Исмаил Семенов Джырчы Сымайыл. Джашауум

СЕМЕН УЛУ ИСМАИЛ
(ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛ)
   1877-1981


ДЖАШАУУМ
"АХЫР АЙТЫУЛА" деген китабындан.

Суфи, къызым, джашау деген ауур кетди,
Сыртыбызгъа салгъаны да джауур этди,
Ёмюр деген ёлюм бла бетлешибди,
Джюрек, кёл да  бу халына илешибди.

Бусагъатда - анагъызны ачыуунда,
Акъыл, оюм - тюзелалмаз чачыуунда,
Сен соргъанга толу джууаб бералмазма,
Алгъын кибик  окъа сёзню тизалмазма.

Ой, къыйынлыкъ башдан эсни алыучанды,
Къыйналгъан да серегура болуучанды,
Эй, не этсин джюрегинден таланганынг,
Джангыз къалыб, къуу тыбыргъа къарагъанынг.

Джашау деген ёлюм бла биргелейди,
Хар кюнюнг бла энгишгеге тигелейди,
Учунда уа ёлюм деген ёрге туруб,
Джол ауузуна ёталмазлай тыйгъы къуруб...

Алайды да, джашауубуз джылытмады,
Да ёмюрню асламысын джарытмады,
Мурат эте, умут эте джашай бардыкъ,
Тенгизлеча палахланы джырдыкъ, джардыкъ.

Джан къанатым анагъыз эд, ёлюм алды,
Джашар кючюм къалмагъанды, кёлюм талды,
Сизни Аллах хурметинден айырмасын,
Къадарыгъыз сизге джалкъа къайырмасын.

Сиз джаш болуб, ол бирлери уллайдыла,
Юйюрсюнмей, кенге тарта, узайдыла,
Эки юйюр, эки сагъыш ауур тийди,
Хар балагъа, акъыл, джюрек кемсиз кюйдю.

Абаданла "юйлендинг"- деб, суукълашхан,
Сиз, уакъла, джандан - джанга джуукълашхан,
Кёлюгюзге джеталмадым, онгум азыб,
Душманларым да хакъ ашаб, уру къазыб.

Уллулагъа къарагъан эм, къаралырча,
Да учхара сиз къалдыгъыз, таралырча,
Бала деген, джандан тамгъан тамчы кибик,
Хар кереги джангъа  тийген чанчхы кибик.

Эй, анагъыз, алтын къоллу, джетишдирген,
Ариу айта, барыгъызны бирлешдирген,
Гитчелени уллулагъа илешдирген,
Ёге, ёз - деб айырмайын, тенглешдирген...

Джан къанатым, Джау чырагъым джукъланнганды,
Кёкрегим да бу ачыудан тыкъланнганды,
Эски джарам бары бирден ашланнганды,
Да, къарт атанг,  бу джашаудан тышланнганды.

Эй, джашаб да не этерсе мундан ары,
Санларымы суутханды алам къары,
Ёлюм тюшде темирчилеб башлагъанды,
Тёнгегим да джашар кючюн ташлагъанды.

Да, айтайым къатышдыра - къутушдура,
Эски сёзню джангы хал бла тутушдура,
Айтханымы сен устача, себелерсе,
Джараулусун тизгин этиб  тизгинлерсе.

Семендерни Трам къолуду - тукъумубуз,
Хунн юзюкден Сия - Линди джуугъубуз,
Хазар джуртну ата - баба къурагъанды,
Ат айтдырыб, кенг джайылыб джашагъанды.

Хан къабакъгъа бир кюн бир халкъ таяннганды,
Аш, суу тилеб хуна тюбде мынгайгъанды,
Да, алагъа къабакъланы кергендиле,
Къонакъ этиб, керек затын бергендиле.

Хазарлада къонакъ миллет тёлленнгенди,
Къонакъбай да келгенлеге кёлленнгенди,
Алай къонакъ къонакъбайны къачын кёрмей,
Джер, суу даулаб тебрегенди, тынчлыкъ бермей.

Кюнчыкъгъандан сюргюн болгъан къачхын миллет,
Тутмагъанды не - Тейри дин, не - халкъ адет,
Таша питна, къаугъа ачыу - билген заты,
Урлау - тырнау, хыйла, итлик - этген заты.

Ичден джаугъа къаршчы туруу къыйын болур,
Аман къонакъ юйге кирсе юйюнг къурур,
Ит къонакъла  ит шохланы табхандыла,
Зар къарамны Хазар джуртха атхандыла.

Хазар ханлыкъ Семендерни джурту эди,
Аны чачхан къанджалаууч чуут эди,
Мыжыкъ къауум къаралагъа акъыл бериб,
Хан шахарны чачхандыла, эки бёлюб.

Бир джартысы "Семендер" деб къала - къалыб,
Бир джанына "Бёлюннген джер" деб аталыб,
Талай заман тургъандыла чеклешгенлей,
Таймагъанлай бир - бири бла демлешгенлей.

Чуутлагъа мыжыкъ къауум билек болуб,
Къазауатда Семендерле халек болуб,
Ата джуртдан, джан къутхара къачхандыла,
Душманла да Хазар тархны чачхандыла.

Джан къутхаргъан, Къырым ханга къайтхандыла,
Хапарларын хан - кюеуге айтхандыла,
Аскер джыйыб, джуртха къайтыб баргъандыла,
Тогъай тартыб къуршалакъла салгъандыла.

Къырым аскер  джайылгъынды шам талагъа,
Ёшюн уруш этилгенди хан къалагъа,
Чуут къандар, къоркъакъ итча бугъунганды,
Къабакъланы темир бла суургъанды.

Деменгили къала къабакъ къырылмайын,
Хунасындан садакъ атыу тыйылмайын,
Тургъандыла, чуут башын къаратмайын,
Къырымла да къуршалакъны джукъартмайын.

Джау чыкъмайын, къабакъланы уралмайын,
Уллу аскер ашсыз - суусуз туралмайын,
Къырым ханы кетер болуб алланнганды,
Аскери бла джурту таба джолланнганды.

Семендерле, андан, кете - кетгендиле,
Кими - таугъа, кими - тюзге джетгендиле,
Джетген джерге хан асылын элтгендиле,
Джерлеш халкъ бла бир топракъгъа битгендиле.

Семендерден Къаркъадын - деб, бир хан улу
Орус джерге джол тутханды, умут толу,
Барыб чарны къарнашы бла сёлешгенди,
Къаууму бла Московьягъа джерлешгенди.

Хан къарнашны аскерине башчы болуб,
Хар керекге, джигит кибик алгъа туруб,
Деу Къаркъадын  Хазар боюн кёргюзтгенди -
 Хан аскерге чемерлигин юретгенди.

"Хазар ханы" хапар болуб джайылгъанды,
Тоханада орус чаргъа айтылгъанды,
Ол чакъырыб, анга багъа берилгенди,
Орус диннге кёч - деб оноу этилгенди.

  Хазарланы хан ышанын дурус кёрюб,
"Семен" деген тукъумуна къабыл бериб,
Орус "гиназ" деген ат да берилгенди,
Алай бла орус джерге тёлленнгенди.

