Узбек атамасининг келиб чикиши хакида

      
            «УЗБЕК»  АТАМАСИНИНГ
           КЕЛИБ ЧИКИШИ ХАКИДА

“...Бурунги асрларда Туркистон ва турклар вокеоти ва ахволи хакинда туркий, форсий ва арабий тилларда неча китоблар ёзилгандурки, у китоблардан рус ва бошка оврупойилар истифода этган ва этмакдадурлар. Лекин у мухталиф (турли-туман) тилларда ёзилган. Тарихий асарлардан биз туркистонийлар истифода этуб, янги мухокама ва тадкикот ила  уз шевамизда мунтазам бир асар вужудга келтирганимиз йук,”– деганди М.Бехбудий, куюниб.
      Мустакилликдан кейин М.Бехбудий айтган даврлар етиб келди. Кулингиздаги ушбу рисола, муаллифнинг таъкидлашича Ватанимиз, Марказий Осиё, Эрон, Озарбойжон, Туркия, Якин Шарк, Европа тарихида хозирда мавжуд карашларни, бошкача талкин этишга ундайди.

                I. СУЗБОШИ  УРНИДА

      Мухтарам Президентимиз томонидан ёшларимизга берилаётган эътибор ва 2010 йилнинг “Баркамол авлод” йили деб эълон килиниши муносабати билан, ёшларимиз янада билимли, узга таъсирларга берилмайдиган, мулохазали, тафаккурли инсонлар булиб етишишларини ният килиб, Ватан ва унда минг йиллардан буён яшаб келаётган халклар тарихини, адабиётини, динини, сузларини, бутун дунё мамлакатлари географияси, адабиётини, дунёга танилган олимлар, сиёсатчилар, ёзувчилар, шоирлар, ихтирочилар, таникли санъат усталарини жамлаган холда алохида компьютер дастури тайёрлашни ният килдим. Олти ой мобайнида узимизнинг расмий нуктаи-назаримизни баён киладиган Узбекистон энциклопедияси, Узбек тилининг изохли лугати, Узбек топонимлари, Узбек исмларига багишланган китобларни синчиклаб урганишга тугри келди ва хали Ватанимиз тарихи, узбек тили буйича катта ишлар килиш кераклигини тушуниб етдим.
      Етмиш йиллик совет – дахрийлик замонида зуравон давлат аппарати Марказий Осиё тарихини сохталаштириш оркали, Чор Россияси бошлаган туб халкларга беписанд караш сиёсатини давом эттирганлигига гувох булдим.

                II. ЭНГ КАДИМГИ  ХАЛК

      Марказий Осиё халклари хакида факатгина чор Россияси тарихчилари ёзганлари йук. Уларнинг сохталаштириш даври эса Оллохга шукрким утди. Энди кадимги чет эллик олимларнинг фикрларини узимиз мустакил тахлил килсак булади.
      Мисол учун бундан икки минг йил аввал яшаган юнон олими Диодорнинг фикрлари эътибор каратсак:
      «Энг бошида скифлар (Дашти кипчокдаги туркий кабилаларни Геродот бундан 2500 йил аввал шундай дея бутун дунёга танитди –А.Ш.) кудратларидек атокли эдилар: Улар Парфия, Бактрия  давлатларини, аёллари эса амазоналар подшолигини тузишган. Скифлар хамиша энг кадимий халк хисобланган, кадимийликда улар мисрликлар-ла беллашадилар»   (Диодор“Тарих кутубхонаси” II, 43-44).
Бактрия давлати деб юнонлар Кушон империясининг пойтахти Балх шахри номини узгартириб юборган булишлари хам мумкин.
     Хуш, Балх сузи нимани англатади?
     Узбекистон топонимлари китобида бундай дейилади:
БАЛХИ – туркийларнинг кенагас, кутчи, «сарой кабилалари, туркманларнинг эрсари кабиласи таркибида балхи (балки) уруги кайд килинган. Балх шахри Кушон империясининг пойтахти булган).  Куриб турганингиздек, Балх топоними туркий сузлигини аникладик.
Кушон империяси хакида Узбекистон энциклопедиясида нима дейилади:
КУШОН ПОДШОЛИГИ – узбек давлатчилиги тизимидаги кадимий давлат... «Кушон» атамаси ё сулола ёки кабилага тегишли булиб, у илк бор милоддан аввалги 1-аср охири — милодий 1-аср бошида хукмронлик килган подшох «Герай» (таржима русчадан келган–А.Ш.)— зарб килдирган тангаларда кулланган...
Энди Балх ва Кушон сузлари этимологияси буйича узимиз мантикий тахлил олиб борсак.
Бактрия, тугрироги “Бактрия” ва “Кушан” сузлари кадимги юнон, рим, яхудий  олимлари китобларида учрайди. Бу уларнинг тилидаги сузлар. Бактрия сузи, бактрлар яшайдиган макон маъносини беради. Масалан Гиркания, Мидия, Парфия,  Алания, Персия, Индия каби, демак “Бактр”лар кандайдир халк ёки кабила  ёхуд бир гурух кишилар сифатида олинмокда.
Бу сузнинг туркий маъноси “Балик” булиши мумкин. Бир пайтлар хозирги Пекин шахри хам Хонбалик номи билан аталгани тарихан маълум. Балик деганда кадимги туркий тилда шахар тушунилган. Нахотки бу дарёдаги балик сузидан олинган?
Балик шахрининг этимологияси туркий менталитетдан келиб чикиб назар солинса иккита “Бой” ва “Лик” сузларидан ташкил топади. Яъни, “бойлари куп” ёки “бойлиги мул” маъноларини беради. Чунки, бойлиги куп кул “Бойкул”, бойлиги куп сой (дарё) “Бойсой”, бойлари куп овул – Бойовул,  деб аталиши кадимги туркий анъаналарга хос. Кадимда бойлари ёки бойлиги куп шахарлар – Бойкент, Семизкент, Бойлик номлари билан аталгани мантикан тугри ва юкоридаги уччала суз хам синоним сузлардир. Вакт утиши билан эса бу шахарларнинг номлари айрича булиб кетган ва хозирги кунда Пайкент, Семизкент, Балх деб номланиб келинмокда.
Шунинг учун кадимги юнон ва рим олимлари Балхни – Бактрия деб аташлари уша ерда яшовчи кишилар – бойларга нисбатан кулланилган ва “бойлар ватани” маъносини бериб, бундай туркий узакли сузлар славян тилидаги Богемия (Bohemia)— антик даврлардаёк (Воi(o) haemum («бойлар ватани») номи билан кайд этилган, милоддан аввалги 8-асрда Марбод рахбарлигидаги маркоманлар томонидан босиб олинган худудга нисбатан, Германиядаги Бавария (лот. Bai (u) varii — бойлар мамлакати ахолиси сузлари этимологиясида мавжуд.
Энди европаликлар ишлатган Кушан терминига келсак, бу суз туркийда Кунхон булиши керак. Бу исмни олган халк хозир бор. Европага кетган хозирги венгерларни, европаликлар “Хунгар”лар дейишади. Хунгар эса европаликлар айтаётганидек “гунн”лар ёки “хунн”лар эмас, улар Кунхоннинг авлодлари булиб, европага милоддан кейин эмас, балки жуда олдин боришган. Юкорида Миллий энциклопедиядан келтирилган чехларнинг азалий ватания Богемия атамасидаги маълумот ушбу сузларимиз тасдиги хисобланади.
Энди туркий тиллар нуктаи назаридан Хунгар сузи “Кун” ва “Эр” сузлари кушилувидан ташкил топади. Эр сузи угил болага нисбатан кулланилган. Масалан Алп Эр Тунга ёки Эркут. Айтмокчи хозирги Россиядаги Иркутск шахри айнан ЭрКут, яъни “бахтли угил” номини бериб, хозирги пайтда узбек тилидаги Бахтиёр сузи уша Эркутнинг хозирги пайтдаги синонимидир.
Факат Кунэр деганда “кундуз кунги угил бола” маъносини кидириш керак эмас. Кунэр (хозирги пайтда шундай исмлар туркларда учрайди-А.Ш.) Кунхонга тегишли угил бола маъносини беради. Кунхон эса тарихан туркийларнинг хони Угизхоннинг катта угли хисобланади. Шунинг учун европаликлар тилидаги Кушан империяси, аслида Кунхон империяси деб номланиши лозим булади.
Аммо, хар кандай тарихий фактни урганишдан олдин туркий халкларнинг узига хос бир жихатини ёддан чикармаслик керак. Бу сифат гарб мамлакатларида консерватизм дейилади. Яъни, анъана ва удумларга содиклик. Дунёда камдан-кам миллатлар узларининг оталарининг исмини хурматлаб, уни уз миллатининг номига куйганлар.
Аммо, баъзи миллатлар узларининг хохишидан ташкари умуман узларига алокаси булмаган бошка номлар билан хам номланиб келишмокда. Мисол учун хозирги Америка Кушма Штатларининг туб ахолиси туркий булганлиги хакида фанда етарли далиллар булса-да, улар хинду деб аталиб келишмокда. Ахолисининг аксарият купчилигини инглизлар ташкил килувчи  АКШ давлати асоси Америка сузи итальян сайёхи Америго Веспуччининг исмидан, Жанубий Америкадаги Боливия давлати номи,  давлат арбоби Симон Боливарнинг, Колумбия эса, испан сайёхи Христофор Колумбнинг фамилиясидан олинган.
Аммо, Марказий Осиёда яшовчи барча туркий халклар азалий ватани Турон, Туркистон, Узбекистонда ундок эмас. Бу масалада улар омадли халк хисобланадилар. Улар энг биринчи оталари Туркнинг исмини унутмасдан, уз миллатларини  унинг номи билан атаб келишарди, Туркнинг бошка доврукли фарзандлари эса уруг ва кабила номларида сакланиб келинаётганди.
Аммо, 20-асрда Кизил империя Марказий Осиёдаги туркий халкларни бир-биридан ажратиб, уларнинг номларини унутишлари учун янги-янги миллатларни уйлаб топдилар. Кечагина узларини туркий хисоблаган ахолининг бир кисми озарбойжон, козок, киргиз, коракалпок, узбек, туркманга булиниб кетди.   
Кизил империя уз максадига эришдими? Яъни халк уз урф-одатлари, анъаналаридан воз кечдими? Менинг изланишларим шундай хулосага олиб келдики, Марказий Осиёда Кизил империяга ухшаган зуровонлар томонидан бундан минг йиллар олдин хам, халкнинг хотирасидан айиришга булган уринишларни килиб курган эканлар. Лекин, халкнинг анъаналарга содиклиги бир муъжизавий холатлар туфайли, ичкарида, яширин холатда сакланиб колаверар экан. Аллох берган истиклол шарофати билан бу сирларни очиш вакти етди, шекилли.
       Туркий консерватизмнинг яна бир яккол намунаси, кадимда Хитойга тобе булиб турган туркий хон Ишпаранинг Хитой императорга ёзган мактуби булса керак:
“Углимни саройингизга юбораяпман. У сизга хар йили келиб чикиши самовий булган отлар такдим этажак.Эртаю кеч амрингизга тайёрман. Аммо кийимимизнинг олдини очишга, урилган сочларимизни ёзишга, тилимизни узгартиришга ва сизнинг конунларингизни кабул этишга келсак, бизнинг урф-одатларимиз жуда кадимий булгани туфайли уларни бузишга жасоратим етмайди. Бутун мамлакатимизнинг калби бирдир” (З.Зиётов “Турон кавмлари” Т-2008 “Истиклол”нашриёти 143-бет).
Эътибор берсангиз, Ишпарахон Хитой императорига тобе булишига карамасдан, “биз сиздан кадимий халкмиз, узингизни хаккингизни олинг-у,  бизни уз холимизга куйинг” деган ишорани килмокда.
Темур бобо бошка миллатларнинг шохларига, султон ва киролларига хам “углим” дея мурожаат килади. У кишининг узларини бундай тутишларини, мен уша пайтдаги сохибкиронларга хос, бошкаларга уз устунлигини курсатиш услуби, манманлик, хатто кибрга йуйгандим.
Аммо, унинг набираси хукмдор ва дунёга машхур олим М.Улугбекнинг “Турт улус тарихи” номли асаридаги бир жумлани  укиб,   фикримни узгартиришга мажбур булдим.
Унда айтилишича Нух алайхиссаломнинг туфондан тирик колган уч фарзандининг энг тунгичи Ёфас (М.Улугбек “Турт улус тарихи” Т.-1994 йил “Чулпон” нашриёти 34-бет), кейингилари Сом ва Хом булган экан.
Жуда катта билим ва салохиятга эга, уша пайтдаги ноёб китоблар сохиби М.Улугбекнинг гапларига эътироз билдириб буладими?
Нафакат Улугбекда балки милодий I асрда Римда яшаб ижод килган яхудий олими И.Флавий хам узининг “Яхудийларнинг асори атикалари” асарида Ёфасни Нух алайхиссаломнинг тунгич фарзанди деб хисоблайди.
Демак, катта аканинг болалари доим катта булиб колганларидек Амир Темур бобомиз, рост сузни афзал билиб, “биз миллатларнинг энг кадими” деганларида мана шу фикрни назарда тутган эканлар.

