Исмаил Семенов. Стихи и песни 1895-1917гг

Поскольку великий певец Кавказа, был десятилетия под запретом, его песни и стихи стали зваться "народными".  Только так мог Карачаево-Балкарский народ сохранить творчество своего гения. По этой причине все его тексты претерпели некоторые незначительные изменения. Со временем Исмаил и сам перерабатывал свои произведения, поэтому сегодня, его знаменитая песня "ЭЛЬБРУС"имеет четыре варианта, которые здесь представлены.



СЕМЕНЛАНЫ ИСМАИЛ
(Джырчы Сымайыл)
  1870(77)-1981
 


ДЖЫРЛА, АЛГЪЫШЛА, ЧАМЛА
1895-1917
 


МИНГИ ТАУ.
/биринчи варианты/

Сен кёкге джете мийиксе,
Уууакъ тауланы ичинде,
Мияла кибик джылтырай,
Къанга бузларынг юсюнгде.

Юсюнгде барды акъ тонунг,
Сен джай да, къыш да киесе,
Кюн бузулургъа тебресе,
Боран этерге сюесе.

Кюн ариу, чуакъ тургъанлай,
Тохдамайды боранынг,
Джай да, къыш да эримейди,
Юсюнгде къанга бущларынг.

Тёгерегингде  отлайла,
Алтын мюйюзлю кийикле,
Сени башынга чыгъалла,
Бёгекле бла джигитле.

Бугъоуларынг сызгъыра,
Экили башынг джел эте,
Менден онглу  къайда? –деб,
Кесинг кесинге кёл эте.

Минги тау бла Казбек тау,
Арагъыз - джашил джибек ау,
Сен - кийиз бёркню агъарта,
Ол - беклерине  къарата.

Сен - джулдузлагъа джанаша,
Къалгъанла сенден - алаша,
Бир-биригизге къараша,
Къалай сейирсиз, тамаша!

Бузну, къарны джыйыучу,
Юсюнге булут къонуучу,
Тёгерегинге джыйылыб,
Адамла къараб тоймаучу.

Къыш айланы бораныса,
Джаз айланы – салкъыны,
Джумушакълыкъ этмесенг
Инджитирсе халкъынгы.

Эм алгъа санга танг ата,
Чынг артха сенден кюн бата,
Келген – арала, кетген –туракълай,
Хар кёрген сени джарата.

Сенден сора къайсы тауду,
Махдауу бла бай болгъан,
Башы къыш болуб, бели джаз болуб,
Этеклеринде джай болгъан?

Таджал кибик бир тауса,
Джарылмагъан, чёкмеген,
Чокъуракъ суула эндире,
Халкъынгы мугур этмеген.

Сен джулдузлагъа джанаша,
Къалгъанла сенден – алаша,
Тёбенгиле бла  къараша,
Къалай сейирсе, тамаша!

Кесин бегитмей чыкъгъаннга,
Башха болмай бир джауса,
Сау дунияны башында
Эм белгили бир тауса!
1895г.












МИНГИ ТАУ
(2 варианты)

Сен кёкге джете мийиксе,
Кавказ тауланы ичинде,
Мияла кибик джылтырай,
Къанга бузларынг юсюнгде.

Юсюнгде барды акъ тонунг,
Сен джай да, къыш да киесе,
Кюн бузулургъа тебресе,
Боран этерге сюесе.

Кюн ариу, чуакъ тургъанлай,
Тохдамайды боранынг,
Джай да, къыш да эримейдиле
Юсюнгдеги бузларынг.

Минги тау бла Казбек тау,
Арагъыз - джашил джибек ау,
Сен - кийиз бёркню агъарта,
Ол - беклерине  къарата.

Сен - джулдузлагъа джанаша,
Къалгъанла сенден - алаша,
Бир-биригизге къараша,
Къалай сейирсиз, тамаша!

Сенден сора къайсы тауду,
Ариулукъ  бла айтылгъан,
Башы къыш болуб, бели джаз болуб,
Этеклеринде джай болгъан?

Тёгерегингде тогъай отлайла,
Алтын мюйюзлю кийикле,
Сени тёббенге чыгъыучандыла,
Бёгекле бла джигитле.

Къыш айланы бораныса,
Джай айланы салкъыны,
Джумушакълыкъ этмесенг,
Инджитириксе халкъынгы.

Кийик бууларынг ёкюредиле,
Къонгурауланы къакъгъанча,
Джугъутурларынг турушадыла,
Атлыла чарсха чабханча.

Къабланларынг, асланларынг,
Бугъойларынга кирелле,
Покунларынг, гуждарларынг,
Джазынгда къанат керелле.

Айюлеринг мурулдайдыла,
Шындык чегетни ичинде,
Бёрюлеринг сынсый туралла,
Къойланы кёре тюшюнде.

Кёк джашнаса, сызгъырадыла
Этеклеринг, джел эте,
Менден кючлю джокъду, деб,
Кесинг-кесинге кёл эте.

Къабланларынг къараб туралла,
Беклеге кириб, мынгайыб,
Борсукъларынг, тюлкюлеринг,
Кёз - къулакъ болуб, сагъайыб.

Къанкъазларынг къанкъылдайдыла,
Чын тауукъларынг джырлайла,
Къаргъаларынг а "къар-къур" эте,
Мыллык джыйылай къарайла.