Аны аты унутулуб,  джутулгъанды,
Бу хапар а Эресейде, сакъланнганды,
Къагъытында джери - джиги джазылгъанды,
Къарлаууну сураты да алынганды.

Аны барын асыраугъа салгъандыла,
Оруслула бюсюреулю болгъандыла,
Бешджюз джылны хапарыбыз сакъланады,
Кърал архивден толу хапар алынады.

Къаркъадындан эки тукъум джайылгъанды,
"Семен" бла "Каркадын" - деб айтылгъанды,
Семен тукъум джайылырлай - джайылгъанды,
Каркадын а бара - барыб таркъайгъанды.

Эки джюз джыл ала анда  тургъандыла,
Орус халкъ бла къралны джауун ургъандыла,
Бий къауумну баш къылчыгъы болгъандыла,
Тоханадан сый, багъа да алгъандыла.

Алай бир кюн Семенледен Трам - Хан деген,
Тукъум сырны къаза, сора тюбюн билген,
Эски джуртха къайтыр амал излегенди,
Джуугъу бла, тенги бла кенгешгенди.

Къаркъадынла унамайын къалгъандыла,
Семенле уа талпыб джолгъа чыкъгъандыла,
Эски Хазар джерлерине баргъандыла,
Алай джуртда джер табмайын къалгъандыла.

Трам Кавказны бютеуюне айланнганды,
Таб джер излеб таугъа, суугъа къарагъанды,
Сора халкъын тардан, суудан ётдюргенди,
Къарнашланы турушуна келтиргенди.

Алай бла, Минги таугъа джол тутулуб,
Этегинде таш артылыб, юй къурулуб,
Семен тукъум Къобан белге джерлешгенди,
Алайдагъы къарнашла бла бирлешгенди.

Атаулгъа "Къара Чай" деб атагъанла,
Христиан диннге эскиледен байланнганла,
Семенлени ичлерине алгъандыла,
Сыйлы кёрюб алгъа, тёрге, салгъандыла.

Миллет атны магъанасы кёб атылыр,
Ортагъа да болур - болмаз кёб атылыр,
Мен атамдан эштгеними билдирейим,
"Чай" сёзюню магъанасын келтирейим.

Бурунгула  суугъа  "чай" - деб айтхандыла,
Тёлюле уа ол таб сёзден къайтхандыла,
Къайнар сууну "чай" ат бла джайгъандыла,
Алай бла магъанадан тайгъандыла.

"Къобан" деген  "къобуучу суу"  деген сёздю,
Бюгюн сууну "Къобан" аты - бизден ёздю,
"Чай" деген а уллу сууну танытады,
"Ырмакъ" десенг - сай суучукъну англатады.

"Къара" деген затны бетин айгъакълайды,
Къара кючню, къудретни да суратлайды,
"Къара кюч" бла "чай" чам атха бурулгъанды,
Алай бла халкъ атыбыз къуралгъанды.

"Къара кюч" бла "чай" сёзденди халкъ атыбыз,
Хуннла бла аланлалла къан атабыз,
"Минги таулу", "Къарачай" деб айтылгъанбыз,
Къобан суугъа ёмюрлюкге байланнганбыз.

Ма алай бла, тансыкълаудан хатху кюйюб,
Узакъдагъы ата джуртну кёлден сюйюб,
Къаркъадынны туудукълары къайтхандыла,
Эсги джуртха джангы салам айтхандыла.

Трам атабыз Хазар ёзюн тас этмейин,
Семенлени джекде къоюб инджитмейин,
Ата джуртха асламысын къайтаргъанды,
Алай бла атын халкъгъа айтдыргъанды.

Тукъумубуз аксюекни  тазасыды,
Къан ыз десенг - сары хуннла атасыды,
Семен тукъум Семендерни туудугъуду,
Орус бийлик, Хазар ханлыкъ - мухуруду.

Къызларыбыз сабийликден  тиленнгенлей,
Улларыбыз - джигитликге иленнгеннгенлей,
Сёзде, джырда, джарыкълыкъда ёчню алгъан -
Семен тукъум джайылгъанды Трам атадан.

Чырай десенг - эрлай кёзге илиннгенлей,
Сюек десенг - субайлыкъгъа иленнгенлей,
Фахму десенг - къошакъ болуб деу келбетге,
Сары Семен орналгъанды тау этекде.

Гёджеб Трамдан тукъум болуб джайылгъанбыз,
Бу  шам джуртну кёкрегине къайылгъанбыз,
Минги таугъа джарашырлай джарашханбыз,
Онглула  бла тенг - тенгине къарашханбыз.

Семендерни, "дер"и  кетиб, Семен къалды,
Трам - Семен - деб тукъумубуз  мухур салды,
Алай бла эски джуртха джерлешгенбиз,
Халкъыбыз бла  джандан - джаннга бирлешгенбиз,    

Трам тёлюле нарт джуртуна битгендиле,
Миллет ючюн керек затны этгендиле,
Джетген кюнде халкъгъа ёкюл болгъандыла,
Джау чабханда ал сафлагъа тургъандыла.

Трам - Семенле джарыкълыкъны сюйгендиле,
Ташны тюйюб ойма сурат этгендиле,
Къайиш тилиб, созуб, сазгъа тартхандыла,
Уч салынган къабджыкъ бла сокъгъандыла,

Чий терини, кепге тартыб, донгул этиб,
Харс къалакъны ичин къырыб, дынгыл этиб,
Кёз ачыуда айтылырлай болгъандыла
Халкъ джашаугъа Хазар энни салгъандыла.

Ашыкълары болгъан затны джыргъа салыб,
Джаш тёлюню къулагъына таймай чалыб,
Халкъны сырын унутулмаз этгендиле,
Алай бла уллулукъгъа джетгендиле.

Хар тукъумгъа кёл кёлтюрте, сыйын айта,
Халкъны онгун чертгендиле, къайта - къайта,
Джаш тёлюле аны эште ёсгендиле,
Халкъны сырын джырдан - кюуден билгендиле.

Озгъан затны унутулмаз къылгъандыла,
Джаш тёлюге халкъны тинин салгъандыла,
Билим себиб акъыл оюм алгъандыла,
Алай бла джашаугъа къут салгъандыла.

Сермешледе Трамла алчы болгъандыла,
Къантор ат бла джаугъа къоркъуу салгъандыла,
Деуле тартар джаяланы тартхандыла,
Темир учлу садакъ окъ бла атхандыла.

Тиширыула - накъыш къакъгъан, окъа чалгъан,
Эркишиле - халкъ джаууна акъыл салгъан,
Кенг айтылгъан аскер уста болгъандыла,
Джетген джерде тыйыншлы сый алгъандыла.

Эй, игиден урлукъ болгъан - адамлыкъгъа...
Да джамандан джаратылгъан - питналыкъгъа...
Уллу тукъум  уллулукъ бла борч салады,
Туудугъу да ёзден таймаз джол алады.

Семен тукъум ашхыладан бёлюнгенди,
Ашхыладан анга тин ёз берилгенди,
Учхаралыкъ бу тукъумгъа джарашмайды,
Чюйре халлы бу тукъум бла байлашмайды.