III. УЗБЕК СУЗИ КАНДАЙ ПАЙДО БУЛГАН

Узбекистон энциклопедиясида бу хакда бундай дейилади:
“... Уз урнида айтиб утиш лозимки, узбек этнонимининг келиб чикиши буйича фанда якдил фикр мавжуд эмас (буни каранг, эшитганим хакикат экан–А.Ш.). Айрим муаллифлар (Г.Вамбери, Г.Ховорс, М.П. Пельо) Дашти Кипчокда кучиб юрган турк-мугул кабилаларининг бир кисми узларини эркин тутганликлари сабабли «узбек», яъни «уз-узига бек» деб атаган десалар, бошкалар (П.П.Иванов, А.Ю.Якубовский, Хилда Хукхэм) «узбек» этнонимини Олтин Урда хони Узбекхон (14-аср) номи б-н боглайди, бошка яна бир гурух олимлар  эса  (В.В.  Григорьев, А.А. Семёнов ва Б. Ахмедовлар) узбек номи Ок Урда (Дашти Кипчокнинг шаркий кисми)да кучиб юрган турк-мугул кабилаларига тааллукли булган деган фикрни билдирадилар (Адхамжон Аширов, Асрор Каюмов).
Б.Ахмедовдан бошка барча олимлар чет элликлар. Чет эллик олимларга килган саъй-харакатлари учун миннатдорчилик билдирган холда, энди узимиз хам шу масалага ечим излаб курсак деган умидда, ушбу тахлилга киришдим.
Чунки, агар мендан биронта рус келиб Иван хакида, немис Гейнрих хакида, англиялик Вальтер сузининг келиб чикиши хакида сураса, узимни минг маротаба зур олим деб хис килсамда, инглиз ёки немисга ёки русга ургата олишимга кузим етмасди.
Узбекнинг исми келиб чикишини баён килаётган одам, аввало бу ишга мехр билан ёндошиши, холис ва бегараз булиши, халкнинг анъаналарини, менталитетини, характерини жуда чукур урганиши, унинг тилини жуда яхши билиши лозим. Шунда суз хам яшириб ётган уз сехрини очар?
  Юнон тарихчиси Диодор (милоддан аввалги тахминан 90—21 йиллар) нинг “Тарих кутубхонаси” номли асари II китоби 2-бобида, биз туркийларнинг жахонгир бобомиз хакида гапиради:
“Энди Хиндистон чегараларида яшовчи скифлар хакида гаплашайлик. Бошланишида улар унча катта булмаган маконда яшаганлар, бирок кейинчалик узларининг куркмас ва жасурликларига таяниб, жуда шухратли ва жанговар халкка айландилар. Энг аввалги скифлар Аракс         ( Геродот биринчи булиб Амударёни Акес деб номлаган, бошка юнон ва рим олимлари Амударёни Аракс деб хам юритишган–А.Ш.) буйларидаги ерларда яшаб, унчалик куп булмаганлар... аммо уларнинг шохларидан бири тогли жойлардан Кавказгача, текисликда эса Мэотия кулигача (Азов денгизи), Танаидгача (Дон дарёси) булган ерларни эгаллаган. Ундан сунг скифлар Фракия... Мисрда эса Нилгача... Шарк океанигача... Каспий ва Мэотия кулигача етиб борганлар. Баъзи бир атокли шохларнинг отлари скифларнинг турли шахобчалари — саклар, массагетлар, аримасплар ва х.з.ларга ном булиб утган” “Кадимги тарихчилар Урта Осиё хакида”YURIST-MEDIA MARKAZI” Тошкент-2008 йил 60-бет).
       Хуш ким экан деярли бутун дунёни олган кадимги туркий жахонгир? Совет пайтида яратилган юртимиз тарихига оид манбалардан бундай жахонгирни кидириш амримахол. Келтирилган фактлар хам уша пайтда илмий ёндашувдан йирок, афсона, эртак сифатида кабул килинарди.
Илм-фан, тарихни сохталаштириш вактинча эканлигини совет олимлари билмасдилар, гуё. Шунинг учун тарихни сохталаштириш оркали “буюк кашфиётлар” килдилар.
Аслида эса Диодорнинг бундан икки минг аввал айтган гапларини тасдикловчи тарихий манбалар бундан бир неча юз йил (балким минг йил)  олдин ёзиб куйилган экан.
Бунга жавоб М.Улугбекнинг “Турт улус тарихи” асарида хам, Абулгозий Баходирхоннинг “Шажараи турк” асарида хам бор. Бу жахонгирнинг исми Угизхон.
Уларнинг таъкидлашича айнан Угизхон кадимда  Хитойни хам, Хиндистонни хам, Эрон, Шом, Мисрни хам, Рус денгизигача ерларини хам жанг килиб, узига тобе килган. Улугбек Угизхон хакида бундай дейди,  “...турк маликлари орасида мисли жамшед эди. Ажам маликлари орасида хам” (М.Улугбек “Турт улус тарихи” Т.-1994 йил “Чулпон” нашриёти 50-бет).
      Энди,  Угузхон хакида  Абулгозининг мана бу сузларига эътибор беринг:
        “...(Угизхон) Йигит булгандин сунг урус ва улок ва мачар (мажар) ва бошкурд эллари ёги эрдилар. Кипчокга куп эл ва навкар бериб, ул ёкга Тин ва Атил (Итил) сувининг ёкасина юборди. Тин ва Атил иккиси хам улуг сувларнинг оти турур. Уч юз йил Кипчок ул ерларда подшохлик килиб ултурди. Барча кипчок эли анинг наслиндин турурлар (Абулгозий “Шажараи турк” Т.-1994 йил “Чулпон” нашриёти 22-бет)”.
      Маълум буладики, милоддан олдин яшаган европалик Диодор билан ундан 1500-1700 йил кейин яшаган М.Улугбек ва Абулгозининг фикрлари деярли бир хил.
Энди Угузхон качон яшаган деган табиий савол тугилади. Яна Абулгозига мурожаат киламиз:
      “Угуз хоннинг замонидин Чингизхон замонигача Тин ва Атил ва Ёйик, бу уч сувнинг ёкасинда кипчокдин узга эл йук эрди. Турт минг йилгача ул ерларда  ултурдилар. Анинг учун ул ерларни Дашти Кипчок дерлар (Абулгозий “Шажараи турк” Т.-1994 йил “Чулпон” нашриёти 22-бет)”.
Агар Абулгозий Баходирхоннинг узи 1603-1663. йилларда яшаганини эътиборга олсак, яна турт юз йил кушамиз, демак Угизхон бундан турт минг саккиз юз йил аввал  яшаган булиб чикмокда.
      Абулгозийнинг бу гапларини тасдиклаш учун Геродотнинг бундан 2500 йил олдин массагетларнинг маликаси Тумарис (Тумор) хакидаги хикоясини келтириб утиш жоиз. Ушанда бу жасур аёл Эрон шохи Кир (Кирёвуш)ни енгиб, унинг бошини кон билан тулдирилган мешга солгани айтилади. Тарихчи ва филолог М.Махмудов массагетлар сузини юнон тилидан таржима килиб масса – катта, гет- гут-угуз, катта угизлар  маъносини бераркан (З.Зиётов “Турон кавмлари” Т-2008 “Истиклол”нашриёти 88-бет) деган хулосага келган ва бу фикрга мен хам бир шарт билан кушиламан. Яъни, европаликлар ишлатган “гет” сузи талаффуз нуктаи-назаридан “киёт” сузидан олинган булиши эхтимоли купрок. Кадимги европалик тарихчилар ишлатган вестгот (гарбий готлар), остгот(шаркий готлар) сузлари хам мана шу “киёт” сузидан олинган булса ажабмас. Чунки, юнонлар бизларни осиёлик (демак шаркий) скифлар, европадаги баъзи халкларни эса европалик (демак гарбий) скифлар дейишгани маълум.
      Бирок, бизда угизни – гутга айланиб кетиши туркий сузлар кискарувидан пайдо булган хам куринади. Чунки, Онгутлар–ун угизлар эканлиги юкорида кайд этилган З.Зиётовнинг “Турон кавмлари” кичик энциклопедик лугатнинг 103-бетида кайд этилади. Унда хозирги “мангит”ларни хам “мен” ва “угиз” сузлари кушилувидан ташкил топган дейишимиз мумкин. Мен олмошини ишлатиш хам туркий анъанага хос, масалан “туркман” сузида хам бу олмош учрайди.
      Аммо, “гуз” ва “гуз” сузларини бизнинг тилимизга кандай кириб келганлигини Миллий энциклопедиядаги куйидаги маълумотлардан кузатамиз:
1.Торклар, узлар, гузлар — Марказий осиёлик угузлар кабила уюшмасидан ажраб  чикиб, Волгабуйи ва Жанубий Русь даштларига бориб жойлашган кучманчи туркий кабила. Русь  йилномаларида торки (турклар) деб юритилган ушбу кабила номи Византия манбаларида уз шаклида учрайди. Шунингдек, рус йилномаларида Торклар «черные клобуки» («кора калпоклилар») тарзида хам тилга олинади.
     2. Узлар —  кадимги туркий кавм. 7—8-асрларда Еттисув ва Сирдарёнинг урта окимларида яшаб, Турк хоконлиги ва Карлуклар давлати таркибида булишган. Уларнинг бир кисми гарбга силжиб, 8-асрнинг охирида Орол денгизининг жанубий-шаркий худудларига бориб урнашган ва угузлар тасарруфида булиб келган...
  Узлар 11-асрнинг 30-йилларида Днепр ва Дунай дарёлари оралигига бориб жойлашган. Бу худудни 1060 йилда Русь князлари бирлашиб эгаллаганлар, натижада Узларнинг асосий кисми гарбга — «Мукаддас Рим империяси» ерларига кучган (юнон тарихчиларининг маълумотларига кура, Узлар сони 600 минг кишига етган), кичик бир кисми эса, Кичик Осиёга, Усмонли туркларга кушилиб сингиб кетган. Кейинчалик Узларнинг бир кисми яна хам гарбга силжиб, Жанубий Русь чуллари оркали Гарбий Европа (Юнонистон ва Венгрия)га утиб кетганлар. Узларнинг кейинги авлодлари — гагаузлар хозир хам Молдавия, Руминия ва Венгрияда яшайди.
Агар келтирилган маълумотларга синчковлик билан эътибор берилса, араблар ва форслар угузларни – “гузлар” ёки “гузлар” деб атаганлар, византияликлар эса “уз” деб атай бошлаган ва нихоят “узлар” деган уруг пайдо булган.
Кашкадарё вилоятидаги туман Гузор атамаси хам арабча “Гуз”+туркий “лар” Гузлар – Гузор маъносини бериши мумкин. Чунки, юнонлар эфталит (бу суз угуз маъносини бериши хакида фанда фикр мавжуд-А.Ш.) деб атаган халк – туркийда “хайтал”, “абдал” дейилганини, бу ердаги  “Абдал тешик” жарлиги топонимида, “Мардтепа” калъаси Бактрия давридан борлиги тарихий факт. Хамда бу туманда хали сирини очмаган жуда куп шахар харобалари мавжуд.
Абулгозий Угузхонни угли Кипчок Чингизхонга кадар Дашти Кипчокда турт минг подшолик килди деяпди.  Хуш, у бу муддатни кандай хисоблади деган савол келиб чикиши табиий. Ислом дини олимлари, хусусан Абу Райхон ва унинг шогирдлари хисобига кура, Нух алайхиссалом давридаги туфон, хижрат (эрамизнинг 622 йили)гача 3725 йил деб олинган (М.Улугбек “Турт улус тарихи” Т.-1994 йил “Чулпон” нашриёти 30-бет).
Абулгозий хижратнинг мингинчи йили ва ундан кейин яшаган. Яъни, Беруний хисобига 1000 йилни кушсак,  1622 йилда туфон булганига 4725 йил тулади. Чингизхон Абулгозийдан 400 йил аввал яшаган. Демак, Абулгозий 300 йилни Нух алайхиссаломдан Угузхонгача булган даврга ажратади. Булар 1.Ёфас; 2.Турк; 3.Тутак; 4.Аблачахон; 5. Диббокуйхон; 6.Куюкхон; 7.Аланчахон; 8.Мугилхон; 9. Корахон; 10.Угизхон.
Хар бир ота-бола оралиги 30 йилдан сал ортиклигини инобатга олсак, йил хисоби хакикатга жуда якин айтилмокда. Бундан ташкари Абулгозий Угизхон билан Чингизхон уртасидаги 450 йилдаги оталарнинг отини билмаганлигини айтади (Абулгозий “Шажараи турк” Т.-1994 йил “Чулпон” нашриёти 22-бет)”. Абулгози уз асарида шундай деганини яхшилаб тахлил килинса, у 450 йил эмас бундан деярли 6 баравар – 2800 йиллик муддатга адашаётганини курамиз.
Аммо, Абулгозидаги оталар саноги М.Улугбек саногидан фарк килади. Абулгозида Угизхон 10-ота булиб хисобланади.
Мирзо Улугбекда эса Угизхон 9-ота хисобланади: 1.Ёфас; 2.Турк; 3. Абулчахон; 4. Дибадкуйхон; 5.Куюкхон; 6. Алмужаннахон; 7. Мугил; 8. Корахон; 9. Угузхон.
Яъни, М.Улугбекда Туркнинг угли Тутак йук. М.Улугбек Абулгозийдан икки аср олдин яшаган булсада, уни билмаслиги кизик..
Бу чалкашликни факатгина битта фикр билан тушунтириш мумкин. Тарихни нафакат советлар, балки М.Улугбекдан 200 олдин яшаган чингизийлар хам сохталаштирган куринишади.
“Турон кавмлари” кичик энциклопедик лугатда келтирилишича, “Мугил кабиласи 12-аср бошларида кичик кабила булиб, тарих сахнасига чиккан, асрнинг урталарида татар кабилалари томонидан босиб олинган ... Чингизхон тарих сахнасига чикканидан бошлаб, мугил кабилалари бирлашиб, мугил миллатини келтириб чикарди” (З.Зиётов “Турон кавмлари” Т-2008 “Истиклол”нашриёти 93-94-бетлар).
Агар шундай булса, улар факат бир кишини иложи борича Турк отага якинлаштириши мумкин. У хам булса Мугил.
Абулгози саноги куйидагича:
