракъдан къызылыракъ…
Кёкде Тейри тюрлениуле башлагъанды,
Аны ючюн бютеу алам ашланнганды,
Бары орнун табыб,  туруб  сорушхунчу,
Ташдан хайыр чыкъмаз Тенгри болушхунчу.
(Дайым къычырыкъ этиб сарнайды)


ГЕММА:
(аны кёлюн сорукъдурур дыгаласда)
Былай  кемсиз этме, къызым, тынгыла,
Къайтырыкъды, мен айтханны ангыла,
Сау адамгъа киши сарын салырмы?
Аман къуугъа, аман келмей къалырмы?
Сюрт бетинги, болма былай джаштёгер,
Тенгри бериб, къайтыб келир Бийнёгер!


ДАЙЫМ:
(акгыллы )
Ой джюрегим  тюрлю – тюрлю тебеди,
Алай этсе, манга бушуу келеди…


ГЕММА:
Кюн тюрленсе джюрек алай тебеди,
Аллай халгъа хар  адам да киреди,
Ол  аманны къуумчусу болмайды,
Адамгъа да бушуу джюгюн салмайды.


ДАЙЫМ:
(Гемманы кёзюне къата)
Алай, Гемма, бир затланы  айтмайса,
Къарамымы, къарамынг бла  тутмайса,
Тейри санга башха затны билдирди,
Къарагъанынг  аны манга сездирди,
Джашырмайын тюзюн айтчы  кюйгеннге,
Не дедиле,  Кёк – Тейриле  тюшюнгде?
(чыртда кесин тёздюралмай)
Айт, джашырма, Бийнёгерге не болду?
Акъ Маралны къолунданмы джоюлду?
(Геммагъа джабыша)
Не дедиле,   Кёк – Тейриле,  айт бери!
Сауду  - де да аджалымы  ат  кери!


ГЕММА:
Эй тынгнгысыз, къайтарама джангыдан,
Бийнёгеринг  алай таймаз  джолундан,
Кёк – Тейриле сездирмейле ёлюмню,
Былай, бир аз сорушдурчу кёлюнгю,
(джан басдырыр халда)
Ырысла да, тыйчы аман къуумну,
Къобарма да атайтмазла къауумну!
Джан тотуру кетмегеннге  санындан,
Джарашырмы бу кемсизлик, ызындан?


ДАЙЫМ:
(джылагъанын тыяргъа кюреше, Геммагъа кёлкъалды эте)
Гемма - Анам, джулдузланы  уруму…
Джетегейни  джылтырауу, турууу…
Была бары сылтаудула,  билеме,
Таш салыргъа излемейсе, кёреме…
(тынгысыз, джылай)
Шо ёз къызынг тюшсе эди бу бекге,
Къалалырменг ийилмейин   тилекге?


ГЕММА:
(амалсыз болуб,  сюймесе да, ташланы къолгъа алады, атаргъа  хазырланады, къатышдыра талайны сашгъышлы турады,  сора ичинден бир затланы айтыб джерге атады. Дайым чабыб, чёгелеб ташлагъа къатады. Гемма  сора талайны алагъа къараб туруб, кесини мыдахлыгъын  эслетмезге кюреше)
Джаны сауду, бусагъатда джолдады…
Излегени  туурасында,  алдады…
(Дайым къычырыкъ этиб джылай, Гемманы къучакълайды)

ДАЙЫМ:
Геммачыгъым! Ынначыгъым!  Огъурум!
Тюгенмесин сени  Тейри - тотурунг!


(сабийча къуанчдан джылай)


Ой джашагъын, сыйлы Гемма, къуандырдынг,
Насыбымы къайтырына ийнандырдынг,
Джаны сауду! Мундан сейир сёз болурму?
Аны эштиб, энди бущуу бошланырмы?
Джаны сауду, олду джангыз манга керек,
Джаны къалсын, олду тилим этген тилек,
Сау болса уа джер этекден къайтырыкъды,
Дайымына тансыкъ салам айтырыкъды.


(узакъгъа къарай муратларына батады. Гемма анга мыдах къарай, Тейри – Ёреге джуукълашады, анга къолун сала, терслик этген адамча мыдах, Дайымгъа эштдирмей)


ГЕММА:
Айт – делле да, айтмагъанлай  болмады…
Джигит ул  да,  амал джолдан къалмады…
Тенгри  анга къудретингден тийиргин!
Душманларын  тотурунг бла ийиргин!
Билдиргенинг тилге келмейд, айтыргъа…
Уллу – Тейри, сен буюргъун къайтыргъа…
Тейри анга джол бергин!
Хар керегин сен кёргюн!
Бери эсен келтиргин!
Манга къуанч этдиргин!


(Дайым  хаман бир затланы шыбырдай къуанч аллы сюеледи. /Былайда аланы биринчи абезекде сёлешгенлери кёзюне кёрюнеди/  Гемма Дайымгъа  джазыкъсыныу къарам бла къарайды,  кёзлеринде келир затланы ачыууу эсленеди.  Дуасы эжиуге кёче,  кенглеге джайылады. Джабыу джабылады)





АЛТЫНЧЫ  САХНА


(Галуа къая къыйырында)

Чексиз кёкде, эрке  учхан  сыркыу Джел,
Чакъырама, джалбарама, бери кел,
Джан уланы  джолда болгъан анагъа,
Джан басарлай хапар келтир  баладан!
(джылай)
Бир эгизим – къобмаздан,
Ол бириси – къайтмаздан…
Чакъырама сени, Джел!
Кел! Кел! Кел!


(Сейир бла Азал аны къатына келедиле)


СЕЙИР:
Кюн ашхы болсун, Галуа!


АЗАЛ:
Кюн ашхы болсун шам – ана!


ГАЛУА:
Ах, сизмисиз  къая тюбде тургъанла?

 (къаядан ашыгъыш эне, джашланы ийнакълай)

Хош келдигиз, къушджагъалар уланла!

(аланы мыдах болгъанларын эслей)

Нек мыдахсыз?  Хапарыгъыз  къаллайды?

(джашла айталмай бир аз турадыла, Галуа  шашар  болуб)

Джигит улла,  нек  турасыз, кёз къыя?
Шынкъарт джаннган джан джарама туз къуя?
Ах, айтылмаз бир палахмы болгъанды?