Кёгюрчюнлеринг джюуюлдейдиле,
Тангынг джылтыраб атханлай,
Марал кийикле кюушенедиле,
Гелеу кырдыкга батханлай.

Шорбатларынг, чаукаларынг,
Будай ындырны чёблейле,
Да Арарат бла Казбек тау
Сенге тюгел а джетмейле.

Къанатлыларынг  башынга къонуб,
Аждагъанлача   къараша,
Сюрюуден къалгъан джур текелеринг,
Тёбен джанынгда аджаша.

Кюз артында, турналарынг
Аууб кетелле тенгизге,
Къышха хазыр болугъуз, деб,
Эсгертиученсе сен бизге.

Мамукъ таула джасайды,
Башынга къонган   булутунг,
Басхан башы, Бездиргенде,
Эштиле турур угъултунг.

Кюнюнг ушайды алтыннга,
Кеченг ушайды кюмюшге,
Башынга чыкъгъан батырла,
Юлгю болалла хар ишде.

Таджал кибик бир тауса,
Джарылмагъан, чёкмеген,
Чокъуракъ суула эндире,
Халкъынгы мугур этмеген.

Боркъулдаб чыкъгъан гарала,
Боза кибик кекирте,
Эртден-ингир, суукъ аязынг,
Джолоучуланы джетгюрте.

Маскуадан курсауайла,
Келиб сейирге къарайла,
Къайнаб чыкъгъан, дарман сууларынг,
Ауругъанлагъа джарайла.

Чынг алгъа санга танг ата,
Чынг артха сенден кюн бата,
Келген-ийнакълай, кетген-туракълай,
Ариулугъунг кёз къамата.

Сенден сора къайсы тауду
Белине кюрен тартылгъан,
Башына байракъ тагъылгъан,
Бютеу дуниягъа айтылгъан?

Къарны, бузну джыйыучу,
Башынга булут къонуучу,
Тёгерегинге басыныб,
Таулула къараб тоймаучу.

Кесин бегитмей чыкъгъаннга
Башха болмай бир джауса,
Сау дунияны башында
Эм белгили бир тауса.









 
МИНГИ ТАУ
/ючюнчю варианты/

Сен кёкге джете мийиксе,
Кавказ тауланы ичинде,
Мияла кибик джылтырай,
Къанга бузларынг юсюнгде.

Юсюнгде барды акъ тонунг,
Сен джай да, къыш да киесе,
Кюн бузулургъа тебресе,
Боран этерге сюесе.

Кюн ариу, чуакъ тургъанлай,
Тохдамайды боранынг,
Джай да, къыш да эримейле
Юсюнгдеги бузларынг.

Минги тау бла Казбек тау,
Арагъыз джашил джибек ау,
Сен - кийиз бёркню агъарта,
Ол - беклерине  къарата.

Сен - джулдузлагъа джанаша,
Къалгъанла сенден - алаша,
Бир - биригизге къараша,
Къалай сейирсиз, тамаша!

Сенден башха къайсы тауду,
Ариулукъ  бла айтылгъан,
Башы къыш болуб, бели джаз болуб,
Этеклеринде джай болгъан?

Тёгерегингде  отлайла,
Алтын мюйюзлю кийикле,
Сени тёббенге чыгъыучандыла,
Бёгекле бла джигитле.

Бузну, къарны джыйыучу,
Башынга булут къонуучу,
Тёгерегинге басыныб,
Таулула къараб тоймаучу.

Къыш айланы-бораны,
Джай айланы-салкъыны,
Джумушакълыкъ этмесенг,
Инджитириксе халкъынгы.
 

Къабланларынг, асланынг,
Бугъойлагъа  кирелле,
Покунларынг, гуждарынг,
Хар джыйыны билелле.

Айюлеринг мурулдай,
Бёрюлеринг улуучу,
Тюлкюлеринг къанкъылдай,
Кийиклеринг бугъуучу.

Кюн бузулса, сызгъыра,
Этеклеринг джел эте,
Кюн ачылса  джылтырай,
Таулулагъа кёл эте.

Къабланларынг туралла,
Беклерингде мынгайыб,
Джугъутурунг, турларынг,
Хар шыкъыртха  сагъайыб.

Къанкъазларынг къанкъылдай,
Чын тауугъунг  джюйюлдей,
Къаргъаларынг басыныб,
Сюрюу болуб гюрюлдей.

Булбулларынг джырлайла,
Тангынг джангы  атханлай,
Маралларынг отлайла,
Гелеулеге батханлай.

Кёгюрчюнюнг джайылыб,
Чаукаларынг кетмейле,
Арарат бла Казбек тау
Санга  тюгел джетмейле.

Къушунг къонуб юсюнге,
Къарауулча  къараша,
Отлай  къалгъан кийикле,
Чегетингде аджаша.

Турналарынг аусала,
Кюз артында тенгизге,
Къачны джуукъ болгъанын,
Эскертесе  сен бизге.

Мамукъ таула, джасайды,
Башынгдагъы  булутунг,
Бездиргенде, Басханда,
Эштиледи угъултунг.

Кюнюнг ишге талпыта,
Кеченг солуу табдыра,
Санга  чыкъгъан батырла,
Халкъны атын  айтдыра.