1.Ёфас алайхиссалом; 2.Турк; 3.Тутак; 4. Аблачахон; 5.Дебаккуйхон; 6.Куюкхон; 7.Аланжанахон; 8.Мугилхон; 9.Корахон; 10.Угизхон; 11.Ойхон; 12.Юлдузхон; 13.Манглайхон; 14.Тенгизхон; 15.Элхон; 16.Каён; (450 йилдаги кишилар номаълум, шунинг учун яна 15та кишини кушсак оталар сони 30 та булади) 32.Бартачина; 33.Куймарал; 34.Бичин Каён; 35.Тимач; 36.Кичи мерган; 37.Кужамбурал; 38.Букабандунхон; 39.Самсавчи; 40.Калимачухон; 41.Темуртошхон; 42.Менгли хужахон; 43.Аланкуванинг исми номаълум отаси; 44.Аланкува; 45.Бузанжирхон; 46.Букахон; 47.Дутумнанхон; 48.Кайдухон; 49.Байсункурхон; 50.Тумнахон; 51.Кабилхон; 52.Бартанхон; 53.Есугай Баходир; 54. Чингизхон.
Яъни, 10-ота Угизхон билан 54-ота Чингизхонгача 44 киши бор. Уларни 30 (йил)га купайтирсак 1320 йил булади, унда Угизхон милоддан олдинги II асрда яшаган булиб чикади. Александр Макдуний милоддан олдинги 3 асрда Урта Осиёга келган. Ундан сунг биронта туркий хокон Хитой, Хиндистон, Рус ерлари, Эрон, Шом, Мисргача борганида албатта, тарихда кайд этилган Салавкийлар ёки Рим империяси билан тукнашган буларди.
Шунинг учун Абулгозийнинг Нух алайхиссаломдан Угизхонгача булган оталар саноги тугрилигига (жуда катта шубха билан, чунки Абулгозий айтганидек “Хеч нимарсанинг мартабаси туккуздин юкори булмас, нихояти туккуз турур” (Абулгозий “Турт улус тарихи” Т-1992 йил “Чулпон” нашриёти 12-бет) биринчи бошдаги оталар ичидан Мугил чикарилса Угизхон 9-ота булиб колади) хозирча кунамиз, аммо колган оталарнинг купчилиги Абулгозий хамда М.Улугбек руйхатига кирмаганлигини инобатга олишимиз керак.
Энди юнон олими Диодор фикрининг иккинчи кисмига эътиборингизни тортмокчи эдим:
“Баъзи бир атокли шохларнинг отлари скифларнинг турли шахобчалари — саклар, массагетлар, аримасплар ва х.з.ларга ном булиб утган”.
Хуш Угизхон исми билан шундай шахобчалар аталганми? Аталган экан. Уша пайтларда аталган шохобчалар хозирги пайтда бутун бошли миллатлар булиб кетибди. Хар холда 4000 йил катта муддат.
Яна энциклопедиядаги бир дарё номига кайтамиз:
ОКС, Оксус — Амударёнинг юнон, лотин ва урта асрлардаги Европа манбаларида тилга олинган номи. Баъзи олимлар (В. В. Бартольд, Б. Гофуров) Оксни сув худоси Вахшнинг (Вахш — Охшо) номи десалар, бошка олимлар (С. П. Толстов, Я. Г. Гуломов, Х. Хасанов) кадимги туркий Укуз — «дарё» сузининг фонетик варианти деб хисоблайдилар.
Ха, айтмокчи агар греклар бу дарёнинг номи(Окс)ни шундай атамаганларида бу дарёнинг номи уша пайтдаги Угиз номи билан аталганини, балким билмасдик. Ха, дарёлар номини йулбошчилар номи билан аташ туркийларга хос эди. Олтойда Урхон (бизнинг тилимизда бу суз Урхун-Енисей битигидан Урхун булиб юрибди) дарёси бор, худди шундай Сурхондарё хам Угизхоннинг набираси шарафига куйилгани мантикан тугри, асосан туркманлар яшайдиган Бухоро вилояти Коракул туманида хам Сурхи номли кудук бор. Россиядаги Атилла (Итил дарёси)ни эсланг.
Шунинг учун хам С. П. Толстов, Я. Г. Гуломов, Х. Хасановларнинг кад. туркий Укуз (Амударё) — «дарё» сузининг фонетик варианти деб хисоблашлари жуда катта шубха уйготади. Тугрироги, катта сув кейинчалик тарихий шахс Угизхон сузи билан богланган десак тугри буларди.
Демак, Александр Македонский бу ерга келган даврда угизлар бу ерда яшаганлар.
Массагетларнинг угиз эканлигини, улар Александр Македонскийдан анча олдин яшаганлигини Геродот хам тасдиклаганини юкорида келтирдик.
Академик В.Бартольд хам Туркманистондаги угизлар таркибидаги солурларнинг Хитойдаги салорлар (Абулгозий маълумотига кура Угизхоннинг набираси, угли Тенгизнинг фарзанди) билан узаро богликлигини исботлаган экан (З.Зиётов “Турон кавмлари” Т-2008 “Истиклол”нашриёти 115-бет).
Шунингдек, З.Зиётовнинг фикрича юнонлар эфталит деб атаган кавмлар хам угизлардан булган (З.Зиётов “Турон кавмлари” Т-2008 “Истиклол”нашриёти 193-бет), шунингдек туркман сарилари таркибида хуросонли (Хуросонли хам Угизхоннинг набираси) уруги кайд этилган (Уша ерда, 116-бет).
Угизлар А.Македонский даврида бу ерда мавжуд булганлигининг яна бир исботи: Искандарнинг кайнотаси Балх хокими –Оксиартнинг исми айнан нимани англатади? Оксиартдаги, Окс – угиз, “арт” юнонлар учун аниклаштирувчи сифатни билдирган, туркийда эса “Угиз” сузининг кандайдир кушимчаси борлигини куришимиз мумкин.
Юнон ва рим олимларининг куллаган сузларига эътибор беринг: Окс (Угиз); Оксиарт (Угиз+хон ёки бошка); Оксиана (Угизлар ватани), Оксиан кули (Орол денгизи), оксиёнлар (угизлар), оксиадранклар, Окс Искандарияси.
Оксиартнинг уша давр учун турли вариантлари булиши мумкин, масалан – Угиз+хон; Угиз+бука; Угиз+бой; Угиз+ой; Угиз+берк; Ой+Угиз.
Оксиарт сузи Угизхон деб таржима килиниши эхтимоли йирок. Чунки, бу пайтда Балх Эрон Ахоманийлари тасарруфида булган ва Балх хукмдори Доронинг жуда якин мулозими булиб, Хон деб аталиши мумкин эмас эди. Шунинг учун Оксиартни – Угиз+ой;  Ой+Угиз булганлиги уша давр учун мос эди (Кушон подшоси Гиройни эсланг).
Бирок, кейинчалик бошка исмларнинг келиб чикиши ривожланишидан Оксиартни – Угиз+берк; Угиз+бука ва Угиз+бойлардан бири уша давр учун хакикатга жуда якин дейиш хам мумкин. Чунки туркийда “берк” – мустахкам, “бука” – пахлавон маъноларини беради, бой эса хаммага тушунарли.
Узбекистон энциклопедиясидан яна парча келтираман:
Угузлар (араб. ва форс. гузлар, гузлар) — туркийзабон кабилаларнинг 2 гурухи.
1) Туккуз-Угузлар кабила иттифоки; 8-аср урхун-енисей ёзувларида кайд этилган. 7-аср бошида Турк хоконлиги таркибида пайдо булган. 744—45 й.ларда Турк хоконлиги тор-мор этилгач, хозирги Мугилистон Халк Республикаси худудида уз давлатларини тузган уйгурлар кабила иттифокида етакчи мавкега эга булишган. 840—866 й.ларда киргизлар томонидан сикиб чикарилган туккуз-У. хоз. Синьцзян ва Ганьсу вилоятига кучиб утишган, Ганьчжоу давлати ва Турфон давлатини (850—1250) барпо этганлар; бу ерда туккиз-Угузлар номи уйгур этноними билан алмашган.
Угузлар 7-аср бошида Турк хоконлиги таркибида пайдо булди дейилишини, Олтой ва Мугилистонга кетган угузлар тушунилиши максадга мувофик.
2) 9—11-асрларда Орол ва Каспий денгизи буйларидаги кучманчи ва ярим утрок кабилалар иттифоки (гузлар); Янгикент У. ябгуси кароргохи булган. 11-а.нинг 50—60-й.ларида У.нинг бир кисми Ярослав Мудрийнинг угиллари томонидан тор-мор килиниб, Киев князларининг вассаллари сифатида Рось дарёси буйларига жойлашганлар; Сирдарё У.ининг бошка кисми 10—11-а.бошида Бухоро ва Хуросон ерлари томон силжиганлар. 1040 й.дан сунг салжукийлар бош булган Угузлар Гарбий Осиё мамлакатларини босиб олганлар. 11—13-а.ларда Угузлар этноними Урта Осиё ва Эронда туркман, Якин Шаркда эса турк этноними билан алмашган. Угузлар. туркман, озарбайжон, турк хамда гагауз ва коракалпоклар этногенезида мухим роль уйнаган. Угузларнинг эпик асарлари («Китоби дадам Куркут», «Угузнома») сакланиб колган.
Нега энди угизлар уз номларини Урта Осиё ва Эронда туркман, Якин Шаркда турк номига алмаштирган деган савол келиб чикади.
Менимча, форс ва арабларнинг угиз сузини гуз ва гузга айлантириб юборишлари, угизларнинг ориятига теккан шекилли. Энди форсийлар ва арабларнинг угузларни “гуз” ёки “гуз” демасдан уларни катта оталари исми Туркдан келиб чикувчи – туркман ва турк аташларига сабаб эса, 13 асрдан бошлаб то 20 аср бошига кадар бу худудда туркийлар (Эронда элхонийлар, Сафавийларнинг асосий таянчи – кизилбошлар, кейинчалик кожорларнинг хукмронлиги, Якин Шарк эса Усмонли Турклар назоратига тушиб) мавкеининг ошиб кетиши сабаб булгандир, балким.
Бундан ташкари киргиз сузини хам четлаб утиб булмайди. Биринчидан Абулгозийнинг курсатишича, Угизхоннинг Киргиз исмли набираси булган. Иккинчидан киргиз сузи – “кирк угиз” хам булиши мумкин. Чунки, Угизхон умри охирида Иссиккулни узига макон килиб танлаган).
Угизхоннинг набиралари ичида бизни эътиборимизни тортадиган шундай исмлар борлигини Абулгозий кайд этади: “Хуросонли, Суркий, бу вактда ани Сурхий дейтирурлар. Киргиз. (Абулгозий “Шажараи турк” Т.-1994 йил “Чулпон” нашриёти 26-бет).
“Сурхи” номида – туркманларнинг уруги кайд этилган. Республикамиз жанубидаги Сурхондарё вилояти хам айнан Угизхоннинг набираси СУРХОН сузидан келиб чиккан булса керак. Нега деганда уша пайтларда халкнинг суз бойлиги хозиргидек бой булмаган. Масалан, Угизхоннинг отаси Корахоннинг Ур исмли укаси булган (М.Улугбек “Турт улус тарихи” Т.-1994 йил “Чулпон” нашриёти 42-бет). Ур деган исм бор жойда, нега энди Сур деган исм булмасин?
Угизхоннинг Хуросонли исмли набираси Хуросонда тугилгани учун шундай исм олганлиги туркий менталитетга хос удум.
Иккинчи томондан туркий тиллар хусусияти хам сузларнинг вакт утиши билан кискарувига олиб келади.
Исмлар ва уларнинг маънолари билан олиб борган изланишларим яна бир янгиликка дуч келишимга олиб келди. Масалан, махмадона сузи, биз сунний мусулмонлар учун номакбул сузга айланган экан. Маълум булишича, бу суз аслида ижобий маъно касб этиб, айнан Мухаммадона сузининг кискаргани экан.
Олимларнинг фикрича Мухаммадали сузи кискариб – Мамадали, Мухаммад сузи Мамат, Мухаммад Амин сузлари Мадамин, Мухаммад Сиддик сузлари Мамасиддик булиб кетибди. Яна бошка сузлар хам вакт утиши билан кискариб кетаркан. Масалан, Ахмад Яссавий яшаган Ясса, аслида Сакса (юнонлардан колган эсдалик,хойнахой) булган экан.
Ва нихоят, “Угиз” сузи “Уз” хам булиб кискариб, бошка суз билина кушилуви оркали исмларга кучганини кузатамиз. Бунинг яккол мисоли Узбекистон энциклопедиясидаги мана бу маълумот:
“...Жалолиддин Мангуберди Багдод атрофида 12 кун тургач, Озарбайжон томон кетади. Озарбайжон ва Аррон отабеги Узбек ичкилик, маишатга берилиб давлат ишларини уз холига ташлаб куйган эди, давлатни амалда унинг хотини Малика хотун бошкарарди. 1225 й. майда Жалолиддин Мангуберди Марога шахрини жангсиз кулга киритади. Дамашк, Эрбил хокимлари у билан иттифок тузишга рози буладилар. Отабек Узбек Табризни ташлаб Ганжага, сунг Алинжо калъасига кочиб уша ерда вафот этади...”.
Эътибор бераяпсизми? Олтин Урда хони Узбекхон Султон Мухаммад (тахм. 1282—1342) тугилишидан олтмиш йил аввал хам Озарбойжонда Узбек исмли хоким мавжуд эди! (Хали бу ерларни Чингизхон авлодлари кулга киритмаган хам эдилар).
Хуш, “Озарбойжон” сузида Угиз сузи бормикин? Туркий тилларда маълум муддат утгач сузлар юкоридагидек кискаришини назарга олсак Озар сузи Угиззар сузининг кискаргани булиб чикади. Айнан угизларнинг турк ва туркман номини олишни истамаган кабила ва уруглари – Угизлар – Угиззар, Уззар – Узар, туркий исмлар анъанасидан келиб чикиб Узар – Узар+бой- Узарбой+ жон булган деган фикрдамиз.
Энди шу тахлитда Узбек сузи сузидаги “Уз” хам аввал Угиз булгани мантикан тугри. Демак, кадимги Угиз+берк, Угиз+бука сузларидан УЗБЕК сузи келиб чиккан булади.
Озарбойжонда отабеклик килган “Узбек” сузи хам айнан Угизбек сузининг кискаргани булиб чикади. У 1225 йилда уйланган экан, демак камида 30 ёш атрофида булган. Агар унинг исмини 1195 йилда бобоси куйган булса 1150 йилларда хам шундай исм булганини билдиради.
Бундан ташкари 11-асрда Сурияда яшаган араб тарихчиси Усома ибн Мункизнинг “Китоб ал эътибор” (Ибрат китоби)да ёзилишча Узбек исмли Мавсил хокими булган (З.Зиётов “Турон кавмлари” Т-2008 “Истиклол”нашриёти 189-бет).
Демак тарихчилар П.П.Иванов, А.Ю.Якубовский, Хилда Хукхэмларнинг «узбек» этнонимини Олтин Урда хони Узбекхон (14-а.) номи билан боглаши уз-узидан рад этилади.

