Джуанкюй-янджи 1 явление

1-чи КЁРЮНЮУ
Тарих тамаллы эки бёлюмлю сахна оюн.


Оюндагъы адамла:

1.БАЛХАН – Хоян (дуния тарихинде джазылгъан магъанасы «къоян») деген, шанюйден ёргеде болгъан, тёрт асыл тукъумдан бирини башчысы.

2.ТАБОЛ – Сюйбу деген, шанюйден ёргеде болгъан, тёрт асыл тукъумдан бирини башчысы.

3.ЧИНАУР – Лана деген, шанюйден ёргеде болгъан, тёрт асыл тукъумдан бирини башчысы.

4.ЛЕЧАН - Сиа – Лин деген, шанюйден ёргеде болгъан, тёрт асыл тукъумдан бирини башчысы.

5.ХУАНДИ – ШАНЮЙ – Хунну даулетни шанюйу(ханы).

6.ДЖУАН – КЮЙ – Хунну даулетни хан – бийчеси, шанюйну къатыны.

7.ХУЛУЙ - ЗУАНКЮЙ – Хунну даулетде «Догъулу(восток) Джуки – бий» деген сыйлы атны джюрютген, тарх осиятчысы.

8.ТХАНЬ - Хулуй Зуанкюйню Чинли къатыны, Хунну даулетни джангы хан бийчеси.

9.ТУСИЙТАН (Уян - Гюйди) – Хунну даулетде «Батылы(запад) Джуки – бий» деген сыйлы атны джюрютген, Зуанкюйден сора тархха ие адам.

10.ДУЛУНКУ - Джуан – Кюйню къарнашы, Хунну даулетни «Догъулу(восток) Уллу Дуюй» деген сыйлы атны джюрютген, тарх осиятлыладан алашаракъдагъы адам.

11.СЕНБЕЯН - Хунну даулетни бютеу аскер къауумларыны тамадасы.

12.ЛИ ИН - Джулдузламачы, Хуннду даулетдеги джарым къанлы, ата, анасындан бири Чин болгъанланы Кенгешини башчысы.

13.СЮ ЛИ – Чин патчахны келечиси болуб Хуннугъа келген келечи.

14.ТАН ХУ – Чин келечини болушлукъчусу.

15.БАСАРУН – шанюйну бакъгъан, Тенгри динахлу, дарман устасы.

16.КАЛАЗИМ – шанюйну ишлерин джюрютген адам.

17.АСПАКАР – Хунну даулетни Тукъум Бийле Кенгнгешини тамадасы.

18.КЪАЛЫНТАЙ – Хунну даулетни Къартла Кенгнгешини тамадасы.

19.АШТАН - Гюней – батыдагъы(юго-запад), Чеши деген къралчыкъны бийи.

20.ДЖУНКАЙ - Батыдагъы(запад) алты Жун халкъны ортакъ бийи.

21.КОРКА - Гюней – батыдагъы(юго-запад) Лобнор деген джерни бийи.

22.ДЖУБА - ЛАН - Гюней батыдагъы(юго-запад), Хотан деген джерни бийи.

23.ТАЛАМАН - Гюней – батыдагъы(юго-запад), Черчен – Дарья деген, ичинде Хуннугъа къошулгъан, Динлин, Жун, Жужан, Къызыл Ди халкъла джашагъан джерни бийи.

24.УЗАБИЙ - Гюней – батыда(юго-запад), Алтындаг деген тауну джанларындагъы джерледе джашагъан, Хунну даулетни бийлигиндеги халкъланы тамадасы.

25.БАДЕЛЕЙ - Гюнейде(юг), Хэбэй бла Шанси деген, джерлени бийи.

26.КАШЕТАН - Гюней– догъуда (юго-восток), Бейди атлы, Фейгу, Гу, Ёоджун, Чиди, Сиаши халкъла джашагъан къраллыкъны бийи.