(джашла мыдах тынгылайдыла)

Улум тауда къайтмазданмы къалгъанды?


СЕЙИР?
Огъай, Ана, джюрегинги  къыйнама,
Сагъышынгы  аман къуугъа байлама.


ГАЛУА:
Не болгъанды, шо бир ачыкъ айтыгъыз!
Былай узун созуудан да къайтыгъыз!


АЗАЛ:
Галу – Ана, Бийнёгерни табмадыкъ,
Алай табар талпыуну да атмадыкъ…


ГАЛУА:
(кемсиз къайгъыра)
Ах, кёкрегим тыйылады, таш басар!..
Джарашдырыб айтсагъыз а тюз хапар!


СЕЙИР:
Да айтайыкъ, былай болду ишибиз,
Джашлагъа хапар  джетдириб, экибиз,
Бийнёгерни аты къайтыб келгенлей,
Ат илкичге джюген  джиби  джетгенлей,
Он ул болуб тау тиклеге таяндыкъ,
Эгер итге ыз ызлатыб айландыкъ,
Тёрт джанына хахай этдик, турмайын,
Солуу алмай, джатар джатма къурмайын,
Ёретинлей къуру ашны къабханлай,
Бир джанындан, бир джанына чабханлай,
Джети кюнню ыз ызладыкъ, табмадыкъ,
Алай аны табар хырсны атмадыкъ,
Кёлек, чабыр ауушдуруб, джангыдан,
Бёлек болуб атланныкъбыз ызындан,
Тамбла энтда чыгъарыкъбыз  таулагъа,
Джакъсыз къоймай тенгибизни джаулада.


(Галуа къарыуусуз болады, Азал аны тута)


АЗАЛ:
Галу – Ана,  джан  тёрт сандан чыкъмайын,
Биз къоймазбыз  Бийнёгерни табмайын!


СЕЙИР:
(Галуагъа олтурургъа болуша)
Хапарыбыз – мыдахлыкъды,  ёлюм  - тюл,
Быллай халда  кёзджаш  тёгюу  кёрюр  - тюл,
Джан бас, ана, тамбла  таугъа таянныкъбыз,
Аны табыб ызыбызгъа айланныкъбыз.
Кемсиз этсенг, тотур кенге кетиученди,
Ол джерге да Къадар таймай джетиученди,
Тотурунгда джылау  сезсе – джылар этер,
Тотурунгда умут  сезсе  – джашар  этер.
Ашхы  умут ашхы тотур джайыучанды,
Аллай джерден  хар тюр палах къайтыучанды.


(Галуа кючсюз, кесин тюзетеди,  джангыдан къаяны къыйырына чыгъады, кёкге арала)


Эй, Акъ Марал, кёкден келген,  юч аякълы  сейир къыз,
Кёксюл кёкде  ол чыракълы  ызларынгы  энтда  да сыз,
Былайдама,  мени кёр да  джюрегинги  джуашлат,
Сютюнгден бир тамчы бер да, арбазыма умут ат,
Аны тилей баргъан улгъа хурмет  эт да, дарман бер,
Биз уммет бла сиз умметни шохлукъ джолун кенге кер!


АЗАЛ:
(къатына бара)
Джюрегинги ангылайма, Галуа,
Эки джандан эки къоркъуу арада,
Анча заман тёзюу дерлей тёзгенсе,
Джанны – санны кемсиз халда эзгенсе,
Алай,  къоркъуу орунсузду! Бийнёгер,
Айтыулада  айтылырча керти эр,
Ол маралгъа кесин алай хорлатмаз,
Тутхан ишин битдирмейин къайталмаз.
Ийнанама, ол маралны тутханды,
Аягъына къуршоу кишен атханды,
Джан дарманны суулугъуна сыкъгъанды,
Элине да къайтыр джолну тутханды.

(Галуа джылай Азалны мангылайына къолун сала)

Назик Азал, нечик назик сабийсе,
Джаннга джарар къалай айта  билесе!..



СЕЙИР:
Урушладан  джара алмай къайтыучу,
Тау джитиден  джур текени тартыучу,
Бир кюн чыкъса  гебенликни чалыучу,
Дюрюлени тизиу кибик салыучу,
Айю ууда джаныуарны хорлагъан,
Сарасанча джырыкъладан атлагъан,
Эмиликни  тутуб  джюген салыучу,
Къая рандан бал къауузла алыучу,
Къылыч, кезлик, садакъ сауут устасы,
Бир ишинде табылмагъан хатасы,
Нёгерибиз алай хомух болалмаз,
Акъ Маралгъа джесир болуб къалалмаз,
Къоркъууларынг къуанч бла бёлюнюр,
Арбазынгда сюйген улунг кёрюнюр.


(Галуа рахатлай, къаядан Азалны болушлугъу бла эне, Сейир бла Азалгъа)


Сизни кибик тенги болгъан улума,
Сиз тура нек къыйналама джолуна!?
Сизни табхан ата, ана  сау болсун!
Насыбыгъыз, киригиз да тау болсун!


СЕЙИР:
Гемма – Ана, эркин этсенг, барайыкъ,
Тамбла джолгъа алыр затха къарайыкъ.


ГАЛУА:
Тейри сизге билек болсун хар къайда!
Энди сизни сакъларыкъма былайда,
Тейри бериб, ашхылыкъ бла келирсиз,
Джюрегиме бир джарыр онг берирсиз.


АЗАЛ:
(Галуагъа)
Сау къал!  Тейри къуанч бла тюбетсин!


ГАЛУА:
Тейри сизге керек джолну кёргюзтсюн!

(Сейир бла Азал кетедиле. Галуа кеси)

Бала  деген – джандан,
Бала деген – къандан,
Ачыуу – ауур,
Джюрегим – джауур,
Кёк - башы, Тенгри!
Къарам ат бери!


