Джуанкюй-янджи 5 явление

5-чи КЁРЮНЮУ
тарих тамаллы эки бёлюмлю драма.


/Хуандий – шанюйну отоуу. Шанюй орундады, ауурду. Къатында Джуан – Кюй турады, джумушчулары, багъыучулары тёгерегиндедиле. Отоуну къыйырында, сакълаудан арыгъанлары таныла, Хулуй Зуанкюй, Тусийтан, Дулунку, Сенбеян, Басарун, Калазим турадыла./


ХУЛУЙ ЗУАНКЮУ:
/Тусийтаннга, башхала эштмезча, бир джаннга ала/

Къыйын заман бизге келиб, босагъа тургъанды,
Мындан ары не этерсиз - деб соруун соргъанды…

ТУСИЙТАН:
Тюз айтаса, иш чолады, акъыл, иннет къатышыб,
Къошулгъанла къачарчалла, бу ёлгенлей, чабышыб.

ХУЛУЙ ЗУАНКЮУ:
Итден туугъан итледиле! Сыртыбызда джашайдыла,
Бизге хазна хайыр этмей бизден гырджын ашайдыла,
Дагъыда кёз къыркъа бизге, баштёбенли къарайдыла,
Чинли хыйла устала да, аллайланы марайдыла.

ТУСИЙТАН:
/Чинлилеге тийгенин джаратмагъаны таныла/
Уакъ халкъла, хар заманда, бир кючлюге тагъылалла,
Энди Чиннге байланыуну аны ючюн сагъыналла,
Бусагъатда Хунну батар, чёгер халгъа джетишгенди,
Къытай аскер хорлам алыб, Хунну сыйын тюшюргенди.

ХУЛУЙ ЗУАНКЮУ:
/анга терс къарай/
Чин ананга тартхан халынг эсленеди…

ТУСИЙТАН:
/халын джашыра, Зуанкюйню ойнар халда джумдуругъу бла къагъа/
Акгыллылыкъ сенде эртде билинеди.
/къатыракъ/
Атам Хуннду, аны эсде тут, тенгим,
Хунн шаныды - ишим, кючюм, иннетим.

ХУЛУЙ ЗУАНКЮУ:
/анга тинтиулю къарай/

Быллай заман акгыллылыкъ хар кимге да джетеди,
Хар адам да «не болур» - деб, терен сагъыш этеди,
Аны ючюн тёгерекге джити къарау кереклиди…
Чин джанына къулакъ салыб, къыйыр халкъла сескеклиди.

/Хуанди шанюйню къарауашла ёргерек олтуртадыла, аллын ачадыла/

ДЖУАН - КЮЙ:
/эрине/
Джастыкъ, тёшек инджитмезлей табмыды?
Кечегиде бакъгъан билгич сакъмыды?

/сюйгенин, къыйналгъанын айгъакъ этер халда, эрини юсюн – башын кеси тюзетирге кюрешеди/

ХУАНДИЙ:
/къатынына къарыусуз/

Уллу Бийче, энди мен кетер болгъанма,
Тархны ауурлугъун Хулуйгъа салгъанма…
Хакъынг халалмыды? Разылыкъ бер манга,
Мен бек разы болдум, джашау кюнде санга…

/ Шанюй къарыусуз болады, Джуан Кюй, джылай аны юсюне джабланады, сора шанюй кесин эскериб, кюч этиб къолун кёлтюреди/

ДЖУАН – КЮЙ:
Хунн атасы, айтырынгмы барды бизге?
/аллына тобукълана/
Тынгылайбыз сенден келлик акъыл сёзге.

/ къолундан тутуб кёзюне къараб тохдайды/

ТУСИЙТАН:
/Хуандийге джуукъ келе/

Сыйлы шанюй, хар сёзюнгю багъалатыб тынгылайыкъ,
Сенден келген акъыл сёзню тайдырмайын ангылайыкъ,
Буйругъунгу толтурургъа хазыр болуб былайдабыз,
Сен айтханны этер ючюн, къайры десенг – алайдабыз!

ДУЛУНКУ:
/чинча бюгюле, шанюйгъа, кесини бек джуугъу болгъанын башхалагъа таныта/

Бегеулле кетгендиле, толу хапар берликдиле,
Чин къайынла, билгичле бла, танг атаргъа келликдиле.