Уллу атам, Умар - Хаджи, динге къаты,
Иманы бла айтылгъанды  аны аты,
Билими бла сыйлы болуб билиннгеди,
Тау элледен анга сохда джюрюгенди.

Атам десенг, Унух - Хаджи, имам эди,
Джети кере хаджиликге баргъан эди,
Да, Меккяда джумду кёзюн шейит болуб,
Ёксюзлери Къарачайда сыйыт болуб.

Мен, атамдан, сабий болуб къалгъан эдим,
Бойнума да юй ауурлукъ алгъан эдим,
Ишлей - ишлей кири этдим юйдегиге,
Кёз джуммадым бир ачылгъан керегине.

Сабийликден ишге къолум джарашхан эд,
Акъыл - балыкъ бола кёлюм аджашхан эд:
Джарыкълыкъгъа джюрек тартыб, терилген эм,
Ашыкъладан джырны, кюуню юреннген эм.

Къолу - чемер, тили - уста деген элле,
Тийре айта халкъгъа туру этген элле,
Да кесиме алай бла, базыннган эм,
Сант джашауну кесим ючюн азыннган эм.

"Хандар Сымай, Трам юзюкден" - деген элле,
Джаш болсам да баш болгъанча кёрген элле,
"Сыйы - сыры"  дей ызымы сюрген элле,
Ышаныу бла манга бичим берген элле.

Ышаныуну бузгъан адам асылсызды,
Халкъынг базса тыйншлы болуу - амалсызды,
Болумунгу эм игисин этериксе,
Алай бла сыйгъа, тёрге джетериксе.

Учуу десенг - илячиннге къарарыкъса,
Чарыш десенг - генджа тай бла чабарыкъса,
Джыр, кюу десенг - ашыкълагъа кетериксе,
Алай бла да  тот джюрекни тешериксе.

Эй, тешилген кёлге аяз къагъыучанды,
Джууаш кёлден нюр керамат агъыучанды,
Ол джылыу а башхалагъа джайылады -
Алай бла халкъгъа хали къыйылады.

Бир къауум халкъ дуния малгъа талашады,
Бир башха уа зорлукъ ишге тырмашады,
Къарачай а тин байлыкъгъа джан атады,
Сыйын, сырын джырда, кюуде сакълатады.

Биреу къошха, фатарына сакъ болады,
Биреу халкъны онгсузуна джакъ болады,
Биреу, къырыб, ташда оюуу этиученди,
Ашыкъ десенг - сёзден кюбе эшиученди.

Дуния малгъа джанын атхан - джаннгылычда,
Джыйылгъан мал, заман бла - чачылышда,
Байлыкъ деген - тин ёздеди, билимдеди,
Башха байлыкъ - кёз алдагъан илинмеди.

Ашыкълагъа сохда бола, ашыкъ болдум,
Халкъ таныгъан "Алтынкекел Джашчыкъ" болдум,
Хар къуанчха таймагъанлай чакъырылдым,
Алай бла айырмагъа айырылдым.

Эй, ёзенле джырдан, сёзден  сёлешдиле,
Хар тукъум да Хан - Къабакъгъа илешдиле,
Кирген - чыкъгъан, чам - накъырда къызыулашды,
Келечи да къыз махдауда азаулашды.

(Къызым, санга муну айтыу джарашмайды,
Алай билген, керек джерде, аджашмайды,
Терсни, тюзню алай бла айырырса,
Терс айтыуну тюз бла  артха къайырырса).

Эскиледе джаш, къыз тойгъа барыучан эд,
Абезекде сёлеше эд, таныучан эд,
Алай эте, бир назик къыз алландырды,
Семенлеге  Ёзденланлагъа джол салдырды.

Семен Къабакъ къачхан къызны сыйын кёрдю,
Ёзденлагъа адам, ийиб хапар берди,
Джыл турмай а "алкъын джашды" деген элле,
Ариу бла, къызны артха элтген элле.

Анам хариб, манга  узун хыныланыб,
Мен чуубаш да джуукъ - дженге хыршыланыб,
Баштёбенлей талай заман айланнган эм,
Сора сазгъа, ашыкълагъа байланнган эм.

Той тауушха къулакъларым сагъайгъанлай,
Ашыкъла бла джыйынлада айланнганлай,
Макъам бла сёзюм бирге эшилген эд -
Джыр, кюу эте атым кенге эштилген эд.

Алай бир кюн джазыу манга эшик ачды,
Тюрлю сезиу санларыма нюрюн чачды...
Келин тойда бир айбатха къарагъан эм,
Атына да "Акътамакъ" деб атагъан эм.

Учкуланда къонакъ эди, Къарт - Джурт элден,
Сейир этмей къалалмады къараб кёрген...
Да, джашлыкъда джюрек дженгил къабынады,
Джаш дегенинг ариулукъгъа табынады.

Джыр этдим да, джырым халкъгъа кенг джайылды,
"Акътамакъ" деб Къарачайда кёб айтылды,
Хан - Къабакъ да сёзню сюрдю, тохдамайын,
Ол ариуну келтирирге  унамайын.

"Сюйрелген къыз"- деб Семенле тинтер болду,
Юйюрюне керексиз сёз джетер болду,
Анам хариб изленнгенни тюртер болду,
Акътамакъ да бир башхагъа кетер болду.

Ачыу деген бурун учда нас тургъанлай,
Джюрек отум - кёзлериме чарс ургъанлай,
 Семенлагъа кёлкъалдыдан тыкъ толгъанлай,
Кёб айландым ёз - ёзюмден тас болгъанлай.

Алай бла, сантха ушаш, салпыланыб,
Джуукълагъа джумушамаз къатыланыб,
Джылдан аслам тауда, тюзде айланнган эм,
Мыдахлыкъгъа айырылмаз байланнган эм.

Мыдах джыргъа кёлюм дженгиб джыр, кюу этдим,
Джыйынлагъа башчы болуб алай кетдим,
Макъамымы айтдырыучу зырнай болуб,
Айтылгъан эм "Алтынкекел Сымай" болуб.

Бир талайдан бир къуш - мушла башландыла, 
Хан - къабакъда рахат халла ташландыла,
Келген - кетген шам арбазны толтурдула,
Келечиле тёр - кёшеге олтурдула.

Къыз дегенинг сыйдам болду, кёз алдарлай,
Буюкъгъучла, тартынчакъла, кёл байларлай,
Анам хариб, сый - сыр сора сайлау этди,
"Махарала" деген хапар манга джетди.

Джашлыкъ деген - алкъын джашау сынамагъан,
Сезиуюнден башха затха къарамагъан,
Ташны сыгъыб суу чыгъарыр бир къарыуу,
Акъыл - оюм этгени уа бек джарсыулу.

Мен алай эм, Семенлеге ёчюкгенлей,
Юйге къайтмай, кече сайын кечикгенлей,
Аякъ тиреб юйленирге унамайын,
Акътамакъны унутургъа болалмайын.

Эскиледе оноу тукъум эте эди,
Джаш къауумну джашау джолун черте эди,
Манга соруб къыйналмайын иш этилди -
Махара Къыз хан - къабакъгъа келтирилди.

Гъыр - мыр болду джюрек юйге басылмайын,
Талай заман къошда къалдым табылмайын,
Анам хариб къаты болду, бюгер кибик,
Алай бла болгъан эдим тёзер кибик.