(дуасы эжиу бола джайылады. Джабыу джабылады)


БИРИНЧИ БЁЛЮМНЮ АХЫРЫ

***






ЭКИНЧИ БЁЛЮМ
ДЖЕТИНЧИ  САХНА



/Минги тауну башы. Джел ургъандан бугъойланы улууу эштиледи. Бийнёгер джангызды, суукъ, къарыусуз да болгъаны танылады. Бир талайдан тёгерек джарыкъгъа бёленеди, Апсаты умметинден  Найан келеди, чыракълары бла, къол бла тийгенча, Бийнёгерни башдан аякъгъа узакъдан тинтиб башлайды. Бийнёгер онгсунмай анга къаршчылыкъ  берир акъылда, ёрге къобады/


БИЙНЁГЕР:
(анга сейирсиниб къарай)
Бу да юч аякълы…
Чыракъ таякълы…
Кийими  тюрлю…
Тёгереги нюрлю…
(кёзюне кёрюннгенча болуб башын силке, сора анга къарай)
Несе? Кимсе? Не излейсе менден?
Нек тинтесе кенгден?
Къайдады  алам къызы Улай?
Мени нек къоюб кетди былай?


(Найан джуаб бермей, анга суукъ къараб, юсюндеги чыракъларын ойната  бир талайны турады,  сора къолларындан узун чыракъла чыгъарыб, Бийнегерни сопалаб башлайды. Эки джашны сермеш адет тёреси башха болгъанындан  джуукълашалмай, Бийнёгер алгъа абзырайды, сора белинден джибни алыб,  силдеб  Найанны бойнундан  бууб джыгъады.  Найан  тюрлю бир чыракъ бла бютеу джана Бийнёгер бла  буушма сермешге киреди. Олсагъат  Улай учуб тюшеди, чыракъ таякъларын аланы юслерине айландыра, экисин бир – биринден айырады. Найан ёрге секириб, учхан халда аякъ юсюне турады, сора кеслерини чыракъ тиллеринде, Улай бла Найан тартышны башлатадыла. Бийнёнёгер алагъа  къарай джаннга джаллайды. Улай чыракъ таякъларын шыбыла таякълача  къаты ышынлатыб, чырагъын кёб тюрлю  тюрлендириб, Найанны алайдан джокъ этеди, сора джумушакъ джана, Бийнёгерге джуукълашады)


УЛАЙ:
(аузу бла сёлешмейди, алай ауазы эштиледи)
Анга бизде Найан - дерле,
Экибизге «нёгер»  – дерле,
Сабий болсун сизден – делле,
Оноу тутхан  Бенгибелле.
Сен болмагъан заманлада,
Эски, джангы аламлада,
Биз биргелей учар эдик,
Булутланы чачар эдик,
Къууалашыб эришсек а,
Ойнай – ойнай эриксек а,
Ма былайда сорушурек,
Джана – сёнге олтурурек.


(джумушакъ джана, Бийнёгерни  джарыгъына бёлей)
Сен, адам  ул, джарыгъымы тюрлендирдинг,
Эски шохну  узакъ  этиб,  дертлендирдинг.


(бир тюрлю тепсеу маталлы къымылдайды, чыракълары  сейирсинир кибик джанады, сора къол аязын ачыб, тёгерекге джарыкъ джайгъан бир ташны Бийнёгерни кёзюне тутады)

Бу таш сени ёлмезлик джан этерик,
Туугъанынга да ол насыб джетерик,
Кесинг сюйсенг кетериксе дуниядан,
Сюймесенг а кюч келликди аламдан.
Муну ал да, мени сайла джашаугъа,
Нюрге кириб элт элинге, отоугъа,
Экибизден джангы миллет къуралсын,
Ол миллетге  Апсаты  ат  аталсын.



БИЙНЁГЕР:
Ариу Улай, берген багъанг уллуду,
Кёкрегим да бюсюреуден толуду,
Алай, санга айтхан эдим халымы,
Сёз бергенме, берир кибик джанымы,
Ол сёзюмю бузар кючню табалмам,
Ёлмез этер бу ташны да алалмам.
Мени керти сюе эсенг, тилейме,
Бармагъынгдан бир тамчынгы излейме,
Къушджетерим ол дармансыз къобмазды,
Джарлы анам джюрек рахат табмазды.



УЛАЙ:
Сени ючюн не десенг да этилир,
Кёк асыллы  умметим да тюртюлюр,
Сени ючюн ёлюмлю да болайым,
Чырагъымы джукълатыб кёр къалайым,
Сени  бла адам джуртха кетейим,
Халкъынг ючюн сен айтханны этейим,
Сени бла мен  къуанчдан толайым,
Юйдегинги  анасы мен болайым.
 


(Бийнёгер бир затла айта башлагъанлай, Улай чартлаб джанады, бир узакълаша, бир джуукълаша Бийнёгерни джарытады, сора къарыусуз этиб, зор бла уучуна ташны салыб кеси къолун къысады. Бийнёгер джукъугъа кетгенча болады,  къолундагъы ташны Улайгъа  кюч этиб,  бир джанына атады, сора эс ташлагъанча джумушаб, тынч болуб джыгъылады. Улай санларын тюрлю бюге, джана аны къатына къысылады. Джабыу джабылады.)



СЕГИЗИНЧИ САХНА



(Апсаты умметни джер тюбю  фатарларыны бири. Найан, дагъыда талай умметден  джан  уллу шиндикге ушаш бир затны тёгерегиндедиле. Ол «шиндикни» мийигинде Улай бла Бийнёгер турадыла. Апсаты умметни  чыракълары кенгден ура, халкъ кёб болгъаны танылады. Апсаты киреди. Джанла тюрлю джаныб аны сыйлайдыла. Апсаты бла Улай чыракъла бла тийише бир талайны турадыла, сора чыракъ толкъунла Бийнёгерге да тиедиле. Улай  къуюлгъан чыракъ таякъланы тыяр ючюн, тюрлю джаныб, бурулуб, аны тёгерегине чыракъ кирмез бир джарыкъ тогъай орнатады.)


БИЙНЁГЕР:
(Улайгъа)
Была манга не дейдиле,  билялмайма,
Болгъан затха  бир магъана бералмайма,
Хапарымы билдир кёкден умметинге,
Сизге  заран  салыу джокъду  иннетимде.


УЛАЙ:
(Бийнёгерге. Сёзю узакъдан келгенча келеди)
Айтырынгы кесинг айт да ангылат,
Хапарынга умметими тынгылат.
Сиз кёрмейсиз… Хар джан тотур  атады,
Ол тотур  а  джандан  хапар  айтады,
Хар сёз ючюн тотур ёлче белгили,
Англарыкъла… Айт да таныт кесинги.