/ Хулуй Зюанкюй рахатсыз болады, Дулунку таба къынгыр къарагъаны эсленеди/

СЕНБЕЯН:
/шанюйгъа джуукълаша/
Тирел, дейме, Хуандий - бий, алкъын заман келмегенди,
Тенгри айтыб къара къадар бери эсин бёлмегенди,
Тамбла Лунчен дин джеринден уста Алхан джетерикди,
Ийнанама, бу аурууну санларынгдан кетерликди.

БАСАРУН:
/шанюйгъа/
Сенбеян – бий, аузунг баллы, мен да умут юзмегенме,
Осият - зат дегеннге да, къабыл кёрюб тёзмегенме.

ДУЛУНКУ:
/джыйылгъанлагъа/

Шанюй бийни къыйнамайын халкъ чачылса иги болур,

/хар кимге/

Чачылайыкъ, биз болмасакъ эсин джыяр, бир аз солур.

ХУАНДИЙ:
/кесин къатдыра/

Сау болугъуз! Барынгы да иши барсын къолайгъа…
Кюнчыкъгъанлы джуки - бий бла бийче къалсын былайда.

/Хулуй Зуанкюй шанюйню орундугъуна джуукълашады. Тусийтан анга магъаналы, терсирек къарай, сюймей эшик таба атлайды, къалгъанла да чыгъаргъа тебрегенлей. тышындан рахатсыз этген ат аякъ таууш, адамланы сёлешгенлери эштиледиле. Бары да сескекли боладыла. Къызыу келгени таныла, юсюн букъу басыб, Бегеюл киреди, шанюйну сыйлаб къолун ёрге тутуб кёкрегине сала/

БЕГЕУЮЛ:
Сыйлы шанюу! Хун атасы! Шаныбыз!
Аманда да, игиде да джагъыбыз!

/мычый, бетин сюрте, солуун ала, бир тобугъуна чёге, баш ие/

Аман хапар алыб келдим…бойнум къылдан ингнгичке…
Къабыл кёрсенг кесим барыб байланайым кергичге…

/айтыргъа, айтмазгъа белги сакълайды/

ХУАНДИЙ:
/ахыр кючюн джыйыб, аурууну хорлай, тиреле/

Сени ишинг, болгъаныча, келиб хапар бериудю,
Аны ючюн, не айтсанг да, берлигибиз – кечиудю.
Айт да билдир, не келгенди энтда Хунну башына,
Нек сингенди быллай бушуу кёзлеринге – къашынга?

БЕГЕУЮЛ:
/юреннгенича сёзлени акъырын, къаты айта/

Чиннге ийген келечинге зарауатлыкъ джетдирилди,
Патчах бла кёрюшгюнчю, тоханада ёлтюрюлдю.

/Бегеуюл башын кёлтюралмай турады. Хулуй Зуанкюу къамасына джабышыб кесин кючден тыяды, шанюу ачыуланыб, силкиниб, олтурады. Тышындан къаугъалы ауазла эштиледиле, Джуан – Кюйню къоркъуу басханы танылады/

ХУАНДИЙ:
Келечиге ёлюм джокъду, аны къалай ёлтюрюрле?

/къыйналыб солуй, ёрге турургъа кюрешеди, алай туралмай, къулланы болушлугъу бла олтурады, сора бир талай мычыгъандан сора/
Да иш алай болгъан эсе, дертибизни кёлтюрюрле!

/ахыр кючюн джыйыб тирелиб, къобады, къарауашла юсюне абасын кийдире, тюзетедиле, аланы бир джанына тюрте, ачыулу, тархха кесин сюйрей олтурады. Ачыулу/

Чакъырчыгъыз Чинден келген ол къысыкъкёз келечини,
Бюгюле да, ышара да бизден шохлукъ тилеучюню!