Ижалары кири джыйгъан, малтутарла,
Семенле уа - джырлы, кюулю, къушатарла...
Джазыу болуб эки джаны тенглешдиле -
Ушамагъан эки тукъум бирлешдиле.

Махара Къыз джарашыулу, джууаш сёзлю,
Олтургъаны, тургъаны да - асыл ёзлю,
Алты джылны къуу тереклей къуру турдукъ,
Джетинчи джыл улан келиб тыбыр къурдукъ.

Ыз - ызына алты бала баллай болду,
Сымайыл да тамыр атхан таллай болду,
Сабий гюрден, дардагъандан фатар толду,
Кёл, джюрек да уакълагъа тартар болду.

Джыйырма бла эки джылны джашай бардыкъ,
Къуанчдан да, ачыдан да юлюш алдыкъ,
Алай бирлик узун сюрюр болалмады,
Махара Къыз тиф ауруудан къалалмады.

Къурмач кибик алты бала тёгюлгенлей,
Аналары тар къабыргъа кёмюлгенлей...
Ёлюм суукъ тыбыр отну сёнгнгюл этди,
Алай бла къара заман сюре кетди.

Джулдуз анам къара кийиб, ахсынганлай,
Ёксюзлеге ана болуб,  джакъсынганлай...
Мен сер кибик ишни - кючню унутханлай,
Ауур бушуу джанны, санны улутханлай...

Азрет - Алий эр боюна тюгел джетмей,
Бёрюкайдан къагъанакълыкъ алкъын кетмей,
Ол бир джашчыкъ туугъанындан тёшекде эд,
Гитче къызчыкъ бурху эди, бешикде эд.

Ортанчыла къыз бет алыб, чакъмагъанлай,
Сабийликни алкъын юсден атмагъанлай,
Анам хариб, гурт тауукъча къанат кериб,
Бек ажымлы тура эдик, миллет кёрюб.

Эй, бёгек эм, бёгеклеге баш болурлай,
Ёхдем эдим, джау аллында тиш турурлай...
Ёксюзле бла джангыз къалыб бюгюлген эм,
Джюрек сыныб джашауумдан тюнгюлген эм.

Анисатны ауушханын сингдиралмай,
Намыс этиб бушууму билдиралмай,
Кетмез - дерлей бир ачыудан толгъан эдим,
Сырты сыннган аслан кибик болгъан эдим,

Талай айдан тёре оноу этген эди,
Юйлендириу хапар манга джетген эди,
Анагъызны манга тыйыншлы кёрген элле,
Сыйын - сырын тизиб, айтыб берген элле.

Ёзден тийре келечини алмагъанлай,
Ариу сёзден, бюсюреуден къалмагъанлай,
"Тул болса да алкъын джашды" - деген элле,
Патиматха бизни ауур кёрген элле.

Атасызлай эки бала къойнунда эд,
Аналыкъны ауур джюгю бойнунда эд,
Ёксюзлери бир къыз бла джашы эди,
Юйленнгени тул къалгъандан ашхы эди.

Сыфат десенг - кёзге кирмей къалалмазлай,
Намыс десенг - сюймеген сёз табалмазлай,
Кийим десенг - кёрген сейир болур кибик,
Къобуз сокъса - къулакъ салыб турур кибик.

Къарт атасы, Хырха - Хаджи - мал иеси,
Ёз атасы Шахым - Герий, эл тёреси,
Ана джаны Къарамырза бийле элле,
Адамла да юйюр сыйын кёре элле.

Келечиле джюрюй, айта башладыла,
Ёзденле да эсги халны ташладыла,
Келин болду Трам къабакъгъа джарашырлай,
Халкъ да болду экибизге къарашырлай.

Ёксюзлеге абджытмайын къарай эди,
Хар ишиме билек болуб, джарай эди,
Тин киргенлей, эс джыйгъан эм, джарыр болуб,
Тиширыудан нёгерликни таныр болуб.

Эки къызчыкъ къошулдула юйдегиге,
Джюгюм дженгди, къарар болуб керегине,
Власт да мени быр махдай да, бир соруулай -
Партияны махдар болдум, джан къоруулай.

Мен джоюлсам сабий - балыкъ тирелмез эд,
Менсиз къалса джашар мадар этелмез эд,
Ма алай бла власт излеген сёзню айтдым,
Ташада уа тоба этиб, андан къайтдым.

Кёб турмайын къара хапар келген эди,
Немца аскер бизни чекге кирген эди,
Эрме деген бары ёрге тургъан элле,
Комендантха чакъыртмайын баргъан элле.

Кючю болгъан къазауатха кетген эди,
Къара бушуу, къытлыкъ халкъгъа джетген эди,
Немцала да Минги таугъа келген элле,
Халкъны тинтиб "джаугъа", "тосха" бёлген элле.

Партиячы къуллукъчула къачхан элле,
Оноусузлай халкъны алай атхан элле,
Джарлы халкъ да джан сакълауда боюн бюгюб,
Немцалагъа тёзер болду, ичи кюйюб.

Талай адам, ура - тюйе  тутулдула,
Таугъа къачхан джау къолундан къутулдула,
Тил болуб да, мени алгъа тутхан элле,
Барыбызны элтиб баугъа сукъгъан элле.

Аш - суу болмай, суукъ сингиб, абзырауда,
Талай кюнню тургъан эдик къара - бауда,
Бир кече уа бизден биреу келген эди,
Эшик ачыб къачар онгну берген эди.

"Зор бла джалчы болдум джаугъа" - деб баш ийди,
 Къыйналгъаны барыбызгъа бек кюч тийди,
Биз сёз бердик игилигин унутмазгъа,
Аны атын "сатлыкъ" ат бла айтдырмазгъа.

Хар ким башы къалгъан джары атылдыла,
Кими - таугъа, кими - тюзге чачылдыла,
Мен да къачдым, джылым, кючюм тартханыча,
Юшюу тутхан аякъларым баргъаныча.

Марачыла мени табыб тинтген элле,
"Эс ташладынг къош аллында"- деген элле,
Талай кюнню ала мени джашырдыла,
Кюч алдырыб, азыкъ салыб ашырдыла.

Эй, Къарачай миллетлени миллетиди,
Къарыусузгъа билек болгъан  адетиди,
Марачыла уллулукъдан таймадыла -
Джаудан къоркъуб мени атыб къоймадыла.

Къача, бугъа Терезеге джетген эдим,
Элчилеге хапарымы элтген эдим,
Джау аскерле алкъын ары джетмегенлей
Тура элле тауда халны эштмегенлей.

Тиширыула чындай, къоллукъ эте элле -
Къол ишлери кърал аскерге кете элле
Джыйыучула этгенлерин ала элле,
Фронтха кетген шалонлагъа сала элле.

Къызыл Аскер таугъа кирген хапар джетди,
Бизни басар умут этген джау да кетди,
Къуанчыбыз сёнгюнчюнге бушуу келди,
Арсар болгъан миллет эсин ары бёлдю.