БИЙНЁГЕР:
(Апсатыгъа бурула)
Сизни чыракъ тилигизни  билялмайма,
Сизни бла  сёлеширча болалмайма,
Алай сиз да, биз да Джерде джашагъаганла,
Былай тюбеб бетден – бетге къарашханла,
Джау болмайын, тос болалсакъ иги эд,
Эки джан да андан хайыр кёрюр эд.
Сизге бери, кесим сюйюб, келмегенме,
Кесим сюйюб тынчлыкъ, рахат бёлмегенме,
Улай – ариу мени бери келтиргенди,
Ётмез джерге  къанаты бла ётдюргенди.
Чакъырылмай къонакъ болдум, кечериксиз,
Энди бизге сиз бир оноу этериксиз.


(Апсатылада чыракъ джаныу къызады, Улай тюрлю джылтырайды, чыракъ кенгеш сюреди, сора  джанла Бийнёгерге буруладыла, юсюн джарыкъ бла тёшейдиле. Аланы айтханларын ичинден эште джуаб береди)


Кёкден  джанла, сизни бла къалалмам,
Манга берген сыйыгъызны алалмам,
Улай къызны ариулугъу - айтхылыкъ,
Бир джан чыкъмаз анга бир сёз айтырыкъ,
Акъ - Улайны  алгъаракъда танысам,
Ант бла сёзюм берилгинчи танышсам,
Андан башха кёзюм бирни кёрмез эд,
Джюрек ансыз джашамазгъа тёзмез эд.
(мыдах бир кесек тынгылаб)
Алай сёзю таусулуб,  белгиленнген,
Мени ючюн башхаланы керилеген,
Ал сюймеклик, сезиуюню да манга берген,
Алай бла эр сыйымы кенге керген,
Кече, кюндюз джюрегими тёрюндеги,
Кёкрегими  тотур тархан джериндеги,
Солуума хауа болуб кирген кибик,
Кёзлериме  джулдуз болуб  тийген кибик,
Кёрюр – кёрмез санларымы  джандырыучу,
Сууда баргъан джуадакъны ангдырыучу,
Дайым – ариу, насыбымы иесиди,
Тейри айтыб, юйюмю да бийчесиди.


(Улай анга кючлю джарыкъ бошлайды, тентиретеди, апсаты уммет бары да тынгысыз боладыла)


УЛАЙ:
Джаным кибик болгъан адам, Бийнёгер,
Аны унут, аллынгдагъы, мени кёр!
(къолларындан тутады, Бийнёгерни тёгереги да Улайча джаныб башлайды. Джаш бираз тентирер болады, Апсаты уммет бир тюрлю сызгъырыу таууш чыгъара, экисине къарай сын турады)


Нийге ташны  ташны алгъа  санга тутдурдум,
Бусагъатда ёлмезлик джан джутдурдум,
Энди ёлюм, кесинг сюйсенг келликди,
Сюймесенг а аны джолу – кенгликди.
Санларынгда Нийгелени джаны бар,
Тамырынгда бизни къандан къаныннг бар.
Ёлюмлюле энди санга келишмез,
Джюреклери  эскидеча илешмез,
Ала сенден къоркъар болуб къачарла,
Не да уулаб, сыртдан садакъ тартарла.
(назик джана)
Тёгерекге бир къарачы, джаннганса,
Апсатыла болгъан кибик болгъанса,
Мындан ары ёлюмсюзсе,  Нийгесе,
Мындан ары мени бла биргесе,
(джалбаргъанча бир къымылдау бла)
Мени сайла,  мен адамны сайлагъанча,
Манга байлан, Улай санга байланнганча.
(бир джукълана, бир джана)
Меникисе, сени  тинтиб сайлагъанма,
Кесими да сени бла байлагъанма.
Мен боллукъма  юйюрюнгю  анасы,
Туугъан  болур эки уммет баласы,
Умметлени арасында кёпюрсе,
Къабыл этсенг, уллу  насыб кёрюрсе.


(Улай Бмийнёгерге бир талай чыракъ джоллагъандан сора, барыб  Апсатыны джанына сюелиб, Бийнёгерге къараб тохдайды. Бийнёгер къолларындан, юсюнден келген чыракълагъа сейир эте, талай кере кесин алагъа юрендирирге кюрешеди, апсаты уммет да, джангы тирелген сабийни къымылдаууна къарагъанча къарай, тюрлю ышарадыла, чыракълашадыла)


АПСАТЫ:
(Бийнёгерге)
Къызым сени джаратды,
Умметими  къаратды,
Найан улну ыхдырды,
Санга джанын къыздырды,
Биз сайлаугъа тиймейбиз,
Зорлау затны билмейбиз,
Къабыл эсе, кел, уммет,
Санга берсин кёк – къудрет.


(Бийнёгер ичиндеги тюрлениуле бла кюрешеди, апсаты уммет тёгерегин аладыла, чыракълары бла аны учаргъа, тюрленирге юретиб бюашлайдыла. Бийнёгер тюшдеча бир тюрлю болуб, узакъгъа къарай, сагъышха кетеди. КЁЗГЕ КЁРЮНЮУ САХНА  башланады/


КЁЗГЕ КЁРЮНЮУ:
/Дайым бла Бийнёгер абезекде барадыла. Той тамада алагъа чам этеди, халкъ накъырдагъа тутулады. Абезек бошалыр – бошалмаз,  Текебёрк Дайымны таргъа тыйыб, Бийнёгерден саугъа алады, тюз тепсеуге чыкъгъанларында уа,  Бийнёгер аякъ учда тепсей,  Дайымны сайлагъанын халкъгъа танытады. Басыннган миллет гор болады. КЁЗГЕ КЁРЮНЮУ уакъ – уакъ тая,  джаш кесин эскереди. Бийнёгер учар джан болгъанын ангылайды, юсю сейирлик джанады, сора  кеси кесине, Улайны сёзлерин къайтара/


«Кесим сюйсем манга ёлюм келликди,
Сюймесем а ёлюмге джол – кенгликди»…


АПСАТЫ:
(Бийнёгерни къаллыгъына  ийнана, джарыкъ джана)
Адам улу, санга къудрет берди уммет,
Энди уч да, орнун табсын нийге адет.
(Улайгъа)
Камсык Улай, чыгъар улну ёргелеге,
Кёзлерин  ач ол кёрмеген кёргюлеге,
Алкъын  джангы кюч алгъанды, джангылмасын,
Бара барыб  тау тиклеге тагъылмасын.