ЮЗ ЙИЛЛИК ЖУМБОК ЕЧИМИ

Яна бир кизикарли далил 19-асрда Фон Кауфман билан келган немис олимлари угиз сузини яна ерли халкка нисбатан кулламокчи буладилар. Кандай килиб? Улар бизни сарт деб атайдилар. Бу суз “угиз” сузига  алокаси бордай куринади.
Немис тарихчилари, жумладан Шварц Р.фон 15 йил мобайнида юртимизда яшайди, хамда 1900 йилда Фрайбургда “Туркистон – хинд-герман халкларининг бешиги” номли асар ёзади ва сарт атамаси 2 хил маънони билдиришини айтади.
Биринчисида сарт – утроклашган кучманчини англатган.
Иккинчи маъноси жуда кадимги булиб, Птоломейда (милоддан олдинги 4-аср) сарартай, тарартай, ксатра деб тилга олинади ва шу сузлардан келиб чикканлиги тахмин килинади (умуман олганда чет эллик олимларнинг туркий кавмларга тегишли булган ном ва исмларни атаганларига ута эхтиёткорлик ва танкид нуктаи назари билан карашни талаб этади).
Шварцнинг ёзишича улар шим.Афгонистон, Хоразм, Кошгарияда яшашади ва уларнинг тили рус Туркистонида яшовчилар бир хиллигини таъкидлайди.
Узбек тилининг изохли лугатида сартнинг учинчи маъноси хам бор. Яъни, сарт– ф.  < санск. sarthavaha – кар¬вонбоши, савдогар.
       Шварцнинг тадкикотлари эса сарт сузининг туртинчи маъноси хам борлигини кидиришга ундайди.
Мен бу масалада куйидагича, уз нуктаи назаримни баён киламан: Кауфман билан келган немис олимлари милоддан олдин яшаган Курций Руф  Квинт (мил. 1—2-а.), Страбон(мил. ав. 64/63 — мил. 23/24 — юнон географи ва тарихчиси), Плиний (милодий 23-79 рим тарихчиси), Птоломей (милодий 2-аср, юнон олими), Плутарх (тахм. 46, — тахм. 127 — кад. юнон тарихчиси), Арриан Флавий (тахм. 95 — 175 й.лар уртаси — Рим тарихчиси ва ёзувчиси) ва  Диодор (Сицилиялик (мил.ав. тахм. 90—21 — юнон тарихчиси)нинг юртимиз тарихига оид асарларини урганишган булса керак.
Александр Макдуний хакида тарих ёзган юнон ва рим олимлари – “Оксиарт” сузи исм ёки дарё эмас, Окс дарёси буйида яшовчи кабила вакили, халк номи эканлигини билган булишлари керак.
    Аммо, немис олимлари бизни угизлар деб атамокчи булишиб, кадимги грек манбаларидаги “Оксиарт”ни  “Ак” “сарт” – Ок сарт маъносини берса керак деб бизларни барчамизни “сартлар” деб атайдилар чамамда.
     Чунки, улар келган пайтда ерли халк истеъмолида юнон олимлари пайтидаги “Окс”,  “Оксиарт”, “Оксиана” сузлари йук эди.   Немис олимлари уз ниятларини аник, лунда баён килолмаган, тугрироги иккиланган булишлари керак.
     Чор амалдорлари ва бошкалар улардан “сарт” сузини “илиб” олиб, узларича турли тахмин ва хакоратомуз тушунчаларни илгари сурадилар.
   Шунинг учун бизнинг зиёлилар сарт сузини хазм килолмади, масалан М.Бехбудий 1915 йилда “Ойна” журналининг 22,23,25,26 – сонларида Туркистон халкини уз номи билан атамок лозимлигини талаб килиб «Сарт сузи мажхул(номаълум)дур» деган маколани эълон килдиради.