Таджал кибик бир тауса,
Джарылмагъан, чёкмеген,
Боран уруб турса да,
Тик башынгы бюкмеген.

Гараларынг,  сууларынг,
Ауругъаннга джарагъан,
Джер суу кёре келгенле,
Бары сени сайлагъан.

Алгъа санга танг ата,
Артда сенден кюн бата,
Сени кёрген сейир эте,
Сыфатынг кёз къамата.

Таджал кибик бир тауса,
Джарылмагъан, чёкмеген,
Чокъуракъ суула эндире,
Халкъынгы мугур этмеген.

Сенден башха къайсы тауду
Башына кюрен тартылгъан,
Ёхдемлик бла, ариулукъ бла,
Дуниялагъа айтылгъан?

Кесин бегитмей чыкъгъаннга,
Башха болмай бир джауса,
Сау дунияны башында
Эм белгили бир тауса.

 








МИНГИ ТАУ
/4 варианты/

Сен кёкге джете мийиксе,
Кавказ тауланы ичинде,
Мияла кибик джылтырай,
Къанга бузларынг юсюнгде.

Юсюнгде барды акъ тонунг,
Сен джай да, къыш да киесе,
Кюн бузулургъа тебресе,
Боран этерге сюесе.

Кюн ариу, чуакъ тургъанлай,
Тохдамайды боранынг,
Джай да, къыш да эримейдиле
Юсюнгдеги бузларынг.

Минги тау бла Казбек тау,
Арагъыз джашил джибек ау,
Сен - кийиз бёркню агъарта,
Ол - беклерине  къарата.

Сен джулдузлагъа джанаша,
Къалгъанла сенден алаша,
Бир-биригизге къараша,
Къалай сейирсиз, тамаша!

Сенден башха къайсы тауду,
Ариулукъ  бла айтылгъан,
Башы къыш болуб, бели джаз болуб,
Этеклеринде джай болгъан?

Тёгерегингде  отлайла,
Алтын мюйюзлю кийикле,
Сени тёббенге чыгъыучандыла,
Бёгекле бла джигитле.

Бузну, къарны джыйыучу,
Башынга булут къонуучу,
Тёгерегинге басыныб,
Таулула къараб тоймаучу.

Къыш айланы бораныса,
Джай айланы - салкъыны,
Джумушакълыкъ этмесенг,
Инджитириксе халкъынгы.

Къабланларынг, асланынг,
Бугъойлагъа  кирелле,
Покунларынг, гуждарынг,
Хар джыйыны билелле.

Айюлеринг мурулдай,
Бёрюлеринг улуучу,
Тюлкюлеринг къанкъылдай,
Кийиклеринг бугъуучу.

Кюн бузулса сызгъыра,
Этеклеринг джел эте,
Кюн ачылса джылтырай,
Таулулагъа кёл эте.

Къабланларынг туралла,
Беклерингде, мынгайыб,
Джугъутурунг, турларынг,
Хар шыкъыртха  сагъайыб.

Къанкъазларынг гагалай,
Чын тауугъунг  джюйюлдей,
Къаргъаларынг басыныб,
Сюрюу болуб гюрюлдей.

Булбулларынг джырлайла,
Тангынг джангы  атханлай,
Маралларынг отлайла,
Гелеулеге батханлай.

Кёгюрчюнюнг юйюрей,
Этегингден кетмейле.
Арарат бла Казбек тау
Санга  тюгел джетмейле.

Къушунг къонуб юсюнге,
Къарауулча  къараша,
Отлай  къалгъан кийикле,
Чегетингде аджаша.

Турналарынг аусала,
Кюз артында тенгизге,
Къачны джуукъ болгъанын,
Эскертесе  сен бизге.

Мамукъ таула джасайды,
Башынгдагъы булутунг,
Бездиргенде Басханда,
Эштиледи угъултунг.

Кюнюнг ишге талпыта,
Кеченг солуу табдыра,
Санга  чыкъгъан батырла,
Халкъны атын айтдыра.

Таджал кибик бир тауса,
Джарылмагъан, чёкмеген,
Боран уруб турса да,
Тик башынгы бюкмеген.

Гараларынг, сууларынг,
Ауругъаннга джарагъан,
Джер суу кёре келгенле,
Бары сени сайлагъан.

Алгъа санга танг ата,
Артда сенден кюн бата,
Сени кёрген аралырча,
Сыфатынг кёз къамата.

Таджал кибик бир тауса,
Джарылмагъан, чёкмеген,
Чокъуракъ суула эндире,
Халкъынгы мугур этмеген.

Сенден башха къайсы тауду
Башына кюрен тартылгъан,
Сейирсиндирир халы бла,
Дуниялагъа айтылгъан?

Кесин бегитмей чыкъгъаннга,
Башха болмай бир джауса,
Сау дунияны башында
Эм белгили бир тауса.










 
МАХАР ГАРАГЪА
Къайнаб чыкъгъан сууларынг,
Ичсенг - тишге чабады,
Сени кёре, джыл сайын,
Бери миллет чыгъады.

Тёгерекде тауларынг,
Тюрлю-тюрлю кийиниб,
Нызыланы, назланы,
Баласлары ийилиб.

Тёрт джанынгда  чегетеле,
Джашил дарий киелле,
Сакъкъулакъ кийиклеринг,
Аз джыйыдан юркелле.