(Улай Бийнёгерни къатына келе чыракъланады, Бийнёгер да джанады.  Умметге)


БИЙНЁГЕР:
Сыйлы джанла, сиз Нийге - деб таралгъанча,
Аны кёзлей  алам чакъгъа аралгъанча,
Мен да туугъан нарт элими  тансыгъыма,
Къайтмай къалсам, налат аллыкъ, антсызыма.
(мыдах, тансыкълы)
Неге керек ёлюмсюзлюк, халкъ бла болмай,
Этим – дженгим насыбымдан  юлюш алмай?
Джурт болмаса ёмюр джашаб не этейим?..
(Улайгъа)
Улай – ариу, мени бошла, мен кетейим!..
Дайым – ариу  мындан ары таралмасын,
Ол  айыб  да  намысыма  къаланмасын!
(умметге)
Сау болугъуз Кёкден  Джерге  келгенле!
Сау болугъуз манга хурмет этгенле!
(Уммет къозгъалады. Улай Бийнёгерни тыя, къоркъа)


УЛАЙ:
Сен былайда бек кёб затны кёргенсе,
Джашыртынны чеклерин да кергенсе…
Джангыз сенсе Нийгелени таныгъан,
Джангыз сенсе бу фатарда сыйланнган,
Джангыз сенсе Апсаты бла сёлешген,
Мени бла да  толтур тилде келишген.
Кёк - умметим  сени энди бошламаз,
Сени айтхан затларынга къарамаз,
Не къалырса чырагъыма кёмюлюб,
Не ёлюрсе тик тау башдан чёмелиб.
Башха тюрлю энди санга джол болмаз,
Кетиу десенг,  джанынг саулай къалалмаз.


БИЙНЁГЕР:
Ёлюмсюзлюк,   сезиулени  сыныкъдырыб,
Ауруусузлукъ,  ачыланы унутдуруб,
Башхалагъа  эс бёлмезлей,  уллуланыб,
Чыракъ  бла сёлеширлей акъылланыб,
Джаныу  бла джол тутарлай  билим толу,
Сизге къарай,  сейир этер,  Адам  улу.
(ёхдем, аз тынгылаб)
Бизни халкъда, сизде болгъан къудрет джокъ,
Алай сизде, бизде болгъан сезиу джокъ:
Биз Дунияны тийиб, тутуб,  татыулаб,
Ийисгеу бла, эштиу бла ангылаб,
Кёз бла кёре, къол бла тута, билебиз,
Сиз а чыракъ тийдириу бла сезесиз.
Биз ёлюмлю  Адам джанла болсакъ да,
Сизни ючюн бош джанлача къалсакъ да,
Бу Джер ючюн ишленнгенбиз, къыйылыб,
Кёк - Тенгрини  тотуру бла къайылыб.
Бир гокганы ийисин сиз алмазсыз,
Бир наныкъны аузугъузгъа салмазсыз,
Татыу неди,  ийис неди, билмезсиз,
Биз  сезгенни сезалмаз бир умметсиз.


УЛАЙ:
(джалыннганча бир чыракъ джандыра, саны  тюрлю къыйыла, Бийнёгерге джабышады)
Сени сайлаб менимседим, манга бойсун,
Экибизни юйюрюбюз айтыу болсун,
Сени мындан бошламазма  саным сёнгмей,
Сени бла уча – эне джашау кёрмей!


БИЙНЁГЕР:
(умметден бирича джарыкъ джанады, уммет анга сейирсиниб къарайды, Улайгъа мыдах)

Къарнашыма джан дарманны табалмадым…
Дайымыма джаным саулай къайталмадым…

(ол умметча бир тюрлю санларын бюге, чыракълана)

Ташагъызны адам билмез, къайгъырмагъыз,
Манга берген сыйыгъызны къайтармагъыз…

/сагъыщлы, мыдах бола/

Сау кетерге болмай эсе,  ёлюм кетсин,
Джандан сюйген  нарт халкъыма  салым джетсин…


(Бийнёгер чартлар кибик джанады,  сора  апсаты уммет джукъ англагъынчы,  учуб  тас болады.  Улай ызындан  кемсиз  джаныб  атылады,  Уммет  чыракъ  къатышыу бла бир – бирине  киреди,  къалабалыкъ болады.  Джабыу джабылады.)




ТОГЪУЗУНЧУ САХНА



(Кешенелик (къабырлыкъ). Ингир. Эркишиле къолларында джау чыракълары бла, ёлю сакълагъан  адетге кёре, тизиу болуб,  ёлгеннге этилген эжиуню айта  Бийнёгерни кешенисине джуукъ джюрюудюле)


САЛАХЧЫ:


Бийнёгер  ул  арабыздан  кетгенди,
Нарт халкъына къара бушуу  джетгенди.


ХАЛКЪ:
(эжиу эте)
Тенгри! Тенгри! Тенгри!


САЛАХЧЫ:
Джер Тейриси кешенесин  сакъласын,
Кешене кёз Тенгри нюр бла къаблансын.


ХАЛКЪ:
Тенгри! Тенгри! Тенгри!


САЛАХЧЫ:
Саусуз къарнаш алкъын джанын бермеген,
Деу Бийнёгер аны къайтыб  кёрмеген.


ХАЛКЪ:
Тенгри! Тенгри! Тенгри!


САЛАХЧЫ:
Тенгриге – къушлай учсун,
Джангы  ёз  алыб тутсун,
Джангыдан  Джерге келсин,
Къуанч джашауун этсин.


ХАЛКЪ:
Тенгри! Тенгри! Тенгри!


АХЛАУ:
/ алгъа чыгъа/
Эй адамла, эм игини Тенгри алгъа алады,
Андан халкъгъа ашхы айтыу, ашхы иши къалады,
Бу да бизни бойнубузгъа эскериуню  салады,
Эскерген халкъ тёлюлерин тинли, ёзлю къылады.


СЕЙИР:
Тамбла чыгъыб тёгерегин  боз таш бла тёшелейик,
Аягъына наз орнатыб, аныкъы деб белгилейик.