УГИЗХОННИНГ ВАТАНИ

Миллий энциклопедиядаги мана бу жумла европада угизларнинг бу ерда яшаши буйича 11-асрда бошкача талкин хам булганини курсатади: МОВАРОУННАХР – (арабча — дарёнинг нариги томони) — урта асрларда ислом мамлакатларида кенг таркалган географик атама. Унинг худди шу маънони англатган форс тилидаги «Вароруд» ва «Варожайхун» шакллари хам мавжуд булиб, уларнинг барчаси аввал (11-а. гача) Хуросон вилоятининг давоми сифатида, 11-а. бошидан эътиборан эса Туркистон, яъни Корахонийлар давлати ва ундан кейинги туркий давлатлар таркибидаги маъмурий бирлик сифатида тушунилган. 11-а.да Европа тарихшунослигида мазкур араб атамасининг лотинча таржимаси булмиш янги «Трансоксиана» ёки «Трансоксания» атамалари муомалага киритилган.
    Трансоксиана окс(угизлар)ларнинг кучган жойи маъносини беради.
В.Бартольд ва Б.Гофуровлар мана шу келишмовчиларни чукур тахлил килмасдан муаммони осонгина “Окс” сузи, сув худоси “Охшо”дан олинган деб муаммони тугунидан четланишади.
Хуш, Амударёнинг эски номи Угиз (Окс) булиб, дарё Угизхон шарафига куйилганини тахмин килиш мумкин. Угиз суз эса «дарё» маъносини берувчи суздан кадимгилиги хакида Абулгози маълумотида ишора мавжуд, мана  уша жумла:
“...Корахоннинг улуг хотунидин бир угли булди. Куркали ойдин ва кундин ортук. Уч кеча кундуз онасини эммади. Хар кеча ул углон онасининг тушига кириб, айтур эрди: «Эй она, мусулмон булгил! Агар булмасанг улсам уларман, сенинг эмчакингни эмман! » — теб. Онаси углига кия билмади, таки Тангрининг бирлигина имон келтурди. Андин сунг ул углон эмчакин эмди. Онаси курган тушини ва мусулмон булганини кишига айтмади, таки яшурди. Анинг учун ким турк халки Ёфасдин Аланчахон замонигача мусулмон эрдилар. Аланчахон подшох булгандин сунг халкнинг боши ва моли куп булди. Давлатга эсардилар. Таки Тангрини унутдилар ва барча эл кофир булдилар. Корахон замонида кофирликда андаг махкам эрдилар ким, агар отаси мусулмон булганин эшитса, угли ултурур эрди ва углининг мусулмон булганин эшитса, отаси ултурур эрди. Ул чокда мугулнинг расми андак эрди ким, то углон бир ёшга етмагунча анга от куймаслар эрди. Углон бир ёшга етди эрса, Корахон элга совун солди, таки улуг туй килди. Туй куни углонни маърака ичига келтуруб Корахон бекларига айтди: «Бизнинг бу углимиз бир ёшига етди. Эмди мунгга не от куярсиз», теб. Беклар жавоб бермасдин бурун углон айтди: «Менинг отим Угуз турур».
Туйга келган улуг ва кичик барча углоннинг бу сузига танг колдилар. Таки айтдилар, бу углоннинг узи отини айтатур, мундин яхши от булурму теб, отини Угуз куйдилар. Таки айтдиларким, бир яшар углоннинг мундак сузлаганини хеч замонда хеч ким эшитган ва курган йук турур теб, ани ирим этиб айтдилар ким бу узок умрли ва улуг давлатли ва учи узаган ва ёни ёйилган булгуси турур, тедилар”. (Абулгозий “Шажараи турк” Т.-1994 йил “Чулпон” нашриёти 18-бет).
Бу фаразни, хакикатга айлантириш учун балким, кадимда Окс сузи билан боглик яна биронта этноним ёки топонимни куриб чикармиз. Шунда Угизхон айнан Амударё, яъни Узбекистонлик булгандир деган гоя купрок хакикатга якин булиб чикар?
Александр Македонский аскарлари Амударёни хозирги Сурхондарё худуди билан чегарадош кисмидаги Калиф кечувидан утишганлиги тарихдан маълум ва Александрия Оксиана шахрида булганликлари хам факт.
Интернет сахифаларида хозирда Россияда истикомат киладиган бир рус олимининг Афгонистон шимолидаги милоддан аввал Александр Македонский даврида мавжуд булган Окс Искандарияси –  Ойхонтепа шахри харобаларини бориб курганлиги (у “Ойхонтепани” – “Аёлтепа” деб атаганди) хакидаги ахборот менинг диккатимни тортди.
Унинг “Ойхон” деганда “хон” сузини “аёл” деб таржима килиши менга гайритабиий туюлди.
Чунки, кадимда хон сузи жуда мукаддас суюклик – конни англатиб,  хозиргидек аёл кишиларга нисбатан кулланилмаган. Аёл киши каёкда, хатто катта-катта мамлакатларни уз кул остида бошкарган туркийлар –салжукийлар, газнавийлар, хоразмшохлар, усмонли турклар, Миср мамлуклари, дехли султонлари, темурийлар, мангит амирлари, узлари жуда истасалар-да, хон авлодига тегишли булмагани учун узларини хон деб атай олмаганлар.
Ойхонтепа хакида узимизнинг энциклопедияда нима дейилган деб, уни текширсам, куйидагича маълумот чикди:
ОЙХОНИМ — кадимги  шахар харобаси (милоддан аввалги 4-аср охири — 2-асрнинг 2-ярми) — Афгонистоннинг шимолий-шаркида, Амударёнинг сул киргогида, Кукча дарёси куйилиш ерида жойлашган. Юнон-Бактрия подшолиги даврида обод булган; Александрия Оксиана (П. Бернар) ёки Евкратидия деб аталган. О.даги археологик тадкикотлар Афгонистондаги француз археологик миссияси (Д. Шлюмберже, сунгра П. Бернар рахбарлигида) томонидан (1964—78) олиб борилган. Ойхоним Бактрия шахарларидан бири булган.
Мана гап каерда экан? Халк анъаналари, менталитетини эътиборга олмаслик окибатида Ойхонни энди Ойхонимга алмаштириб куйибмиз. Ха, айтмокчи балким бу суздаги “Ой” сузи–аёлни англатади деб уйлашгандирлар? Йук ундок эмас.
Юкорида Оксиартни – “Угизой”деб таржима килиш мумкин деган эхтимол сирини энди очиш пайти келди, шекилли.
Булмаса, муаллиф мушохадасини кузатинг.
Бутун дунёда “тарих отаси” деб тан олинган, бундан деярли 2500 йил олдин яшаган,  юнон олими Геродот (мил. ав. 490 ва 480 й. —мил. ав. тахм. 425) узининг “Тарих” IV асари 7-бобида шундай дейди: “...скифлар мамлакати кадимда кимсасиз булиб, дастлабки инсон Таргитой булган”. “Кадимги тарихчилар Урта Осиё хакида”YURIST-MEDIA MARKAZI” Тошкент-2008 йил 8-бет).
Таргитой исми урта асрларда Дашти Кипчок ахолиси уртасида Таргутой, Таркутой, шаклида хам кенг таркалган («Шажарайи турк»).   
Таргитой сузи Турк-кут ёки гут- ой сузларидан ташкил топгани мантикан тугри куринади.
Шундай килиб “ой” сузи биз туркийларда “гузал”, “хушсурат” маъноларини беради ва бу суз угил болаларга хам, киз болаларга хам бир хилда куйилган. Чунки, гузаллик осмондаги тулин ойга ухшатилган. Аввал бошда шу фикр билан мулохазамиз якунланган эди, аммо кейинги изланишлар бу масалада яна бир фикрни келтириб чикарди. Муаллиф фикрича мана шуниси асосийси хисобланади.
“Угузнома” достонида Угизхоннинг отасининг исми Ой булгани кайд этилади. Угизхон аввал бошида киат (тимсох)ни енгиб шухрат козонади. (“Угузнома”  “Узбекистон” нашриёти Т-2007 й. 9;11-бетлар). Тимсох аввало иссик улкада ва дарё буйида булиши хаммага маълум. Кадим туркийлар ватанидаги энг иссик жанубий минтакадаги дарё, хозирги Амударё булиб хисобланади.
М.Улугбек ва Абулгозийда Угузхоннинг отасининг исми Корахон дейилади. Кора сузи кадимги туркийда “улкан”, “катта” маъносини берган. Масалан, Кора денгиз, Кора бог, Кора мол. Шунинг учун кора сузи купрок Ойхоннинг унвони булгани тугрирок. Унда Геродот тилга олган биринчи кипчокнинг исмидаги Ой, унинг Ойхон, Угузхоннинг отасига тегишлилигини билдиради. Яъни, Угузхоннинг асраб олган угли Кипчок хам унинг жиянларидан хисобланади.   
Дашти кипчокда бундай исм булганлигини курдик, хуш хозирги Марказий Осиё худудида шунга ухшаш исм булганми?
Кушон подшолиги, хакида энциклопедияда келтирган юкоридаги жумладан бир парчасини кайтарсак максадга мувофик буларди:
Кушон подшолиги  – узбек давлатчилиги тизимидаги кад. давлат... «Кушон» атамаси ё сулола ёки кабилага тегишли булиб, у илк бор мил. ав. 1-аср охири — милодий 1-аср бошида хукмронлик килган подшох «Герай»  зарб килдирган тангаларда кулланган.
Подшонинг туркийдаги асл исми Гирой булганлиги мантикан тугри ва бу сузнинг маъниси “гир-атрофи хушсурат” маъносини беради.
Хуш, бу якин атрофда яна ким бор?
Кутбиддин Ойбок — Дехли султонлигининг асосчиси ва 1-хукмдори (1206—10). Урта осиёлик туркийлардан, утмишда гулом булган.