/Бегеуюл къобуб дженгил чыгъады. Тышындан уллу къаугъалы тауушла эштиледиле/

ХУЛУЙ ЗУАНКЮЙ:
/кесин кючден тыя, шанюйгъа/

«Къарабашла» хыйла бла хорлам алыб,
Бизге къаршчы хайдут, хашкен, барын салыб,
Сёз джюрютюб, хоншуланы юсдюргенлей,
Артыбыздан бизге аман бюскюргенлей,
Бетибизге ышарыучу Чин тархына
Кишен салмай, джашау джокъду Хунн халкъына.

/бек ачыуланнганы танылады/

ХУАНДИЙ:
/Джуан – Кюйге, тюрленнген халда/

Джан – Кюй бийчем, даулетинги кёресе,
Тенгри - шагъат, тёзгеними билесе,
Сени ючюн Чиннге артыкъ джагъылдым,

/кесин селеке эте/

Алай бла да джаугъа шохча тагъылдым…
/къаты, къычыра/
Энди болду! Уллу Кенгеш джыйылсын!
Къоду бла хапар халкъгъа джайылсын!
Тукъум аскер, бий аскери демейин,
Арадагъы гъыр – мырланы кермейин,
Эрме деген ат белине минсинле,
Бизге тийген джаугъа джауча тийсинле!

/къарыусузланыб солуу ала тохдайды. Тышындан уллу къаугъа тауушла эштиледиле. Эшикден къоркъуу басхан Сю Ли, Тан Ху, дагъыда Чин келечиликден эки болушлукъчуну, талай сакълаул, къагъын – согъун эте, шанюйну отоууна кийиредиле. Хуандий келечиге къарай талайны турады, сора/

СЮ ЛИ:
/бюгюле/
Шанюй – банны буйругъу бла келтирилдик былайгъа,
Кёк Тенгригиз джандаш болуб, кенгеш барсын къолайгъа…

ХУАНДИЙ:
/ачыулана/
Сизни бла кенгеш этер Хунн даулети болалмаз!
Чинни чийи ачылгъанды, иннетигиз толалмаз!
/сермеб къамасын алыб ортагъа атады, ол да келечини аллына джерге чанчылады. Алайда болгъанла барысы да къоркъуугъа киредиле, Сю Ли бла къалгъан Чин келечилик адамлары артха ыхдырыладыла. Хуннлада келечини аллына чанчылгъан къаманы магъанасы не болгъанын ангылагъан Чин келечини къоркъгъаны танылады/

СЮ ЛИ:
/тили бюлдюргю эте/
Келечиге Хунн тиймейди, аны халкъла биледиле,
Аны ючюн Хунн даулетни энчи, асыл кёредиле…

/ортагъа Джуан – Кюй джан атады/

ДЖУАН – КЮЙ:
Хунн атасы, сыйлы бийим, сыбырынга таш байла,
Болгъан затны, этиучюнгча, ашыкъмайын бир ойла,
Бегеуюлню айтыуу бла даурбазла къагъылмаз,
Къазауатны отун джагъыб, халкъгъа заран салынмаз,
Бир адамны айтханы бла аллай ишге кирилмез,
Тинтиу болмай, бу хапаргъа уллу багъа берилмез.
Чиннге джангы келечилик ашырайыкъ, сорайыкъ,
Терс болгъанны, тартынмайын, хакъ соруугъа тартайыкъ!

/шанюйну билегине джабыша/

Къазауатдан джангы чыгъыб, джаралары бителмей,
Бютеу аскер тозурабды, этеригин этелмей…

ХУАНДИЙ:
/хыныракъ аны къолун кесинден айырыб, къарыусуз болуб, таянады, сора Джуан - Кюйге/

Чин тюлмюсе, сёзню уста къыйдырыргъа,
Чин тюлмюсе Хунну джолдан тайдырыргъа!..

/ауур ахсына, кесин селеке этгенча/

Санга бир кёб тынгыладым, «джан – нёгерим»,
/бек къыйналгъаны таныла/
Энди болду!.. Ачы болду джан чегерим…
/бютеу кючюн джыя, къаты/
Бу сыйсызлыкъ джангыз къан бла джууллукъду!
/келечиге хыны къарай/
Чин даулетге Хунну дерти буруллукъду!
/бек ачыуланнганы таныла/
Эй, не медет, бизни адет, къолларымы байлагъанды,
«Келечиге ёлюм джокъ» - деб, адамлыкъны сайлагъанды,
Алай адам болмагъанла итлик этиб, джан алсала,
Адам халны учуз этиб, питна джолну сайласала,
Аллайлагъа къаллай джуаб кереклиди?.. Тотур - Тенгри!
Бу хапарны эштгинчиннге нек алмадынг кёкге мени?