Къарачайгъа джаугъа джандаш болгъанды - деб,
Джери, юйю немцаладан толгъанды - деб,
Акъыл тутмаз бир ётюрюк джайылгъан эд,
Атыбызгъа "сатлыкъла" деб айтылгъан эд.

Бютеу миллет къанлы джаугъа къаджау эди,
Бизге "сатлыкъ" дегенлери алдау эди,
Джандет джуртха кёз къыркъгъанла, эзеу болуб,
Къалгъан эдик джюрегибиз кёсеу болуб.

Тайыб кетген ит башчыла, баш джулдула,
Къарачайны терслеуде да тик турдула,
Хоншу халкъдан тил джетген эд башчылыкъгъа,
Алай бла къол салынды артыкълыкъгъа.

Кёчюу хапар кёб турмайын джайылгъан эд,
Къарамлагъа мутхуз кюрен къайылгъан эд,
Сора къара палах деген туру болду,
Шам джуртубуз миллетинден къуру болду.

Мал джыйылгъан вагонлагъа тыкъладыла,
Адамланы тукъум, ат бла джакъладыла,
Кетмей аякъ тирегенле урулдула,
Эшиклеге къурч чыбыкъла бурулдула.

Алынырлай болуб алай джолгъа кетдик,
Бек кёб адам джолда ёлдю, джылау этдик,
Къазахстаннга ёле - къала джетдирдиле,
Алай бла къара ишни битдирдиле.

Къараулла юсюбюзге ёрге туруб,
Тёгерекге аскерледен тогъай къуруб,
Халкъны бёлюб колхозлагъа джазгъан элле,
Къазакъла да келиб - келиб алгъан элле.

Ауа - сауа джарлы миллет боюн бюкдю,
Джуммай - джуммай джыламукъну къумгъа тёкдю,
Бир тыш джерде, ашсыз - суусуз, мугурланыб,
Юйсюз - кюнсюз "хашкен" ат бла мухурланыб.

Ол кюнлени чекген чыртда унуталмаз,
Ол ачыудан ёмюр кетсе къутулалмаз,
Халкъ бир - бири кёзлерине къараялмай...
Ол сыйсызлыкъ джетгенине чыдаялмай...

Талай кюнден мени келиб тутхан элле,
Тинтиу этиб бир тюрмеге сукъгъан элле,
"Властха къаршчы джыр" этгенсе - деген элле,
Къол сал анга - деб амалсыз этген элле.

Уруу, тюйюу, ачлыкъ бла сыналгъан эм,
Халкъны джауу бир адамгъа саналгъан эм,
Къыйналсам да къол салмайын къагъытлагъа,
Тик тирелдим къызылджагъа пасыкълагъа.

Заман оза сюд болгъан эд, тинтиу,  къарау,
Аллах бериб, ол этген эд манга джарау:
Терслер ючюн, бир шагъатлыкъ табылмайын,
Джарлы джаным къутулгъан эд, къабылмайын.

Азат къагъыт бегитдиле, "тутулмаз" - деб,
Комендантха байладыла", "къутулмаз" - деб...
Ол чыгъыудан сора - бара айланнган эм,
Юйдегини  джыяр ючюн джайылгъан эм.

Эй, джаяуну джаяу джюрюй таныгъан эм,
Джолда къала, ачлыкъ къыса, арыгъан эм,
Бир джюрюй да, бир сюркеле баргъан эдим,
Къазакъ элде анагъызны табхан эдим.

Кёзлерине морсул кюрен тартылгъанлай,
Юсюне да эски - бюскю  атылгъанлай,
Акъ бетине чыдагъаны  ызын  салыб,
Ачлыкъ деген туу  саныны ёзюн алыб...

Эки къызчыкъ тура элле къарыусузча,
Ачдан  кёбюб къарай элле таныусузча,
Эй, хатхуму, тентирерлей, къатыу бууб,
Саным тюшюб  джыгъылгъан эм, ачыу уруб.

Джол бла ачлыкъ тиер болуб къуюлгъан эм,
Кюч - къарыудан, ишден - кючден тыйылгъан эм,
Да анагъыз къол - къанатын джайгъан эди,
 Багъыуу бла аурууму тыйгъан эди.

Ханс, тамырдан дарман этиб къарагъан эд,
Тюшген санны тирер кибик джарагъан эд...
Анагъызны хакъы уллу, тёленмезди,
Адамлыгъы джау тилде да эленмезди.

Мен - тёшекде, баш къалдыралмаз, джюрюмезлей,
Эки къызчыкъ - бурху, къолгъа илинмезлей,
Ачлыкъ, ауруу, мадарсызлыкъ джыкъгъан эди,
Ол хал бла да ананг ишге чыкъгъан эди.

Эркишиле эталмазлыкъ ишни этиб,
Тракторлагъа ремонт этиб, къараб, тинтиб,
Хырха Къызы ишге джанын салгъан эди,
Комендантдан бюсюреу да алгъан эди.

Чемерлиги айтыулада айтырлырлай,
Тирелиую хар палахны къайтарырлай,
Джан аямай ауур ишге атылгъан эд,
Районда да махдау бла айтылгъан эд.

Пиринч бла шекер саугъа этген элле,
Келиб юйню болумун да тинтген элле,
Тешик бауда бизни джазыкъ кёрген элле,
Джан аурутуб топракъбаш юй берген элле.

Ананг хариб бютеу кючюн ишге салыб,
Алай бла юйдегини джаны къалыб,
Кюн кюйдюре  бети морсул саргъалгъан эд,
Темир ишден акъ териси къаралгъан эд.

Мени ауруу бир къобара, бир джатдыра,
Аз тин кириб, аякъ тиреб, бел къатдыра,
Юйдегини джыяр умут этген эдик,
Узакъ джолгъа къара - джаяу кетген эдик.

Эй, баргъан а алай барыб табхан эдик,
Джылау - сыйыт, ата, бала болгъан эдик,
"Джулдуз ананг ёлгенди" - деб айтылгъан эд,
Джюрегиме джюрек буума къатылгъан эд.

Къызым, сорма, мен айтмайым ол халымы:
Тёнгимде кючден тута буз джанымы,
Анам хариб  джатхан джерге баргъан эдим,
Къум тёбени джыламукъ бла джыргъан эдим.

Ёксюзлюгюм кёзлериме кюрен къайыб,
Ананг хариб юйдегиге къучакъ джайыб,
Абаданла гитчелеге джакъчы болуб,
Кюн ашырдыкъ хатхулагъа ачыу толуб.

Халкъ мыдах эд, кёзю кюлмей, къашын кермей,
Эркинликсиз, комендантла бошлукъ бермей,
Да алай бла, абына да сюрюннгенлей,
Джашау этдик "бандит, сатлыкъ" кёрюннгенлей.

Эй, не этгин, айтыу айтыр къадарыбыз,
Тутмакъ халда джокъ эд этер мадарыбыз,
Эй, Къарачай, чегилмезни чекген эди,
Ачыу ашай джюрегинден чёкген эди.

Бир заманда "къайтыу" хапар келген эди,
Бютеу миллет эсин ары бёлген эди,
"Власт аушду, чарх тюрленди" - деген элле,
Минги таугъа къайтыр онгну берген элле.