Бу исм кейинрок Сарой номи билан Олтин Урданинг пойтахти сифатида гавдаланди. Гирой сузи, рус манбалари оркали бизга Гарай булиб яна келган – Ислом Герай III (1604-54) - Крим хони (1644-54); Саломат Гарайнинг угли. 1644 й. турк султони уни укаси Мухаммад Гарай урнига хон этиб тайинлаган.
Эътибор берган булсангиз, кадимда “ой” кушимчаси купинча хукмдорлар-у, аслзодаларга куйилган экан.
Кейинчалик оддий халк вакилларига хам ушбу суз ишлатилганини курамиз.
Энди бу суз Ойсар шаклида 19-20 асрларда, жумладан Аскархужа Ойсархужа угли, 1878 — Андижон вилояти Кургонтепа туманидаги Корасув кишлоги — 1964) — пичоксоз уста. Корасув пичоксозлик мактабининг йирик вакилида ишлатилган.
Хамма учун таниш Ойбек исмидаги “ой” кушимчаси угил болаларга хам куйилиши, уша кадимги анъаналарнинг давоми эканлигидан далолат беради.
Шундай килиб, Ойхон сузидаги “Ой” хам, “Хон” хам аёл маъносини бермайди. Хуп, майли бундан 2300 йил олдин Александр Македонский пайтида хам булган Александрия – Оксиана  (бу угизлар мамлакатидаги Александрия дегани, Окс сузи Охш маъбудага эмас, балки халкка тегишли эканлигининг яна бир исботи) номи билан уларнинг тарихида колган бу шахарнинг туркий номини берувчи Ойхонтепанинг Угизхонга тааллуклик жойи бор. Угузнома достонидаги Угузхоннинг отаси Ой, М.Улугбек ва  Абулгозийдаги Угизхоннинг олти угли (Кун, Ой, Юлдуз, Кук, Тог, Тенгиз) дан бири Ой, хакикатда хонлик килганлар ва шахар айнан шунинг номига Ойхонтепа номи билан аталгани хам тугри.
Аммо, Абулгозида битта жумла кишини уйлантиради:
“Юлдузхоннинг зикри. Бу яхши подшох эрди, (17б) Аммо ани жазм билмаймиз ким, Ойхоннинг ниминаси эрди, набирасиму эрди ва ё ёнаша каринтошиму эрди. Юлдуз отлик бир иниси бор эрди. Ул хам эрмас турур. Хар ким булса Угузхон наслидин эрди. Бир неча йил подшохлик килиб, угли Манглайни тахтинда ултуруб вафот топди” (Абулгозий “Шажараи турк” Т.-1994 йил “Чулпон” нашриёти 27-бет).
Мирзо Улугбекда эса Юлдузхон Угизхоннинг угли деб айтилади. Кайси бирининг маълумоти тугрирок? Албатта Абулгозининг иккиланишида мантик бор. Чунки, Угизхон умрининг охирида Иссиккулни маскан тутиб яшайди унинг олтита угли булган, уларнинг хар бирининг турттадан угли булган яъни 24 та хоннинг узи Угизхон давридаёк булган. Иккинчидан, Абулгози узини Угизхоннинг авлоди хисоблайди.
Абулгозининг иккиланиши эса Угузхоннинг Ойхон исмли угли бошка жойда яшаганлигини, унда аник маълумот йуклигини билдиради. Бундан хулоса шуки, Амударё буйида яшаган угизларнинг хони Ойхон булган ва у хакда   Мугилистонга кетган угизларда маълумот булмаган. Энг кераклиси эса угизларнинг бу ерда милоддан олдин яшаганларини грек олимлари хам, Абулгози хам (узи билмаган холда) тасдиклаб турибди.
Умуман олганда Ойбок, Сарой, Ойсара, Гирой, Чирой, Ойбек – бу барча сузлар хам деярли бир маънони англатади ва улар барчаси туркий сузлардир.
Хозирги пайтда туркий халклар таркибидаги сарой уруглари хам айнан Ойнинг авлодлари булиб хисобланадилар. Чунки, Ойнинг фарзандлари аввал бошда Ойэр (германлардаги халк кахрамони Ойреншпигель, норвегларда Айген каби исмлар мавжуд, европа - Ойропа сузининг узи хам Ой+Эр+Опа сузларидан ташкил топган булиши мумкин), Гир+Ой, Сари+Ой, Ой+Сари, Ой+Берк, Ой+Мен (хозир козокларда Ойман исми бор), Ой+Киз, Ой+Чин, Чир+Ой, Чин+Ой, Чук(куп, катта)+Ой (кейинчалик Чукай), Чух(жуда)+ кут (бахтли)+Ой ёки Чух+кут+Ой =Чигатой, Чет+Ой (кейинчалик Чатай, Чегай) каби исмлар булган. Ойхоннинг авлодлари гиройлар, чиройлар, чухойлар, чинойлар, саройлар деб аталиб келишган булиши эхтимол. Лекин, йиллар утиши билан ушбу отлар Гирой (русчада герой, героизм)- кахрамон, кахрамонлик, харакат номи-фъелни, туркий тилларда Чирой сифат маъносини англата бошлаган, Сарой сузи эса топонимлар (Олтин Урда пойтахти аввал Сарой, кейин Бату Сарой, Берка Сарой, Босния пойтахти Сараево (олдингиСарой)да ишлатила бошлаб, шу топоним оркали уруг номи сакланиб колган. Марказий Осиёдаги Ойхон авлодлари номида Сарой сузи истеъмолда колган ва улар хам кейинчалик тармокларга булиниб кетган. Масалан, ост сарой, таг сарой, кора сарой, урта сарой, чин сарой, якка сарой ва бошкалар. Сарой уругининг янада тармокларга булиниб кетишини баъзилари узларининг келиб чикишини Угизхоннинг отаси Ойхондан, баъзилари эса Угизхоннинг угли Ойхондан деб хисоблашларидан келиб чиккан булиши керак.
Амударё атрофидаги Угизхон авлодларини жамласак Угизхон, Ойхон, Сурхон, Хуросонли, турк, туркман, сарой хам Угизхон айнан хозирги Марказий Осиё жанубилик булган деган хулосага келамиз. Хозирги узбеклардаги уз (бошка мамлакатларда хам бор), юз (кейинчалик унинг купайишидан минг уруги пайдо булган менимча)  уругларини хам, козоклардаги жузларни хам Угизхонга тегишли деб кабул килсак булади.
Чунки, Махмуд Кошгарий “Девону луготит турк”да Румдан Хитойгача булган худудда яшаётган туркий кавмларни (хозирги Россия, Козогистон, Узбекистоннинг шимоли буйлаб) санайди. Шунда у угизлар беженек, кипчоклардан кейин яшайди деб курсатади. Яъни, бу ерлар хозирги Козогистонга тугри келади. Бу эса козоклардаги жузлар (катта, урта, кичик) хам угизлар маъносида эканидан далолатдир.
Яна бир жумбок Александр Македонскийга карши курашган Спитаменнинг туркий исми нима эди деган савол. Маълумки, А.Македонскийдан кейин Марказий Осиёни бошкарган Салавк унинг кизига уйланган. Бу масалада учта фаразни келтириш мумкин. Уччаласи хам Угизхоннинг Сурхон исмли набираси авлоди билан боглик булиб юнонча Спитамен исми туркийда Сур+кут +мен, Сур+киёт+мен ёки Сур+Ата+Мен булиши мумкин. Атамен сузидан кейинчалик пайдо булган Атаман сузи туркий харбий лашкарбошиларининг унвони булиб, Сур авлодлари лашкарбошиси деган маънода булганидан учинчи фараз энг макбули булса керак.  Унда туркий лашкарбоши Суратамен А.Македонскийнинг хотини Ойкиз ёки Угизона (Роксана эмас Оксана)нинг амакиларидан  булиб, А.Македонский ва  унинг кайнотаси Угизберкларнинг сиёсий найранги курбони булиб, тинчлик урнатиш йулида, уз навкарлари томонидан катл  этилганлиги хакидаги фараз тугридек куринади.
Хулоса шуки, хозирги пайтдаги Озарбойжон, Туркманистон, Узбекистон, Козогистон, Киргизистон давлатларининг барчасидаги туркий кавмларнинг асосий кисми кадимги угизлардан ташкил топади ва улар бу ерларда дунё яралганидан буён яшаб келмокдалар.
Яна битта топонимда Угиз сузининг Уз булиб кискарганини кузатиш мумкин. Бу хозирги Узгенд шахри.
  Ха, айтмокчи. Юнон тарихчилари Угиз сузини бутун дунёга Окс сифатида танитдилар. Буюк Британияда Оксфорд шахри бор. Уларнинг айнан угизлар булиши хакикатга жуда якин.
Россиялик олим Мурад Аджи кадимги инглизларнинг куйидаги сузлари туркийдан утганлигини айтади:
     "Молодой"-“Ёш” - "янг", "немедленно"-“куккисдан” - "тап", "сытый"-“тук” - "ток", "прикреплять" –“токмок” - "так"…"кийим"-(ton), "делать надрез" - "зарубка" – “киркиш”- (kert - kerf), "греметь"-шовкин- (tang tung et - tang).
Бундан ташкари, юкорида “уз”лар буйича келтирилган маълумотда, юнон тарихчилари 1060 йилларда  «Мукаддас Рим империяси» ерларига кучган Узлар сони 600 минг кишига етган, дейишган. Бу жуда катта микдор. Оддий бир солиштириш, 1941 йил урушигача булган даврда Узбекистон ахолиси 6 млн. киши атрофида булган экан, орадан 60 йил утиб, бу микдор 4,5 бараварга усган.
Мабодо, Буюк Британиядаги Окслар хам узларининг келиб чикишини Узбекистондан эканликларини тан олсалар. Оксфорд сузи айнан уша хозирги Киргизистондаги Узган (Угизкент), Кашкадарёдаги Гузорнинг уйкоши булиб хисобланаркан.
Чунки, Оксфордни сузма суз таржима килсак тахминан “Угизларнинг култиги, кечуви” деб таржима килинаркан.

