Атамы эскере

Атам, СЕМЕНЛАНЫ ИСМАИЛНЫ(ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛНЫ)ЭСКЕРЕ...

Къайсы джыл болгъанын бусагъатда тюзеталмайма, экинчими, ючюнчюмю классха баргъан заманым эди.
Бир кюн атам, бир китабны да алыб, Пашинскден келген эди, сора анам бла, джатма тюбюнде олтуруб, кёб сёлешген эдиле. Мен эштген бла экиси да бир мыдах затны юсюнден сёлеше эдиле. Кеслери оноулашхан заманда бизни арагъа сугъулуб, уллуланы сёзюне тынгылагъаныбызгъа хар заман тыйгъыч салыучу анамдан да къоркъа-къоркъа, алай алайда не болгъанын билирге излегеним мени алгъа тюртюб, джатмагъа джуукълашдым, сора анамдан, «гаргаджиз, энтда уллуланы сёзюнеми тынгылайса?» - деген ыхдырыу бла ызындан да «чыбыкъ» хапар келмегенинде, керпеслениб, суу ичер сылтау бла, джатма тюбюндеги суу флягагъа джуукълашыб, саблыны алыб, ичмезлик сууму флагадан ала, джан къарам бла къарай, аланы халларынг англар дыгаласха кирдим.

Кёзюмю къыйыры уа, бети бир тюрлю мыдахланнган атамы юсюнде эди.
Мен къоркъсам да, алайда манга эс бёлген, къысдагъан болмады, сора ала таба эркин къараб, атамы кёзлерин мылыча кёрдюм. Алаша агъач шиндикчикге олтуруб, эки къолун тобукъларындан энгишге салындырыб, джерге къараб тура эди.
Анам да: «къой энди не этген эсе да. Ёксюзню джанын къыйнама. Не башхасы барды, къалай – алай да эштиле, айтыла турлукъ эсе» - деб, сёзню башха джары бурур дыгаласда, кеси къалагъан, алкъын акъланмагъан, топурагъы да тюгел кепмеген джай оджакъ таба бурулду, атам да, анама кёлю къалгъанча аны таба бир сылджырагъан къарам атыб, манга чыртда эс бурмай, хар замандача «эй къызым» - деб бир джылы сёз да айтмай, ырджы бла бачханы башы таба чыгъыб кетген эди.

Не болгъанын билирге бек дыгаласда эдим, алай джангы къурулгъан джай оджакъ бла кюреше тургъан анам, манга хазна эс бёлмеди, сора болушургъа келген кибик эте, чара табакъда, сары топракъ тылданны анга джуукъ тюрте, «ання, аббагъа не болгъанды?» - деб сордум.

«Хар затха бурнунгу сугъуб нек айланаса? – деб, урушур маталлы манга бир къарады, сора бетимде тюрлю-мюрлю бир сурат кёрген болур эди, джазыкъсыннганча бир къарам атыб: «не этейим мен санга - деб, къолларына джабышхан тылданны уакъ – уакъ ариулай, манга бир талайны къараб турду, сора: «Гаргаджиз, айтчы, сёз ючюн, сен бир сюйген тенгинге, Тамбийланы Сапиятха дейик, бир бек сюйген гинджинги саугъа этсенг, сора бир башха сабий барыб, аны андан сыйырыб, элтиб кесини тенгине берсе, сен не этер эдинг?»

Аллай соруу сакъламагъанм ючюн , бир талайны, ачылгъан ауузум бла хауа джута къалдым, сора Сапиятха берген суратлы табакъ къырыкъчыкъларым бла къолан ташчыкъларым эсиме тюшюб, ала сыйырылгъанча болуб, джылар маталлы болуб, сора ачыулана: "сыйырыб ызына къайтарлыкъ эдим" - дедим.
Анам манга бир талайны къараб туруб: "да къалай сыйырсын, саугъаны алгъан да атангы багъалы адамы, бергени да. Къайтар ызына десе, бу къыйналлыкъды, саугъа къайтарылмай къалса уа, ол сыйлы тенгини кёлю къаллыкъды. Ма алай эки арада къалыу бек ауур зат болады. Атанг да аллай халгъа тюшгенди да, гаргаджиз, андан мыдахланнганды" - деб ишине къайтыр маталлы бурулду, алай менден алай дженгил къутулуб къалалмазын билгенча, тюрлю бир джумушакъ, сюйюмлю къарам бла къарай: "Ол, бир сюйген тенгине саугъа этген эди да, биреуле да келиб, аны сыйырыб, кеслерини тенгине бергендиле. Аббанг андан мыдах болгъанды» - деди, сора терен ахсыныб, тылдан чараны кесине тарта, джай оджакъны къынгыракъ джерлерин къалакъчыкъ бла тюзете, сюртюб башлады.