Эй, джан атдыкъ джолгъа ёшюн салыр ючюн,
Джан саулукъда джуртубузгъа барыр ючюн,
Джаякълагъа керпесли къан ургъан эди,
Бел къатдырыб миллет ёрге тургъан эди.

Болгъаныбыз къазакъ элде къалгъан эди,
Миллет джанын къайтыр джолгъа салгъан эди,
Джол азыкъны алыб чыгъыб кетген эдик,
Кёзле тола шам Кавказгъа джетген эдик.

Келир - келмез аман хапар эштген эдик,
Ол хапаргъа тамам кюйген, бишген эдик,
Урияла джуртубузда тура элле,
"Кетигиз" - деб бизге тыйгъыч къура элле.

Эки джан да киришген эк демлешиуге,
Таукел болуб "ёлтюрюшюу - ёлюшюуге"...
Сора ала джуртларына къачхан элле,
Чачыу - къучуу джуртубузну атхан элле.

Бизни юйню чачхан элле, джугъун къоймай,
Джангы мекям ишлерге да онг табылмай,
Талай заман хаух юйледе тургъан эдик,
Андан сора тюзлеге эс бургъан эдик.

Алай бла Октябрда къазыкъ урдукъ,
Сабий - балыкъ джатар кибик шатыр къурдукъ,
Топракъ къырыб саман этдик юйге джетер,
Къыйналсакъ да болмагъанлай ажым этер.

Маммат болуб халкъ юйлени алай салды,
Бу сан деген улур болуб, кемсиз талды,
Ач къалсакъ да "ата джурт" - деб къуанч этдик,
Алай бла эшик ачар халгъа джетдик.

Октябрьда аякъ тирей, тирелген эк,
Джуртубузда солуу алыб, тирилген эк,
Маммат бола, билек бола, эл къурулду,
Умут бла келир кюнге эс бурулду.

Къралыбыз а ашаууму бермез болуб,
Къартды - деб а бу сыйымы кёрмез болуб,
Справка джый - деб, айландыра талдыргъан эд,
Джерден джерге къара джаяу бардыргъан эд.

Бирден къалгъан барысын да алгъан эдим,
Сора Джырчы Союзуна баргъан эдим,
Алай адам, биягъыллай, болджал салды,
Алай бла, бара - келе, барыу къалды.

Юйдегиге ашау керек, джашау керек,
Хурджунла уа, "чыт" эштилмей, элек - элек,
Джарлы ананг гакгычыкъла джыя эди,
Аны бериб, сизге ётмек ала эди.

Ол халда да "налог" деген зат салынды,
Миллетден сют, бышлакъ, гакгы, май  алынды,
Хар джыл сайын джыйыучула келе элле,
"Натуральный налог" алыб кете элле.

Сталин - аман, биз - аламат деген элле,
Джангы бийле баш сарайгъа кирген элле,
Джангы закон, джангы джорукъ салгъан элле,
Алай халкъны эскералмай къалгъан элле.

Юйсюз - кюнсюз, бир кёчкюнчю джарлы халкъдан,
Тартынмайын не дуниядан, не Аллахдан,
Даулетибиз бизге налог салгъан эди,
Алай бла онгубузну алгъан эди.

Сау болсунла Октябрны адамлары,
Хар заманда джылы болду саламлары,
Маммат болуб хар ишими эте элле,
Керек заман мычымайын джете элле.

Сиз, тёрт гитче, билек болмаз уакълыкъда,
Абаданла келмез, джетмез узакълыкъда,
Халкъ десенг а, кёчген - келген, къарыусуз эд,
Джашауубуз ашсыз - суусуз, татыусуз эд.

Былай десенг - джау бола энг башчылыкъгъа,
Айтмайын да тёзалмай энг артыкълыкъгъа...
Эй, тюрмени сёзюм ючюн кёрген болуб,
Таууш этмей турдум, къызым, тёзген болуб.

Джыл сёлешсенг, бу хапарны битери джокъ,
Ёмюр кетсе ачыуланы кетери джокъ,
Барысы да тюненеча кёздедиле,
Чегилгенле  джюрегимде, кёлдедиле.

Бизни даулет кертичини сюймеученди,
Кёзюн джумуб керти халны кёрмеученди,
Бетлик сёзню  толкъун - толкъун къуюучанды,
Алай халкъын, багъыр шайча, джоюучанды.

Акъыл - джити, кёлю - толу, джюрек - джаннган -
Бу сыфатда  болуучанды керти адам,
Къыяу кёрсе, аллай адам тёзалмайды,
Джалан сёзге "керти" дерге болалмайды.

Эй, ашыкъ да аллайладан бирисиди,
Адамланы сезимлиси, джитисиди,
Халкъ ашыгъын тюз сёз ючюн сыйлаучуду,
Аны ючюн ол айтханны ойлаучуду.

Ол борчуму мен бузмадым ёмюрюмде,
Тюзню айтдым, тауда, тюзде, сюргюнюмде,
Сиз да халкъгъа джалгъан сёзню эштдирмегиз,
Атагъызны сёзюн джерге тюшюрмегиз.

Мен ёлгенлей, Сары Джашын миллет излер,
Зар - зурланы ишлерин да къазар, тинтер,
Да, джауларым тартылырла къара сафгъа,
Кёз - къаш бермей тюртюлюрле эшик артха.

Эй, не этгин, тола - тола тёгюлгенме,
Хатасызлай, тилге тюшюб, сёгюлгенме!..
Ашхы, аман хар халкъда да болучанды,
Хар ашыкъ да менлей бир зат сынаучанды.

Халкъынг - джанды, аманы бла, игиси бла,
Зары бла, онгсузу бла, джитиси бла...
Халкъ ачыса - джанынг ёртен джаннганлайды,
Халкъ къуанса - джан насыбдан къаннганлайды.

Эй, Къарачай, бир кёб тёздю тёзюлмезге,
Да дагъыда аты чыкъды "бюгюлмезге",
Джаш тёлюсюн тыш джерледе къоймагъанлай,
Джуртха къайтды, нарт асылын джоймагъанлай.

Эй, пасыкълыкъ унутулсун, халек болсун,
Бир - бирине дагъан болуу адет болсун,
Тайгъанынга къол узатыу джорукъ болсун,
Бу джорукъ бла джашагъанла боллукъ болсун!

Къарачайма - деген бары къарнаш болсун,
Къалайда да бир - бирине джандаш болсун,
Къалайда да бир - бирине билек болсун,
Бу айханым,  менден сизге тилек болсун!..

Къартлыкъ деген ангынга уу джайыучанды,
Ангыланы аллын, артын къыйыучанды,
Джарты - къурту сёлешдим, эс кемлешгенлей,
Анагъызны ачыуундан серлешгенлей.

Да, Сары къыз, айталмадым джарашдырыб,
Ёлюм келиб ахыр кюн бла къарашдырыб,
Эскериуле толкъун кибик атышдыла,
Ангыла да бир - бирине къатышдыла.

Анагъызны ачыуундан къайталмадым,
Ахыр сёзню керегича айталмадым,
Бу джюрек да басылырлай болалмады,
Бу джашау да тая - тюше онгалмады...