Тюртюлеринг, дугъумунг,
Къаяланы къойнунда,
Сен чыгъаса, боркъулдаб,
Уллу сууну бойнунда.

Чат сууларынг ёзенге
Ашыгъышыб энелле,
Хауанг, суунг, къуатынг,
Саннга саулукъ берелле.

Къарачайны къойнунда,
Тау гарала къошдула,
Алай сени къатынгда,
Барысы да бошдула.
1910дж.












 

АЛГЪЫШ
(Дудаланы тойда айтылгъан алгъыш сёз )

Ой,  нарат томурау  чырылдаб джанады  Дуда къабакъны  уа  джарыта,
Къобуз, харс тауушла джаш адамланы той тауушуна  тарыта,
Да мен  а алгъыш этейим, джамагъат, келинни, кюеуню уа таныта.

Ой, онглу дегенинг толуду,  дейме,  Уллу  Хурзук  деген  элликде,
Алгъыш айтыр адам а аз болмаз дейме  бу  Дудаланы  бийликде,
Менден устала кёбдюле былайда, сыйлары  уа  болсун мийикде.

Манга сёз бергенле сау болсунла,
Къошлары малдан толсунла,
Хар тутхан ишлеринде онгсунла.

Да, алгъыш айтхан, кеси айтмайды,  халкъны  ашхы  сёзюн айтыучуду,
Хар ашхы иннетли  адамны   акъылындагъын  ачыучуду,
Халкъдан алгъанын джангыдан тизиб, ызына халкъгъа чачыучуду.

Сёз менден болса да  сёлешдириу – халкъдан,
Да бу миллетге болсун джакълыкъ джаратхан Хакъдан,
Джашауу болсун къара тиймеген акъдан.

Ой,  келин келгенди  бу Дудаланы сыйлы  къабакъгъа,
Хурбай халыуала салыныб джасаулу сахан табакъгъа,
Бал суу къуюлуб  а бу терен алгъыш аякъгъа.

Ой, къолумдагъы бал аякъ дейме да,  къуанч  алгъыш а  келсин,
Бал бла джау кибик джашарча келин бла кюеуге Аллах  насыб берсин,
Болумларын, Аллаху Тагъала,   кюнден – кюннге, джылдан – джылгъа   кере – керсин.

Келген келинни джибек аууду къыз намысны уа белгиси,
Быллай адетни чыгъарлыкъ болур эди миллет дегенни игиси,
Да къайын анасы ауун алыб халгъа ачылсын  келинни  айбат бет кёргюсю.

Ой, апсынлары  шекер алгъандыла келинни башына атаргъа,
Да Аллах буюрсун барына да бир – бири бла «сенсе – менсе» деб джашаргъа,
Урунуб халал къыйынын  ашаргъа.

Ой,  келген келин тынгылаучу болсун, аз сёлешген,
Халиси болсун къайынларына илишген,
Абсынларында болмасын анга керексиз эришген.

Кюеу джаш айтылгъан Усту  улу,  Ысхакъды,
Адамлыгъына  аны таныгъан бары шагъатды,
Уллу къарнашы десенг ким да таныгъан, гёджеб  Азатды.

Ой,  уллу къазанда бишген эт чий къалмаз,
Дуданы адамы тенг болмагъаннга узалмаз,
Бу юйюр сайлагъан къыз а учхара джерден болалмаз.

Къызны юйюрю Къайытладанды, сыйы – махдауу – юсюндеди,
Бу тукъумну халкъ ючюн кюреши бютеу Къарачайны эсиндеди,
Тукъумуну асылы  десенг а – келинчикни  кесиндеди.

Ой, игилик бла  айтылгъанды Дудаланы  тикли туруш,
Бу тукъум болмады  хоншу – тийре  бла  хыртды – буруш,
Мындан   чыкъды  керкилген  агъачдан,  чюйсюз фатар къуруш.

Оноугъа джюрюйдюле бу Дудаланы къартлары,
Хар эришиуде  ёч аладыла бёгек джюрекли джашлары,
Тукъумлукъ болгъандыла чубар кюл бетли атлары.

Къайытлары десем а асыл халиси  бла танылгъан,
Хоншу – тийреси, джуугъу – тенги  бары  бирден  къырылгъан,
Джетген кюнюнгде  къарнашча билек болуб  табылгъан.

Ой, ушамагъан джукъмайды,
Иги аманны тутмайды,
Тыйыншлы джерге уруннганынг  а бетинден нюрюн  атмайды.

Ой, келген келин огъур аякъ бла келсин,
Да киргени бла бу арбазгъа насыб берсин,
Не тилеги бар эсе да бу  берекетли   арбазда  кёрсюн.

Ой, келин келгенди джибек ауу бла,
Берне бергенди, дейдиле,  ёлгени – сауу бла,
Аллах тюбетмесин бу джангы юйюрню аман иннетли джауу бла.

Да бу фатар  болсун  келинни  насыб табар къаласы,
Хайырлы болсун бу юйюрню  тууарыкъ баласы,
Келген келин болсун тулпар уанланы анасы.

Бал бла джауча джарашсын  джуукъ юйлени халы,
Эгиз – эгиз къозласын малы,
Келинчикни къолунда – чемери, ауузунда болсун балы.