/ачыудан ауур солуй, Хулуй Зуанкюйню кесине чакъыра/

Къоду къычырт, эрме деген, олсагъатлай атха минсин,
Мычымайын тукъумланы аскерлери бери джетсин!
/кеси - кесине/
Мен тюлмеми Чин къатынны Хунн бийчеси этген тели?..
Ол айтханнга къулакъ салыб… кёлге сингиб аны кёлю…

ДЖУАН – КЮЙ:
/Джуан – Кюй эрине джангыдан атыла, кёлю къалгъаны таныла/

Мен Хуннугъа бир заманда къара тюйюм тюймегенме,
Бир заманда, Чин халкъымы, Хунндан артыкъ сюймегенме,
Шанюй бийим, Хунн асылгъа джарашырча джюрюгенме,
Эки даулет арасында хар тикликни кюрегенме,
Манга былай нек терс болдунг, мен не бла кёзден тюшдюм?
Бир аманны этгени бла, бу сёзлени мен нек эштдим?

ХУЛУЙ ЗУАНКЮУ:
/Джуан – Кюйню аны къатындан акъырын ыхдыра/

Шанюй – бийче, бусагъатда Хунн атасы ауурду,
Аны кючюн къоратыр зат, быллай кемсиз дауурду.

/Джуан – Кюй анга терс къарай, артха турады, Хулуй Зуанкюй дженгил тышына чыгъады/

ХУАНДИЙ:
/джукъ айтмай биразны турады, сора сакълауллагъа/

Келечини, шохларын да, Чин джолуна салыгъыз,
Юсде - башда белгилерин барын джыртыб алыгъыз,
Юслерине, къадыр энли, джаурлукъла джабыгъыз,
Чеклерине дери сюрюб, селекелеб атыгъыз.
Чин патчахны сыйы сынмай анга акъыл кирмезди,
Хуннга тийген къуу боллугъун ол лагъымчы билмезди.
Билмезге уа билдириу бар! Аякълансын аскерим!
Мурдарлагъа заран салсын, талан этиб джерлерин!

/болушлукъчула Чин келечиликни адамларын тышына чыгъарадыла. Хуандий къаруусуз болуб, артха таянады. Сакълаулла тышына атыладыла. Даурбаз къагъылады, угъултула улуб башлайдыла, тышындан кёб халкъны къайгъылы сёлешиую кёбейе, эштиле башлайды. Хулуй Зуанкюй киреди. Хуандий аны къатына къолу бла чакъырады/

Догъулу бий, барысы да чыкъсынла,
Экибизни башдан башха къойсунла.

/Джыйылгъанла барысы да туракълай – туракълай чыгъадыла, Хуандий Хулуй Зюанкюйню къатына тарта/

Тенгри мени чакъыргъанды, Хунну санга аманат,
Тарх заманым табсыз болду, болалмадым аламат,
Татлы тилли Чин къатын бла хар затымы кенгешдим,
Энди, тёзмез бу бедиш бла, ахыр кюнде бетлешдим.
Адет – тёре дегенлеге сен къарама, алданма,
Джуан – Кюйню бийченг этиб, хыянатха къатланма,
Ол бий къауум «хахай адет» - деб юсюнге чабарла,
Дуйуй бла джуукълары даурбазла къагъарла,
Къарт Кенгешден оноу келиб, богъурдакъдан алырла,
«Биз айтхандан чыкъмазса» – деб санга кишен салырла,
Алай барын эсге алма, бу адетни къыргъан бол,
Ол заманда джангнгылмазса, Чиннге тутуб алдау джол.

/терен ахсына/
Джуан – Кюйню мен таныйма, сюйгени бла кюйдюрюр,
Не бёгеккёл эркиши да анга кесин дженгдирир.

/насихатлы/
Тарх бла келген тул бийчени алмазынгы айгъакъла,
Санга къаршчы чыгъарланы «туу атларын джайдакъла».
Бир талайын алай бюксенг башхалары тынгылар,
Андан сора айтханынгы асыл къауум ангылар.