Эй, Суфиля, сёзюм  санга аманатды,
Сенде болгъан менден тартхан кераматды,
Джазылгъанны сен къолунгдан аджаштырма,
Этеринги осиятдан тайышдырма.

Баланг кибик багъалыды назмунг, джырынг,
Хар биринде кёрюннгенлей джюрек сырынг,
Айтылсала - джюрегинге асыу болур,
Тас болсала, джюрек сынар, джарсыу болур.

Энди мени кючюм джокъду джол тутаргъа,
Умут, мурат къалмагъанды кёл басаргъа,
Аманатды санга, къызым, джырым, кюуюм,
Чачылмасын Минги тауда салгъан "юйюм".

Мен айтханны сен къагъарса, себелерсе,
Тизгинлени, урумумча, тизгинлерсе,
Терс айтханны тюзюм бла дженгдирирсе,
Хапарымы Къарачайгъа джетдирирсе.

1980. октябрь. Терезе. КЧР.

СЁЗЛЮГЮ
СЁЗ УРУМ - хар адамны кесине кёре сёлешиу халы.
УРУМ - эки магъаналы сёздю: 1. адам къолу бла къырылгъан къая, таш, топракъ д.б.(урум джерден саз топракъ алыргъа бардыкъ); 2. назмучулукъда хайырландырылыр, "шаирни энчи къол ызын  танытхан назму кеби)
ЧУУБАШ - эштгенлей, хазна тюшюнмегенлей, эрлай бир затха атылыб къалгъан адам.
ДЖАУУР - табсыз джерден, къаты джюкден ашалгъан хауан сырты.
БЕТЛЕШГЕН - бетден бетге тюбеб сёлешген.
ЧАЧЫУУНДА - акъыл, эс бир арагъа келялмай чачылыб тургъан заманында.
ЧАЧЫУУН - "юй чачыуун болду" деген, джангыдан тюзелмез халда чачылды деген сёздю. "Эл, джурт чачыуун болду" деб да айтылгъанды.
ЧАЧЫУ  - чачхан.
ОКЪА СЁЗ - назму сёзю, джаратыучу адамны айтхан магъаналы, айбат сёзю.
ТЫБЫР - эски юйледе отджагъа болгъан джер.
ТЫЙГЪЫ, ТЫЙГЪЫЧ - бир затны аллына салыныб  аны тыйгъан зат.
ХУРМЕТ - Аллахдан, адамдан джайылгъан игилик иннетли хауа.
КЪАДАР СИЗГЕ ДЖАЛКЪА КЪАЙЫРМАСЫН - къадар сизге чюйре болмасын, джауча къарамасын.
КЕМСИЗ - асыры бек къыйналыу, къуаныу, сюйюу д.б.
ОНГУМ АЗЫБ  - мадарым болмай, мадар табмай.
УЧХАРА - деменгили этилмеген, бармакъ уч бла этилген, бузуллукъ, сёгюллюк зат. "Учхара адам" деген бек ауур сёздю.
ЁЗ - терекни - ёзеги, адамны -ёзю дегендиле бурунгула. Ёз - адамны ичинде джаратылгъанындан Аллах салгъан адамлыкъ тамырыды. "Чирик ёзлю" деб адамилыгъы бузукъ адамгъа айтылыр.
ТЫШЛАНГАНДЫ - эки магъаналы сёздю: 1. бир джамагъатдан тышына чыгъарылгъанды. 2. тёшек джангыдан тышланнганды.
ТЫШЛАНЫРГЪА - бир джерден сюйюлмей, сыйланмай тюртюлюрге.
АЛАМ КЪАР - ёлюм суугъу.
ТЕМИРЧИЛЕРГЕ - урур маталлы ёшюн уруш этерге.
ТЁНГЕК - эки магъаналы сёздю: 1. агъач тёнгек. 2. адамны тёнгеги.
СЕБЕЛЕРСЕ - себелеген деб джелге тутуб будайны, башха имюрзеуню себгеннге айтылады. Себелеу сёзден къуралады.
ТРАМ КЪОЛУ - Трам - Хандан джайылгъан тёлю.
КЪОБАН БЕЛДЕ - Къобан болгъан джерни ортасында.
СЕМЕН'ДЕРЛЕ  -  Хазар Ханлыкъны ханлары, хуннланы(гуннланы) Сиолин деген тукъумуну тёлюсюнден. Хазар Ханлыкъны ара шахары  Семен'дер деб тукъум ат бла аталгъанды. Кюнчыкъгъандан сюрюлген чуутланы ичине алгъандан сора, ич къаугъала чыгъыб, къонакъ миллет шахарны бёлдюрюб кючлегенден сора, ол бёлюннген джарымгъа Бёлен'джер деб аталгъанды.