27.ГУДАМАЙ – Гюней – догъудагъы(юго-восток), Баркуль (Боркул) атлы кёл джаны халкъланы бийи.

28.ТАНША - Догъуда(восток) Хинган атлы, Дунху(Ухуан) бла Хор халкъла джашагъан джерни бийи.

29.КЛАПОН – Кюзей – догъудагъы(северо-восток), Юйечжи халкъны, кёчгенлеринден къалгъан кесегини бийи.

30.САБДА – Кюзей – догъудагъы(северо-восток), Кюзеули Бомала деген халкъны бийи.

31.КЫПЧАКЛЫ – Кюзей – догъудагъы(северо-восток), Кюзей Алтай таулада джашагъан хуннланы бийи.

32.БАЛАТАН – Кюзейде(север), Шамо деген джерде, Кыргызла бла Динлинле джашагъан джерни бийи.

33.САБИЛАТ – Гюнейде(юг), Дунхуан бла Тсинваншанны арасында, Гюнейли Тюркю деген джерни бийи.

34.ГАНГУ – Енисей(Анасай) суу джагъаларында джашагъан Гянгун(Хакас) эм да ала бла бирлешген Ли – Лин чинлилени бийи.

35.БЕГЕУЛ – бир джерден бир джерге хапар элтиучю уста атлы.
Къулла, къарауашла, аскерле.

БИРИНЧИ БЁЛЮМ
БИРИНЧИ КЁРЮНЮУ
*
/Джангы ёмюр санаугъа дери 1 джюзджыллыкъ. Гоби къаран тюзню гюней(юг) джаны. Агъачдан ойууланыб, къазма ойуу халда джасалгъан тышы, ичи бла, къалача ишленнген, эки тизгин он чархны юсюнде къурулгъан, Хунну даулетни Шан Юйюню, халкъ бла кёрюшюлген джерини, агъач шиндикле къурулуб тургъан дуббургъа къарагъан, ал сенчасы. Шанюу - Хуанди ёлю тёшегиндеди. Адетге кёре, аны ахыр осиятын эштирге, Хуннладан сора, къошулгъан, баш баулу халкъланы бийлери да келгени кёрюнеди. Халкъ къалабалыкъды. Сенчаны аллындагъы дуббурда, джер къазылыб, агъач тёшелиб, тогъай шиндик тизиуле бардыла. Адамла, къауум – къауум, кими олтура, кими – ёре, тынгысыз бола, хапар сакълайдыла. Бираздан Шан Юйден Хуандийни багъыучусу Басарун бла ишлерин джюрютген, Калазим чыгъадыла./

БАСАРУН:
(халкъгъа)
Шанлы Хунла! Шан - Юй башы, Хуандий,
Хунн халкъына баш сайланнган сыйлы бий,
Си – Люандий шан - тукъумну туудугъу,
Кёб джыл болгъан халкъгъа асыл къуллугъу,
Билгич разы болмаса да оноугъа,
Сакълауула салыб шанюй отоугъа,
Сизге бери чыгъарыкъды сёзлешге,
Осиятын этер ючюн Кенгнгешге.

КАЛАЗИМ
Хунн бийлери, башха халкъла башчылары,
Хунн даулетге кертиликге антчылары,
Бюгюн барынг джыйылгъансыз умут эте,
Саусуз болгъан Хунн – Башына хурмет эте.
Аны ючюн адет – тёре джерин табсын,
Сёлешген да, айтырыгъын джууаш айтсын,
Адетдеча, сыйгъа кёре сюелейик,
Адетдеча осиятны тёренлейик.