            IV. ХУЛОСА   УРНИДА
            Бизга олам тинч булиб,
            дустлар саломат булса, бас
                Чустий.
Шоир Чустий узбекистонликларнинг дилидаги ва тилидаги топиб айтган-да. “Узбекистон хаво йуллари” авиакомпаниясининг реклама плакатида бутун дунё харитаси акс этган. Факат унда континентлар, мамлакатлар, шахарлар урнига гуллар расми солинган. Бу хам узбек миллати менталитетига мос сурат.
Бу мамлакатда яшовчи барча миллат ва элатлар, тинчликнинг бебахо бойлик эканлигини биладилар ва уни кадрлайдилар.
Узбекистон шундай минтакада жойлашганки, бир томондан диний биродарлари, бир томондан биологик кариндошларини боглаб туради. Хитой, корейс, япон ва Хиндистонликларни-да узбек миллати бегона хисобламайди. Чунки, узбек барча инсон Одам ота-ю, Момо Хавводан таркалганига имон келтиради ва бошкаларни хам шундай фикрлашга даъват килади.
Шу билан биргаликда М.Улугбек хам Абулгозий хам Угизхонни Мугилистондан келди дейилиши масаласини очик колдирсак тугри булмас. Илло, илм дегани хар томонлама ёндошувни талаб килади.
Чингизхоннинг уруги киёт булганлиги маълум. Аммо киётлар хозирги Узбекистон худудида Чингизхондан анча аввал хам яшаганлар.
Энциклопедияда киётлар хакида шундай дейилади:
Киёт – Кадимий туркий кабилалардан бири; угузлар таркибига кирган. 8—10-асрларда Дашти Кипчокда яшаб кучманчи чорвачилик б-н шугулланганлар. Угузлар давлати емирилгач, 11-асрда Киётлар хам булиниб кетган. Уларнинг катта кисми Туркманистон худудига силжиб махаллий ахолига, бошка кисми эса Болкон я.о.даги халклар таркибига сингиб кетган. Дашти Кипчок чулларида колган козок, коракалпок халкларининг таркибий кисмларидан бирини ташкил этган. Коракалпоклар таркибидаги К.лар 3 га булинган: учтамгали, тарокли, болгали. Кашкадарёнинг юкори окими, Хоразм ва Бухоро вохалари, шунингдек, Зарафшоннинг урта окимида Киётлар 19-аср охирларида коракалпоклар таркибига кирган. К. 20-асрнинг бошларида, асосан, утроклашиб, дехкончилик ва чорвачилик билан шугулланган.
Бундан ташкари, Улугбекнинг айтишича, Угизхондан кейин минг йил утгач, мугил кавми татарларга енгилади ва бутун халкдан Каён ибн Элхон ва унинг асранди угли Нукуз хотинлари билан тирик колишади ва Арканакун тоги ортига беркинишади (М.Улугбек “Турт улус тарихи” Т.-1994 йил “Чулпон” нашриёти 57-бет). Бу далил киётлар маглубиятга учраб, бошка жойга кучганлигини тасдиклайди.
Иккинчидан, мугил сузидан нега кочяпмиз узи? Католик  венгерлар, православ болгарлар, протестант германлар хозирги кунда мавкеи баландлиги учун кариндош-у, бошкалар кариндош эмасми? Илмда бирёклама ёндошув тугри булмаса керак.
Мугил номи шунчалик кочадиган сузми? Тарихда Буюк мугиллар империяси деган атама мухрланиб колди, Узбекистон энциклопедияси жумладан шундай дейилади Хиндистонда (1526—1858) хукмронлик килган Амир Темур авлоди Захириддин Мухаммад ибн Умаршайх Мирзо Бобур асос солган (1483.14.2, Андижон - 1530.26.12, Агра) сулола. Чет элларда, мамлакатимизда, хатто Хиндистонда хам Бобурни ва унинг авлодларини «буюк мугуллар» деб аташ одат булиб колган. «Буюк мугуллар» деган ибора Чингизхон ва ундан кейинги мугул коонлари (Уктой коон, Гуюк коон, Мунка коон)га тааллукли булиб, Б. аслида Бобур авлодларидир. Улар тарихий хужжатларда узларини «бобурий мирзолар» деб юритишган. В. В. Бартольд дунёда таркалган «буюк мугуллар» иборасининг хато эканлигини курсатиб, «Европаликлар Темурни ва унинг угиллари хамда набираларини мугуллардан таркалган деб хисоблаб, (Бобур) салтанати учун «буюк мугуллар» деган ном тукидилар», деб ёзади. Бу ибора эса Европадан Хиндистонга «кучиб» келиб, хиндлар орасига инглизча китоблар воситаси билан таркалгандир. Б. Хиндистонда 332 й. хукмронлик килдилар.
Академик В.Бартольд “Бобур мугиллардан эмас эди” деганида, нохолис эди. Чор Россияси туркий миллатларнинг узаро якинлашуви манфаатдор эмас эдилар.
Агар Мугил сузининг этимологиясига яхшилаб назар солсак, В.Бартольдгача булган бошка олимлар хам нотугри фикр юритмаганликлари маълум булади.
Мугил сузининг келиб чикиши хакида Абулгози Баходирхон нима дейди:
  “Асл лафз мугул мунгул турур. Авомнинг тили келмасликидин бора-бора Мугул тедилар. Мунгнинг маъносин барча турк билурлар, кайгу маъносина турур. Улнинг маъноси сода дил, яъни кайгули сода темак булур” (Абулгозий “Шажараи турк” Т.-1994 йил “Чулпон” нашриёти 27-бет).
Хозирги тилимизга мослаштирадиган булсак Мугил сузининг маъниси, “гамгин ва соддадил” дегани булади. Бу суз барча туркий халкларга тааллукли десам хато эмас. Миллатни бундай аташ, иллат эмас балки фазилатга якин холат. Хар холда кеккайган, маккор, миллатчи, айирмачи  каби сифатларни узида жам килган иллатлар сирасига кирмайди.
Кискаси, юнон олимларининг Окс, Оксиарт, Оксиана сузларидан келиб чикиб, Угиз ва угизлар Чингизхондан камида 1500 йил олдин хам хозирги Сурхондарё ва Афгонистон худудида яшаганлигининг гувохи булиб турибмиз.
Чингизийлар узларини Угизхон авлоди десалар, уларга эътироз билдириб булмаса керак. Лекин, Угизхон аслида хозирги Узбекистонлик булган дейишимиз тугри эканлигини юкорида баён этдик.
Оламда тинчлик булсин, барча уз уйида бахтли хаёт кечирсин, халклар, миллатлар илму-фан, спорт сохасида мусобакалашсинлар, дуст ва биродар булсинлар, сайру-саёхат килсинлар. Рост сузга эргашиб, тараккиёт сари илдамласинлар. Чунки, инсонга бу дунёда хаёт жуда кам муддатга берилган.