Къайын юй,  джуукъ юйюне  хурметли болсун,
Бу келин киргенлей бу арбаз насыбдан толсун,
Къартдан – къагъанакъгъа  былайгъа джыйылгъан бары онгсун.

Ой, «амин» деген муратын табсын,
«Амин» демеген тилин къабсын,
Быланы сюймегенни ызындан джек чабсын.

Бюсюреу болсун бу келинчикни тукъумуна, юйюне,
Муну ёсдюрген ата – ананы мыдахлыкъ джетмесин кёлюне,
Келе – кете джуукълукъ тутсунла, къызны насыбына сюйюне.

Ой, келин келген борбай – чыракъ томураудан,
Сыргъалы къазандагъы  джиликли  омураудан,
Джаш  къыз  ойнарлай  той – оюн  къуралыудан.

Ой,  орайда эштилсин бу бешли эжиуюн этдириб,
Келин келген тойну тауушун   Къарачай ёзеннге  эштдириб,
Къууанч  хауаны  бютеу  юч ёзеннге уа джетдириб.

Былагъа къаргъыш джетмесин,
Берекетлери кетмесин,
Сюймегенле  излегенлей  бу экисин  Джаратхан Аллах этмесин.

Джангы юйюрню ёкюре келсин тууары,
Къызгъан джелинле болсун бу  келинчикни  сауары,
Дарий – дамха болсун  киери, къагъары, джууары.

Къуанч бла насыб бу тыбырны толтурсун,
Келген келин ойнай – кюле олтурсун,
Аны къыйнар зат бар эсе уа, ол тауда, ташда джутулсун.

Кюеу джаш болсун табышлы,
Келинчик болсун намыслы,
Ырасхылары  болсун тамышлы.

Алгъыш этиу – кёкге келечи салгъанлай,
Тилек этиб Аллахдан хурмет алгъанлай,
Хар амин дегенни джюреги нюрден толгъанлай.

Да «амин» дейик биргелей,
Бу эки джуукъ джашасынла сенсе – менсе дегенлей,
Бир – бирлерине джан джылыуну  къызгъанмайын бергенлей.

Бу джангы юйюр кенг джайылсын, сау джыйылсын,
Бу неках ёмюрлюкге къыйылсын,
Аман иннетли бар эсе  заран эталмазлай  тыйылсын.

Ой, тама – тама кёл болур,
Джайыла – джайыла эл болур,
Да былай келин келиуден  Къарачайда  уллу юйюрле  къурулур.

Ой, бу тийреден алгъыш кетмесин,
Къаргъыш бу къабакъгъа джетмесин,
Сюймегени сюйгенча бу юйюрню Аллах этмесин.

Ой, гоббандагъы бал суу кибик татлы болсун бу юйюрню джашауу,
Майлы болсун ашауу,
Кенге эштилсин махдауу.

Насыб кетмесин,
Заран джетмесин,
Аллах бу экисин хурметинден юлюшсюз этмесин.

Келчи былай, иги джаш, ал гоппанны, айландыр сабийлеге,
Аладан сора узат бютеу бу  арбазгъа келгенлеге,
Бу кече былайда той – ойун этгенлеге.

Да, ашыкъладан «Орайда» келсин,
Аллаху Тагъала бу юйюрге кетмезлик  насыб берсин,
«Амин» деген муратына джетсин.















АЛГЪЫШ
/Семенланы Арафатдан алыннганды/

Ашыкъгъаны сылджырасын,
Ашыкъмагъан тынгыласын!
Иги келин дарий – дамха сайлатыр,
Аман келин борчун – къарчын санатыр.

Къозуну бакъсанг къой болур,
Келин келгенде  той болур.
Тепсеу, ойнау – къызла бла джашлагъа,
Сёз берилед акъ сакъаллы къартлагъа.

Алгъыш этчи, агъаргъанды сакъалынг,
Эшта, болур сени мындан хапарынг!
Алгъыш деген кёкде шатыр къургъанлай,
Хар адам да къулакъ салыб тургъанлай,
Ол алгъышла джанкъылышча джаннганлай.

Ой, алгъыш, алгъыш этейик, алгъыш!
Джетмесин бу юйге къаргъыш!
Тиймесин бедиш!
Онгуна айлансын хар иш!
Алгъыш кетмесин!
Къаргъыш джетмесин!
Сюймегенле айтхан кибик джаратхан Аллах этмесин!

Ой, боза, боза,
Кёб ичсенг – буза,
Ой, сыра – сыра,
Кёб ичсенг, къыза,
Ой джалдан – джалдан*,
Татлыды балдан,
Кючлюдю туздан,
Ариу къызны сохуран минчагъындан,
Къарт кишини акъыл ушагъындан,
Сюрюучюню таягъындан,
Келген келинни аягъындан!

Келин келгенди башында джибек ауу бла,
Да берне бергенди ёлгени сауу бла,
Акъ чилледенди келинчикни джаулугъу,
Кёб айтылсын келтирген джашны саулугъу.

Сырма кюмюш келинчикни тюймеси,
Сюймегенни джаратхан Аллах сюймесин,
Алтын къуршакъ – келинчикни кямары,
Тили болсун сюймегенни табары,
Мурсалайды кёлегини дженглери,
Игиле, ашхыла болсун апсынлары, тенглери.