/бурулгъан къаты къагъытын ача окъуйду /

Сия – Линле, Хоян, Лана, Сюйбула,
Нарт уллула, бары, алгъа турсунла,
Кюнчыкъгъанны чжуки – бийи - онг джаннга,
Кюнбатханны чжуки – бийи – сол джаннга,
Къартла бла Тукъум Бийле Кенгнгеши,
Орта болсун, Шан – Юй болуб тенглеши,
Тзукуй, лули, гудухайла, данхула,
Ёрге сафта орунларын алсынла,
Дуюй эсе, кеси алда сюелсин,
Алай бла къыймет бойу билинсин.
Къазауатда джигит болгъан Тюзенкуй,
Адетлени бузмагъанлай саф къоруй,
Бий Кенгешни арасында сюелсин,
Тыйыншлыча бийни сыйы кёрюлсюн.
Онг бла солда, шохла къыйыр болсунла,
Хунн шанюйну кёз аллында турсунла,
Хучжуй, Хунше, Сижуй, Гусий тукъумдан,
Башчы болуб джыйылыугъа аталгъан,
Экинчиде орунларын алсынла,
Бу кенгнгешге къуатларын салсынла.
Анасай – Суу джагъасындан келгенле,
Алтай тауну джанларындан эннгенле,
Чин хоншуну келечиси, чабчысы,
Хуннда Чинли джандашларын башчысы,
Барысы да ючюнчюге олтурсун…

/къагъытын чырмай, байлауун къыса/

Тенгри сыйлы Хуандийни къорусун!

/Басарун бла Калазим кетедиле. Джыйылгъанла, кими сюе, кими сюймей джерлерин алыр ючюн къатыш – къутуш боладыла, джандаш, къаршчы сёзле да эштиледиле. Джерлешиу барады. Бу заманда Хуннуну ичинде Чин джанлы джамагъатны тамадасы Ли Ин, Чинден келечи болуб келген Сю Ли - ни бир джанына чакъырады/

ЛИ ИН:
/шыбырдай/
Сю Ли, къарнашым, сен эследингми,
Былай болур деб тюшюнелдингми,
Хуандий кёзюн ахыр къакъгъынчы,
Кешене дуббур тик къаланнгынчы,
Тарх осиятлы, чжуки – бий - хуртда,
Оноу этгенди, шанюйча, джуртда.
Бизни, Чинлени - эм артха сафха
Къалай салдырды, турмайын артха?
Хуандий кеси алай этмез эд,
Къайынларына чыкъ тюшюрмез эд…

СЮ ЛИ:
/дертли/
Келген кюнюм, алкъын мени эсимдеди,
Атдан тюшмей къалгъаны да кёзюмдеди…

/джанына тийгени таныла/

Чин элчилик салыб келген заманда,
Ат чабдырыу эте эди сабанда.

/бир кесек тынгылаб/

Сарыбашны не болгъаны - белгили,
Акъыл джандан хазна болмаз кенглиги.
Ай оздурду мени сёзге алмайын,
Кесаматха кърал мухурну салмайын,
Бизни патчах а джуабны сакълайды,
Хар келгенни ауузларын джокълайды.
Бу джаш бизни тарбууннга тыйгъанды,
Бадра кёзюн терс къаратыб къыйгъанды...

/хыйлалы, Ли Иннге къысыла, шыбырдай/

Аны ючюн, къолдан келген къалмасын,
Хунну Чинден айырылыб къалмасын.
Ишни этер экибизбиз. Сен – ичден,
Мен да – тышдан болайым «иш биширген».

/бир зат эсине тюшюб, ышарыла/

Джаш адамны «тёбен джаны» - мыйысы,
Биз да аны эсге алыб, «маясы»
Тутар кибик бир «оюнчакъ» берейик,
Алай бла да этер затын чертейик.

/акъырын сюзе – сюзе, хыйлалы кюлюмсей/

Махдау сюед, махдау бла кёбдюрейик,
Саугъа сюед, саугъа бла тёшелейик,
Шун – Тан бийни ариу къызы хаман «бишсин»,
Алай бла да Хунну даулет къолгъа тюшсюн.

ЛИ ИН:
/сейир бола/
Шун – Тан къызын берирми да узакъгъа?
Аны къызы джаш тюлмюдю некяхха?