САКЛАР, САКСЛАР, САКСОНЛАР

Урта аср Европасида бизнинг мамлакатимизни “Трансоксиана” ёки “Трансоксания” деб хам атаганлар. Яъни, бу ерлар “оксларнинг кучиб келган жойи” маъносини бераркан.
Милоддан олдин яшаган юнон олимлари бизнинг юртимиздаги саклар хакида хам гапиришади. Европада сакслар ва саксонлар борлигини биламиз.
Хуш сакс ва саксонлар ким? Улар герман кабилалари. Римликлар милоддан кейин Рим империясига тахдид солган герман кабилаларини юнон олимларидан фаркли уларок – ёввойи, варварлар, вандаллар деб атаганлар.
Вандаллар – кадимги герман халкларининг шаркий тармогига мансуб кабила; дастлаб Ютландия ярим оролида, милоддан  аввалги 1-асрдан эса — Одер ва Висла дарёлари, шунингдек Судет ва Карпат тоглари оралигидаги худудларда яшашган. Милодий 2-асрда Маркоман урушида катнашиб, хозирги Венгрия худудига кадар силжиганлар. 4-асрда Паннонияда урнашиб олган Вандаллар Римга ёлланма аскарлар етказиб беришган, улар орасидан иктидорли саркардалар хам (мас, Стилихон) етишиб чиккан...
Бу маълумотдаги Стилихон исмининг узиёк унинг скиф, тугрироги туркий хон (балким Угузхон) авлоди булганлигидан далолат.
Хуш саклар хакида кадимги олимлар яна нималар дейишади, масалан Страбон (милоддан аввалги 64/63 — милодий 23/24) — юнон географи ва тарихчиси... кад. Урта Осиё геогр.си, унда яшаган кабилалар (саклар, парфянлар, бактрияликлар, дахлар ва б.) ва уларнинг урф-одати, тили, Буюк ипак йули утган жойлар хакида кимматли маълумотлар хам колдирган) География, XI, 8, 3.
   “ ...Бу хусусда яна битта афсона бор (шахсан мен шунисига купрок ишонаман). Унинг мазмуни куйидагича. Скиф кучманчи кабилалари Осиёда яшашарди. Массагетлар уларни харбий куч билан сикиб чикарганларидан сунг улар Араксни кечиб утиб, киммерийлар юртига кириб келганлар (хозир скифлар яшаётган ер, айтишларича, кадимдан киммерларники булган)” “Кадимги тарихчилар Урта Осиё хакида Т.:”YURIST-MEDIA MARKAZI” 2008. 59-бет).
Хуш киммерийлар ким эди?
КИММЕРИЙЛАР – кадимий кучманчи кабилалар иттифоки. Эрон подшолари ёзувларининг аккадча варианти киммерийларни Туркистон (хоз. Узбекистон)нинг гарбида яшаган саклар деб тушунтиради. Улар Укуз (Амударё)нинг шимолида яшашган. Милоддан аввалги 700-йилда К. Россиянинг жанубига бостириб киришган. Геродот ва бошка тарихчиларнинг ёзишича, киммерийлар Кора денгизнинг шимолий сохилларидан Фракиягача булган худудда яшаган ва бу ерлардан скифлар томонидан кувиб чикарилган, бирок юнон тарихчи ва географлари купинча киммерийлар  билан скифларни (улар кабиладош булгани учун) чалкаштириб ёзишган”.
Утган асрда узбек олимлари сакларни, шак деб кабул килганлар. Менимча ундок эмас. Саклар билан скифлар узаро кариндошлиги тугри, бирок унинг аник жавобини М.Улугбекдан топасиз.
“...Ёфас ибн Нух алайхиссаломга... Хак Субхон ва таоло 9 угил ато килган: биринчиси Турк, иккинчиси Хиброз, учинчиси Саклоб”... 33-бет.
Олимларимиз Саклобни турон кавмларидан санаб, унинг айнан хозирги финлар таркибида эканлигин хам айтадилар (З.Зиётов “Турон кавмлари” Т.: “Истиклол”нашриёти -2008. 119; 161-бет).
А.Беруний эса Басил ал Саклобий, яъни Василий – славян эканлигини таъкидлайди (“Кадимги халклардан колган ёдгорликлар” Т.-1968й 1-том 444-бет).
Айнан Саклобни танлаганимиз бежиз эмас. Чунки, М.Улугбек унинг биз туркийлардан ажралиб турадиган бир сифатини хам таърифлайдики, бу суз хозирда кимларга тегишли эканлигини узингиз хам билиб оларсиз.
Мана бу сузларга эътибор беринг:
     “...Аммо, Саклоб ибн Ёфас алайхиссалом хаёсизрок одам эди. Бир жойда карори йук эрди. Инилари ва узи орасида вокеъ булган хусумат туфайли биродарларига якин жойдан макон тутмади-да, бир мулк чеккасидан манзил килди. Яргу сураш (жиноят учун жазо тайинлаш) одатини у чикарган. Руслар одати шундай эдики, агар бир киши улса-ю, ундан угил ва киз колса, бутун молу мулкни кизга бериб, угилга шамширдан булак хеч нарса (мерос) берилмасди. Бу унинг авлоди орасида расм булиб колди”.
Хаёсиз деганда Европанинг баъзи  давлатларидаги бир жинслилар никохлари, бесоколбозларнинг намойишкорона юришлари, очикдан-очик фохишахоналарнинг мавжудлиги, уларнинг бехаё фильмлари  куз унгимизда гавдаланади. Бу амалларнинг барчаси демократия белгиси дегувчилари хам топилади. Тилимиздаги “сакла”, “саклан” сузлари, “Саклоб авлодларининг хамма гапига хам кунаверма, узингни сакла” дегани эмасмикин, хойнахой.
Энди туркийларга германлар ва славянларнинг кариндошлиги хакида.
Хозирда поляклар таржимонни туркий тилда тилмоч дейишаркин. Руслардаги харбий чакирик “Ура”, дазмолнинг туркча номи “Ут юк”, коратош – карандаш ва яна канча колиб кетган туркий сузлар бор.
Туркий халклар яшаган жойлар топонимлари географияси хам жуда катта европадаги Алп тоги,  Россиядаги Саратов (Сара+утов), Молдавия пойтахти Кишинев шахри туркийча “Кишки”+”эв” сузларидан ташкил топаркин. Интернет сахифаларида Украина пойтахти Киевни бир туркшунос олим “Куёв” деб атаганини укиб менда бу хакда бошкача фикр тугилди. Украина сузи “Окраина”, “чекка”, бирон нарсанинг чети маъносини беради. Тилимиздаги “КИЯ” сузи изохли лугатда (1 от)  Бир томони баланд, бир то¬мо¬ни паст ер, киялик; тог ёки тепалик ён¬багри, яъни. чекка маъносини бериши айтилади. Шунинг учун Киев сузи “Кия” + “эв” сузлари кушиливудан хосил булгани мантикан тугри куринади.
Бундан ташкари яна бир неча ухшаш сузларни келтириб утмокчи эдим.
I. Олмошни билдирувчи суз:
1. Туркий халкларда мен ;
2. Русчада меня;
3. Немисчада майн;
II.Кадимги саркардаларнинг исмларига эътибор беринг:
1. Алп Эр Тунга;         
2. Руслардаги Рюрикни РЭрик деб укинг;
3. Германлардаги         Эрманик;
III. Сифатни англатувчи суз:
1.Бой-туркийда;
2.Боярин-русларда;
3.Баййерен- немисларда.
IV. Топоним суз:
1. Наршахийга кура кадимги Бухоронинг хукмдорлари яшаган манзил Бойкент дейилган, худди шунингдек Балхнинг эски туркийдаги номи “Бой”+ “лик”, Самарканднинг эски туркий номи Семизкент хам, “бой”+”шахар” маъноларини беради;
2. Славянча Богемия (Bohemia)— 1) Чехия давлати ташкил топган худуднинг илк номи; 2) 1526—1918 й.ларда Габсбурглар империяси таркибига кирган Чехиянинг расмий номи. Б. атамаси антик даврлардаёк (Воi(o) haemum («бойлар ватани») номи билан кайд этилган; мил.ав. 8-а.да Марбод рахбарлигидаги маркоманлар томонидан босиб олинган.   
3. Германиядаги Бавария (лот. Bai (u) varii — бойлар мамлакати ахолиси);
Мирзо Улугбек Нух туфонидан кейин “Ёфас алайхиссалом (бобомиз Туркнинг оталари)  Туронзамин ва Туркистонни узига асраб куйганди”,–деганларини (“Турт улус тарихи” Т.-1994 йил “Чулпон” нашриёти 34-бет) эътиборга олсак, Саклобнинг хам юрти айнан Туркистон булади ва саклар, сакслар, саксонлар узаро якин кариндошдирлар.

 P.S. Китобнинг иккинчи нашри хакида уйлаб куряпман. Менимча саккиз йилдан кейинги фикрларим янада ишонарли, залворли булади деб уйлайман.


Рецензии
Езилган илмий иш мактовга созовор дейиш хато. Келтирилган факт ва мулохазалар кизик ва эътиборга лойик. Факт ва келтирилган хужжатлар ишонч ва мулохазага етарли даражада эмас. Хозирда гинетик асослар билан айрим мулохазаларга хам чек бериш мумкин. Тапономия,сузлар энтомологияси,диалектлар,гнетика, архиология, факт ва таккослашларга илмий ишда етарли эътибор бериб тянилмаган.Булиши мумкин,булиши керак факитларни асослаш учун етарли эмас. Жумладан тарихни езилиши,такдим этилиши купинча сиесий рахбарларга монанд ва сиесий хамда иктисодий холат яна дунекараш,дин ва идиологияга тоъбе булади. Тарихий тузим ва шу тузимни душманлари езган тарихида умумийлик булган хол тарихга якин холат булиши мумкин.Илмий ишда хозирги замон туркшуносларига таянган холатлар йук деса хам булади. Олтой,Екут,Тува,Татар,Бошкирт,Турк,Озарбойжон ва бошка туркий тарихчилари хамда уларга карама карши булган Роман,Славян,Европа,Араб ва турклар истилосида булган олимлар ва саргузашчилар фикрлари тула этибордан ташкарида колган. Умуман илмий ишни укиб танишишишга лойик. Кулезма Узбек ва туркий халкларни бир бирига кавим эканлиги ва уларни инокликка чакурувчи гимин деб топиш мумкин булади. Рахмат!

Турсун Хуртоев   05.10.2015 10:04     Заявить о нарушении
На это произведение написаны 2 рецензии, здесь отображается последняя, остальные - в полном списке.