Суу къундузданды палтонуну джагъасы,
Къайын атасы, къайын анасы –
Келинчикни алтын къаласы.
Да кеси болсун а уланланы анасы!

Ой, келин, келин!
Ишлеб талмасын белинг!
Иги кюнде келсин, ашхы кюнде келсин,
Умут этгенлеге толу берне берсин,
Игиликни кёзю бла кёрсюн!

Сюйгенлери дарий кийим кийсинле,
Сюймегенлери агъач атха минсинле,
Келген келинни хар ким эркелетиб сюйсюнле!

Кийген кийими акълы болсун,
Эки дуниягъа да татлы болсун,
Атлыла ойнар арбазы болсун,
Бугъала бишер къазаны болсун,
Тёгеррегинде азаны болсун,
Тепсисинде джазары болсун,
Андан да джуукъ базары болсун!

Ийнеклери  сауумлу болсун!
Къыркъар къойлары джюнлю болсун!
Адамлары кюнлю болсун!
Этеги – дженги кенг болсун!
Игитлеге, ашхылагъа тенг болсун!

Бутун буруб олтурсун,
Бутлай урчукъ толтурсун,
Къайын атасына, къайын анасына аман болса,
Бурула – джылай олтурсун!

Накъут – налмаз болсун бу келинни
Къолуна алгъан тепсиси,
Алтын болсун аягъы,
Кюмюш болсун къашыгъы,
дарий болсун джастыгъы,
тёшеги болсун къанауат
Акъылы, джигери болсун барындан да аламат,
Хар джанындан да болсун ырысхылы, табышлы,
Къайын атасына, къайын анасына болсун намыслы!

Къайынларына да болсун хурметли,
Къайын къызларына болсун эм хурметли, адебли,
Джуукъну тенгни да аман кёрмесин,
Андан къыйынлыкъ бу келиннге Аллах бермесин!

Кюрен тартсын бу келинни къабагъы,
Бу къабакъда алтын терек олрналсын,
Этген иши сёгюлмесин, сайлансын,
Кюбюрюне дарий –  дамха байлансын.

Ой, къабакъны тёгереги алма, кертме кёгетди,
Тиширыуну игиси эркишиге джандетди.

Джашнаб джанады ташыгъыз,
Мараучу болсун туугъан джашыгъыз,
От джагъада олтургъан акъ сакъаллы
Айры тишли къартыгъыз,
Дуниягъа айтылсын атыгъыз!

Ал, джуугъум, бу къуанчны башы болсун!
Сени кибик джетген джашы, къызы кёб болсун!

 









СЕМЕНЛАНЫ АЗРЕТНИ ЭСКЕРИУЛЕРИНДЕН:
Бир джол тийреде джыйын той болгъанды. Ары, къызла эм маджал кийимлерин кийиб, башларына да, кими - алтын, кими - кюмюш токъмакълы чачакълы джаулукъла къысыб келгендиле.
Бир къыз а, къолунда гидче къыбдычыгъы бла, къыйырдан кириб, эслетмей, къызланы чачакларындан талай токъмакъны къоратханды. Ол да тийреге джайылгъанды.  Бир талайдан ол къыз эрге кетди деген хапар эштилгенинде, джырчы тойда быллай чам этгенди:
Асият бала этеди,
Джабагъыладан джибек джюн,
Мында токъмакъла тынчайгъан элле,
Андагъылагъа келди иги кюн.
1907дж.
 






Бу  1906 болгъанды. Шидакълагъа келин келгенди. Сымайыл да, Семенланы джашла да тойгъа чакъыргъандыла. Да ау алыу адетде, алгъыш этерге,  джырчыны ортагъа чыгъаргъандыла. Келин келтирген юйде уа, тыбырда къалгъан  эки эгеч, юйленген джашны ёсдюргендиле. Ала аны юйлендире да, сора келинни тюйе да къысдай тургъанлары халкъгъа белгили болса да, киши юйюр джашаугъа сугъулалмай, терсликлерин  кёрмезден келиб тургъандыла.
Сымайылгъа алгъыш аякъ келгенди, сора алгъышны этиб бошаб былай джырлагъанды:

Ой, Шидакъладан адам келгенди,
Тойгъа чакъыра, джашланы,
Арты тюйюшге кетмеге эди,
Да аллы чамладан башланыб.

Ой, Шидакълагъа келин келгенди,
Арбазларында той бара,
Къайын анала экеулендиле,
Годжахан бла Габгара.

Ой, Габгараны шайтан къаргъасын,
Годжаны ызындан джек сюрсюн,
Бу келинни да тюерикмилле,
Коярыкъмылла, ким билсин?..
Былайда адамла харх болгъандыла. Эки  «къайын ана» да таргъа тыйылгъандыла. Андан сора эки эгеч джырчыдан джаллаб джюрюучю болгъандыла, келин да уланла анасы болуб, Сымайылгъа орус къауракъдан къабдал бла къол керек саугъа этгенди.
 