СЮ ЛИ:
/шыбырдый/
Бусагъатда ол сарайдан къысдалыб,
Кесине да «сатлыкъ» тамгъа салыныб,
Бийлик этген джерчигинде тузакъды,
Къызын берсе - джезасындан азатды.
Мыйысында акъыл оюм къайнагъан,
Быллай ишде болурму да сайлагъан?

/экиси да магъаналы ышырадыла/

ЛИ ИН:
/учуна/

Бу оюмунг – ашхы оюм, элтир кибик онгнгубузгъа,

/аны тюрте, кюле /

Бу къармакъны джутдуралсакъ, шанюй тюшер къолубузгъа.

/сериуюн бола, эскере, сескеклене/

Джуан – Кюй а? Джуан – Кюйню нек унутдунг, сыйлы тенгим?
Адетдеча, тарх бла кёче, ол боллукъду джангы келин.

СЮ ЛИ:
/кюле/

Къагъыт - пай бла дарий кибик, Джуан – Кюй бла Тхань бийче,
Ариулукъда экисине салалмазса бир ёлче.
Ма кёрюрсе, шанюй анга олсагъатлай джанарыкъды,
Аны ючюн адетлени, тёрелени атарыкъды,
Халкъ къоругъан тарх адетле, хошлукъ бермей джюрегине,
Джуан – Кюйню ийер болур атасыны бийлигине.

/хыликге этер халда, пырх эте/

Джаш къыз ючюн, Хунн эркиши, кеси башын отха атар,
Керек болса, аны ючюн, сермеш этиб, ёлю джатар,
Билгенлери къыз къачырыу, къаугъа этиу аны ючюн,

/Ли Инни къолун къагъа, кюле/

Биз да Чиннге бурдурайыкъ «сарыбашны» джюрек кючюн.

/сюйюмсюз накъырда эте/

Маркъа къозу алай тура, бешли къойгъа кимле къарар?
Эски бийче, джаш шанюйну отоуунда неге джарар?

//экиси да къыл - къыл боладыла/

ЛИ ИН:
/кюлгенин бузмай /
Усталаны устасыса кърал ишледе, Сю Ли – бий!

СЮ ЛИ:
/махданнганы таныла/

Сен да алай хомух тюлсе, санга тийген – эслеб тий!

/бир талайны кюлюшедиле/

ЛИ ИН:
/шыбырдый/
Сю Ли шохум, Джуан – Кюй бла бир сёлешсек къалай болур?
Бизни джаллы бийче болса ишлерибиз къолай болур.

СЮ ЛИ:
Ашыкъма сен, сый тыйыншлы, дараджалы нёгерим,
Кёб турмайын ачыкъ болур бу иш ючюн нюзюрюм,
Сен къатынны бу ишлеге къатышдырма, сездирме,
Бу тахсаны, къаты сакъла, бир джаннга да билдирме.
Атлагъынчы хопламайыкъ, «иш тамамды» демейик,
Сабыр баргъан – узакъ барыр, абын – сюрюн этмейик.

/магъаналы, насихатлы, кюле/

Унутмайыкъ, чабышханны этеклерин джел ачар,
Табсыз джерин ачхандан а къарагъан халкъ кенг къачар.

/Экиси да кюледиле. Тан Ху чабыб келеди/

ТАН ХУ:
/ашыгъыш/
Барысы да джерлерине олтурдула,
Шанлы – Юйню сенчасына бурулдула!

СЮ ЛИ:
(сыйлы адам болгъанын танытхан бир халгъа кире, экисине да)

Кёлкъалдыны кёзде киши кёрмесин,
Сындыла – деб джауларыбыз кюлмесин,
Бизге берген орунланы алайыкъ,
Боллукъланы сейирине къарайыкъ.

/ючюсю да кетедиле/

ДЖАБЫУ ДЖАБЫЛАДЫ