ХАЛКЪ:
1-чи адам:
Эй Галуа, кёлю азыб, абзыраудан эси кетген!..
Сау баланы шауун кёрюб арбазындан  къуту кетген!..


2-чи адам:
Тейри джигит улну алам чакъгъа  тарт,
Саусуз къарнашына джан урхунгдан ат!


ХАЛКЪ:
Тейри! Тейри! Тейри!

 (салах эжиу кенге джайылады. Эркишиле  джау чыракълары бла ёлю сакълауну  сюрдюредиле, чрыакъ сёнге, джабыу джабылады)





ОНУНЧУ САХНА


/Танг. Бийнёгерни кешенеси. Дайым джангызды. Сын къатханча, сезиусюзча сюеледи/


ДАЙЫМ:
/джыр/

Сен джалытхан джюрегими,
Башхагъа бермем,
Сен орнатхан терегими,
Мен чагъыб кёрмем.


Джылла бла сакъласам да,
Аллынга чыкъмам,
Сау дунияны ауласам да,
Мен сени табмам.


Бийнёгеринг ёлгенди – деб,
Хапар айтылды,
Мени джарлы джюрегиме,
Ачыу къатылды.


Ау тюбюне кирмегенлей,
Юйюнге кирдим,
Сени кёксюл кёзлеринги,
Джабылыб кёрдюм.


Дайымынгы ёксюз этме,
Бу ёзен бекде,
Мени сакъла, учуб кетме,
Тогъузлу кёкге.


/къолунда къыбды эсленеди,  чыракъ тюрленеди, кёзюне болгъан зат кёрюнеди/


КЁЗГЕ КЁРЮНЮУ


/Азал бла Бийнёгер къылыч сермеш этедиле, суугъа баргъан къызла эслеб хахай этедиле.  Дайым экисини арасына джаулугъун атыб сермешни тыяды. Чыракъ тюрленеди, Азалны бетин джарытады/


АЗАЛ:
/джыр/


Тау башлада  дарий бетли акъ гюлле,
Къайдан джетгин, къалай алгъын къолунга!..
Ала санга кенгден  насыб  берелле,
Кёл кёлтюре, талпыу бере джолунга.


Ариу Дайым, ол гюллеча, алайды,
Джеталмазлай узакъдаднды джаннганы,
Бюгюн Азал арагъызда сынайды,
Не болгъанын джаш джюрекни сыннганы.


Дайым, сен энг джашаууму белгиси,
Дайым сен энг джюрегими къарыуу,
Умутуму, муратымы иеси,
Нек сынатдынг манга ма бу джарсыуну?


Тау башлада, дарий бетли акъ гюлле,
Сени эсге сала джазда чагъарла,
Сенсиз къалгъан, мыдах тартхан бу кюнле,
Бирем – бирем, къач чапракълай агъарла.

/Экериу  тохдайды,  чыракъ тюрленеди,  Дайым кешенеге таяныб ёлю кёрюнеди.  Чыракъ,  кёзю джашлы Гемманы джарытады/


ГЕММА:
/джыр/


1.
Дуниялада ёлюм деген джашайды,
Адам джанны таймагъанлай марайды,
Бизге къадар къатылыгъын этгенди,
Дайым – ариу дуниядан кетгенди.


КЪАЙТАРЫУУ:
О-о-о!..
Керти сюйген нарт къызланы атлары,
Дайым кибик  дуниягъа айтылсын!
Керти сюйген нарт улланы атлары,
Бийнёгерлей дуниягъа айтылсын!


2.
Эки джюрек, бир – бирине кертиле,
Тёлюлеге юлгю болуб кетдиле,
Бу экеуге Тейри эшик ачылсын,
Хапарлары  алам чакъгъа чачылчын.
КЪАЙТАРЫУУ:


3.
Нарт тёлюле, была кибик ёссюнле,
Сёзлерине былай багъа берсинле,
Была кибик болсун этген антлары,
Сюймеклик  бла  айгъакъ  болсун  атлары.
КЪАЙТАРЫУУ:


4.
Нарт умметге джангы келлик  тёлюле,
Бу экисин юлгю  кибик  кёрсюнле,
Сюймекликге кертилени атлары,
Дайым бла Бийнёгерлей  айтылсын!
КЪАЙТАРЫУУ:



/Чыракъ  тюрленеди, Гемма джокъ болады,  саусуз адамча Азал чыгъады, къыйналгъаны белгили бола, ауур барады, сора  къарангыда тас болады. Джабыу джабылады /