/ачыулу/
Терс адетди, тул бийчени тарх бла бирге кёчгени,
Бир кишиден бир кишиге бир къатынны джетгени.

ХУЛУЙ ЗУАНКЮЙ:
/джумушакъ/

Хунн атасы, алкъын санга умут атар заман тюлдю,
Тёб – тегерек къазауатды, джерлерибиз кёмюр – кюлдю,
Аякъ тире, биз къаджыкъмай ат беллеге къурушайыкъ,
Хунн намысны къорур ючюн ёлюм – къалым урушайыкъ.

ХУАНДИЙ:
/кючсюз/
Ариу сёзге керек джокъду. Манга болур болгъанды,
Кетер болгъан санларымда дертни оту толгъанды,
Мен кёзюмю къысхынчынгнга, Чин итлени басыгъыз,
Тёгерекде бу халкълагъа этгенлерин ачыгъыз.

/аманыракъ бола, айтыргъа ашыкъгъанча/

Андан сора, эсге аллыкъ быладыла, тынгыла:
Юйечжиле, Жун эллери, Лобнор джаны, Хорала,
Алтын дагъы, Усун улус, Баркуль джаны, эм Хинган,
Чеши, Хэбэй, Алтай джаны, Черчен – Дарья, Тсинваншан,
Была къачар дыгаласда бусагъатдан боллукъдула,
Мен кетгенлей кесаматла эски болуб къаллыкъдыла…

/къарыуу азая/
Джунгарьялы Юйечжиле, щохча сафны тутсала да,
Бизге къаджау кёк бетлерин аз заманнга атсала да,
Чырт ышанма, аманлагъа, сыртдан кезлик уруучулла,
Сора джукъ да билмегенча сабыр – сабыр туруучулла.
Сен Клапон бла Чин арасын бузар къайгъы этериксе,
Ол экиси бир болсала, уруш отда кюериксе,
Юйечжиле аскерликде бизге тенглик этедиле,
Аз санлыдан хорлаталла ансы бизге джетедиле,
Алай Чинни аскери бла бирлешселе палах келир,
Ол аскерни туягъындан, адам къой да джер да эрир,
Аны – кючю, Чинни – саны, хорланылмаз бир кюч болур,
Ич Асьяны халкъларына аллай аскер тийгич болур,
Дунху, Хора, Ухуанла, Юйечжиге эриширле,
Хунндан топракъ юзер ючюн Чинле бла келиширле.
Юечжи бла Дунху, Чинни бир – бирине джау къыллыкъса,
Аны бузмай этген болсанг, тархынгда танг къалаллыкъса.

/бек къарыусузланады, Зуанкюй тедиргин болады, шанюй кючюн джыя/

Не игилик, не аманлыкъ джарашмагъан Шан – Жунла бла,
Гинасыуча ары – бери ауа тургъан Тангутла бла,
Къарнаш къанлы, суукъ джанлы, чюйреакъыл Динлинле бла,
Чин джанына джанын атхан, серге кетген Диле бла,
Къаты сёзлеш, къаты кенгнгеш этиллиги амалсызды,
Бусагъатда джанкъыр болмай джуртну къоруу тамалсызды.

/къарыуу кете/
Бизге тамам керти къаллыкъ – Гянгун, Шамо, Къыпчакълалла,
Ала сени сатмаз, атмаз, таянныгъынг бетджанлалла.

/шанюй къарыусуз болуб тынгылайды, Зуанкюй къайгъылы болуб Хуандийни къолуна, бетине тиеди, сора /

ХУЛУЙ ЗУАНКЮЙ:
/дыгалас эте хахай этеди/
Басарун! Басарун! Басарун!

/Басарун, сакълаулла, къарауашла, Джуан – Кюй чабыб киредиле. Басарун шанюйгъа кёз атады, тёгерегине халкъ джыйылады, халкъны гюрю тышындан да келе, кёб миллет болгъаны танылады. Джуан – Кюу джылаб шанюйну аягъына къабланады, аны сарыны кенге джайлады/

ДЖАБЫУ ДЖАБЫЛАДЫ