КЪЫСХА АЙТЫУЛАРЫНДАН
***
Нарт тохаланыр,
Оджакъ оджаланыр.
***
Сагъайдакъ толу болса, садакъ атыуул болур.
***
Мен Семен улу Семенме,
Тёзюуюм бла - эменме.
***
Кеч - дегеннге тийилмез,
Ийилген баш кесилмез.
***
Аш бермесенг да къаш бер,
Къонакъны хош кёр.
***
Гырмык - гебеннге,
Сусаб - келгеннге.
***
Белкъауну дюрюсю - джукъа.
***
Ой, эмен десенг – чегетге,
Этден тогъайсанг –  кёгетге,
Къошунга джаллы чабыучу болса -
Кече узуну - гёзетге.
***
Тюйюлген къуйрукъ –  джоргъагъа,
Къыйылгъан  ызлыкъ  –  шоркъагъа,
Татыугъа  айбат  къошама  десенг –
Баурсакъ джоббу –  шорпагъа.
***
Ёгюз териден чабырды,
Дуббур башында къабырды,
Иши, сёзю да орнунда болгъан
Хар халы  бла сабырды.
***
Акъыллы десенг – оюмгъа,
Чыкъылыкъ десенг –  джоюмгъа,
Эки арада къалгъан десенг а –
Аш орну бла, тоюмгъа.
***
Таргъа тюшгеннге – тилекди,
Керек кюнюнгде – билекди,
Заман дегенинг терс, тюз айыргъан,
Себелеб тургъан элекди.
***
Маркъа  къозугъа – артыкъ аш,
Гагай башлыгъа –  чёмел таш,
Керексиз кётен этген тукъумгъа –
Тик къарау  бла  тюйген – къаш.
***
Хунада десенг – агъазды,
Суулада  десенг –  къанкъазды,
Адам дегенинг эли  бла  болур,
Халкъдан  аджашхан – онгмазды.
***
Къой барады къая юсюн, сырт юсюн,
Да къырылыб барабыз бу намыс ючюн, бет ючюн.
***
Той - джашдан,
Тёр - къартдан,
Орнун билмеген
Уялыр халкъдан.
***
Ирк бериб тил ачдырдым, къуана бир сёз айтса,
Бугъа берир эм, энди, тил тутууна къайтса.
***
Джангы келининг - дарий,
Сабийли келин - маймёз,
Эт хатерине шорпа ичилир,
Туугъанынг ючюн - тёз!
***
Къынгыргъа къыйгъыч табылмаз,
Морт тартхан бышлакъ къабылмаз,
Тенг болмагъаннга уруннганны уа
Кёлюнде джылыу табылмаз.
***
Атха - зынтхы бла джылы бау,
Джашха - тагъай бла мийик тау.
***
Уллу терек - кёк чартлаудан,
Онглу адам - зар къаблаудан.
***
Парийни - сылай - сылай,
Телини - махдай - махдай.
***
Умут - тау башда,
Аджал - имбашда.
***
Мурат - ышана,
Джазыу - ышара.
***
Тур - турдан хапар келсе, хур - хурдан хайыр джокъ.
***
Макъырыучу кишдик  чычхан тутмаз.
***
Чычханны баласы къабджыкъ тешер -
Бала ана - атадан кёргенин этер.
***

 

Джырчыгъа къысха джуукъ джетген, ишленмекликден, адамлыкъдан, этимден да бирча чола, Асият деб бир къыз болгъанды. Бир кюнлени кюнюнде, аны, Батдал деб бир Джазлыкъчы джаш элтеди.  Сымайыл да, тамада къыз джёнгер болуб барыб, борчун толтуруб къайтыб келе, джолда бири: "Джолугъуз, ызыгъыз къалай болду?"-деб соргъанды. Джырчы да былай джуаб бергенди:
Дуутха бар да,
Джазлыкъгъа ау,
Асият – оу да,
Батдалынг – шау.