ОНБИРИНЧИ САХНА



/Тау тик. Улай джангыз кесиди. Къара къазауат этиб, тамагъындан таууш чыгъарыргъа онгсуз болгъунчу кюрешеди, сора бираз солуб, джангыдан башлайды. Бир талайдан «БИЙНЁГЕР» деген сёзню чыгъарыр дыгалас бла кюрешгени танылады. Чыракълары джукъланыбды, кесин адам тиширыугъа ушатыргъа кюрешгени ачыкъды.
Найан чыгъады, анга бир тюрлю джана, джазыкъсыннганча къарайды, бир джанына сылджырайды.
Улай анга эс бурмай, бираз солуу алыб,  кеси – кесине хыршыланнганча бир халда, джангыдан сёлешир дыгалас бла, тамагъын зорлаб башлайды, бир кесекден да «БИЙНЁГЕР» деб айтады. Айтханына асыры къуаннгандан  атны турмагъанлай къарыла къайтарады, сора кючсюзлениб къаягъа джатады.
Не да этиб кесин ёлюмлю адамлагъа ушатыргъа кюрешген  Улайгъа рахатсыз болгъан уммет, къатына уакъ – уакъ басынады, чыракъларын анга бурадыла, кеслерича бир затла айтадыла, алай Улай кеси чырагъын джандырыргъа унамайды, туруун да бузмайды.
Апсаты ачыуланнган кибик бир чыракъ таякъла бла къызыны юсюн тёшейди, къалгъанла да чыракъ къошадыла. Улай тюйюлген адамча джатхан джеринде  къалтырай турса да, келген джарыкъны эмерге да унамайды, кесиникин да джандырмайды.
Уммет сын къатыб анга къараб сюелиб турады.  Улай бютеу кючюн джыйыб, алагъа тик къарай, ёрге къобады, сора адам тиширыу олтургъанча олтуруб, джарыла эсегиз бузулугъуз дегенча, «БИЙНЁГЕР» атны къайтарыб башлайды. 
Уммет къыжгъыл  болады, чыракъла бир – бирине къатышадыла.
Улайны кёзлеринден джыламукъ къуюлады, кёзюнден келген сууну не болгъанын билмеген  аламдан къыз, джыламукъ тамчыны бармагъы бла алыб, къараб  алгъа къоркъар болады, сора сейирсинеди,  адамлача бола башлагъанына къуаныб, кесин кючлю къатдырыб, джангыдан башха сёзлени да тамагъындан чыгъарыб башлайды.
Уммети сын къатады.
Апсаты джумушайды, къызына джуаш,  джалыннганнга ушаш бир джарыкъ иеди, алай Улай  сёлешир дыгаласдан башха уммети айтханны англар халда болмайды.
Найан алгъаракъ чыгъа Улайны юсюне чыракъларын джоллайды, къыз джуабламайды, сора джанындан  Бийнёгерни суулугъун чыгъарыб, толу болгъанын кёргюзте, Улайгъа узатады.
Къыз сейирсине суулукъну алады, ичиндеги Бийнёгер излеген дарман, апсаты умметни  къаны болгъанын кёреди,  олсагъат джанкъылышча джанады, Найанны джарыгъына бёлейди. Чыракъла  бла экиси бир затла сёлешедиле,  сора джан – джанга сюелиб, чыракъдан шайтан джелча бир бурулуу этиб, аны ичинде  учуб экиси да тас боладыла. Апсаты уммети къараб къалады. Джабыу джабылады./




ОНЕКИНЧИ САХНА



/Галуаны арбазы. Халкъ. Галуа кёзю джашлы, мыдахды/


ГАЛУА:
/халкъгъа/
Сау болугъуз эллилерим, джаным къурман,
Сизге да бир солуу алыр келди заман,
Къушджетерим кетеригин танытханды,
Ышаныуну  тамырларын  къурутханды.
Не этейим, Тенгри айтхан бизге болду...
Кёзлеримде дуния джарыкъ, джанмаз онгду…


ХАЛКЪ:
7-чи адам:
Не этейик, къолдан келген болмады,
Тенгри бизге джан урхусун бурмады…


АХЛАУ:
Юйленмейин, сабий – балыкъ билмейин,
Дунияда джашау чагъын кёрмейин,
Боран къыргъан джаш бутакълай, Къушджетер…
/ахсына/
Бу къадаргъа ачыу этмей ким тёзер…


ГАЛУА:
Сыйлы халкъым, атланыгъыз, солугъуз,
Джан учханда келир кибик болугъуз…
Ачы хапар къонгурау бла джайылыр…

/ауур сагъышлы/

Джаныма да къара  къайма къайылыр…


/Халкъ уакъ – уакъ чачыла башлайды. Туура ол сагъатда кёкден кючлю джарыкъ урады, Улай бла Найан джерге тюшедиле. Халкъ къоркъуудан ыхдырылады, къоркъуу санларын байлайды.  Сейир  тургъан джеринде  сейирсиннгенден къатыб къалады.  Бир талайдан Улай акъырын алгъаракъ атлайды, халкъгъа, тёгерек бурулуб,  Бийнёгерни суулугъун кёргюзтеди/


ГАЛУА:
Ах мен джарлы, Бийнёгерни суулугъу!..


ГЕММА:
Бу эки джан Апсатыны урлугъу!..


/Халкъ сёз айтмазлай къоркъуудан дынг болуб турады. Улай дагъыда алгъаракъ атлар, джуукълашыр, ангылашыр маталлы къоллары, санлары бла тюрлю къымылдау этеди, сора келишмеген тамагъындан «БИЙНЁГЕР» сёзню чыгъара, халкъгъа кесин теджейди, алай халкъ ыхдырылыб, артха тургъан болмаса, къызны джуукълашдырмайды. Улай «БИЙНЁГЕР» деб къайтарыб кюрешеди,  алай  халкъ аны ангылаялмайды. Халкъда къоркъуу уллу бола/


ГАЛУА:
Оу мен джарлы! Бийнёгерми деди?
Оу  сейир джан, манга кел бери!


/Галуа кесин Улай таба атханлай, Аран аны сермеб тутуб артха тартады. Улай мыдахлана артха туракълайды, сора анга къатыб тургъан Сейирни  эслеб,  ючюнчю аякъ дегелери  затны къолу бла алыб, андан  джашил от чыгъарыб,  джашны  бёлейди, сора кёзлерине таймаздан  къатады. Халкъда къоркъуулу,  «ах», «ох», къоркъуу сёзле эштиледиле,  джаныугъа бёленнген Сейирге  сын болуб къарайдыла.  Бираздан Сейир  Улай анга сингдиргенлени айтыб башлайды./


СЕЙИР:
Ауругъаннга багъыучуну кийиригиз,
Юсюндегин, орнун, барын кюйдюрюгюз,
Бу дарманны  тил учуна тийиригиз,
Юсюне да  саулай сюртюб сингдиригиз,
Ёлюм мунга къаршчы турмаз, къачарыкъды,
Бийнёгерни къарнашы да джашарыкъды.
Эчки сютню алгъа отда  оялагъыз,
Суугъанлай   муну бла маялагъыз,
Бир джыккыргъа бир тамчысы джетерикди,
Хар ауруугъа ол дарманлыкъ этерикди,
Ол къошулса сют къалынлаб,  къатылашыр,
Аны иче  ёмюрюгюз узакълашыр.
Ичиндеги биз умметни  кёк  къаныды,
Джерлилеге  тин бериучю нюр джаныды.



/ Халкъ арсар болуб анга къарайды, Сейирге тынгылайды. Найан узагъыракъда сын къатыб, Улайны хар этгенинден кёз алмай турады. Улай Галуагъа, халкъгъа джуукълашыр халда алгъа атлай «БИЙНЁГЕР» деб талай кере хырылдайды, сора кёзлеринден  акъгъан джыламукъларын бармакълары бла ала, халкъгъа кёргюзте,  Галуа таба барады. Халкъ къычырыкъ – хахай этгенин кёрюб, Улай, арсар болгъанча,  тохдайды. Галуа кесин тыялмай/


ГАЛУА:
/Араннга, къолундан ычхыныр дыгалас эте/
Бошла мени, ол палах бла келмегенди!..
Джюрегим да былай бошха тебмегенди!..
Бу джан мени уланымдан келечиди!..