ТОГЪАЙ ТАРТЫБ КЪУРШАЛАКЪЛА САЛГЪАНДЫЛА - тогъай тартылгъан къуршалакъ салыу эски заманлада болгъан аскер джорукъ болгъанды. Къуршалакъ салыб, сакълаб, ичиндегиле инджилиб башлагъынчы туруб, сора амалсыз болгъан халкъ къабакъны ачарча этиудю.
ШАМ - ТАЛА - ханлыкъны джеринде, къаланы тёгерегиндеги тала.
КЪАРЛАУ - ханны кийимине, сауутуна, байрагъына салыннган хан ышаннга "къарлау дегендиле". ("хан байракъны къарлауу", "хан къарлау салыннган эшик", "къарлаулу бий").
ХАН АСЫЛЫ - хан сыйы, хан адеби.
ДЖЕРЛЕШ ХАЛКЪ - ёмюрден бери ол джерде джашагъан халкъ.
АКЪСЮЕК - къан бла келген асыллыгъы болгъан адам.
ДЖИГИТЛИКГЕ ИЛЕНГЕНЛЕ - гитчеликден джигитликге, халкъны тёрелерине керти болургъа ишленнген, санын анга кёре илеген эркишиле.
АШЫКЪ - кеси назмусуна макъам салыб джырлагъан адам.
КЪАНТОР АТ (тор ат) - чарышчы асыл ат. Башха  тюрлю атла да болгъандыла Къарачайда, алагъа "генджа", "чубар", "къумурал", "кюл бетли" дегендиле.
ДЖАЯ - деуле тартхан уллу садакъ.
СЁЗ ТУТУУЧУ - бир джамагъатны, халкъны аты бла  бирленин аллында сёз айтхан адам.
ШАМ - хорлам бла айтылгъан халкълагъа "шамлы" дегендиле. Тюркде  бираз тюрлениб "шанлы" деб айтылады. "Шам Къарачай" деген сёз андан чыкъгъанды. Турцияда бир тарихчи "Шам шахардан, Сириядан чыкъгъанбыз да андан алай айтылады" деб да джазгъанды, алай болса да ол тюз тюлдю. "Шам" сёз - хорлам, игилик, джигитлик, адамлыкъ  бла айтылгъан деген сёздю.
УРУКЪ - ташдан чартлагъан кесекге "урукъ" дегендиле(сос урукъ, таш урукъ, къая урукъ). Сёз агъачны юсюнден барса "джонгурчха" сёз хайырландырылыр.
ПИТНА - таша бла этилген аманлыкъны бек адамлыкъсызы. Питначылагъа "антсызла" да дегендиле.
УЛЛУЛУКЪГЪА БОРЧ САЛАДЫ - бир адамгъа халкъ ышанса, андан онглу ишле сакъласа, ол адамгъа уллулукъ борч салынады. Анга тыйыншлы болуу амалсызды.
ТИН ЁЗ - адамны тёнгек ёзю барды, тин ёзю барды. Тин ёзге "рух" дейдиле. Тёнгекни ёзю "джанды", тинни ёзю Джаратхандан берилген, къан бла келген фахму, сезги, билимди.Сёз ючюн: "рухсуз адам" - фахмусуз, билимсиз, сезгисиз адам. "Ёзлю адам" - саубитген, деменгили, кёзге илиннген адам.
СОХДА - эки магъаналы сёздю. 1. медирсеге джюрюб окъугъан сабий. 2. баур бла принчден этилген къыйма.
ШАМ КЪАБАКЪ - эскиледе Семен Къабакъгъа "хан къабакъ", "шам къабакъ" дегендиле. Халкъда ол айтыу 20-чы ёмюрню башына дери сакъланнганды. Советле келгенден сора, хан сёзню ауузгъа алыргъа къоркъгъан халкъ айтмай, джангы тёлюле да билмей унутулуб къалгъанды.
ЧЕМЕР - уста къоллу адам.
ХАЛКЪГЪА ТУРУ ЭТДИЛЕ - туру сёз харк имге да кёрюндю, билинди, танылды, айтылды деген магъананы тутады. Халкъгъа туру болуу - халкъда айтылыуду.
АЗЫНДЫМ - азгъа санадым.
САНТ ДЖАШАУ - сууча агъыб баргъан, джангы бир зат болмагъан, юренчек джашаугъа "сант джашау" дегендиле.
ХАНДАР - хан юзюкден эркиши.
ХАНБИЧЕ - хан юзюкден тиширыу.
ЫЗЫМЫ СЮРДЮЛЕ - бир джерде къоймай ызладыла, кёзледиле.
НОХТА - "нохта салыу" бир затны тохдатыуду. Сёз ючюн: "къаугъагъа нохта салынсын, кесамат къолгъа алынсын".
ТЕШИЛГЕН КЁЛ - джумушагъан, назиклешген адамны кёлю.
ТЫРМАШЫУ - бир затны джаратыб аны таныр, билир ючюн кюрешиу.
ТАЛАШЫУ-1.итлени талашыуу. 2. адамны бир затха джутланыуу.
ТАШДАН ОЙУУЧУ - таш юсюнде сурат, оюу салгъан адам.
АГЪАЧ ОЙМАЧЫ - агъачны къыйгъан, агъач юсюнде оюу салгъан адам.
ТЕМИРДЕН ОЙМАЧЫ - 1.темирден тюрлю - тюрлю затла этген адам. 2.Темир юсюнде оюу салгхан адам.
ТЕМИР УСТА - гюрбечи.
ОЙМА КЪАЛА - къабыргъалары, башы оюу бла джасалгъан къала.
ЭН БОЛДУМ - ким да ушаргъа тырмашыр адам болдум.
ЭН-1. бир затны кенглиги. 2. хар ким да къабыл этген ёлче.
КЕЛЕЧИ ДА КЪЫЗ МАХДАУДА АЗАУЛАШДЫ - эрге барлыкъ къызланы махдауда келечи кючлешди, усталашды.
АЗАУЛАШХАН - бир затда кючлю болгъан, ол затны ёзюн билген.(ишинде азаулашхан, чемерлигинде азаулашхан д.б.).
ТЕРСНИ ТЮЗ БЛА КЪАЙЫРГЪАН - ётюрюкню тюзню айтыб артха къайтарыу.
АЛЛАНДЫРГЪАН - бир адамны бир затха кёллендириу, аны кёлюн бир затха тартдырыу.
УЗУН КЪАРАУ КЪАРАРГЪА - бек сейирсиниб, сюйюб, джаратыб, инджелеб, сюзюб адамгъа къарау.
КЪАЙТЫБ КЕЛГЕН-1.кетген джеринден къайтыб келген адам. 2. эр юйюнден айырылыб къайтхын тиширыу.
БАШХАГЪА АТАЛДЫ - башха бла юйленди.
БОШБЕЛЛИК - халахосталыкъ, ишлерге сюймегенлик, адамлыкъ халы къатмагъанлыкъ. Тюзени болмагъан бир джашау этген адамгъа "бошбел" дегендиле.
МАХАРАЛАРЫ - Ижаланы атаул атлары.
МАЛТУТАР - малы аслам болгъан адам, юйюр, тукъум.
КЪУШАТАР - акъылы, тюшюнюую аламгъа тартхан, дуниядан аламдан хапар билирге сюйген, хар ким джашагъан джашаудан ёрге халны излеген, джаратыучулукъ сезими болгъан адам.
ТАШ ТУРГЪАН - не ёлюрме, не - этерме деб бир ишни юсюнде, джауну аллында къаты тургъан адам.
ХЫРХАЛАРЫ - Ёзден тукъумну бир атаул аты.
ОНОУЧУ ТЁРЕ - бир элни башчылыгъын джюрютген адам.
БОЛАТ - КЪОШЧУ - Къазахстанда бир элни аты.
ЧЫН СЮЕК - ариу ишленнген адамны сюеги.
ТАНЫУУСУЗ КЪАРАГЪАН - танымай къарагъан.
ЮЙ КЁГЮРЧЮН - Ёзденланы Байдыматны(Патимат)джырчы юйде  айтыучу чам атларындан бири. Башхалары: "Хырха Къызы, Джёбелек).
ДЖАУ ТИЛИНДЕ ДА ЭЛЕНМЕЗ - джау да сёгалмаз.
КЪОЛГЪА ИЛИНМЕЗ САБИЙ - гитче, къагъанкъ сабий.
ТИН КИРИБ АЯКЪЛАНЫУ- бир аз къарыу алыб, ауруудан бери бурулуб, кючлениу.
ДЖАНГЫ БИЧИМ - джангыдан къыйылгъан, бичилген, джангы сыфат, ёз алгъан.
ВЛАСТ АУШДУ - кърал башчылыкъ аушдурулду.
КЕРПЕСЛИ КЪАН - къуанчдан сезиую кёбейгенден бетге ургъан къан.
УРИЯ - гюрджюлешиб бошагъан чуут. (джер алыр ючюн гюрджю халкъ атха джазылыб къалгъан чуутлагъа "урияла" дегендиле). 
ЁЛТЮРЮШЮУ - ЁЛЮШЮУ ТУРУУ - ёлюм - къалым болса да артха турмазча тик туруу.
САНДЫРАКЪ - джукъуда, аурууда адамны болмагъан затла айтыуу. Бош затланы, болмагъан затланы сёлешген адамгъа да "сандыракъчы" дегендиле.
ЁЛЮМ БЛА КЪАРАШЫУ - ёлюм тёшегиндеги адамны ёллюгюн билиую.
АЙТХАНЫМА КЪАЙТА - КЪАЙТА КЪАЙТЫРСА - къайта да келе, къайта да ача, окъуй, айтханымы тюшюне турурса.