***




 
АКЪТАМАКЪ
/1910 джылда биринчи джырлагъан варианты/

Айлана бардым да, джюрюй бардым да,
Ой, кёрдюм, тенгле, хан чабакъ.
Хей!
Тынч джюрегими къозгъады, алан,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Балдыраджюз, дейме, – къышны къысханы,
Юсюнге джаууб джабалакъ.
Хей!
Хатхумда джанар шынкъарт джакъгъанды,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Марал кийикни  ызладым, алан,
Къаягъа аркъан атаракъ.
Хей!
Сер джашаууму сейир этгенди,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Кюн ачылгъанды, джаз башланнганды,
Джел булутланы чачаракъ.
Хей!
Даулет – Герийни къызыды, дейле,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Ой, джарыкъ тангым  атады, дейме,
Танг белги кёкню сызаракъ.
Хей!
Учундургъанды бу джохар чачлы,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Ой, Минги Тауда – марал кийигим,
Аугъа тюшмейди, къачаракъ.
Хей!
Чёрчек  джаш кибик этгенди мени,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Муну уа  къараб кёргенлей, алан, –
Тёнгегим сынлай къатаракъ.
Хей!
Да Сары Джашны армау этгенди,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Бу маралгъа  уа  киши тиялмаз,
Ой  да, кесине базаракъ.
Хей!
Да, кёкюрегимде  джаз чакъдыргъанды,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Анга къалыннга  джылкъы  берликме,
Сыйлы келечи саларакъ.
Хей!
Тотур джиб бла тутханды мени,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Сюек багъасы уллуду, дейле,
Халкъ айтыулада айтаракъ.
Хей!
Кёклеге тартхан мурат бергенди,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Къуриентлеге   энчи къарарма,
Хар керегине  чабаракъ.
Хей!
Да, манга къанат  битдирди, алан,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Къуриент джашла къызджёнгер болуб,
Аякъгъа къалкъыб  Шам Къабакъ.
Хей!
Хан Семенлеге алай келир да,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Алтындан тюхтюй тюйдюрдюм,  алан,
Чыгъар чачына тагъаракъ.
Хей!
Сюймекликни уа  бир танытды да,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Аны уа  алай  тутарма, дейме, –
Джумушха джалчы аларакъ.
Хей!
Ой, джохар джаллы,  ой,  генджа тайым,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Къарнашына  уа  аджир берликме,
Алтын  ат керек саларакъ.
Хей!
Сау  Юч  Ёзенге  хапар болгъанды,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Ой, аны мындан алыб кетерме,
Лабада юйле саларакъ.
Хей!
Джаннган  хатхума  аязча  къакъгъан,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Шейит – Ханым  а  ашхыды,  дейле,
Анга кёл эте, айтаракъ.
Хей!
Джюрек кёзюмю ачдырды, алан,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Аман – Ныхытдан ауарма, алан,
Къарт – Джуртну джолун тутаракъ.
Хей!
Бюгюлмез, тынмаз бир хал бергенди,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Элине алай барырбыз, дейме,
Келин орайда тартаракъ.
Хей!
Ансыз болмазмазлай этгенди мени,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Джюз атлы бла барырма, дейме,
Джюз пайтон  байракъ тагъаракъ.
Хей!
Хауада Ташча тартханды, алан,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Санчар сууда уа  къош салдым, дейме,
Кичкине къолда чачаракъ.
Хей!
Джерайыгъымы кенге кергенди,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Темир къадама болса да, алан,
Кёрюк эритир, джагъаракъ.
Хей!
Болмаз болдурур бир кюч бергенди,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Ой, Джумарыкълы – Тёбеди, дейме,
Абиширлени кенг къабакъ.
Хей!
Дунияны аулар бир кюч бергенди,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Азау тенгизде кемеле, дейме,
Джелпекни джелге бураракъ.
Хей!
Къалын джюрекни назик этгенди,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Ой, Тогъуз кёлде чегетле, дейме,
Къанатлы гюрюн джаяракъ.
Хей!
Деу кёкрегими  джукъартды, алан,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Уллу Къарт – Джуртда,  ой,  Къабхакъ Башы –
Багъатырланы кенг къабакъ.
Хей!
Тар дуниямы кенге кергенди,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Эки Суу Ара алаша болур,
Суу къобса, беджен къураракъ.
Хей!
Тамам байлады нюр байлау бла,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Къылыян  Аягъы – кенгирек, дейле,
Ой, Суу  Джагъасы – тарыракъ.
Хей!
Башдан чыгъарды салпы кирпикли,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Абишир тауну къушлары, дейме,
Къаяда уя саларакъ.
Хей!
Умут кергенди, мурат бергенди,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Гондарай сууда – чаукала, дейме,
Ой, Хурла кёлде – чокъуракъ.
Хей!
Джибек бугъоу бла такъгъанды мени,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Хазар тенгизде кемеле, дейме,
Джелге джелпегин ачаракъ.
Хей!
Ой, джюрюр, учар, джюзер кюч берди,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Сабыр тёнгекни уятыб, алан,
Хатхуда шынкъарт джагъаракъ.
Хей!
Тамам байлады бу джохар чачлы,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Къалын деселе – болумум, дейме,
Тукъум деселе – Хан Къабакъ.
Хей!
Манга аталмай  къаллыкъ  а болмаз,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Бу джюрек  деген  а тюрлю кёре эм,
Тёнгекни чарпыу чарпаракъ.
Хей!
Дармансыз ауруу джукъдурду манга,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Агъаштанны  уа  буз эригени
Черек суууна саркъаракъ.
Хей!
Акъылны, кёлню къыйгъанды, алан,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Кёкге къарасам – джулдуз кёзбауу,
Джерге къарасам – керамат.
Хей!
Эслемеучюмю эслер этгенди,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Ой, кёзден – кёзге  бетлешалмайма,
Бугъуб къалады, къачаракъ.
Хей!
Къарт – Джурт джанына сагъайтды мени,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Сюймеклик деген не тюрлю  эди –
Ой, отдан суугъа атаракъ.
Хей!
Кёлге, джюрекге бичим бергенди,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Тепсесе,  къарам  къатаракъ, дейме,
Къараса,  джюрек учаракъ.
Хей!
Обур  ау  бла байлады, алан,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Аджикъол чатда кийикле, дейме,
Къаярда туякъ атаракъ.
Хей!
Да, джан джигиме битгенди, алан,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Башха къызланы  кёрмез болгъанма,
Тойдан – оюндан таяракъ.
Хей!
Ханс арасында лана гоккалай –
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Дуния кенге керилиб, алан,
Сагъышым – алам джыраракъ.
Хей!
Бир сейир халгъа тюшюрдю  мени,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Къадау Ташны  уа  къарасы, дейме, –
Сагъышны кенге тартаракъ.
Хей!
Кёкден тюшгенча, алай башхады,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.

Теберди сууда  уа  агъанакъ, дейме,
Уллу Лабада – дууадакъ.
Хей!
Джумлай аламны сюер этгенди,
Айша – Ханым  ариу,  Акътамакъ.
1910дж.