Ол заманда болгъанны толу англаялмагъан эдим. Талай джылдан ол англау келген эди. Къазахстандан келгенден сора, джазыучула джыйылыб, «Къарачай Халкъ Джырла» - деген китабны чыгъаргъан эдиле.
Китабны хазырлагъанланы ичинде, ол заманда адам ортасы болгъан, атамы алгъыннгы юйдегисинден джашы, Азрет Семенов да болгъанды. «Акътамакъ» поэманы «халкъ джыр» ат бла чыгъарыр оноу болгъанында уа, сёз джашына берилиб, Азрет да, джырны ичинден, аталыб этилген, Багъатырланы(Къуриентлени) Даулет-Герийни къызы Айша-Ханымны атын кетериб, аны орнуна кесини анасы, Ижаланы Анисатны, аны джуугъун-тенгин къошуб салгъан эди, китаб къурагъанла да мынга, не эсе да, джуаб этмеген эдиле.

Атам Пашинксскге баргъанында, анга ол китабны джазыучу джашла берген эдиле, "халкъ джыр» ат бла болса да, джыры чыкъгъанына къуансын-деб.

Алай ол къуандырыр болмагъанын кесим, сабийлигимде кёзюм бла кёрген эдим.

Бир джанындан, хатасы болмагъанлай, зар тиллени ууу бла аллы тыйылыб, бир джанындан кёчкюнчюлюк ауурлукъла бла уакъ юйдегини дерти юсюн басыб, «совет властны джауу, динчи» ат да юсюне джабышыб, хар атлагъаны кёзчю бла сёзчюню ызчылыгъындан джашырылалмай , ол къыйын джашауну заманында, Азрет да, "джарыла эсенг бузул" – дегенлей этген эди.
Атамы анга кёлкъалдысы юйде, артдагъы джыллада да айтылгъанлай туруучан эди.

Муну эскергеним озгъан затланы къозгъау, не да уллу юйдегиге ёчюгюу тюлдю. Хар адам дунияда бир кере джашайды, игисин, аманын да кеси кёлтюреди, аны ючюн, биреуню ёз джашаууна сугъулуб, кесине керекча тюрлендириу, болмагъан затланы айтыу, ёлген адамланы юсю бла дуния ишлерин къолайлашдырыу керахат затды.

Атам Багъатырланы Айша-Ханымны, бир кере юйлениб айырылыб тургъан адам болуб, 1910-да кёрюб сюйгенди, джырны анга 1910-дан 1914 дери этгенди, Абукъ-Къабакъдан къабарты тенги, аны сюйреб кетгенинде уа, ызындан сыйырыргъа да баргъандыла тукъуму, атам бла нёгер джашлары да, алай къыз кеси, «итни аузундан сюек алгъанча этмегиз»-деб, чыкъмай къалгъанды. Поэмада ол затла джазылыб турадыла.

Атам айтылгъан джаш болуб, «Сары Джаш», «Алтынчач», «Джырчы Сымайыл» - деб, ол чакъырылмай бир къууанч болмай, алай тургъанды, аны ючюн къыз къауум мунга бек къарагъандыла. Андан болгъан болур, 1916-да, анабыз Джулдузхан айтыб келтиртген, Ижаланы Анисат бла, кеси тойдан, тенглери бла бирге къачырыб келген, Бостанладан бир къыз, экиси да бир кече келиб къалыб, анабыз Джулдузхан къычырыкъ - сыйыт болуб, келинлеге чам джыр-кюу этиб, хахайгъа къалыб, эки мюйюшде экисине бирге келин тепси джюрютюлюб, ызларына къайтхынчы келинле болуб тургъандыла, сора Анисатны джуугъу къаты болуб, ызына алай къайтаргъандыла, Бостанланы къыз а къайтарылмай къалгъанды.

Алай бла, «Акътамакъ» джыр, Ижаланы Анисат келгинчи алты джылны Къарачайда джырланыб тургъан джыр болгъанды, кимге этилгенин да халкъ ариу билгенди.
Аны тюрлендириу, атаны сюймегенлик, анга джангыдан юйленнгени ючюн ёчюгюу кибик кёрюнеди.
Сора бир башха тиширыуну суратын "анабызды" - деб салыу, халкъны терсейтгенден озуб, ёлген ананы (дж.дж. болсун) сыйын тюшюрюуге барады, атамы сыйына, сырына, джазыу хазнасына да кёлекге тюшюреди.
Керти адам керти дуниягъа кетген адамланы юсюнден джалгъан айтмайды.

Шыйых кибик, сёлешсе, зикир айтса, ауаз берсе, къуран окъуса халкъ ауузуна къарагъан, фахмусу чачыла-тёгюле тургъан, адамлыгъы эски Къарачай адетде ишленнген, джохар атамы осиятыды, «керти сёзюмю Къарачайгъа джетдир» - деб.

Уллу юйдеги айтханыча, "ёлтюрюшюу – ёлюшюу" боллукъ эсек да, джан – атамы манга этген осиятын толтурмай къояллыкъ тюлме.

Сайфада салгъанларым китабындан бир кесегиди. Къарачайым, Малкъарым бу халгъа оноу этсин.

Софи Трам-Семен(Семенланы Софья)