АРАН:
/Хыны тыя/
«Тын» билмеген  адамланы эссизиди !..


/Улай,   халкъ къоркъуун аталмазын ангылай,  Сейирге  къайтады,   джангыдан  кёзлерине къатады, ол  къыз сингдиргенни айтады/


СЕЙИР:
Ёмюрюгюз узун болур  дарман бердим…
Бийнёгерни уммети - деб, сизни  кёрдюм…
Бюгюн келиб, танышыудан  хошлукъ  алдыкъ,
Эки уммет арасына кёпюр салдыкъ.
Къоркъуугъуз уакъ – уакъ кетерикди,
Биз бир болур заман къалмай джетерикди,
Умметледен  къыз берилиб,  къыз алыныр,
Джер юсюнде джангы уммет тамырланыр.


/тюрлю ахсыныб/


Сизге кюйдюм  Бийнёгерге кюйгенимча…
Сизни сюйдюм, Бийнёгерни сюйгенимча…


/сагъышлы бола, ёмюрлени алгъадан кёргенча/


Адам халкъы,   хапарыгъыз  Джер юсюне джайыллыкъды…
Бийнёгерни уммети  - деб, сау Дуниягъа айтыллыкъды…


/Улай кёз джашларын тыялмай, мугур дер кибик тюрлю  джана, Сейирни  юсюнден чырагъын  артха тартады, джукъудан уяннганча бола,   джаш анга арсар болуб къарайды.  Олсагъат Найан чыракъларын джандырыб кючлендиреди, Улайны артха  сюйрер кибик  чырагъы бла тартады, сора бургъу джелча бир ёртен чыгъарыб, экиси да  кёзден тас боладыла. Адамла  къарамлары бла, кёкде аланы ызларын ызлай, шашар болуб  къаладыла. Бир талайдан, Галуа эс джыя/


ГЕММА:
Нарт   Бийнёгер  болмазлыкъны болдурду.


ГАЛУА:
Ах  ичимде бир ышаныу туудурду!


АХЛАУ:
/суулукъну ала/
Хайда, джашла, бу дарманны  элтигиз,
Кушджетерге керек затны этигиз!


/Сейир,  джукъ эштмеген адамча, кёкден кёзлерин алалмай сюелиб турады.  Джашла суулукъну алыб юйге тебрейдиле.  Аран  алларын тыя/


АРАН:
Этгенигиз табсыз ишди, тохдагъыз!
Мен айтханнга да бир къулакъ салыгъыз!
Марал бизге джан дарманны келтирмез!
Уу бериге,  артха турмаз, джибимез!
Ол кёблени джойгъан  затды, аман бла,
Кушджетерни ёлтюрлюксюз,  дарман бла!


ГАЛУА:
/Араннга,  къаты/
Кушджетерим ёлюмге къол кергенди,
Дарман бизге бир ышаныу бергенди,
Ол мадардан артха турмам, акгыллаб,
Умут кесмем айтханынга тынгылаб,
Хайда,  джашла, тенгигизге джетигиз,
Не болса да, айтылгъанны этигиз!


/джашла бла бирге юйге кетеди. Халкъ бир азны тынгылаб турады /


АРАН:
/ачыуланнганы таныла/
Да кетмейик, бусагъатдан джаны кетер…


АХЛАУ:
/Араннга/
Бир аз тёз да керти хапар бизге джетер.


ХАЛКЪ:
5-чи адам:
Ол джаратыкъ сёлеширге тырмаша…
Бир къыз кибик кёз джашлары агъыша…


ХАЛКЪ:
1-чи адам:
Уу келтирген джаннга чыртда ушамады,
Къоркъуубуз  нарт  адебге  джарашмады.


ХАЛКЪ:
4-чю адам:
Ючюнчюсю,   аякъ тюл эд, тургъу кибик,
Джумушакъ эд,  хайуандагъы къуйрукъ кибик…


/юйден уллу тауушла чыгъадыла, халкъ тынгысыз болуб къулакъ салады, сора «о Тенгри!», «кёзлерин ачды»,  «джаралары къараб тургъанлай джабылыб барадыла» д.б. сёзле эштиледиле, Галуа тышына башын ата/


ГАЛУА:
Дарман келди! Джаным халкъым! Келигиз!
Кёк – Уллудан келген затны кёрюгюз!


/Халкъ тагъаланады,  юйге кирген, чыкъгъан, хахай эте къуаннган тауушла эштиле, чыракъ тюрленеди, сахна къарангыгъа батады, джарыкъ джангыз сюелиб тургъан Сейирни юсюнде къалады. Ол, тюшдеча, кёкден кёзлерин алмай  Улай учхан джерге къараб турады. Сейирни ауазы бла Улайны сёзлери  кенгден  эштиледиле/


Ёмюрюгюз узун болур  дарман бердим,
Бийнёгерни уммети - деб, сизни  кёрдюм,
Бюгюн келиб, танышыудан  хошлукъ  алдыкъ,
Эки уммет арасына кёпюр салдыкъ.
Къоркъуугъуз уакъ – уакъ кетерикди,
Биз бир болур заман къалмай джетерикди,
Умметледен  къыз берилиб,  къыз алыныр,
Джер юсюнде джангы уммет тамырланыр.
Сизге кюйдюм  Бийнёгерге кюйгенимча…
Сизни сюйдюм, Бийнёгерни сюйгенимча…
Адам халкъы,   хапарыгъыз  Джер юсюне джайыллыкъды…
Бийнёгерни уммети  - деб, сау Дуниягъа айтыллыкъды…


/Улайны бу сёзлери  къайтарыла, уакъ – уакъ  эштилмез болады. Халкъ къуанч эте юйден чыгъады, Ахлау башчы болуб, Тейри Ёрени аллына турады, дуа этиледи, ол да таулада къатарыу бола джайылыб,  тёгерек джарыкъ эжиуден толады. Джабыу джабылады/


АХЫРЫ